This file is an html transformation of sa_viSNupurANa-crit.xml with a rudimentary header. For a more extensive header please refer to the source file.
Data entry: Peter Schreiner
Contribution: Peter Schreiner
Date of this version: 2020-07-31
Publisher: Göttingen Register of Electronic Texts in Indian Languages (GRETIL), SUB Göttingen
This e-text was provided to GRETIL in good faith that no copyright rights have been infringed. If anyone wishes to assert copyright over this file, please contact the GRETIL management at gretil(at)sub(dot)uni-goettingen(dot)de. The file will be immediately removed pending resolution of the claim.
Distributed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.
This file has been created by mass conversion of GRETIL's Sanskrit corpus from vipce_au.htm. Due to the heterogeneity of the sources the header markup might be suboptimal. For the sake of transparency the header of the legacy file is documented in the <note> element below:
Visnu-Purana
Based on: The Critical Edition of the Viṣṇupurāṇam,
critically edited by M. M. Pathak. Vadodara : Oriental Institute 1997-1999.
Input by Peter Schreiner
TEXT WITH PADA MARKERS
STRUCTURE OF REFERENCES:
ViP_n,nn.nn = number of aṃśa,adhyāya.verse
ViP_n,nn.nn*nn(:nn) = number of PRECEDING aṃśa,adhyāya.verse*insertion(:line [optional
for insertions of more than one line])
ViP_n,nn.nn@n:nn = number of PRECEDING aṃśa,adhyāya.verse@appendix:line
/ = daṇḍa in metric parts
| = daṇḍa in prose parts
§... = interlocutors
xxx = missing/illegible character
oṃ namo bhagavate vāsudevāya |
Before st. 1, Ś2 ins.:oṃ śrīgaṇeśāya namaḥ oṃ namo nārāyaṇāya oṃ |
Before st. 1, Ñ1 ins., followed by *1-4:oṃ namo kṛṣṇāya |
Before st. 1, V1 ins., followed by *1-4:oṃ namo bhagavate vāsudevāya |
Before st. 1, B1 ins., followed by *1-4:namo gaṇapataye |
Before st. 1, B2 ins., followed by *1-4:oṃ śrīkṛṣṇaḥ |
jitaṃ te puṇḍarīkākṣa namas te viśvabhāvana
namas te 'stu hṛṣīkeśa mahāpuruṣa pūrvaja //
ViP_1,1.0*1
sadakṣaraṃ brahma ya īśvaraḥ pumān guṇormisṛṣṭisthitikālasaṃlayaḥ
pradhānabuddhyādijagatprapañcasūḥ sa no 'stu viṣṇur matibhūtimuktidaḥ //
ViP_1,1.0*2
praṇamya viṣṇuṃ viśveśaṃ brahmādīn praṇipatya ca
guruṃ praṇamya vakṣyāmi purāṇaṃ vedasaṃmitam //
ViP_1,1.0*3
itihāsapurāṇajñaṃ vedavedāṅgapāragam
dharmaśāstrāditattvajñaṃ vasiṣṭhatanayātmajam //
ViP_1,1.0*4
svasti śrīgurugaṇeśabhāratīsvarūpiṇe śrīnārāyaṇāya namaḥ |
samastacetobhimatārthasiddhaye gaṇaiḥ surāṇām api saṃstutau yaḥ
aśeṣavighnendhanajātavedasaṃ namāmi taṃ śuddhadhiyaṃ gaṇādhipam //
ViP_1,1.0*5
padmāsanaṃ padmasamānanaṃ ca padmasya yoniś caturānanaṃ ca
ṣaḍaṅgavedaiś ca vibhūṣitāṅgaṃ pitāmahaṃ taṃ praṇato 'smi nityam //
ViP_1,1.0*6
.... .... .... .tātmane [lacuna]
itihāsapurāṇānām ādikartre namo namaḥ //
ViP_1,1.0*7
kṛtvā tan narasiṃharūpam atulaṃ lokatrayavyāpi yad vyālaṃ visphuṭacārukesarasaṭāsaṃghātaramyākṛtiḥ
vakṣo vajraśilāsamūhakaṭhinaṃ vistāri devadviṣo bhinnaṃ yena nakhair mudes tu bhagavān devaḥ sa vaḥ keśavaḥ //
ViP_1,1.0*8
oṃ namo bhagavate vāsudevāya śrīgaṇeśasarasvatībhyāṃ namaḥ |
jayati kamalodaravapuḥ kama[la]mukhaḥ kamalagarbhasaṃbhūtaḥ /
suranamitacaraṇakamalaḥ kamalāsanasaṃsthito brahmā //
ViP_1,1.0*9*
jayati jalabhāragarbhitanilāmbudanīlavapuḥ /
mandaragiriparivartanaviṣamaśilālāñchano vibhuḥ //
ViP_1,1.0*10*
jayati śaśikhaṇḍamaṇḍitavikaṭajaṭāmukuṭasaṃkaṭalalāṭam /
sphuṭadaśanakiraṇavikasitamukhakamalacatuṣṭayaṃ śaṃbhoḥ //
ViP_1,1.0*11*
śrīgaṇeśāya namaḥ oṃ namo bhagavate śrīvāsudevāya |
Before st. 1, D7 ins.:oṃ |
Before st. 1, D8 ins., followed by *1-4:oṃ namo bhagavate vāsudevāya śrīgaṇeśasarasvatībhyāṃ namaḥ |
Before st. 1, T1 ins., followed by *12-14:oṃ |
śuklāmbaradharaṃ viṣṇuṃ śaśivarṇaṃ caturbhujam
prasannavadanaṃ dhyāyet sarvavighnopaśāntaye //
ViP_1,1.0*12
agajānanapadmārkaṃ gajānanam aharniśam
anekadantaṃ bhaktānām ekadantam upāsmahe //
ViP_1,1.0*13
yā kundendutuṣārahāradhavalā yā śubhravastrāvṛtā yā vīṇāvaradaṇḍamaṇḍitakarā yā śvetapadmāsana
ya brahmācyutaśaṃkaraprabhṛtibhir devaiḥ sadā pūjitā sā māṃ pātu sarasvatī bhagavatī niḥśeṣajāḍyāpahā //
ViP_1,1.0*14
oṃ |
yasmād idaṃ jagad ajāyata yatra tiṣṭhaty ante samastam idaṃ astam upaiti yatra /
tasmai namaḥ sadasadādivikalpaśūnya caitanyamātravapuṣe puruṣottamāya //
ViP_1,1.0*15*
tattvena yaś ca dadhadīśvaratatsvabhāva bhogāpavargatadupāyagatīr udāraḥ /
saṃdarśayan niramimīta purāṇaratnaṃ tasmai namo munivarāya parāśarāya //
ViP_1,1.0*16*
aṃśaiḥ ṣaḍbhiḥ samākīṇam aṅgair vedam ivāparam
purāṇaṃ vaiṣṇavaṃ cakre yas tam vande parāśaram //
ViP_1,1.0*17
oṃ śrīviṣṇave namaḥ |
Before st. 1, G1 ins., followed by *8:śrīmahāgaṇapataye namaḥ | avighnam astu |
Before st. 1, G2 ins.:
paṅkeruhākṣāya bhavauṣadhāya bhaktārtināśāya parāt parāya
tārkṣyādhirūḍhāya sukhapradāya akṣmīvarāhāya namaḥ parasmai //
ViP_1,1.0*18
hariḥ oṃ viṣṇupurāṇaṃ saṃputaṃ ārambhaṃ śubham astu avighnam astu śrīśriyai nmaḥ [namaḥ] śrīhayagrīvāya nmaḥ [namaḥ] śrīrāmacandrāya parasmai brahmaṇe nmaḥ [namaḥ] hariḥ oṃ avighnam astu |
Before st. 1, M2 ins., followed by *1 and *8, then *19:śrīgaṇeśāya namaḥ avighnena parisamāptir astu |
yasyāsīt prapitāmaho guṇanidher devaḥ purāṇo jagat sṛṣṭā yasya pitāmaho matimatāṃ śreṣṭho vasiṣṭhaḥ pitā
śaktir yasya jagaddhitāya bhagavān vyāso hariḥ putratāṃ yāto yasya parāśaraṃ tam atulam vandāmahe nirmalam //
ViP_1,1.0*19
parāśaraṃ munivaraṃ kṛtapūrvāhṇikakriyam
maitreyaḥ paripapraccha praṇipatyābhivādya ca //
ViP_1,1.1
tvatto hi vedādhyayanam adhītam akhilaṃ guro
dharmaśāstrāṇi sarvāṇi vedāṅgāni yathākramam //
ViP_1,1.2
tvatprasādān muniśreṣṭha mām anye nākṛtaśramam
vakṣyanti sarvaśāstreṣu prāyaśo ye 'pi vidviṣaḥ //
ViP_1,1.3
so 'ham icchāmi dharmajña śrotuṃ tvatto yathā jagat
babhūva bhūyaś ca yathā mahābhāga bhaviṣyati //
ViP_1,1.4
yanmayaṃ ca jagad brahman yataś caitac carācaram
līnam āsīd yathā yatra layam eṣyati yatra ca //
ViP_1,1.5
yatpramāṇāni bhūtāni devādīnāṃ ca saṃbhavam
samudraparvatānāṃ ca saṃsthānaṃ ca yathā bhuvaḥ //
ViP_1,1.6
sūryādīnāṃ ca saṃsthānaṃ pramāṇaṃ munisattama
devādīnāṃ tathā vaṃśān manūn manvantarāṇi ca //
ViP_1,1.7
kalpān kalpavikalpāṃś ca caturyugavikalpitān
kalpāntasya svarūpaṃ ca yugadharmāṃś ca kṛtsnaśaḥ //
ViP_1,1.8
devarṣipārthivānāṃ ca caritaṃ yan mahāmune
vedaśākhāpraṇayanaṃ yathāvad vyāsakartṛkam //
ViP_1,1.9
dharmāṃś ca brāhmaṇādīnāṃ tathā cāśramavāsinām
śrotum icchāmy ahaṃ sarvaṃ tvatto vāsiṣṭhanandana //
ViP_1,1.10
brahman prasādapravaṇaṃ kuruṣva mayi mānasam
yenāham etaj jānīyāṃ tvatprasādān mahāmune //
ViP_1,1.11
sādhu maitreya dharmajña smārito 'smi purātanam
pituḥ pitā me bhagavān vasiṣṭho yad uvāca ha //
ViP_1,1.12
viśvāmitraprayuktena rakṣasā bhakṣito mayā
śrutas tātas tataḥ krodho maitreyāsīn mamātulaḥ //
ViP_1,1.13
tato 'haṃ rakṣasāṃ satraṃ vināśāya samārabham
bhasmīkṛtāś ca śataśas tasmin satre niśācarāḥ //
ViP_1,1.14
tataḥ saṃkṣīyamāṇeṣu teṣu rakṣaḥsv aśeṣataḥ
mām uvāca mahābhāgo vasiṣṭho 'smatpitāmahaḥ //
ViP_1,1.15
alam atyantakopena tāta manyum imaṃ jahi
rākṣasā nāparādhyante pitus te vihitaṃ tathā //
ViP_1,1.16
mūḍhānām eṣa bhavati krodho jñānavatāṃ kutaḥ
hanyate tāta kaḥ kena yataḥ svakṛtabhuk pumān //
ViP_1,1.17
saṃcitasyāpi mahatā vatsa kleśena mānavaiḥ
yaśasas tapasaś caiva krodho nāśakaraḥ paraḥ //
ViP_1,1.18
svargāpavargavyāsedhakāraṇaṃ paramarṣayaḥ
varjayanti sadā krodhaṃ tāta mā tadvaśo bhava //
ViP_1,1.19
alaṃ niśācarair dagdhair dīnair anaparādhibhiḥ
satraṃ te viramatv etat kṣamāsārā hi sādhavaḥ //
ViP_1,1.20
evaṃ tātena tenāham anunīto mahātmanā
upasaṃhṛtavān satraṃ sadyas tadvākyagauravāt //
ViP_1,1.21
tataḥ prītaḥ sa bhagavān vasiṣṭho munisattamaḥ
saṃprāptaś ca tadā tatra pulastyo brahmaṇaḥ sutaḥ //
ViP_1,1.22
pitāmahena dattārghyaḥ kṛtāsanaparigrahaḥ
mām uvāca mahābhāgo maitreya pulahāgrajaḥ //
ViP_1,1.23
vaire mahati yad vākyād guror asyāśritā kṣamā
tvayā tasmāt samastāni bhavāñ chāstrāṇi vetsyati //
ViP_1,1.24
saṃtater na mamocchedaḥ kruddhenāpi yataḥ kṛtaḥ
tvayā tasmān mahābhāga dadāmy anyaṃ mahāvaram //
ViP_1,1.25
purāṇasaṃhitākartā bhavān vatsa bhaviṣyati
devatāpāramārthyaṃ ca yathāvad vetsyate bhavān //
ViP_1,1.26
pravṛtte ca nivṛtte ca karmaṇy astamalā matiḥ
matprasādād asaṃdigdhā tava vatsa bhaviṣyati //
ViP_1,1.27
tataś ca bhagavān prāha vasiṣṭho me pitāmahaḥ
pulastyena yad uktaṃ te sarvam etad bhaviṣyati //
ViP_1,1.28
iti pūrvaṃ vasiṣṭhena pulastyena ca dhīmatā
yad uktaṃ tat smṛtiṃ yātaṃ tvatpraśnād akhilaṃ mama //
ViP_1,1.29
so 'haṃ vadāmy aśeṣaṃ te maitreya paripṛcchate
purāṇasaṃhitāṃ samyak tāṃ nibodha yathātatham //
ViP_1,1.30
viṣṇoḥ sakāśād udbhūtaṃ jagat tatraiva ca sthitam
sthitisaṃyamakartāsau jagato 'sya jagac ca saḥ //
ViP_1,1.31
mitrāputravaco niśamya sakalaṃ smṛtvātmanas tad varam satraṃ caiva nivāritaṃ sa sumahābhāgo 'bhavat tāraṇam
kṛtvā vaiṣṇavam uttamaṃ munivaraṃ maitreyam adhyāpayat tattvārthapratipādanaṃ pravadatāṃ sarvārthadaṃ śṛṇvatām //
ViP_1,1.31*20
[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe prathamo 'dhyāyaḥ ]]
avikārāya śuddhāya nityāya paramātmane
sadaikarūparūpāya viṣṇave sarvajiṣṇave //
ViP_1,2.1
namo hiraṇyagarbhāya haraye śaṃkarāya ca
vāsudevāya tārāya sargasthityantakāriṇe //
ViP_1,2.2
ekānekasvarūpāya sthūlasūkṣmātmane namaḥ
avyaktavyaktarūpāya viṣṇave muktihetave //
ViP_1,2.3
sargasthitivināśānāṃ jagato yo jaganmayaḥ
mūlabhūto namas tasmai viṣṇave paramātmane //
ViP_1,2.4
ādhārabhūtaṃ viśvasyāpy aṇīyāṃsam aṇīyasām
praṇamya sarvabhūtastham acyutaṃ puruṣottamam //
ViP_1,2.5
jñānasvarūpam atyantanirmalaṃ paramārthataḥ
tam evārthasvarūpeṇa bhrāntidarśanataḥ sthitam //
ViP_1,2.6
viṣṇuṃ grasiṣṇuṃ viśvasya sthitisarge tathā prabhum
praṇamya jagatām īśam ajam akṣayam avyayam //
ViP_1,2.7
kathayāmi yathāpūrvaṃ dakṣādyair munisattamaiḥ
pṛṣṭaḥ provāca bhagavān abjayoniḥ pitāmahaḥ //
ViP_1,2.8
taiś coktaṃ purukutsāya bhūbhuje narmadātaṭe
sārasvatāya tenāpi mama sārasvatena ca //
ViP_1,2.9
paraḥ parāṇāṃ paramaḥ paramātmātmasaṃsthitaḥ
rūpavarṇādinirdeśaviśeṣaṇavivarjitaḥ //
ViP_1,2.10
apakṣayavināśābhyāṃ pariṇāmarddhijanmabhiḥ
varjitaḥ śakyate vaktuṃ yaḥ sadāstīti kevalam //
ViP_1,2.11
sarvatrāsau samastaṃ ca vasaty atreti vai yataḥ
tataḥ sa vāsudeveti vidvadbhiḥ paripaṭhyate //
ViP_1,2.12
tad brahma paramaṃ nityam ajam akṣayam avyayam
ekasvarūpaṃ ca sadā heyābhāvāc ca nirmalam //
ViP_1,2.13
tad eva sarvam evaitad vyaktāvyaktasvarūpavat
tathā puruṣarūpeṇa kālarūpeṇa ca sthitam //
ViP_1,2.14
parasya brahmaṇo rūpaṃ puruṣaḥ prathamaṃ dvija
vyaktāvyakte tathaivānye rūpe kālas tathāparam //
ViP_1,2.15
pradhānapuruṣavyaktakālānāṃ paramaṃ hi yat
paśyanti sūrayaḥ śuddhaṃ tad viṣṇoḥ paramaṃ padam //
ViP_1,2.16
pradhānapuruṣavyaktakālās tu pravibhāgaśaḥ
rūpāṇi sthitisargāntavyaktisadbhāvahetavaḥ //
ViP_1,2.17
vyaktaṃ viṣṇus tathāvyaktaṃ puruṣaḥ kāla eva ca
krīḍato bālakasyeva ceṣṭāṃ tasya niśāmaya //
ViP_1,2.18
avyaktaṃ kāraṇaṃ yat tat pradhānam ṛṣisattamaiḥ
procyate prakṛtiḥ sūkṣmā nityā sadasadātmikā //
ViP_1,2.19
akṣayaṃ nānyadādhāram ameyam ajaraṃ dhruvam
śabdasparśavihīnaṃ tad rūpādibhir asaṃhatam //
ViP_1,2.20
triguṇaṃ taj jagadyonir anādiprabhavāvyayam
tenāgre sarvam evāsīd vyāptaṃ vai pralayād anu //
ViP_1,2.21
vedavādavido vidvan niyatā brahmavādinaḥ
paṭhanti caitam evārthaṃ pradhānapratipādakam //
ViP_1,2.22
nāho na rātrir na nabho na bhūmir nāsīt tamo jyotir abhūn na cānyat
śrotrādibuddhyānupalabhyam ekaṃ prādhānikaṃ brahma pumāṃs tadāsīt //
ViP_1,2.23
viṣṇoḥ svarūpāt parato hi te 'nye rūpe pradhānaṃ puruṣaś ca vipra
tasyaiva te 'nyena dhṛte viyukte rūpāntaraṃ tad dvija kālasaṃjñam //
ViP_1,2.24
prakṛtau ca sthitaṃ vyaktam atītapralaye tu yat
tasmāt prākṛtasaṃjño 'yam ucyate pratisaṃcaraḥ //
ViP_1,2.25
anādir bhagavān kālo nānto 'sya dvija vidyate
avyucchinnās tatas tv ete sargasthityantasaṃyamāḥ //
ViP_1,2.26
guṇasāmye tatas tasmin pṛthak puṃsi vyavasthite
kālasvarūpaṃ tad viṣṇor maitreya parivartate //
ViP_1,2.27
kālasvarūparūpaṃ tad viṣṇor maitreya vartate // ViP_1,2.27*21
tatas tat paramaṃ brahma paramātmā jaganmayaḥ
sarvagaḥ sarvabhūteśaḥ sarvātmā parameśvaraḥ //
ViP_1,2.28
pradhānaṃ puruṣaṃ cāpi praviśyātmecchayā hariḥ
kṣobhayām āsa saṃprāpte sargakāle vyayāvyayau //
ViP_1,2.29
yathā saṃnidhimātreṇa gandhaḥ kṣobhāya jāyate
manaso nopakartṛtvāt tathāsau parameśvaraḥ //
ViP_1,2.30
sa eva kṣobhako brahman kṣobhyaś ca puruṣottamaḥ
sa saṃkocavikāsābhyāṃ pradhānatve 'pi ca sthitaḥ //
ViP_1,2.31
vikāsāṇusvarūpaiś ca brahmarūpādibhis tathā
vyaktasvarūpaś ca tathā viṣṇuḥ sarveśvareśvaraḥ //
ViP_1,2.32
guṇasāmyāt tatas tasmāt kṣetrajñādhiṣṭhitān mune
guṇavyañjanasaṃbhūtiḥ sargakāle dvijottama //
ViP_1,2.33
pradhānatattvam udbhūtaṃ mahāntaṃ tat samāvṛṇot
sāttviko rājasaś caiva tāmasaś ca tridhā mahān
pradhānatattvena samaṃ tvacā bījam ivāvṛtam //
ViP_1,2.34
vaikārikas taijasaś ca bhūtādiś caiva tāmasaḥ
trividho 'yam ahaṃkāro mahattattvād ajāyata //
ViP_1,2.35
bhūtendriyāṇāṃ hetuḥ sa triguṇatvān mahāmune
yathā pradhānena mahān mahatā sa tathāvṛtaḥ //
ViP_1,2.36
bhūtādis tu vikurvāṇaḥ śabdatanmātrakaṃ tataḥ
sasarja śabdatanmātrād ākāśaṃ śabdalakṣaṇam //
ViP_1,2.37
śabdamātraṃ tathākāśaṃ bhūtādiḥ sa samāvṛṇot
ākāśas tu vikurvāṇaḥ sparśamātraṃ sasarja ha //
ViP_1,2.38
balavān abhavad vāyus tasya sparśo guṇo mataḥ
ākāśaṃ śabdamātraṃ tu sparśamātraṃ samāvṛṇot //
ViP_1,2.39
tato vāyur vikurvāṇo rūpamātraṃ sasarja ha
jyotir utpadyate vāyos tad rūpaguṇam ucyate //
ViP_1,2.40
sparśamātras tato vāyū rūpamātraṃ samāvṛṇot
jyotiś cāpi vikurvāṇaṃ rasamātraṃ sasarja ha //
ViP_1,2.41
saṃbhavanti tato 'mbhāṃsi rasādhārāṇi tāni ca
rasamātrāṇi cāmbhāṃsi rūpamātraṃ samāvṛṇot //
ViP_1,2.42
vikurvāṇāni cāmbhāṃsi gandhamātraṃ sasarjire
saṃghāto jāyate tasmāt tasya gandho guṇo mataḥ //
ViP_1,2.43
tasmiṃs tasmiṃs tu tanmātrā tena tanmātratā smṛtā
tanmātrāṇy aviśeṣāṇi aviśeṣās tato hi te //
ViP_1,2.44
na śāntā nāpi ghorās te na mūḍhāś cāviśeṣiṇaḥ
bhūtatanmātrasargo 'yam ahaṃkārāt tu tāmasāt //
ViP_1,2.45
taijasānīndriyāṇy āhur devā vaikārikā daśa
ekādaśaṃ manaś cātra devā vaikārikāḥ smṛtāḥ //
ViP_1,2.46
tvak cakṣur nāsikā jihvā śrotram atra ca pañcamam
śabdādīnām avāptyarthaṃ buddhiyuktāni vai dvija //
ViP_1,2.47
pāyūpasthau karau pādau vāk ca maitreya pañcamī
visargaśilpagatyukti karma teṣāṃ ca kathyate //
ViP_1,2.48
ākāśavāyutejāṃsi salilaṃ pṛthivī tathā
śabdādibhir guṇair brahman saṃyuktāny uttarottaraiḥ //
ViP_1,2.49
śāntā ghorāś ca mūḍhāś ca viśeṣās tena te smṛtāḥ // ViP_1,2.50
nānāvīryāḥ pṛthagbhūtās tatas te saṃhatiṃ vinā
nāśaknuvan prajāḥ sraṣṭum asamāgamya kṛtsnaśaḥ //
ViP_1,2.51
sametyānyonyasaṃyogaṃ parasparasamāśrayāḥ
ekasaṃghātalakṣyāś ca saṃprāpyaikyam aśeṣataḥ //
ViP_1,2.52
puruṣādhiṣṭhitatvāc ca avyaktānugraheṇa ca
mahadādyā viśeṣāntā hy aṇḍam utpādayanti te //
ViP_1,2.53
tat krameṇa vivṛddhaṃ tu jalabudbudavat samam
bhūtebhyo 'ṇḍaṃ mahābuddhe bṛhat tad udakeśayam
prākṛtaṃ brahmarūpasya viṣṇoḥ sthānam anuttamam //
ViP_1,2.54
tatrāvyaktasvarūpo 'sau vyaktarūpī jagatpatiḥ
viṣṇur brahmasvarūpeṇa svayam eva vyavasthitaḥ //
ViP_1,2.55
merur ulbam abhūt tasya jarāyuś ca mahīdharāḥ
garbhodakaṃ samudrāś ca tasyāsan sumahātmanaḥ //
ViP_1,2.56
sādridvīpasamudrāś ca sajyotir lokasaṃgrahaḥ
tasminn aṇḍe 'bhavad vipra sadevāsuramānuṣaḥ //
ViP_1,2.57
vārivahnyanilākāśais tato bhūtādinā bahiḥ
vṛtaṃ daśaguṇair aṇḍaṃ bhūtādir mahatā tathā //
ViP_1,2.58
avyaktenāvṛto brahmaṃs taiḥ sarvaiḥ sahito mahān
ebhir āvaraṇair aṇḍaṃ saptabhiḥ prākṛtair vṛtam
nālikeraphalasyāntar bījaṃ bāhyadalair iva //
ViP_1,2.59
juṣan rajoguṇaṃ tatra svayaṃ viśveśvaro hariḥ
brahmā bhūtvāsya jagato visṛṣṭau saṃpravartate //
ViP_1,2.60
sṛṣṭaṃ ca pāty anuyugaṃ yāvat kalpavikalpanā
sattvabhṛd bhagavān viṣṇur aprameyaparākramaḥ //
ViP_1,2.61
tamoudrekī ca kalpānte rudrarūpī janārdanaḥ
maitreyākhilabhūtāni bhakṣayaty atibhīṣaṇaḥ //
ViP_1,2.62
saṃbhakṣayitvā bhūtāni jagaty ekārṇavīkṛte
nāgaparyaṅkaśayane śete 'sau parameśvaraḥ //
ViP_1,2.63
prabuddhaś ca punaḥ sṛṣṭiṃ karoti brahmarūpadhṛk // ViP_1,2.64
sṛṣṭisthityantakaraṇād brahmaviṣṇuśivātmikām
sa saṃjñāṃ yāti bhagavān eka eva janārdanaḥ //
ViP_1,2.65
sraṣṭā sṛjati cātmānaṃ viṣṇuḥ pālyaṃ ca pāti ca
upasaṃharate cānte saṃhartā ca svayaṃ prabhuḥ //
ViP_1,2.66
pṛthivy āpas tathā tejo vāyur ākāśam eva ca
sarvendriyāntaḥkaraṇaṃ puruṣākhyaṃ hi yaj jagat //
ViP_1,2.67
sa eva sarvabhūteśo viśvarūpo yato 'vyayaḥ
sargādikaṃ tato 'syaiva bhūtastham upakārakam //
ViP_1,2.68
sa eva sṛjyaḥ sa ca sargakartā sa eva pāty atti ca pālyate ca
brahmādyavasthābhir aśeṣamūrtir viṣṇur variṣṭho varado vareṇyaḥ //
ViP_1,2.69
[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe dvitīyo 'dhyāyaḥ ]]
nirguṇasyāprameyasya śuddhasyāpy amalātmanaḥ
kathaṃ sargādikartṛtvaṃ brahmaṇo 'bhyupagamyate //
ViP_1,3.1
śaktayaḥ sarvabhāvānām acintyajñānagocarāḥ
yato 'to brahmaṇas tās tu sargādyā bhāvaśaktayaḥ
bhavanti tapatāṃ śreṣṭha pāvakasya yathoṣṇatā //
ViP_1,3.2
tan nibodha yathā sarge bhagavān saṃpravartate
nārāyaṇākhyo bhagavān brahmā lokapitāmahaḥ //
ViP_1,3.3
utpannaḥ procyate vidvan nitya evopacārataḥ // ViP_1,3.4
nijena tasya mānena āyur varṣaśataṃ smṛtam
tat parākhyaṃ tadardhaṃ ca parārdham abhidhīyate //
ViP_1,3.5
kālasvarūpaṃ viṣṇoś ca yan mayoktaṃ tavānagha
tena tasya nibodha tvaṃ parimāṇopapādanam //
ViP_1,3.6
anyeṣāṃ caiva jantūnāṃ carāṇām acarāś ca ye
bhūbhūbhṛtsāgarādīnām aśeṣāṇāṃ ca sattama //
ViP_1,3.7
kāṣṭhā pañcadaśākhyātā nimeṣā munisattama
kāṣṭhātriṃśat kalā triṃśat kalā mauhūrtiko vidhiḥ //
ViP_1,3.8
tāvatsaṃkhyair ahorātraṃ muhūrtair mānuṣaṃ smṛtam
ahorātrāṇi tāvanti māsaḥ pakṣadvayātmakaḥ //
ViP_1,3.9
taiḥ ṣaḍbhir ayanaṃ varṣaṃ dve 'yane dakṣiṇottare
ayanaṃ dakṣiṇaṃ rātrir devānām uttaraṃ dinam //
ViP_1,3.10
divyair varṣasahasrais tu kṛtatretādisaṃjñitam
caturyugaṃ dvādaśabhis tadvibhāgaṃ nibodha me //
ViP_1,3.11
catvāri trīṇi dve caikaṃ kṛtādiṣu yathākramam
divyābdānāṃ sahasrāṇi yugeṣv āhuḥ purāvidaḥ //
ViP_1,3.12
tatpramāṇaiḥ śataiḥ saṃdhyā pūrvā tatrābhidhīyate
saṃdhyāṃśakaś ca tattulyo yugasyānantaro hi saḥ //
ViP_1,3.13
saṃdhyāsaṃdhyāṃśayor antar yaḥ kālo munisattama
yugākhyaḥ sa tu vijñeyaḥ kṛtatretādisaṃjñitaḥ //
ViP_1,3.14
kṛtaṃ tretā dvāparaś ca kaliś caiva caturyugam
procyate tatsahasraṃ ca brahmaṇo divasaṃ mune //
ViP_1,3.15
brahmaṇo divase brahman manavas tu caturdaśa
bhavanti parimāṇaṃ ca teṣāṃ kālakṛtaṃ śṛṇu //
ViP_1,3.16
saptarṣayaḥ surāḥ śakro manus tatsūnavo nṛpāḥ
ekakāle hi sṛjyante saṃhriyante ca pūrvavat //
ViP_1,3.17
caturyugāṇāṃ saṃkhyātā sādhikā hy ekasaptatiḥ
manvantaraṃ manoḥ kālaḥ surādīnāṃ ca sattama //
ViP_1,3.18
aṣṭau śatasahasrāṇi divyayā saṃkhyayā smṛtam
dvāpañcāśat tathānyāni sahasrāṇy adhikāni tu //
ViP_1,3.19
triṃśatkoṭyas tu saṃpūrṇāḥ saṃkhyātāḥ saṃkhyayā dvija
saptaṣaṣṭis tathānyāni niyutāni mahāmune //
ViP_1,3.20
dvicatvāriṃśatā yukta śatenāpy adhikās tathā // ViP_1,3.20*22:1
divyāhnaḥ pañcasāhasramāsā daśa dināṣṭakam // ViP_1,3.20*22:2
catur yāmā muhūrtau dvāv aṣṭāv api kalās tathā // ViP_1,3.20*22:3
kāṣṭā saptadaśa dvau ca nimeṣau tadanantaram // ViP_1,3.20*22:4
daivasyaikanimeṣasya saptamo bhāga iṣyate // ViP_1,3.20*22:5
mānuṣābdās tu lakṣyāṇi tathāṣṭādaśa tatparam // ViP_1,3.20*22:6
sahasram aṣṭāviṃśatyā yutāś cābdā catuḥśatī // ViP_1,3.20*22:7
caturviṃśed ahorātre yutā māsāś ca ṣaṭ tathā // ViP_1,3.20*22:8
nāḍyo dvādaśa tāvatyaḥ kalāś ca tadanantaram // ViP_1,3.20*22:9
pañcaviṃśati kāṣṭāś ca nimeṣā daśasāyikā // ViP_1,3.20*22:10
viṃśatiś ca sahasrāṇi kālo 'yam adhikaṃ vinā
manvantarasya saṃkhyeyaṃ mānuṣair vatsarair dvija //
ViP_1,3.21
caturdaśaguṇo hy eṣa kālo brāhmam ahaḥ smṛtam
brāhmo naimittiko nāma tasyānte pratisaṃcaraḥ //
ViP_1,3.22
tadā hi dahyate sarvaṃ trailokyaṃ bhūrbhuvādikam
janaṃ prayānti tāpārtā maharlokanivāsinaḥ //
ViP_1,3.23
ekārṇave tu trailokye brahmā nārāyaṇātmakaḥ
bhogiśayyāgataḥ śete trailokyagrāsabṛṃhitaḥ //
ViP_1,3.24
janasthair yogibhir devaś cintyamāno 'bjasaṃbhavaḥ
tatpramāṇāṃ hi tāṃ rātriṃ tadante sṛjate punaḥ //
ViP_1,3.25
evaṃ tu brahmaṇo varṣam evaṃ varṣaśataṃ ca yat
śataṃ hi tasya varṣāṇāṃ paramāyur mahātmanaḥ //
ViP_1,3.26
ekam asya vyatītaṃ tu parārdhaṃ brahmaṇo 'nagha
tasyānte 'bhūn mahākalpaḥ pādma ity abhiviśrutaḥ //
ViP_1,3.27
dvitīyasya parārdhasya vartamānasya vai dvija
vārāha iti kalpo 'yaṃ prathamaḥ parikīrtitaḥ //
ViP_1,3.28
[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe tṛtīyo 'dhyāyaḥ ]]
brahmā nārāyaṇākhyo 'sau kalpādau bhagavān yathā
sasarja sarvabhūtāni tad ācakṣva mahāmune //
ViP_1,4.1
prajāḥ sasarja bhagavān brahmā nārāyaṇātmakaḥ
prajāpatipatir devo yathā tan me niśāmaya //
ViP_1,4.2
atītakalpāvasāne niśāsuptotthitaḥ prabhuḥ
sattvodriktas tathā brahmā śūnyaṃ lokam avaikṣata //
ViP_1,4.3
nārāyaṇaḥ paro 'cintyaḥ pareṣām api sa prabhuḥ
brahmasvarūpī bhagavān anādiḥ sarvasaṃbhavaḥ //
ViP_1,4.4
imaṃ codāharanty atra ślokaṃ nārāyaṇaṃ prati
brahmasvarūpiṇaṃ devaṃ jagataḥ prabhavāpyayam //
ViP_1,4.5
āpo nārā iti proktā āpo vai narasūnavaḥ
ayanaṃ tasya tāḥ pūrvaṃ tena nārāyaṇaḥ smṛtaḥ //
ViP_1,4.6
toyāntaḥ sa mahīṃ jñātvā jagaty ekārṇave prabhuḥ
anumānāt taduddhāraṃ kartukāmaḥ prajāpatiḥ //
ViP_1,4.7
akarot sa tanūm anyāṃ kalpādiṣu yathā purā
matsyakūrmādikāṃ tadvad vārāhaṃ vapur āsthitaḥ //
ViP_1,4.8
vedayajñamayaṃ rūpam aśeṣajagataḥ sthitau
sthitaḥ sthirātmā sarvātmā paramātmā prajāpatiḥ //
ViP_1,4.9
janalokagataiḥ siddhaiḥ sanakādyair abhiṣṭutaḥ
praviveśa tadā toyam ātmādhāro dharādharaḥ //
ViP_1,4.10
nirīkṣya taṃ tadā devī pātālatalam āgatam
tuṣṭāva praṇatā bhūtvā bhaktinamrā vasuṃdharā //
ViP_1,4.11
namas te sarvabhūtāya tubhyaṃ śaṅkhagadādhara
mām uddharāsmād adya tvaṃ tvatto 'haṃ pūrvam utthitā //
ViP_1,4.12
tvayāham uddhṛtā pūrvaṃ tvanmayāhaṃ janārdana
tathānyāni ca bhūtāni gaganādīny aśeṣataḥ //
ViP_1,4.13
namas te paramātmātman puruṣātman namo 'stu te
pradhānavyaktabhūtāya kālabhūtāya te namaḥ //
ViP_1,4.14
tvaṃ kartā sarvabhūtānāṃ tvaṃ pātā tvaṃ vināśakṛt
sargādiṣu prabho brahmaviṣṇurudrātmarūpadhṛk //
ViP_1,4.15
saṃbhakṣayitvā sakalaṃ jagaty ekārṇavīkṛte
śeṣe tvam eva govinda cintyamāno manīṣibhiḥ //
ViP_1,4.16
bhavato yat paraṃ rūpaṃ tan na jānāti kaścana
avatāreṣu yad rūpaṃ tad arcanti divaukasaḥ //
ViP_1,4.17
tvām ārādhya paraṃ brahma yātā muktiṃ mumukṣavaḥ
vāsudevam anārādhya ko mokṣaṃ samavāpsyati //
ViP_1,4.18
yat kiṃcin manasā grāhyaṃ yad grāhyaṃ cakṣurādibhiḥ
buddhyā ca yat paricchedyaṃ tad rūpam akhilaṃ tava //
ViP_1,4.19
tvanmayāhaṃ tvadādhārā tvatsṛṣṭā tvām upāśritā
mādhavīm iti loko 'yam abhidhatte tato hi mām //
ViP_1,4.20
jayākhilajñānamaya jaya sthūlamayāvyaya
jayānanta jayāvyakta jaya vyaktamaya prabho
parāparātman viśvātmañ jaya yajñapate 'nagha //
ViP_1,4.21
tvaṃ yajñas tvaṃ vaṣaṭkāras tvam oṃkāras tvam agnayaḥ
tvaṃ vedās tvaṃ tadaṅgāni tvaṃ yajñapuruṣo hare //
ViP_1,4.22
sūryādayo grahās tārā nakṣatrāṇy akhilāni ca
mūrtāmūrtam adṛśyaṃ ca dṛśyaṃ ca puruṣottama //
ViP_1,4.23
tathaiva māyayā sarvaṃ tvatto 'ham iva dṛśyate // ViP_1,4.23*23
yac coktaṃ yac ca naivoktaṃ mayātra parameśvara
tat sarvaṃ tvaṃ namas tubhyaṃ bhūyo bhūyo namo namaḥ //
ViP_1,4.24
evaṃ saṃstūyamānas tu pṛthivyā pṛthivīdharaḥ
sāmasvaradhvaniḥ śrīmāñ jagarja parighargharam //
ViP_1,4.25
tataḥ samutkṣipya dharāṃ svadaṃṣṭrayā mahāvarāhaḥ sphuṭapadmalocanaḥ
rasātalād utpalapatrasaṃnibhaḥ samutthito nīla ivācalo mahān //
ViP_1,4.26
uttiṣṭhatā tena mukhānilāhataṃ tatsaṃplavāmbho janalokasaṃśrayān
sanandanādīn apakalmaṣān munīn cakāra bhūyo 'pi pavitratāspadam //
ViP_1,4.27
prayānti toyāni khurāgravikṣate rasātale 'dhaḥ kṛtaśabdasaṃtatam
śvāsānilārtāḥ paritaḥ prayānti siddhā jane ye niyataṃ vasanti //
ViP_1,4.28
nārāyaṇasyāpi tanur viśanti ... // ViP_1,4.28*24
uttiṣṭhatas tasya jalārdrakukṣer mahāvarāhasya mahīṃ vigṛhya
vidhunvato vedamayaṃ śarīraṃ romāntarasthā munayaḥ stuvanti //
ViP_1,4.29
taṃ tuṣṭuvus toṣaparītacetaso loke jane ye nivasanti yoginaḥ
sanandanādyā natinamrakandharā dharādharaṃ dhīrataroddhatekṣaṇam //
ViP_1,4.30
jayeśvarāṇāṃ parameśa keśava prabho gadāśaṅkhadharāsicakradhṛk
prasūtināśasthitihetur īśvaras tvam eva nānyat paramaṃ ca yat padam //
ViP_1,4.31
pādeṣu vedās tava yūpadaṃṣṭra danteṣu yajñāś citayaś ca vaktre
hutāśajihvo 'si tanūruhāṇi darbhāḥ prabho yajñapumāṃs tvam eva //
ViP_1,4.32
vilocane rātryahanī mahātman sarvāspadaṃ brahma paraṃ śiras te
sūktāny aśeṣāṇi saṭākalāpo ghrāṇaṃ samastāni havīṃṣi deva //
ViP_1,4.33
sruktuṇḍa sāmasvaradhīranāda prāgvaṃśakāyākhilasatrasaṃdhe
pūrteṣṭadharmaśravaṇo 'si deva sanātanātman bhagavan prasīda //
ViP_1,4.34
padakramākrāntam anantam ādi sthitaṃ tvam evākṣara viśvamūrte
viśvasya vidmaḥ parameśvaro 'si prasīda nātho 'si carācarasya //
ViP_1,4.35
daṃṣṭrāgravinyastam aśeṣam etad bhūmaṇḍalaṃ nātha vibhāvyate te
vigāhataḥ padmavanaṃ vilagnaṃ sarojinīpatram ivoḍhapaṅkam //
ViP_1,4.36
dyāvāpṛthivyor atulaprabhāva yad antaraṃ tad vapuṣā tavaiva
vyāptaṃ jagad vyāptisamarthadīpte hitāya viśvasya vibho bhava tvam //
ViP_1,4.37
paramārthas tvam evaiko nānyo 'sti jagataḥ pate
tavaiṣa mahimā yena vyāptam etac carācaram //
ViP_1,4.38
yad etad dṛśyate mūrtam etaj jñānātmanas tava
bhrāntijñānena paśyanti jagadrūpam ayoginaḥ //
ViP_1,4.39
jñānasvarūpam akhilaṃ jagad etad abuddhayaḥ
arthasvarūpaṃ paśyanto bhrāmyante mohasaṃplave //
ViP_1,4.40
ye tu jñānavidaḥ śuddhacetasas te 'khilaṃ jagat
jñānātmakaṃ prapaśyanti tvadrūpaṃ parameśvara //
ViP_1,4.41
prasīda sarvasarvātman bhavāya jagatām imām
uddharorvīm ameyātmañ śaṃ no dehy abjalocana //
ViP_1,4.42
sattvodrikto 'si bhagavan govinda pṛthivīm imām
samuddhara bhavāyeśa śaṃ no dehy abjalocana //
ViP_1,4.43
sargapravṛttir bhavato jagatām upakāriṇī
bhavatv eṣā namas te 'stu śaṃ no dehy abjalocana //
ViP_1,4.44
evaṃ saṃstūyamānas tu paramātmā mahīdharaḥ
ujjahāra kṣitiṃ kṣipraṃ nyastavāṃś ca mahārṇave //
ViP_1,4.45
tasyopari jalaughasya mahatī naur iva sthitā
vitatatvāt tu dehasya na mahī yāti saṃplavam //
ViP_1,4.46
tataḥ kṣitiṃ samāṃ kṛtvā pṛthivyāṃ so 'cinod girīn
yathāvibhāgaṃ bhagavān anādiḥ sarvasaṃbhavaḥ //
ViP_1,4.47
prāksargadagdhān akhilān parvatān pṛthivītale
amoghena prabhāvena sasarjāmoghavāñchitaḥ //
ViP_1,4.48
bhūvibhāgaṃ tataḥ kṛtvā saptadvīpaṃ yathātatham
bhūrādyāṃś caturo lokān pūrvavat samakalpayat //
ViP_1,4.49
brahmarūpadharo devas tato 'sau rajasā vṛtaḥ
cakāra sṛṣṭiṃ bhagavāṃś caturvaktradharo hariḥ //
ViP_1,4.50
nimittamātram evāsau sṛjyānāṃ sargakarmaṇi
pradhānakāraṇībhūtā yato vai sṛjyaśaktayaḥ //
ViP_1,4.51
nimittamātraṃ muktvaikaṃ nānyat kiṃcid apekṣyate
nīyate tapatāṃ śreṣṭha svaśaktyā vastu vastutām //
ViP_1,4.52
[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe caturtho 'dhyāyaḥ ]]
yathā sasarja devo 'sau devarṣipitṛdānavān
manuṣyatiryagvṛkṣādīn bhūvyomasalilaukasaḥ //
ViP_1,5.1
yadguṇaṃ yatsvabhāvaṃ ca yadrūpaṃ ca jagad dvija
sargādau sṛṣṭavān brahmā tan mamācakṣva vistarāt //
ViP_1,5.2
maitreya kathayāmy eṣa śṛṇuṣva susamāhitaḥ
yathā sasarja devo 'sau devādīn akhilān vibhuḥ //
ViP_1,5.3
sṛṣṭiṃ cintayatas tasya kalpādiṣu yathā purā
abuddhipūrvakaḥ sargaḥ prādurbhūtas tamomayaḥ //
ViP_1,5.4
tamo moho mahāmohas tāmisro hy andhasaṃjñitaḥ
avidyā pañcaparvaiṣā prādurbhūtā mahātmanaḥ //
ViP_1,5.5
pañcadhāvasthitaḥ sargo dhyāyato 'pratibodhavān
bahir antaś cāprakāśaḥ saṃvṛtātmā nagātmakaḥ //
ViP_1,5.6
mukhyā nagā yataś coktā mukhyasargas tatas tv ayam // ViP_1,5.7
taṃ dṛṣṭvāsādhakaṃ sargam amanyad aparaṃ punaḥ // ViP_1,5.8
tasyābhidhyāyataḥ sargaṃ tiryaksroto 'bhyavartata
yasmāt tiryakpravṛttaḥ sa tiryaksrotas tataḥ smṛtaḥ //
ViP_1,5.9
paśvādayas te vikhyātās tamaḥprāyā hy avedinaḥ
utpathagrāhiṇaś caiva te 'jñāne jñānamāninaḥ //
ViP_1,5.10
ahaṃkṛtā ahaṃmānā aṣṭāviṃśadvadhātmakāḥ
antaḥprakāśās te sarve āvṛtāś ca parasparam //
ViP_1,5.11
tam apy asādhakaṃ matvā dhyāyato 'nyas tato 'bhavat
ūrdhvasrotas tṛtīyas tu sāttvikordhvam avartata //
ViP_1,5.12
te sukhaprītibahulā bahir antaś ca nāvṛtāḥ
prakāśā bahir antaś ca ūrdhvasrotodbhavāḥ smṛtāḥ //
ViP_1,5.13
tuṣṭyātmakas tṛtīyas tu devasargas tu sa smṛtaḥ
tasmin sarge 'bhavat prītir niṣpanne brahmaṇas tathā //
ViP_1,5.14
tato 'nyaṃ sa tadā dadhyau sādhakaṃ sargam uttamam
asādhakāṃs tu tāñ jñātvā mukhyasargādisaṃbhavān //
ViP_1,5.15
tathābhidhyāyatas tasya satyābhidhyāyinas tataḥ
prādurbhūtas tadāvyaktād arvāksrotas tu sādhakaḥ //
ViP_1,5.16
yasmād arvāg vyavartanta tato 'rvāksrotasas tu te
te ca prakāśabahulās tamoudriktā rajo'dhikāḥ //
ViP_1,5.17
tasmāt te duḥkhabahulā bhūyo bhūyaś ca kāriṇaḥ
prakāśā bahir antaś ca manuṣyāḥ sādhakās tu te //
ViP_1,5.18
pañcamo 'nugrahaḥ sargaḥ sa caturdhā vyavasthitaḥ // ViP_1,5.18*25:1
viparyayeṇa cāśaktyā siddhyā tuṣṭyā tathaiva ca // ViP_1,5.18*25:2
nivṛttaṃ vartamānaṃ ca sarve jānanti vai punaḥ // ViP_1,5.18*25:3
bhūtādikānāṃ bhūtānāṃ ṣaṣṭhaḥ sargaḥ sa ucyate // ViP_1,5.18*25:4
te parigrāhiṇaḥ sarge saṃvibhāganatāḥ sadā // ViP_1,5.18*25:5
krodhanāś cāpy aśīlāś ca jñeyā bhūtādikās tu te // ViP_1,5.18*25:6
ity ete kathitāḥ sargāḥ ṣaḍ atra munisattama
prathamo mahataḥ sargo vijñeyo brahmaṇas tu saḥ //
ViP_1,5.19
tanmātrāṇāṃ dvitīyaś ca bhūtasargas tu sa smṛtaḥ
vaikārikas tṛtīyas tu sarga aindriyakaḥ smṛtaḥ //
ViP_1,5.20
ity eṣa prākṛtaḥ sargaḥ saṃbhūto buddhipūrvakaḥ
mukhyasargaś caturthas tu mukhyā vai sthāvarāḥ smṛtāḥ //
ViP_1,5.21
pañcamas tu ca yaḥ proktas tairyagyonyaḥ sa ucyate
tatordhvasrotasāṃ ṣaṣṭho devasargas tu sa smṛtaḥ //
ViP_1,5.22
tato 'rvāksrotasāṃ sargaḥ saptamaḥ sa tu mānuṣaḥ // ViP_1,5.23
aṣṭamo 'nugrahaḥ sargaḥ sāttvikas tāmasaś ca saḥ
pañcaite vaikṛtāḥ sargāḥ prākṛtās tu trayaḥ smṛtāḥ //
ViP_1,5.24
prākṛto vaikṛtaś caiva kaumāro navamaḥ smṛtaḥ
ity ete vai samākhyātā nava sargāḥ prajāpateḥ //
ViP_1,5.25
prākṛtā vaikṛtāś caiva jagato mūlahetavaḥ
sṛjato jagadīśasya kim anyac chrotum icchasi //
ViP_1,5.26
saṃkṣepāt kathitaḥ sargo devādīnāṃ mune tvayā
vistarāc chrotum icchāmi tvatto munivarottama //
ViP_1,5.27
karmabhir bhāvitāḥ pūrvaiḥ kuśalākuśalais tu tāḥ
khyātyā tayā hy anirmuktāḥ saṃhāre 'py upasaṃhṛtāḥ //
ViP_1,5.28
sthāvarāntāḥ surādyās tu prajā brahmaṃś caturvidhāḥ
brahmaṇaḥ kurvataḥ sṛṣṭiṃ jajñire mānasās tu tāḥ //
ViP_1,5.29
tato devāsurapitṝn manuṣyāṃś ca catuṣṭayam
sisṛkṣur ambhāṃsy etāni svam ātmānam ayūyujat //
ViP_1,5.30
yuktātmanas tamomātrā udriktābhūt prajāpateḥ
sisṛkṣor jaghanāt pūrvam asurā jajñire tataḥ //
ViP_1,5.31
utsasarja tatas tāṃ tu tamomātrātmikāṃ tanum
sā tu tyaktā tatas tena maitreyābhūd vibhāvarī //
ViP_1,5.32
sisṛkṣur anyadehasthaḥ prītim āpa tataḥ surāḥ
sattvodriktāḥ samudbhūtā mukhato brahmaṇo dvija //
ViP_1,5.33
tyaktā sāpi tanus tena sattvaprāyam abhūd dinam
tato hi balino rātrāv asurā devatā divā //
ViP_1,5.34
sattvamātrātmikām eva tato 'nyāṃ jagṛhe tanum
pitṛvan manyamānasya pitaras tasya jajñire //
ViP_1,5.35
utsasarja pitṝn sṛṣṭvā tatas tām api sa prabhuḥ
sā cotsṛṣṭābhavat saṃdhyā dinanaktāntarasthitā //
ViP_1,5.36
rajomātrātmikām anyāṃ jagṛhe sa tanuṃ tataḥ
rajomātrotkaṭā jātā manuṣyā dvijasattama //
ViP_1,5.37
tām apy āśu sa tatyāja tanuṃ sadyaḥ prajāpatiḥ
jyotsnā samabhavat sāpi prāksaṃdhyā yābhidhīyate //
ViP_1,5.38
jyotsnāgame tu balino manuṣyāḥ pitaras tathā
maitreya saṃdhyāsamaye tasmād ete bhavanti vai //
ViP_1,5.39
jyotsnā rātryahanī saṃdhyā catvāry etāni vai vibhoḥ
brahmaṇas tu śarīrāṇi triguṇopāśrayāṇi tu //
ViP_1,5.40
rajomātrātmikām eva tato 'nyāṃ jagṛhe tanum
tataḥ kṣud brahmaṇo jātā jajñe kopas tayā tataḥ //
ViP_1,5.41
kṣutkṣāmān andhakāre 'tha so 'sṛjad bhagavān prabhuḥ
virūpāḥ śmaśrulā jātās te 'bhyadhāvanta taṃ prabhum //
ViP_1,5.42
maivaṃ bho rakṣyatām eṣa yair uktaṃ rākṣasās tu te
ūcuḥ khādāma ity anye ye te yakṣās tu jakṣaṇāt //
ViP_1,5.43
apriyān atha tān dṛṣṭvā keśāḥ śīryanta vedhasaḥ
hīnāś ca śiraso bhūyaḥ samārohanta tacchiraḥ //
ViP_1,5.44
sarpaṇāt te 'bhavan sarpā hīnatvād ahayaḥ smṛtāḥ
tataḥ kruddho jagatsraṣṭā krodhātmāno vinirmame
varṇena kapiśenogrā bhūtās te piśitāśanāḥ //
ViP_1,5.45
dhyāyato 'ṅgāt samudbhūtā gandharvās tasya tatkṣaṇāt
pibanto jajñire vācaṃ gandharvās tena te dvija //
ViP_1,5.46
etāni sṛṣṭvā bhagavān brahmā tacchakticoditaḥ
tataḥ svacchandato 'nyāni vayāṃsi vayaso 'sṛjat //
ViP_1,5.47
avayo vakṣasaś cakre mukhato 'jāḥ sa sṛṣṭavān
sṛṣṭavān udarād gāś ca pārśvābhyāṃ ca prajāpatiḥ //
ViP_1,5.48
padbhyāṃ cāśvān samātaṅgān rāsabhān gavayān mṛgān
uṣṭrān aśvatarāṃś caiva nyaṅkūn anyāś ca jātayaḥ //
ViP_1,5.49
oṣadhyaḥ phalamūlinyo romabhyas tasya jajñire
tretāyugamukhe brahmā kalpasyādau dvijottama
sṛṣṭvā paśvoṣadhīḥ samyag yuyoja sa tadādhvare //
ViP_1,5.50
gaur ajaḥ puruṣo meṣā aśvāśvataragardabhāḥ
etān grāmyān paśūn āhur āraṇyāṃś ca nibodha me //
ViP_1,5.51
śvāpado dvikhuro hastī vānaraḥ pakṣipañcamāḥ
audakāḥ paśavaḥ ṣaṣṭhāḥ saptamās tu sarīsṛpāḥ //
ViP_1,5.52
gāyatraṃ ca ṛcaś caiva trivṛtsāma rathantaram
agniṣṭomaṃ ca yajñānāṃ nirmame prathamān mukhāt //
ViP_1,5.53
yajūṃṣi traiṣṭubhaṃ chandaḥ stomaṃ pañcadaśaṃ tathā
bṛhat sāma tathokthaṃ ca dakṣiṇād asṛjan mukhāt //
ViP_1,5.54
sāmāni jagatīchandaḥ stomaṃ saptadaśaṃ tathā
vairūpam atirātraṃ ca paścimād asṛjan mukhāt //
ViP_1,5.55
ekaviṃśam atharvāṇam āptoryāmāṇam eva ca
anuṣṭubhaṃ sa vairājam uttarād asṛjan mukhāt //
ViP_1,5.56
uccāvacāni bhūtāni gātrebhyas tasya jajñire
devāsurapitṝn sṛṣṭvā manuṣyāṃś ca prajāpatiḥ //
ViP_1,5.57
tataḥ punaḥ sasarjādau sa kalpasya pitāmahaḥ
yakṣān piśācān gandharvān tathaivāpsarasāṃ gaṇān //
ViP_1,5.58
narakiṃnararakṣāṃsi vayaḥpaśumṛgoragān
avyayaṃ ca vyayaṃ caiva yad idaṃ sthāṇujaṅgamam //
ViP_1,5.59
tat sasarja tadā brahmā bhagavān ādikṛd vibhuḥ
teṣāṃ ye yāni karmāṇi prāksṛṣṭyāṃ pratipedire
tāny eva pratipadyante sṛjyamānāḥ punaḥ punaḥ //
ViP_1,5.60
hiṃsrāhiṃsre mṛdukrūre dharmādharmāv ṛtānṛte
tadbhāvitāḥ prapadyante tasmāt tat tasya rocate //
ViP_1,5.61
indriyārtheṣu bhūteṣu śarīreṣu ca sa prabhuḥ
nānātvaṃ viniyogāṃś ca dhātaivaṃ vyasṛjat svayam //
ViP_1,5.62
nāmarūpaṃ ca bhūtānāṃ kṛtyānāṃ ca prapañcanam
vedaśabdebhya evādau devādīnāṃ cakāra saḥ //
ViP_1,5.63
ṛṣīṇāṃ nāmadheyāni yathā vedaśrutāni vai
yathā niyogayogyāni sarveṣām api so 'karot //
ViP_1,5.64
yathartuṣv ṛtuliṅgāni nānārūpāṇi paryaye
dṛśyante tāni tāny eva tathā bhāvā yugādiṣu //
ViP_1,5.65
karoty evaṃvidhāṃ sṛṣṭiṃ kalpādau sa punaḥ punaḥ
sisṛkṣāśaktiyukto 'sau sṛjyaśaktipracoditaḥ //
ViP_1,5.66
[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe pañcamo 'dhyāyaḥ ]]
arvāksrotas tu kathito bhavatā yas tu mānuṣaḥ
brahman vistarato brūhi brahmā tam asṛjad yathā //
ViP_1,6.1
yathā ca varṇān asṛjad yadguṇāṃś ca mahāmune
yac ca teṣāṃ smṛtaṃ karma viprādīnāṃ tad ucyatām //
ViP_1,6.2
satyābhidhyāyinaḥ pūrvaṃ sisṛkṣor brahmaṇo jagat
ajāyanta dvijaśreṣṭha sattvodriktā mukhāt prajāḥ //
ViP_1,6.3
vakṣaso rajasodriktās tathānyā brahmaṇo 'bhavan
rajasā tamasā caiva samudriktās tathorutaḥ //
ViP_1,6.4
padbhyām anyāḥ prajā brahmā sasarja dvijasattama
tamaḥpradhānās tāḥ sarvāś cāturvarṇyam idaṃ tataḥ //
ViP_1,6.5
brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyāḥ śūdrāś ca dvijasattama
pādoruvakṣaḥsthalato mukhataś ca samudgatāḥ //
ViP_1,6.6
yajñaniṣpattaye sarvam etad brahmā cakāra vai
cāturvarṇyaṃ mahābhāga yajñasādhanam uttamam //
ViP_1,6.7
yajñair āpyāyitā devā vṛṣṭyutsargeṇa vai prajāḥ
āpyāyayante dharmajña yajñāḥ kalyāṇahetavaḥ //
ViP_1,6.8
niṣpādyante narais tais tu svakarmābhirataiḥ sadā
viśuddhācaraṇopetaiḥ sadbhiḥ sanmārgagāmibhiḥ //
ViP_1,6.9
svargāpavargau mānuṣyāt prāpnuvanti narā mune
yad vābhirucitaṃ sthānaṃ tad yānti manujā dvija //
ViP_1,6.10
prajās tā brahmaṇā sṛṣṭāś cāturvarṇyavyavasthitau
samyakchraddhāḥ samācārapravaṇā munisattama //
ViP_1,6.11
yathecchāvāsaniratāḥ sarvabādhāvivarjitāḥ
śuddhāntaḥkaraṇāḥ śuddhāḥ sarvānuṣṭhānanirmalāḥ //
ViP_1,6.12
śuddhe ca tāsāṃ manasi śuddhe 'ntaḥsaṃsthite harau
śuddhajñānaṃ prapaśyanti viṣṇvākhyaṃ yena tat padam //
ViP_1,6.13
tataḥ kālātmako yo 'sau sa cāṃśaḥ kathito hareḥ
sa pātayaty aghaṃ ghoram alpam alpālpasāravat //
ViP_1,6.14
adharmabījam udbhūtaṃ tamolobhasamudbhavam
prajāsu tāsu maitreya rāgādikam asādhakam //
ViP_1,6.15
tataḥ sā sahajā siddhis teṣāṃ nātīva jāyate
rasollāsādayaś cānyāḥ siddhayo 'ṣṭau bhavanti yāḥ //
ViP_1,6.16
tāsu kṣīṇāsv aśeṣāsu vardhamāne ca pātake
dvandvābhibhavaduḥkhārtās tā bhavanti tataḥ prajāḥ //
ViP_1,6.17
tato durgāṇi tāś cakrur vārkṣaṃ pārvatam audakam
kṛtrimaṃ ca tathā durgaṃ purakharvaṭakādi yat //
ViP_1,6.18
gṛhāṇi ca yathānyāyaṃ teṣu cakruḥ purādiṣu
śītātapādibādhānāṃ praśamāya mahāmate //
ViP_1,6.19
pratīkāram imaṃ kṛtvā śītādes tāḥ prajāḥ punaḥ
vārtopāyaṃ tataś cakrur hastasiddhiṃ ca karmajām //
ViP_1,6.20
vrīhayaś ca yavāś caiva godhūmā aṇavas tilāḥ
priyaṃgavo hy udārāś ca koradūṣāḥ satīnakāḥ //
ViP_1,6.21
māṣā mudgā masūrāś ca niṣpāvāḥ sakulatthakāḥ
āḍhakyaś caṇakāś caiva śaṇāḥ saptadaśa smṛtāḥ //
ViP_1,6.22
ity etā oṣadhīnāṃ tu grāmyānāṃ jātayo mune
oṣadhyo yajñiyāś caiva grāmyāraṇyāś caturdaśa //
ViP_1,6.23
vrīhayaḥ sayavā māṣā godhūmā aṇavas tilāḥ
priyaṃgusaptamā hy etā aṣṭamās tu kulatthakāḥ //
ViP_1,6.24
śyāmākās tv atha nīvārā jartilāḥ sagavedhukāḥ
tathā veṇuyavāḥ proktās tadvan markaṭakā mune //
ViP_1,6.25
grāmyāraṇyāḥ smṛtā hy etā oṣadhyas tu caturdaśa
yajñaniṣpattaye yajñas tathāsāṃ hetur uttamaḥ //
ViP_1,6.26
etāś ca saha yajñena prajānāṃ kāraṇaṃ param
parāvaravidaḥ prājñās tato yajñān vitanvate //
ViP_1,6.27
ahany ahany anuṣṭhānaṃ yajñānāṃ munisattama
upakārakaraṃ puṃsāṃ kriyamāṇāghaśāntidam //
ViP_1,6.28
yeṣāṃ tu kālasṛṣṭo 'sau pāpabindur mahāmate
cetaḥsu vavṛdhe cakrus te na yajñeṣu mānasam //
ViP_1,6.29
vedavādāṃs tathā vedān yajñakarmādikaṃ ca yat
tat sarvaṃ nindamānās te yajñavyāsedhakāriṇaḥ //
ViP_1,6.30
pravṛttimārgavyucchittikāriṇo vedanindakāḥ
durātmāno durācārā babhūvuḥ kuṭilāśayāḥ //
ViP_1,6.31
saṃsiddhāyāṃ tu vārtāyāṃ prajāḥ sṛṣṭvā prajāpatiḥ
maryādāṃ sthāpayām āsa yathāsthānaṃ yathāguṇam //
ViP_1,6.32
varṇānām āśramāṇāṃ ca dharmān dharmabhṛtāṃ vara
lokāṃś ca sarvavarṇānāṃ samyagdharmānupālinām //
ViP_1,6.33
prājāpatyaṃ brāhmaṇānāṃ smṛtaṃ sthānaṃ kriyāvatām
sthānam aindraṃ kṣatriyāṇāṃ saṃgrāmeṣv anivartinām //
ViP_1,6.34
vaiśyānāṃ mārutaṃ sthānaṃ svadharmaniratātmanām
gāndharvaṃ śūdrajātīnāṃ paricaryānuvartinām //
ViP_1,6.35
aṣṭāśītisahasrāṇi munīnām ūrdhvaretasām
smṛtaṃ teṣāṃ tu yat sthānaṃ tad eva guruvāsinām //
ViP_1,6.36
saptarṣīṇāṃ tu yat sthānaṃ smṛtaṃ tad vai vanaukasām
prājāpatyaṃ gṛhasthānāṃ brāhmaṃ saṃnyāsināṃ smṛtam //
ViP_1,6.37
yoginām amṛtaṃ sthānaṃ yad viṣṇoḥ paramaṃ padam // ViP_1,6.38
ekāntinaḥ sadā brahmadhyāyino yogino hi ye
teṣāṃ tat paramaṃ sthānaṃ yad vai paśyanti sūrayaḥ //
ViP_1,6.39
gatvā gatvā nivartante candrasūryādayo grahāḥ
adyāpi na nivartante dvādaśākṣaracintakāḥ //
ViP_1,6.40
tāmisram andhatāmisraṃ mahārauravarauravau
asipatravanaṃ ghoraṃ kālasūtram avīcimat //
ViP_1,6.41
vinindakānāṃ vedasya yajñavyāsedhakāriṇām
sthānam etat samākhyātaṃ svadharmatyāginaś ca ye //
ViP_1,6.42
[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe ṣaṣṭho 'dhyāyaḥ ]]
tato 'bhidhyāyatas tasya jajñire mānasāḥ prajāḥ
taccharīrasamutpannaiḥ kāryais taiḥ karaṇaiḥ saha
kṣetrajñāḥ samavartanta gātrebhyas tasya dhīmataḥ //
ViP_1,7.1
te sarve samavartanta ye mayā prāg udāhṛtāḥ
devādyāḥ sthāvarāntāś ca traiguṇyaviṣaye sthitāḥ //
ViP_1,7.2
evaṃ bhūtāni sṛṣṭāni carāṇi sthāvarāṇi ca // ViP_1,7.3
yadāsya tāḥ prajāḥ sarvā na vyavardhanta dhīmataḥ
tadānyān mānasān putrān sadṛśān ātmano 'sṛjat //
ViP_1,7.4
bhṛguṃ pulastyaṃ pulahaṃ kratum aṅgirasaṃ tathā
marīciṃ dakṣam atriṃ ca vasiṣṭhaṃ caiva mānasān //
ViP_1,7.5
nava brahmāṇa ity ete purāṇe niścayaṃ gatāḥ // ViP_1,7.6
B2,D3,4,T,G2,3,M0,ed. Veṅk. ins.:khyātiṃ bhūtiṃ ca saṃbhūtiṃ kṣamāṃ prītiṃ tathaiva ca // ViP_1,7.6*26:1
sannatiṃ ca tathaivorjām anasūyāṃ tathaiva ca // ViP_1,7.6*26:2
prasūtiṃ ca tataḥ sṛṣṭvā dadau teṣāṃ mahātmanām // ViP_1,7.6*26:3
patnyo bhavadhvam ity uktvā teṣām eva tu dattavān // ViP_1,7.6*26:4
sanandanādayo ye ca pūrvaṃ sṛṣṭās tu vedhasā
na te lokeṣv asajjanta nirapekṣāḥ prajāsu te //
ViP_1,7.7
sarve te 'bhyāgatajñānā vītarāgā vimatsarāḥ
teṣv evaṃ nirapekṣeṣu lokasṛṣṭau mahātmanaḥ
brahmaṇo 'bhūn mahān krodhas trailokyadahanakṣamaḥ //
ViP_1,7.8
tasya krodhasamudbhūtaṃ jvālāmālāvidīpitam
brahmaṇo 'bhūt tadā sarvaṃ trailokyam akhilaṃ mune //
ViP_1,7.9
bhrukuṭīkuṭilāt tasya lalāṭāt krodhadīpitāt
samutpannas tadā rudro madhyāhnārkasamaprabhaḥ
ardhanārīnaravapuḥ pracaṇḍo 'tiśarīravān //
ViP_1,7.10
vibhajātmānam ity uktvā taṃ brahmāntardadhe tataḥ // ViP_1,7.11
tathokto 'sau dvidhā strītvaṃ puruṣatvaṃ tathākarot
bibheda puruṣatvaṃ ca daśadhā caikadhā ca saḥ //
ViP_1,7.12
saumyāsaumyais tathā śānta(a)śāntaiḥ strītvaṃ ca sa prabhuḥ
bibheda bahudhā devaḥ svarūpair asitaiḥ sitaiḥ //
ViP_1,7.13
tato brahmātmasaṃbhūtaṃ pūrvaṃ svāyambhuvaṃ prabhuḥ
ātmānam eva kṛtavān prājāpatye manuṃ dvija //
ViP_1,7.14
śatarūpāṃ ca tāṃ nārīṃ taponirdhūtakalmaṣām
svāyambhuvo manur devaḥ patnītve jagṛhe vibhuḥ //
ViP_1,7.15
tasmāc ca puruṣād devī śatarūpā vyajāyata
priyavratottānapādau prasūtyākūtisaṃjñitam
kanyādvayaṃ ca dharmajña rūpaudāryaguṇānvitam //
ViP_1,7.16
dadau prasūtiṃ dakṣāya ākūtiṃ rucaye purā
prajāpatiḥ sa jagrāha tayor jajñe sadakṣiṇaḥ
putro yajño mahābhāga dampatyor mithunaṃ tataḥ //
ViP_1,7.17
yajñasya dakṣiṇāyāṃ tu putrā dvādaśa jajñire
yāmā iti samākhyātā devāḥ svāyambhuve manau //
ViP_1,7.18
prasūtyāṃ ca tathā dakṣaś catasro viṃśatiṃ tathā
sasarja kanyās tāsāṃ tu samyaṅ nāmāni me śṛṇu //
ViP_1,7.19
śraddhā lakṣmīr dhṛtis tuṣṭir puṣṭir medhā kriyā tathā
buddhir lajjā vapuḥ śāntiḥ siddhiḥ kīrtis trayodaśī //
ViP_1,7.20
patnyarthaṃ pratijagrāha dharmo dākṣāyaṇīḥ prabhuḥ
tābhyaḥ śiṣṭā yavīyasya ekādaśa sulocanāḥ //
ViP_1,7.21
khyātiḥ saty atha saṃbhūtiḥ smṛtiḥ prītiḥ kṣamā tathā
sannatiś cānasūyā ca ūrjā svāhā svadhā tathā //
ViP_1,7.22
bhṛgur bhavo marīciś ca tathā caivāṅgirā muniḥ
pulastyaḥ pulahaś caiva kratuś carṣivaras tathā //
ViP_1,7.23
atrir vasiṣṭho vahniś ca pitaraś ca yathākramam
khyātyādyā jagṛhuḥ kanyā munayo munisattama //
ViP_1,7.24
śraddhā kāmaṃ calā darpaṃ niyamaṃ dhṛtir ātmajam
saṃtoṣaṃ ca tathā tuṣṭir lobhaṃ puṣṭir asūyata //
ViP_1,7.25
medhā śrutaṃ kriyā daṇḍaṃ nayaṃ vinayam eva ca
bodhaṃ buddhis tathā lajjā vinayaṃ vapur ātmajam
vyavasāyaṃ prajajñe vai kṣemaṃ śāntir asūyata //
ViP_1,7.26
sukhaṃ siddhir yaśaḥ kīrtir ity ete dharmasūnavaḥ
kāmād ratiḥ sutaṃ harṣaṃ dharmapautram asūyata //
ViP_1,7.27
hiṃsā bhāryā tv adharmasya tayor jajñe tathānṛtam
kanyā ca nikṛtis tābhyāṃ bhayaṃ narakam eva ca //
ViP_1,7.28
māyā ca vedanā caiva mithunaṃ tv idam etayoḥ
tayor jajñe 'tha vai māyā mṛtyuṃ bhūtāpahāriṇam //
ViP_1,7.29
vedanā svasutaṃ cāpi duḥkhaṃ jajñe 'tha rauravāt
mṛtyor vyādhijarāśokatṛṣṇākrodhāś ca jajñire //
ViP_1,7.30
duḥkhottarāḥ smṛtā hy ete sarve cādharmalakṣaṇāḥ
naiṣāṃ bhāryāsti putro vā te sarve hy ūrdhvaretasaḥ //
ViP_1,7.31
raudrāṇy etāni rūpāṇi viṣṇor munivarātmaja
nityapralayahetutvaṃ jagato 'sya prayānti vai //
ViP_1,7.32
dakṣo marīcir atriś ca bhṛgvādyāś ca prajeśvarāḥ
jagaty atra mahābhāga nityaṃ sargasya hetavaḥ //
ViP_1,7.33
manavo manuputrāś ca bhūpā vīryadharāś ca ye
sanmārgābhiratāḥ śūrās te nityaṃ sthitikāriṇaḥ //
ViP_1,7.34
yeyaṃ nityasthitir brahman nityasargas tatheritaḥ
nityābhāvaś ca teṣāṃ vai svarūpaṃ mama kathyatām //
ViP_1,7.35
sargasthitivināśāṃś ca bhagavān madhusūdanaḥ
tais tai rūpair acintyātmā karoty avyāhatān vibhuḥ //
ViP_1,7.36
naimittikaḥ prākṛtikas tathaivātyantiko dvija
nityaś ca sarvabhūtānāṃ pralayo 'yaṃ caturvidhaḥ //
ViP_1,7.37
brāhmo naimittikas tatra yac chete jagataḥ patiḥ
prayāti prākṛte caiva brahmāṇḍaṃ prakṛtau layam //
ViP_1,7.38
jñānād ātyantikaḥ prokto yoginaḥ paramātmani
nityaḥ sadaiva jātānāṃ yo vināśo divāniśam //
ViP_1,7.39
prasūtiḥ prakṛter yā tu sā sṛṣṭiḥ prākṛtā smṛtā
dainaṃdinī tathā proktā yāntarapralayād anu //
ViP_1,7.40
bhūtāny anudinaṃ yatra jāyante munisattama
nityasargo hi sa proktaḥ purāṇārthavicakṣaṇaiḥ //
ViP_1,7.41
evaṃ sarvaśarīreṣu bhagavān bhūtabhāvanaḥ
saṃsthitaḥ kurute viṣṇur utpattisthitisaṃyamān //
ViP_1,7.42
sṛṣṭisthitivināśānāṃ śaktayaḥ sarvadehiṣu
vaiṣṇavyaḥ parivartante maitreyāharniśaṃ sadā //
ViP_1,7.43
guṇatrayamayaṃ hy etad brahmañ chaktitrayaṃ mahat
yo 'tiyāti sa yāty eva paraṃ nāvartate punaḥ //
ViP_1,7.44
[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe saptamo 'dhyāyaḥ ]]
kathitas tāmasaḥ sargo brahmaṇas te mahāmune
rudrasargaṃ pravakṣyāmi tan me nigadataḥ śṛṇu //
ViP_1,8.1
kalpādāv ātmanas tulyaṃ sutaṃ pradhyāyatas tataḥ
prādur āsīt prabhor aṅke kumāro nīlalohitaḥ //
ViP_1,8.2
rudan vai susvaraṃ so 'tha dravaṃś ca dvijasattama
kiṃ rodiṣīti taṃ brahmā rudantaṃ pratyuvāca ha //
ViP_1,8.3
nāma dehīti taṃ so 'tha pratyuvāca prajāpatiḥ
rudras tvaṃ deva nāmnāsi mā rodīr dhairyam āvaha
evam uktaḥ punaḥ so 'tha saptakṛtvo ruroda vai //
ViP_1,8.4
tato 'nyāni dadau tasmai sapta nāmāni sa prabhuḥ
sthānāni caiṣām aṣṭānāṃ patnīḥ putrāṃś ca vai vibhuḥ //
ViP_1,8.5
bhavaṃ śarvam atheśānaṃ tathā paśupatiṃ dvija
bhīmam ugraṃ mahādevam uvāca sa pitāmahaḥ //
ViP_1,8.6
cakre nāmāny athaitāni sthānāny eṣāṃ cakāra saḥ
sūryo jalaṃ mahī vāyur vahnir ākāśam eva ca
dīkṣito brāhmaṇaḥ soma ity etās tanavaḥ kramāt //
ViP_1,8.7
suvarcalā tathaivoṣā vikeśī cāparā śivā
svāhā diśas tathā dīkṣā rohiṇī ca yathākramam //
ViP_1,8.8
sūryādīnāṃ naraśreṣṭha rudrādyair nāmabhiḥ saha
patnyaḥ smṛtā mahābhāga tadapatyāni me śṛṇu //
ViP_1,8.9
yeṣāṃ sūtiprasūtaiś ca idam āpūritaṃ jagat // ViP_1,8.10
śanaiścaras tathā śukro lohitāṅgo manojavaḥ
skandaḥ svargo 'tha santāno budhaś cānukramāt sutāḥ //
ViP_1,8.11
evaṃprakāro rudro 'sau satīṃ bhāryām avindata
dakṣakopāc ca tatyāja sā satī svaṃ kalevaram //
ViP_1,8.12
upayeme duhitaraṃ dakṣasyaiva prajāpateḥ // ViP_1,8.12*27
himavadduhitā sābhūn menāyāṃ dvijasattama
upayeme punaś comām ananyāṃ bhagavān bhavaḥ //
ViP_1,8.13
devau dhātṛvidhātārau bhṛgoḥ khyātir asūyata
śriyaṃ ca devadevasya patnī nārāyaṇasya yā //
ViP_1,8.14
kṣīrābdhau śrīḥ samutpannā śrūyate 'mṛtamanthane
bhṛgoḥ khyātyāṃ samutpannety etad āha kathaṃ bhavān //
ViP_1,8.15
nityaivaiṣā jaganmātā viṣṇoḥ śrīr anapāyinī
yathā sarvagato viṣṇus tathaiveyaṃ dvijottama //
ViP_1,8.16
artho viṣṇur iyaṃ vāṇī nītir eṣā nayo hariḥ
bodho viṣṇur iyaṃ buddhir dharmo 'sau satkriyā tv iyam //
ViP_1,8.17
sraṣṭā viṣṇur iyaṃ sṛṣṭiḥ śrīr bhūmir bhūdharo hariḥ
saṃtoṣo bhagavāṃl lakṣmīs tuṣṭir maitreya śāśvatī //
ViP_1,8.18
icchā śrīr bhagavān kāmo yajño 'sau dakṣiṇā tu sā
ājyāhutir asau devī puroḍāśo janārdanaḥ //
ViP_1,8.19
patnīśālā mune lakṣmīḥ prāgvaṃśo madhusūdanaḥ
citir lakṣmīr harir yūpa idhmā śrīr bhagavān kuśaḥ //
ViP_1,8.20
sāmasvarūpī bhagavān udgītiḥ kamalālayā
svāhā lakṣmīr jagannātho vāsudevo hutāśanaḥ //
ViP_1,8.21
śaṃkaro bhagavāñ chaurir gaurī lakṣmīr dvijottama
maitreya keśavaḥ sūryas tatprabhā kamalālayā //
ViP_1,8.22
viṣṇuḥ pitṛgaṇaḥ padmā svadhā śāśvatapuṣṭidā
dyauḥ śrīḥ sarvātmako viṣṇur avakāśo 'tivistaraḥ //
ViP_1,8.23
śaśāṅkaḥ śrīdharaḥ kāntiḥ śrīs tasyaivānapāyinī
dhṛtir lakṣmīr jagacceṣṭā vāyuḥ sarvatrago hariḥ //
ViP_1,8.24
jaladhir dvija govindas tadvelā śrīr mahāmate
lakṣmīsvarūpam indrāṇī devendro madhusūdanaḥ //
ViP_1,8.25
yamaś cakradharaḥ sākṣād dhūmorṇā kamalālayā
ṛddhiḥ śrīḥ śrīdharo devaḥ svayam eva dhaneśvaraḥ //
ViP_1,8.26
gaurī lakṣmīr mahābhāgā keśavo varuṇaḥ svayam
śrīr devasenā viprendra devasenāpatir hariḥ //
ViP_1,8.27
avaṣṭambho gadāpāṇiḥ śaktir lakṣmīr dvijottama
kāṣṭhā lakṣmīr nimeṣo 'sau muhūrto 'sau kalā tu sā //
ViP_1,8.28
jyotsnā lakṣmīḥ pradīpo 'sau sarvaḥ sarveśvaro hariḥ
latābhūtā jaganmātā śrīr viṣṇur drumasaṃsthitiḥ //
ViP_1,8.29
vibhāvarī śrīr divaso devaś cakragadādharaḥ
varaprado varo viṣṇur vadhūḥ padmavanālayā //
ViP_1,8.30
nadasvarūpī bhagavāñ śrīr nadīrūpasaṃsthitā
dhvajaś ca puṇḍarīkākṣaḥ patākā kamalālayā //
ViP_1,8.31
tṛṣṇā lakṣmīr jagatsvāmī lobho nārāyaṇaḥ paraḥ
ratirāgau ca dharmajña lakṣmīr govinda eva ca //
ViP_1,8.32
kiṃ vātra bahunoktena saṃkṣepeṇedam ucyate // ViP_1,8.33
devatiryaṅmanuṣyeṣu puṃnāmni bhagavān hariḥ
strīnāmni lakṣmīr maitreya nānayor vidyate param //
ViP_1,8.34
[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe 'ṣṭamo 'dhyāyaḥ ]]
idaṃ ca śṛṇu maitreya yat pṛṣṭo 'ham iha tvayā
śrīsaṃbaddhaṃ mayāpy etac śrutam āsīn marīcitaḥ //
ViP_1,9.1
durvāsāḥ śaṃkarasyāṃśaś cacāra pṛthivīm imām
sa dadarśa srajaṃ divyām ṛṣir vidyādharīkare //
ViP_1,9.2
saṃtānakānām akhilaṃ yasyā gandhena vāsitam
atisevyam abhūd brahman tad vanaṃ vanacāriṇām //
ViP_1,9.3
unmattavratadhṛg vipraḥ sa dṛṣṭvā śobhanāṃ srajam
tāṃ yayāce varārohāṃ vidyādharavadhūṃ tataḥ //
ViP_1,9.4
yācitā tena tanvaṅgī mālāṃ vidyādharāṅganā
dadau tasmai viśālākṣī sādaraṃ praṇipatya tam //
ViP_1,9.5
tām ādāyātmano mūrdhni srajam unmattarūpadhṛk
kṛtvā sa vipro maitreya paribabhrāma medinīm //
ViP_1,9.6
sa dadarśa samāyāntam unmattairāvatasthitam
trailokyādhipatiṃ devaṃ saha devaiḥ śacīpatim //
ViP_1,9.7
tām ātmanaḥ sa śirasaḥ srajam unmattaṣaṭpadām
ādāyāmararājāya cikṣeponmattavan muniḥ //
ViP_1,9.8
gṛhītvāmararājena srag airāvatamūrdhani
nyastā rarāja kailāsaśikhare jāhnavī yathā //
ViP_1,9.9
madāndhakāritākṣo 'sau gandhākṛṣṭena vāraṇaḥ
kareṇāghrāya cikṣepa tāṃ srajaṃ dharaṇītale //
ViP_1,9.10
tataś cukrodha bhagavān durvāsā munisattamaḥ
maitreya devarājānaṃ kruddhaś caitad uvāca ha //
ViP_1,9.11
aiśvaryamadaduṣṭātmann atistabdho 'si vāsava
śriyo dhāma srajaṃ yas tvaṃ maddattāṃ nābhinandasi //
ViP_1,9.12
prasāda iti noktaṃ te praṇipātapuraḥsaram
harṣotphullakapolena na cāpi śirasā dhṛtā //
ViP_1,9.13
mayā dattām imāṃ mālāṃ yasmān na bahu manyase
trailokyaśrīr ato mūḍha vināśam upayāsyati //
ViP_1,9.14
māṃ manyate 'nyaiḥ sadṛśaṃ nūnaṃ śakra bhavān dvijaiḥ
ato 'vamānam asmāsu māninā bhavatā kṛtam //
ViP_1,9.15
maddattā bhavatā yasmāt kṣiptā mālā mahītale
tasmāt praṇaṣṭalakṣmīkaṃ trailokyaṃ te bhaviṣyati //
ViP_1,9.16
yasya saṃjātakopasya bhayam eti carācaram
taṃ tvaṃ mām atigarveṇa devarājāvamanyase //
ViP_1,9.17
mahendro vāraṇaskandhād avatīrya tvarānvitaḥ
prasādayām āsa muniṃ durvāsasam akalmaṣam //
ViP_1,9.18
prasādyamānaḥ sa tadā praṇipātapuraḥsaram
pratyuvāca sahasrākṣaṃ durvāsā munisattamaḥ //
ViP_1,9.19
nāhaṃ kṛpāluhṛdayo na ca māṃ bhajate kṣamā
anye te munayaḥ śakra durvāsasam avehi mām //
ViP_1,9.20
gautamādibhir anyais tvaṃ garvam āpādito mudhā
akṣāntisārasarvasvaṃ durvāsasam avehi mām //
ViP_1,9.21
vasiṣṭhādyair dayāsāraiḥ stotraṃ kurvadbhir uccakaiḥ
garvaṃ gato 'si yenaivaṃ mām apy adyāvamanyase //
ViP_1,9.22
jvalajjaṭākalāpasya bhṛkuṭīkuṭilaṃ mukham
nirīkṣya kas tribhuvane mama yo na gato bhayam //
ViP_1,9.23
nāhaṃ kṣamiṣye bahunā kim uktena śatakrato
viḍambanām imāṃ bhūyaḥ karoṣy anunayātmikām //
ViP_1,9.24
ity uktvā prayayau vipro devarājo 'pi taṃ punaḥ
āruhyairāvataṃ brahman prayayāv amarāvatīm //
ViP_1,9.25
tataḥprabhṛti niḥśrīkaṃ saśakraṃ bhuvanatrayam
maitreyāsīd apadhvastaṃ saṃkṣīṇauṣadhivīrudham //
ViP_1,9.26
na yajñāḥ saṃpravartante na tapasyanti tāpasāḥ
na ca dānādidharmeṣu manaś cakre tadā janaḥ //
ViP_1,9.27
niḥsattvāḥ sakalā lokā lobhādyupahatendriyāḥ
svalpe 'pi hi babhūvus te sābhilāṣā dvijottama //
ViP_1,9.28
yataḥ sattvaṃ tato lakṣmīḥ sattvaṃ bhūtyanusāri ca
niḥśrīkāṇāṃ kutaḥ sattvaṃ vinā tena guṇāḥ kutaḥ //
ViP_1,9.29
balaśauryādyabhāvaś ca puruṣāṇāṃ guṇair vinā
laṅghanīyaḥ samastasya balaśauryavivarjitaḥ
bhavaty apadhvastamatir laṅghitaḥ prathitaḥ pumān //
ViP_1,9.30
evam atyantaniḥśrīke trailokye sattvavarjite
devān prati balodyogaṃ cakrur daiteyadānavāḥ //
ViP_1,9.31
lobhābhibhūtā niḥśrīkā daityāḥ sattvavivarjitāḥ
śriyā vihīnair niḥsattvair devaiś cakrus tato raṇam //
ViP_1,9.32
vijitās tridaśā daityair indrādyāḥ śaraṇaṃ yayuḥ
pitāmahaṃ mahābhāgaṃ hutāśanapurogamāḥ //
ViP_1,9.33
yathāvat kathito devair brahmā prāha tataḥ surān
parāvareśaṃ śaraṇaṃ vrajadhvam asurārdanam //
ViP_1,9.34
utpattisthitināśānām ahetuṃ hetum īśvaram
prajāpatipatiṃ viṣṇum anantam aparājitam //
ViP_1,9.35
pradhānapuṃsor ajayoḥ kāraṇaṃ kāryabhūtayoḥ
praṇatārtiharaṃ viṣṇuṃ sa vaḥ śreyo vidhāsyati //
ViP_1,9.36
evam uktvā surān sarvān brahmā lokapitāmahaḥ
kṣīrodasyottaraṃ tīraṃ tair eva sahito yayau //
ViP_1,9.37
sa gatvā tridaśaiḥ sarvaiḥ samavetaḥ pitāmahaḥ
tuṣṭāva vāgbhir iṣṭābhiḥ parāvarapatiṃ harim //
ViP_1,9.38
namāmi sarvaṃ sarveśam anantam ajam avyayam
lokadhāmadharādhāram aprakāśam abhedinam //
ViP_1,9.39
nārāyaṇam aṇīyāṃsam aśeṣāṇām aṇīyasām
samastānāṃ gariṣṭhaṃ ca bhūrādīnāṃ garīyasām //
ViP_1,9.40
yatra sarvaṃ yataḥ sarvam utpannaṃ matpuraḥsaram
sarvabhūtaś ca yo devaḥ parāṇām api yaḥ paraḥ //
ViP_1,9.41
paraḥ parasmāt puruṣāt paramātmasvarūpadhṛk
yogibhiś cintyate yo 'sau muktihetor mumukṣubhiḥ //
ViP_1,9.42
sattvādayo na santīśe yatra ca prākṛtā guṇāḥ
sa śuddhaḥ sarvaśuddhebhyaḥ pumān ādyaḥ prasīdatu //
ViP_1,9.43
kalākāṣṭhānimeṣādi kālasūtrasya gocare
yasya śaktir na śuddhasya prasīdatu sa no hariḥ //
ViP_1,9.44
procyate parameśo hi yaḥ śuddho 'py upacārataḥ
prasīdatu sa no viṣṇur ātmā yaḥ sarvadehinām //
ViP_1,9.45
yaḥ kāraṇaṃ ca kāryaṃ ca kāraṇasyāpi kāraṇam
kāryasyāpi ca yaḥ kāryaṃ prasīdatu sa no hariḥ //
ViP_1,9.46
kāryakāryasya yat kāryaṃ tatkāryasyāpi yaḥ svayam
tatkāryakāryabhūto yas tataś ca praṇato 'smi tam //
ViP_1,9.47
kāraṇaṃ kāraṇasyāpi tasya kāraṇakāraṇam
tatkāraṇānāṃ hetuṃ taṃ praṇato 'smi sureśvaram //
ViP_1,9.48
bhoktāraṃ bhojyabhūtaṃ ca sraṣṭāraṃ sṛjyam eva ca
kāryakartṛsvarūpaṃ taṃ praṇato 'smi paraṃ padam //
ViP_1,9.49
viśuddhabodhavan nityam ajam akṣayam avyayam
avyaktam avikāraṃ yat tad viṣṇoḥ paramaṃ padam //
ViP_1,9.50
na sthūlaṃ na ca sūkṣmaṃ yan na viśeṣaṇagocaram
tat padaṃ paramaṃ viṣṇoḥ praṇamāmi sadāmalam //
ViP_1,9.51
yasyāyutāyutāṃśāṃśe viśvaśaktir iyaṃ sthitā
parabrahmasvarūpasya praṇamāmi tam avyayam //
ViP_1,9.52
yan na devā na munayo na cāhaṃ na ca śaṃkaraḥ
jānanti parameśasya tad viṣṇoḥ paramaṃ padam //
ViP_1,9.53
yad yoginaḥ sadodyuktāḥ puṇyapāpakṣaye 'kṣayam
paśyanti praṇave cintyaṃ tad viṣṇoḥ paramaṃ padam //
ViP_1,9.54
śaktayo yasya devasya brahmaviṣṇuśivātmikāḥ
bhavanty abhūtapūrvasya tad viṣṇoḥ paramaṃ padam //
ViP_1,9.55
sarveśa sarvabhūtātman sarva sarvāśrayācyuta
prasīda viṣṇo bhaktānāṃ vraja no dṛṣṭigocaram //
ViP_1,9.56
ity udīritam ākarṇya brahmaṇas tridaśās tataḥ
praṇamyocuḥ prasīdeti vraja no dṛṣṭigocaram //
ViP_1,9.57
yan nāyaṃ bhagavān brahmā jānāti paramaṃ padam
taṃ natāḥ smo jagaddhāma tava sarvagatācyuta //
ViP_1,9.58
ity ante vacasas teṣāṃ devānāṃ brahmaṇas tathā
ūcur devarṣayaḥ sarve bṛhaspatipurogamāḥ //
ViP_1,9.59
ādyo yajñaḥ pumān īḍyo yaḥ pūrveṣāṃ ca pūrvajaḥ
taṃ natāḥ smo jagatsraṣṭuḥ sraṣṭāram aviśeṣaṇam //
ViP_1,9.60
bhagavan bhūtabhavyeśa yajñamūrtidharāvyaya
prasīda praṇatānāṃ tvaṃ sarveṣāṃ dehi darśanam //
ViP_1,9.61
eṣa brahmā tathaivāyaṃ saha rudrais trilocanaḥ
sarvādityaiḥ samaṃ pūṣā pāvako 'yaṃ sahāgnibhiḥ //
ViP_1,9.62
aśvinau vasavaś ceme sarve caite marudgaṇāḥ
sādhyā viśve tathā devā devendraś cāyam īśvaraḥ //
ViP_1,9.63
praṇāmapravaṇā nātha daityasainyaparājitāḥ
śaraṇaṃ tvām anuprāptāḥ samastā devatāgaṇāḥ //
ViP_1,9.64
evaṃ saṃstūyamānas tu bhagavāñ chaṅkhacakradhṛk
jagāma darśanaṃ teṣāṃ maitreya parameśvaraḥ //
ViP_1,9.65
taṃ dṛṣṭvā te tadā devāḥ śaṅkhacakragadādharam
apūrvarūpasaṃsthānaṃ tejasāṃ rāśim ūrjitam //
ViP_1,9.66
praṇamya praṇatāḥ pūrvaṃ saṃkṣobhastimitekṣaṇāḥ
tuṣṭuvuḥ puṇḍarīkākṣaṃ pitāmahapurogamāḥ //
ViP_1,9.67
namo namas te viśveśa tvaṃ brahmā tvaṃ pinākadhṛk
indras tvam agniḥ pavano varuṇaḥ savitā yamaḥ
vasavo marutaḥ sādhyā viśvedevagaṇā bhavān //
ViP_1,9.68
yo 'yaṃ tavāgato deva samīpaṃ devatāgaṇaḥ
sa tvam eva jagatsraṣṭā yataḥ sarvagato bhavān //
ViP_1,9.69
tvaṃ yajñas tvaṃ vaṣaṭkāras tvam oṅkāraḥ prajāpatiḥ
vettā vedyaṃ ca sarvātmaṃs tvanmayaṃ cākhilaṃ jagat //
ViP_1,9.70
tvām ārtāḥ śaraṇaṃ viṣṇo prayātā daityanirjitāḥ
vayaṃ prasīda sarvātmaṃs tejasāpyāyayasva naḥ //
ViP_1,9.71
tāvad ārtis tathā vāñchā tāvan mohas tathāsukham
yāvan nāyāti śaraṇaṃ tvām aśeṣāghanāśanam //
ViP_1,9.72
tvaṃ prasādaṃ prasannātman prapannānāṃ kuruṣva naḥ
tejasāṃ nātha sarveṣāṃ svaśaktyāpyāyanaṃ kuru //
ViP_1,9.73
evaṃ saṃstūyamānas tu praṇatair amarair hariḥ
prasannadṛṣṭir bhagavān idam āha sa viśvakṛt //
ViP_1,9.74
tejaso bhavatāṃ devāḥ kariṣyāmy upabṛṃhaṇam
vadāmy ahaṃ yat kriyatāṃ bhavadbhis tad idaṃ surāḥ //
ViP_1,9.75
ānīya sahitā daityaiḥ kṣīrābdhau sakalauṣadhīḥ
manthānaṃ mandaraṃ kṛtvā netraṃ kṛtvā tu vāsukim
mathyatām amṛtaṃ devāḥ sahāye mayy avasthite //
ViP_1,9.76
sāmapūrvaṃ ca daiteyās tatra sāhāyyakarmaṇi
sāmānyaphalabhoktāro yūyaṃ vācyā bhaviṣyatha //
ViP_1,9.77
mathyamāne ca tatrābdhau yat samutpadyate 'mṛtam
tatpānād balino yūyam amarāś ca bhaviṣyatha //
ViP_1,9.78
tathā cāhaṃ kariṣyāmi te yathā tridaśadviṣaḥ
na prāpsyanty amṛtaṃ devāḥ kevalaṃ kleśabhāginaḥ //
ViP_1,9.79
ity uktā devadevena sarva eva tataḥ surāḥ
saṃdhānam asuraiḥ kṛtvā yatnavanto 'mṛte 'bhavan //
ViP_1,9.80
nānauṣadhīḥ samānīya devadaiteyadānavāḥ
kṣiptvā kṣīrābdhipayasi śaradabhrāmalatviṣi //
ViP_1,9.81
manthānaṃ mandaraṃ kṛtvā netraṃ kṛtvā ca vāsukim
tato mathitum ārabdhā maitreya tarasāmṛtam //
ViP_1,9.82
vibudhāḥ sahitāḥ sarve yataḥ pucchaṃ tataḥ kṛtāḥ
kṛṣṇena vāsuker daityāḥ pūrvakāye niveśitāḥ //
ViP_1,9.83
te tasya phaṇaniḥśvāsavahnināpahatatviṣaḥ
nistejaso 'surāḥ sarve babhūvur amitadyute //
ViP_1,9.84
tenaiva mukhaniḥśvāsavāyunāstabalāhakaiḥ
pucchapradeśe varṣadbhis tadā cāpyāyitāḥ surāḥ //
ViP_1,9.85
kṣīrodamadhye bhagavān kūrmarūpī svayaṃ hariḥ
mandarādrer adhiṣṭhānaṃ bhramato 'bhūn mahāmune //
ViP_1,9.86
rūpeṇānyena devānāṃ madhye cakragadādharaḥ
cakarṣa nāgarājānaṃ daityamadhye 'pareṇa ca //
ViP_1,9.87
upary ākrāntavāñ chailaṃ bṛhadrūpeṇa keśavaḥ
tathāpareṇa maitreya yan na dṛṣṭaṃ surāsuraiḥ //
ViP_1,9.88
tejasā nāgarājānaṃ tathāpyāyitavān hariḥ
anyena tejasā devān upabṛṃhitavān vibhuḥ //
ViP_1,9.89
mathyamāne tatas tasmin kṣīrābdhau devadānavaiḥ
havirdhāmābhavat pūrvaṃ surabhiḥ surapūjitā //
ViP_1,9.90
jagmur mudaṃ tato devā dānavāś ca mahāmune
vyākṣiptacetasaś caiva babhūvuḥ stimitekṣaṇāḥ //
ViP_1,9.91
kim etad iti siddhānāṃ divi cintayatāṃ tataḥ
babhūva vāruṇī devī madāghūrṇitalocanā //
ViP_1,9.92
kṛtāvartāt tatas tasmāt kṣīrodād vāsayañ jagat
gandhena pārijāto 'bhūd devastrīnandanas taruḥ //
ViP_1,9.93
rūpaudāryaguṇopetas tataś cāpsarasāṃ gaṇaḥ
kṣīrodadheḥ samutpanno maitreya paramādbhutaḥ //
ViP_1,9.94
tataḥ śītāṃśur abhavaj jagṛhe taṃ maheśvaraḥ
jagṛhuś ca viṣaṃ nāgāḥ kṣīrodābdhisamutthitam //
ViP_1,9.95
tato dhanvantarir devaḥ śvetāmbaradharaḥ svayam
bibhratkamaṇḍaluṃ pūrṇam amṛtasya samutthitaḥ //
ViP_1,9.96
tataḥ svasthamanaskās te sarve daiteyadānavāḥ
babhūvur muditāḥ sadyo maitreya munibhiḥ saha //
ViP_1,9.97
tataḥ sphuratkāntimatī vikāsikamale sthitā
śrīr devī payasas tasmād utthitā dhṛtapaṅkajā //
ViP_1,9.98
tāṃ tuṣṭuvur mudā yuktāḥ śrīsūktena maharṣayaḥ // ViP_1,9.99
viśvāvasumukhās tasyā gandharvāḥ purato jaguḥ
ghṛtācīpramukhā brahman nanṛtuś cāpsarogaṇāḥ //
ViP_1,9.100
gaṅgādyāḥ saritas toyaiḥ snānārtham upatasthire
diggajā hemapātrastham ādāya vimalaṃ jalam
snāpayāṃ cakrire devīṃ sarvalokamaheśvarīm //
ViP_1,9.101
kṣīrodo rūpadhṛk tasyai mālām amlānapaṅkajām
dadau vibhūṣaṇāny aṅge viśvakarmā cakāra ha //
ViP_1,9.102
divyamālyāmbaradharā snātā bhūṣaṇabhūṣitā
paśyatāṃ sarvadevānāṃ yayau vakṣaḥsthalaṃ hareḥ //
ViP_1,9.103
tato 'valokitā devā harivakṣaḥsthalasthayā
lakṣmyā maitreya sahasā parāṃ nirvṛtim āgatāḥ //
ViP_1,9.104
udvegaṃ paramaṃ jagmur daityā viṣṇuparāṅmukhāḥ
tyaktā lakṣmyā mahābhāga vipracittipurogamāḥ //
ViP_1,9.105
tatas te jagṛhur daityā dhanvantarikare sthitam
kamaṇḍaluṃ mahāvīryā yatrāste tad dvijāmṛtam //
ViP_1,9.106
māyayā mohayitvā tān viṣṇuḥ strīrūpam āsthitaḥ
dānavebhyas tad ādāya devebhyaḥ pradadau vibhuḥ //
ViP_1,9.107
tataḥ papuḥ suragaṇāḥ śakrādyās tat tadāmṛtam
udyatāyudhanistriṃśā daityās tāṃś ca samabhyayuḥ //
ViP_1,9.108
pīte 'mṛte ca balibhir devair daityacamūs tadā
vadhyamānā diśo bheje pātālaṃ ca viveśa vai //
ViP_1,9.109
tato devā mudā yuktāḥ śaṅkhacakragadādharam
praṇipatya yathāpūrvam aśāsaṃs tat triviṣṭapam //
ViP_1,9.110
devadeve gate tasmin vāsudeveśvaraṃ harim // ViP_1,9.110*28:1
tuṣṭuvuḥ puṇḍarīkākṣam antardhānagataṃ harim // ViP_1,9.110*28:2
tataḥ prasannabhāḥ sūryaḥ prayayau svena vartmanā
jyotīṃṣi ca yathāmārgaṃ prayayur munisattama //
ViP_1,9.111
jajvāla bhagavāṃś coccaiś cārudīptir vibhāvasuḥ
dharme ca sarvabhūtānāṃ tadā matir ajāyata //
ViP_1,9.112
śriyā juṣṭaṃ ca trailokyaṃ babhūva dvijasattama
śakraś ca tridaśaśreṣṭhaḥ punaḥ śrīmān ajāyata //
ViP_1,9.113
siṃhāsanagataḥ śakraḥ saṃprāpya tridivaṃ punaḥ
devarājye sthito devīṃ tuṣṭāvābjakarāṃ tataḥ //
ViP_1,9.114
durvāsaśāpapātena punar mā bhūd iyaṃ hare // ViP_1,9.114*29:1
tathyeti cābhiprāyeṇas tuṣṭāva śriyamānataḥ // ViP_1,9.114*29:2
indra uvāca:
namasye sarvalokānāṃ jananīm abjasaṃbhavām
śriyam unnidrapadmākṣīṃ viṣṇuvakṣaḥsthalasthitām //
ViP_1,9.115
padmālayāṃ padmakarāṃ padmapatranibhekṣaṇām // ViP_1,9.115*30:1
vande padmamukhāṃ devīṃ padmanābhapriyām aham // ViP_1,9.115*30:2
tvaṃ siddhis tvaṃ svadhā svāhā sudhā tvaṃ lokapāvanī
saṃdhyā rātriḥ prabhā bhūtir medhā śraddhā sarasvatī //
ViP_1,9.116
yajñavidyā mahāvidyā guhyavidyā ca śobhane
ātmavidyā ca devi tvaṃ vimuktiphaladāyinī //
ViP_1,9.117
ānvīkṣikī trayī vārtā daṇḍanītis tvam eva ca
saumyāsaumyair jagad rūpais tvayaitad devi pūritam //
ViP_1,9.118
kā tv anyā tvām ṛte devi sarvayajñamayaṃ vapuḥ
adhyāste devadevasya yogicintyaṃ gadābhṛtaḥ //
ViP_1,9.119
tvayā devi parityaktaṃ sakalaṃ bhuvanatrayam
vinaṣṭaprāyam abhavat tvayedānīṃ samedhitam //
ViP_1,9.120
dārāḥ putrās tathāgāraṃ suhṛddhānyadhanādikam
bhavaty etan mahābhāge nityaṃ tvadvīkṣaṇān nṛṇām //
ViP_1,9.121
śarīrārogyam aiśvaryam aripakṣakṣayaḥ sukham
devi tvaddṛṣṭidṛṣṭānāṃ puruṣāṇāṃ na durlabham //
ViP_1,9.122
tvaṃ mātā sarvabhūtānāṃ devadevo hariḥ pitā
tvayaitad viṣṇunā cāmba jagad vyāptaṃ carācaram //
ViP_1,9.123
mā naḥ kośaṃ tathā goṣṭhaṃ mā gṛhaṃ mā paricchadam
mā śarīraṃ kalatraṃ ca tyajethāḥ sarvapāvani //
ViP_1,9.124
mā putrān mā suhṛdvargān mā paśūn mā vibhūṣaṇam
tyajethā mama devasya viṣṇor vakṣaḥsthalālaye //
ViP_1,9.125
sattvena satyaśaucābhyāṃ tathā śīlādibhir guṇaiḥ
tyajyante te narāḥ sadyaḥ saṃtyaktā ye tvayāmale //
ViP_1,9.126
tvayāvalokitāḥ sadyaḥ śīlādyair akhilair guṇaiḥ
kulaiśvaryaiś ca yujyante puruṣā nirguṇā api //
ViP_1,9.127
sa ślāghyaḥ sa guṇī dhanyaḥ sa kulīnaḥ sa buddhimān
sa śūraḥ sa ca vikrānto yas tvayā devi vīkṣitaḥ //
ViP_1,9.128
sadyo vaiguṇyam āyānti śīlādyāḥ sakalā guṇāḥ
parāṅmukhī jagaddhātrī yasya tvaṃ viṣṇuvallabhe //
ViP_1,9.129
na te varṇayituṃ śaktā guṇāñ jihvāpi vedhasaḥ
prasīda devi padmākṣi māsmāṃs tyākṣīḥ kadācana //
ViP_1,9.130
evaṃ śrīḥ saṃstutā samyak prāha hṛṣṭā śatakratum
śṛṇvatāṃ sarvadevānāṃ sarvabhūtasthitā dvija //
ViP_1,9.131
parituṣṭāsmi deveśa stotreṇānena te hare
varaṃ vṛṇīṣva yas tv iṣṭo varadāhaṃ tavāgatā //
ViP_1,9.132
varadā yadi me devi varārho yadi cāpy aham
trailokyaṃ na tvayā tyājyam eṣa me 'stu varaḥ paraḥ //
ViP_1,9.133
stotreṇa yas tathaitena tvāṃ stoṣyaty abdhisaṃbhave
sa tvayā na parityājyo dvitīyo 'stu varo mama //
ViP_1,9.134
trailokyaṃ tridaśaśreṣṭha na saṃtyakṣyāmi vāsava
datto varo mayāyaṃ te stotrārādhanatuṣṭayā //
ViP_1,9.135
yaś ca sāyaṃ tathā prātaḥ stotreṇānena mānavaḥ
māṃ stoṣyati na tasyāhaṃ bhaviṣyāmi parāṅmukhī //
ViP_1,9.136
evaṃ dadau varau devī devarājāya vai purā
maitreya śrīr mahābhāgā stotrārādhanatoṣitā //
ViP_1,9.137
bhṛgoḥ khyātyāṃ samutpannā śrīḥ pūrvam udadheḥ punaḥ
devadānavayatnena prasūtāmṛtamanthane //
ViP_1,9.138
evaṃ yadā jagatsvāmī devadevo janārdanaḥ
avatāraṃ karoty eṣā tadā śrīs tatsahāyinī //
ViP_1,9.139
punaś ca padmā saṃbhūtā ādityo 'bhūd yadā hariḥ
yadā tu bhārgavo rāmas tadābhūd dharaṇī tv iyam //
ViP_1,9.140
rāghavatve 'bhavat sītā rukmiṇī kṛṣṇajanmani
anyeṣu cāvatāreṣu viṣṇor eṣā sahāyinī //
ViP_1,9.141
devatve devadeheyaṃ manuṣyatve ca mānuṣī
viṣṇor dehānurūpāṃ vai karoty eṣātmanas tanum //
ViP_1,9.142
yaś caitac chṛṇuyāj janma lakṣmyā yaś ca paṭhen naraḥ
śriyo na vicyutis tasya gṛhe yāvat kulatrayam //
ViP_1,9.143
paṭhyate yeṣu caiveyaṃ gṛheṣu śrīstutir mune
alakṣmīḥ kalahādhārā na teṣv āste kadācana //
ViP_1,9.144
etat te kathitaṃ brahman yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi
kṣīrābdhau śrīr yathā jātā pūrvaṃ bhṛgusutā satī //
ViP_1,9.145
iti sakalavibhūtyavāptihetuḥ stutir iyam indramukhodgatā hi lakṣmyāḥ
anudinam iha paṭhyate nṛbhir yair vasati na teṣu kadācid apy alakṣmīḥ //
ViP_1,9.146
[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe navamo 'dhyāyaḥ ]]
kathitaṃ me tvayā sarvaṃ yat pṛṣṭo 'si mahāmune
bhṛgusargāt prabhṛty eṣa sargo me kathyatāṃ punaḥ //
ViP_1,10.1
bhṛgoḥ khyātyāṃ samutpannā lakṣmīr viṣṇuparigrahaḥ
tathā dhātṛvidhātārau khyātyāṃ jātau sutau bhṛgoḥ //
ViP_1,10.2
āyatir niyatiś caiva meroḥ kanye mahātmanaḥ
dhātṛvidhātros te bhārye tayor jātau sutāv ubhau //
ViP_1,10.3
prāṇaś caiva mṛkaṇḍuś ca mārkaṇḍeyo mṛkaṇḍutaḥ
tato vedaśirā jajñe prāṇasyāpi sutaṃ śṛṇu //
ViP_1,10.4
prāṇasya dyutimān putro rājavāṃś ca tato 'bhavat
tato vaṃśo mahābhāga vistāraṃ bhārgavo gataḥ //
ViP_1,10.5
patnī marīceḥ saṃbhūtiḥ paurṇamāsam asūyata
virajāḥ parvataś caiva tasya putrau mahātmanaḥ //
ViP_1,10.6
vaṃśasaṃkīrtane putrān vadiṣye 'haṃ tato dvija
smṛtiś cāṅgirasaḥ patnī prasūtā kanyakās tathā
sinīvālī kuhūś caiva rākā cānumatī tathā //
ViP_1,10.7
anasūyā tathaivātrer jajñe putrān akalmaṣān
somaṃ durvāsasaṃ caiva dattātreyaṃ ca yoginam //
ViP_1,10.8
prītyāṃ pulastyabhāryāyāṃ dattolis tatsuto 'bhavat
pūrvajanmani so 'gastyaḥ smṛtaḥ svāyaṃbhuve 'ntare //
ViP_1,10.9
kardamaś cārvarīvāṃś ca sahiṣṇuś ca sutatrayam
kṣamā tu suṣuve bhāryā pulahasya prajāpateḥ //
ViP_1,10.10
kratoś ca sannatir bhāryā vālakhilyān asūyata
ṣaṣṭis tāni sahasrāṇi ṛṣīṇām ūrdhvaretasām
aṅguṣṭhaparvamātrāṇāṃ jvaladbhāskaratejasām //
ViP_1,10.11
ūrjāyāṃ ca vasiṣṭhasya saptājāyanta vai sutāḥ // ViP_1,10.12
rajo gotrordhvabāhuś ca savanaś cānaghas tathā
sutapāḥ śukra ity ete sarve saptarṣayo 'malāḥ //
ViP_1,10.13
yo 'sāv agnir abhimānī brahmaṇas tanayo 'grajaḥ
tasmāt svāhā sutāṃl lebhe trīn udāraujaso dvija //
ViP_1,10.14
pāvakaṃ pavamānaṃ ca śuciṃ cāpi jalāśinam // ViP_1,10.15
teṣāṃ tu saṃtatāv anye catvāriṃśac ca pañca ca
kathyante vahnayaś caite pitā putratrayaṃ ca yat //
ViP_1,10.16
evam ekonapañcāśad vahnayaḥ parikīrtitāḥ // ViP_1,10.17
pitaro brahmaṇā sṛṣṭā vyākhyātā ye mayā tava
agniṣvāttā barhiṣado 'nagnayaḥ sāgnayaś ca ye //
ViP_1,10.18
tebhyaḥ svadhā sute jajñe menāṃ vai dhāriṇīṃ tathā
te ubhe brahmavādinyau yoginyau cāpy ubhe dvija //
ViP_1,10.19
uttamajñānasaṃpanne sarvaiḥ samuditair guṇaiḥ // ViP_1,10.20
ity eṣā dakṣakanyānāṃ kathitāpatyasaṃtatiḥ
śraddhāvān saṃsmarann etām anapatyo na jāyate //
ViP_1,10.21
[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe daśamo 'dhyāyaḥ ]]
priyavratottānapādau manoḥ svāyambhuvasya tu
dvau putrau sumahāvīryau dharmajñau kathitau tava //
ViP_1,11.1
tayor uttānapādasya surucyām uttamaḥ sutaḥ
abhīṣṭāyām abhūd brahman pitur atyantavallabhaḥ //
ViP_1,11.2
sunītir nāma yā rājñas tasyābhūn mahiṣī dvija
sa nātiprītimāṃs tasyāṃ tasyāś cābhūd dhruvaḥ sutaḥ //
ViP_1,11.3
rājāsanasthitasyāṅkaṃ pitur bhrātaram āśritam
dṛṣṭvottamaṃ dhruvaś cakre tam āroḍhuṃ manoratham //
ViP_1,11.4
pratyakṣaṃ bhūpatis tasyāḥ surucyā nābhyanandata
praṇayenāgataṃ putram utsaṅgārohaṇotsukam //
ViP_1,11.5
sapatnī tanayaṃ dṛṣṭvā tam aṅkārohaṇotsukam
svaputraṃ ca tathārūḍhaṃ surucir vākyam abravīt //
ViP_1,11.6
kriyate kiṃ vṛthā vatsa mahān eṣa manorathaḥ
anyastrīgarbhajātena asaṃbhūya mamodare
uttamottamam aprāpyam aviveko 'bhivāñchasi //
ViP_1,11.7
satyaṃ sutas tvam apy asya kintu na tvaṃ mayā dhṛtaḥ // ViP_1,11.8
etad rājāsanaṃ sarvabhūbhṛtsaṃśrayaketanam
yogyaṃ mamaiva putrasya kim ātmā kliśyate tvayā //
ViP_1,11.9
uccair manorathas te 'yaṃ matputrasyeva kiṃ vṛthā
sunītyām ātmano janma kiṃ tvayā nāvagamyate //
ViP_1,11.10
utsṛjya pitaraṃ bālas tac chrutvā mātṛbhāṣitam
jagāma kupito mātur nijāyā dvija mandiram //
ViP_1,11.11
taṃ dṛṣṭvā kupitaṃ putram īṣatprasphuritādharam
sunītir aṅkam āropya maitreyaitad abhāṣata //
ViP_1,11.12
vatsa kaḥ kopahetus te kaś ca tvāṃ nābhinandati
ko 'vajānāti pitaraṃ tava yas te 'parādhyati //
ViP_1,11.13
ity uktaḥ sakalaṃ mātre kathayām āsa tad yathā
suruciḥ prāha bhūpālapratyakṣam atigarvitā //
ViP_1,11.14
niḥśvasya seti kathite tasmin putreṇa durmanāḥ
śvāsakṣāmekṣaṇā dīnā sunītir vākyam abravīt //
ViP_1,11.15
suruciḥ satyam āhedaṃ svalpabhāgyo 'si putraka
na hi puṇyavatāṃ vatsa sapatnair evam ucyate //
ViP_1,11.16
nodvegas tāta kartavyaḥ kṛtaṃ yad bhavatā purā
tat ko 'pahartuṃ śaknoti dātuṃ kaś cākṛtaṃ tvayā //
ViP_1,11.17
tat tvayā nātra kartavyaṃ duḥkhaṃ tadvākyasaṃbhavam // ViP_1,11.17*31
rājāsanaṃ tathā chatraṃ varāśvā varavāraṇāḥ
yasya puṇyāni tasyaiva matvaitac chāmya putraka //
ViP_1,11.18
anyajanmakṛtaiḥ puṇyaiḥ surucyāṃ surucir nṛpaḥ
bhāryeti procyate cānyā madvidhā puṇyavarjitā //
ViP_1,11.19
puṇyopacayasaṃpannas tasyāḥ putras tathottamaḥ
mama putras tathā jātaḥ svalpapuṇyo dhruvo bhavān //
ViP_1,11.20
tathāpi duḥkhaṃ na bhavān kartum arhati putraka
yasya yāvat sa tenaiva svena tuṣyati buddhimān //
ViP_1,11.21
yadi ced duḥkham atyarthaṃ surucyā vacanāt tava
tat puṇyopacaye yatnaṃ kuru sarvaphalaprade //
ViP_1,11.22
suśīlo bhava dharmātmā maitraḥ prāṇihite rataḥ
nimnaṃ yathāpaḥ pravaṇāḥ pātram āyānti saṃpadaḥ //
ViP_1,11.23
amba yat tvam idaṃ prāha praśamāya vaco mama
naitad durvacasā bhinne hṛdaye mama tiṣṭhati //
ViP_1,11.24
so 'haṃ tathā yatiṣyāmi yathā sarvottamottamam
sthānaṃ prāpsyāmy aśeṣāṇāṃ jagatām abhipūjitam //
ViP_1,11.25
surucir dayitā rājñas tasyā jāto 'smi nodarāt
prabhāvaṃ paśya me 'mba tvaṃ dhṛtasyāpi tavodare //
ViP_1,11.26
uttamaḥ sa mama bhrātā yo garbheṇa dhṛtas tayā
sa rājāsanam āpnotu pitrā dattaṃ tathāstu tat //
ViP_1,11.27
nānyadattam abhīpsyāmi sthānam amba svakarmaṇā
icchāmi tad ahaṃ sthānaṃ yan na prāpa pitā mama //
ViP_1,11.28
nirjagāma gṛhān mātur ity uktvā mātaraṃ dhruvaḥ
purāc ca nirgamya tatas tadbāhyopavanaṃ yayau //
ViP_1,11.29
sa dadarśa munīṃs tatra sapta pūrvāgatān dhruvaḥ
kṛṣṇājinottarīyeṣu viṣṭareṣu samāsthitān //
ViP_1,11.30
sa rājaputras tān sarvān praṇipatyābhyabhāṣata
praśrayāvanataḥ samyag abhivādanapūrvakam //
ViP_1,11.31
uttānapādatanayaṃ māṃ nibodhata sattamāḥ
jātaṃ sunītyāṃ nirvedād yuṣmākaṃ prāptam antikam //
ViP_1,11.32
catuḥpañcābdasaṃbhūto bālas tvaṃ nṛpanandana
nirvedakāraṇaṃ kiṃcit tava nādyāpi vidyate //
ViP_1,11.33
na cintyaṃ bhavataḥ kiṃcid dhriyate bhūpatiḥ pitā
na caiveṣṭaviyogādi tava paśyāma bālaka //
ViP_1,11.34
śarīre na ca te vyādhir asmābhir upalakṣyate
nirvedaḥ kiṃnimittas te kathyatāṃ yadi vidyate //
ViP_1,11.35
tataḥ sa kathayām āsa surucyā yad udāhṛtam
tan niśamya tataḥ procur munayas te parasparam //
ViP_1,11.36
aho kṣātraṃ paraṃ tejo bālasyāpi yad akṣamā
sapatnyā mātur uktasya hṛdayān nāpasarpati //
ViP_1,11.37
bho bhoḥ kṣatriyadāyāda nirvedād yat tvayādhunā
kartuṃ vyavasitaṃ tan naḥ kathyatāṃ yadi rocate //
ViP_1,11.38
yac ca kāryaṃ tavāsmābhiḥ sāhāyyam amitadyute
tad ucyatāṃ vivakṣus tvam asmābhir upalakṣyase //
ViP_1,11.39
nāham artham abhīpsāmi na rājyaṃ dvijasattamāḥ
tat sthānam ekam icchāmi bhuktaṃ nānyena yat purā //
ViP_1,11.40
etan me kriyatāṃ samyak kathyatāṃ prāpyate yathā
sthānam agryaṃ samastebhyaḥ sthānebhyo munisattamāḥ //
ViP_1,11.41
anārādhitagovindair naraiḥ sthānaṃ nṛpātmaja
na hi saṃprāpyate śreṣṭhaṃ tasmād ārādhayācyutam //
ViP_1,11.42
paraḥ parāṇāṃ puruṣo yasya tuṣṭo janārdanaḥ
sa prāpnoty akṣayaṃ sthānam etat satyaṃ mayoditam //
ViP_1,11.43
yasyāntaḥ sarvam evedam acyutasyāvyayātmanaḥ
tam ārādhaya govindaṃ sthānam agryaṃ yadīcchasi //
ViP_1,11.44
paraṃ brahma paraṃ dhāma yo 'sau brahma tathā param
tam ārādhya hariṃ yāti muktim apy atidurlabhām //
ViP_1,11.45
yo yajñapuruṣo yajñe yoge yaḥ paramaḥ pumān
tasmiṃs tuṣṭe yad aprāpyaṃ kiṃ tad asti janārdane //
ViP_1,11.46
aindram indraḥ paraṃ sthānaṃ yam ārādhya jagatpatim
prāpa yajñapatiṃ viṣṇuṃ tam ārādhaya suvrata //
ViP_1,11.47
prāpnoṣy ārādhite viṣṇau manasā yad yad icchasi
trailokyāntargataṃ sthānaṃ kim u vatsottamottamam //
ViP_1,11.48
kṛṣṇārādhanam evaikaṃ puṃsaḥ sarvaphalapradam // ViP_1,11.48*32:1
sarvair apy evam evoktaṃ tad upāyam abṛhat sate // ViP_1,11.48*32:2
dhruva uvāca:
ārādhyaḥ kathito devo bhavadbhiḥ praṇatasya me
mayā tatparitoṣāya yaj japtavyaṃ tad ucyatām //
ViP_1,11.49
yathā cārādhanaṃ tasya mayā kāryaṃ mahātmanaḥ
prasādasumukhās tan me kathayantu maharṣayaḥ //
ViP_1,11.50
rājaputra yathā viṣṇor ārādhanaparair naraiḥ
kāryam ārādhanaṃ tan no yathāvac chrotum arhasi //
ViP_1,11.51
bāhyārthād akhilāc cittaṃ tyājayet prathamaṃ naraḥ
tasminn eva jagaddhāmni tataḥ kurvīta niścalam //
ViP_1,11.52
evam ekāgracittena tanmayena dhṛtātmanā
japtavyaṃ yan nibodhaitat tan naḥ pārthivanandana //
ViP_1,11.53
hiraṇyagarbhapuruṣapradhānavyaktarūpiṇe
oṃ namo vāsudevāya śuddhajñānasvabhāvine //
ViP_1,11.54
etaj jajāpa bhagavān japyaṃ svāyambhuvo manuḥ
pitāmahas tava purā tasya tuṣṭo janārdanaḥ //
ViP_1,11.55
dadau yathābhilaṣitām ṛddhiṃ trailokyadurlabhām
tathā tvam api govindaṃ toṣayaitat sadā japan //
ViP_1,11.56
[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe ekādaśo 'dhyāyaḥ ]]
niśamyaitad aśeṣeṇa maitreya nṛpateḥ sutaḥ
nirjagāma vanāt tasmāt praṇipatya sa tān ṛṣīn //
ViP_1,12.1
kṛtakṛtyam ivātmānaṃ manyamānas tato dvija
madhusaṃjñaṃ mahāpuṇyaṃ jagāma yamunātaṭam //
ViP_1,12.2
punaś ca madhusaṃjñena daityenādhiṣṭhitaṃ yataḥ
tato madhuvanaṃ nāmnā khyātam atra mahītale //
ViP_1,12.3
hatvā ca lavaṇaṃ rakṣo madhuputraṃ mahābalam
śatrughno madhurāṃ nāma purīṃ yatra cakāra vai //
ViP_1,12.4
yatra vai devadevasya sāṃnidhyaṃ harimedhasaḥ
sarvapāpahare tasmiṃs tapas tīrthe cakāra saḥ //
ViP_1,12.5
marīcimiśrair munibhir yathoddiṣṭam abhūt tathā
ātmany aśeṣadeveśaṃ sthitaṃ viṣṇum amanyata //
ViP_1,12.6
ananyacetasas tasya dhyāyato bhagavān hariḥ
sarvabhūtagato vipra sarvabhāvagato 'bhavat //
ViP_1,12.7
manasy avasthite tasya viṣṇau maitreya yoginaḥ
na śaśāka dharā bhāram udvoḍhuṃ bhūtadhāriṇī //
ViP_1,12.8
vāmapādasthite tasmin nanāmārdhena medinī
dvitīyaṃ ca nanāmārdhaṃ kṣiter dakṣiṇataḥ sthite //
ViP_1,12.9
pādāṅguṣṭhena saṃpīḍya yadā sa vasudhāṃ sthitaḥ
tadā sā vasudhā vipra cacāla saha parvataiḥ //
ViP_1,12.10
nadyo nadāḥ samudrāś ca saṃkṣobhaṃ paramaṃ yayuḥ
tatkṣobhād amarāḥ kṣobhaṃ paraṃ jagmur mahāmune //
ViP_1,12.11
yāmā nāma tadā devā maitreya paramākulāḥ
indreṇa saha saṃmantrya dhyānabhaṅgaṃ pracakramuḥ //
ViP_1,12.12
kūṣmāṇḍā vividhai rūpair mahendreṇa mahāmune
samādhibhaṅgam atyantam ārabdhāḥ kartum āturāḥ //
ViP_1,12.13
sunītir nāma tanmātā sāsrā tatpurataḥ sthitā
putreti karuṇāṃ vācam āha māyāmayī tadā //
ViP_1,12.14
putrakāsmān nivartasva śarīravyayadāruṇāt
nirbandhato mayā labdho bahubhis tvaṃ manorathaiḥ //
ViP_1,12.15
dīnām ekāṃ parityaktum anāthāṃ na tvam arhasi
sapatnīvacanād vatsa agates tvaṃ gatir mama //
ViP_1,12.16
kva ca tvaṃ pañcavarṣīyaḥ kva caitad dāruṇaṃ tapaḥ
nivartyatāṃ manaḥ kaṣṭān nirbandhāt phalavarjitāt //
ViP_1,12.17
kālaḥ krīḍanakānāṃ te tadante 'dhyayanasya ca
tataḥ samastabhogānāṃ tadante ceṣyate tapaḥ //
ViP_1,12.18
kālaḥ krīḍanakānāṃ yas tava bālasya putraka
tasmiṃs tvam itthaṃ tapasi kiṃ nāśāyātmano rataḥ //
ViP_1,12.19
matprītiḥ paramo dharmo vayovasthākriyākramam
anuvartasva mā mohaṃ nivartāsmād adharmataḥ //
ViP_1,12.20
parityajati vatsādya yady etan na bhavāṃs tapaḥ
tyakṣyāmy aham api prāṇāṃs tato vai paśyatas tava //
ViP_1,12.21
sa tāṃ vilapatīm evaṃ bāṣpavyākulalocanām
samāhitamanā viṣṇau paśyann api na dṛṣṭavān //
ViP_1,12.22
vatsa vatsa sughorāṇi rakṣāṃsy etāni bhīṣaṇe
vane 'bhyudyataśastrāṇi samāyānty apagamyatām //
ViP_1,12.23
ity uktvā prayayau sātha rakṣāṃsy āvirbabhus tataḥ
abhyudyatograśastrāṇi jvālāmālākulair mukhaiḥ //
ViP_1,12.24
tato nādān atīvogrān rājaputrasya te puraḥ
mumucur dīptaśastrāṇi bhrāmayanto niśācarāḥ //
ViP_1,12.25
śivāś ca śataśo neduḥ sajvālakavalair mukhaiḥ
trāsāya tasya bālasya yogayuktasya sarvataḥ //
ViP_1,12.26
hanyatāṃ hanyatām eṣa chidyatāṃ chidyatām ayam
bhakṣyatāṃ bhakṣyatāṃ cāyam ity ūcus te niśācarāḥ //
ViP_1,12.27
tato nānāvidhān nādān siṃhoṣṭramakarānanāḥ
trāsāya rājaputrasya nedus te rajanīcarāḥ //
ViP_1,12.28
rakṣāṃsi tāni te nādāḥ śivās tāny āyudhāni ca
govindāsaktacittasya yayur nendriyagocaram //
ViP_1,12.29
ekāgracetāḥ satataṃ viṣṇum evātmasaṃśrayam
dṛṣṭavān pṛthivīnāthaputro nānyat kathaṃcana //
ViP_1,12.30
tataḥ sarvāsu māyāsu vilīnāsu punaḥ surāḥ
saṃkṣobhaṃ paramaṃ jagmus tatparābhavaśaṅkitāḥ //
ViP_1,12.31
te sametya jagadyonim anādinidhanaṃ harim
śaraṇyaṃ śaraṇaṃ yātās tapasā tasya tāpitāḥ //
ViP_1,12.32
devadeva jagannātha pareśa puruṣottama
dhruvasya tapasā taptās tvāṃ vayaṃ śaraṇaṃ gatāḥ //
ViP_1,12.33
dine dine kalāśeṣaiḥ śaśāṅkaḥ pūryate yathā
tathāyaṃ tapasā deva prayāty ṛddhim aharniśam //
ViP_1,12.34
auttānapāditapasā vayam itthaṃ janārdana
bhītās tvāṃ śaraṇaṃ yātās tapasas taṃ nivartaya //
ViP_1,12.35
na vidmaḥ kiṃ sa śakratvaṃ kiṃ sūryatvam abhīpsati
vittapāmbupasomānāṃ sābhilāṣaḥ padeṣu kim //
ViP_1,12.36
tad asmākaṃ prasīdeśa hṛdayāc chalyam uddhara
uttānapādatanayaṃ tapasaḥ saṃnivartaya //
ViP_1,12.37
nendratvaṃ na ca sūryatvaṃ naivāmbupadhaneśatām
prārthayaty eṣa yaṃ kāmaṃ taṃ karomy akhilaṃ surāḥ //
ViP_1,12.38
yāta devā yathākāmaṃ svasthānaṃ vigatajvarāḥ
nivartayāmy ahaṃ bālaṃ tapasy āsaktamānasam //
ViP_1,12.39
ity uktā devadevena praṇamya tridaśās tataḥ
prayayuḥ svāni dhiṣṇyāni śatakratupurogamāḥ //
ViP_1,12.40
bhagavān api sarvātmā tanmayatvena toṣitaḥ
gatvā dhruvam uvācedaṃ caturbhujavapur hariḥ //
ViP_1,12.41
auttānapāde bhadraṃ te tapasā paritoṣitaḥ
varado 'ham anuprāpto varaṃ varaya suvrata //
ViP_1,12.42
bāhyārthanirapekṣaṃ te mayi cittaṃ yad āhitam
tuṣṭo 'haṃ bhavatas tena tad vṛṇīṣva varaṃ param //
ViP_1,12.43
śrutvetthaṃ gaditaṃ tasya devadevasya bālakaḥ
unmīlitākṣo dadṛśe dhyānadṛṣṭaṃ hariṃ puraḥ //
ViP_1,12.44
śaṅkhacakragadāśārṅgavarāsidharam acyutam
kirīṭinaṃ samālokya jagāma śirasā mahīm //
ViP_1,12.45
romāñcitāṅgaḥ sahasā sādhvasaṃ paramaṃ gataḥ
stavāya devadevasya sa cakre mānasaṃ dhruvaḥ //
ViP_1,12.46
kiṃ vadāmi stutāv asya kenoktenāsya saṃstutiḥ
ity ākulamatir devaṃ tam eva śaraṇaṃ yayau //
ViP_1,12.47
bhagavan yadi me toṣaṃ tapasā paramaṃ gataḥ
stotuṃ tad aham icchāmi varam enaṃ prayaccha me //
ViP_1,12.48
brahmādyair vedavedajñair jñāyate yasya no gatiḥ
taṃ tvāṃ katham ahaṃ deva stotuṃ śakṣyāmi bālakaḥ //
ViP_1,12.49
tvadbhaktipravaṇaṃ hy etat parameśvara me manaḥ
stotuṃ pravṛttaṃ tvatpādau tatra prajñāṃ prayaccha me //
ViP_1,12.50
śaṅkhaprāntena govindas taṃ pasparśa kṛtāñjalim
uttānapādatanayaṃ dvijavarya jagatpatiḥ //
ViP_1,12.51
atha prasannavadanaḥ tatkṣaṇān nṛpanandanaḥ
tuṣṭāva praṇato bhūtvā bhūtadhātāram acyutam //
ViP_1,12.52
bhūmir āpo 'nalo vāyuḥ khaṃ mano buddhir eva ca
bhūtādir ādiprakṛtir yasya rūpaṃ nato 'smi tam //
ViP_1,12.53
śuddhaḥ sūkṣmo 'khilavyāpī pradhānāt parataḥ pumān
yasya rūpaṃ namas tasmai puruṣāya guṇātmane //
ViP_1,12.54
bhūrādīnāṃ samastānāṃ gandhādīnāṃ ca śāśvataḥ
buddhyādīnāṃ pradhānasya puruṣasya ca yaḥ paraḥ //
ViP_1,12.55
taṃ brahmabhūtam ātmānam aśeṣajagataḥ patim
prapadye śaraṇaṃ śuddhaṃ tvadrūpaṃ parameśvara //
ViP_1,12.56
bṛhattvād bṛṃhaṇatvāc ca yad rūpaṃ brahmasaṃjñitam
tasmai namas te sarvātman yogicintyāvikāravat //
ViP_1,12.57
sahasraśīrṣā puruṣaḥ sahasrākṣaḥ sahasrapāt
sarvavyāpī bhuvaḥ sparśād atyatiṣṭhad daśāṅgulam //
ViP_1,12.58
yad bhūtaṃ yac ca vai bhavyaṃ puruṣottama tad bhavān
tvatto virāṭ svarāṭ samrāṭ tvattaś cāpy adhipūruṣaḥ //
ViP_1,12.59
atyaricyata so 'dhaś ca tiryag ūrdhvaṃ ca vai bhuvaḥ
tvatto viśvam idaṃ jātaṃ tvatto bhūtabhaviṣyatī //
ViP_1,12.60
tvadrūpadhāriṇaś cāntaḥ sarvabhūtam idaṃ jagat
tvatto yajñaḥ sarvahutaḥ pṛṣadājyaṃ paśur dvidhā //
ViP_1,12.61
tvatta ṛco 'tha sāmāni tvattaś chandāṃsi jajñire
tvatto yajūṃṣy ajāyanta tvatto 'śvāś caikatodataḥ //
ViP_1,12.62
gāvas tvattaḥ samudbhūtās tvatto 'jā avayo mṛgāḥ
tvanmukhād brāhmaṇā bāhvos tvattaḥ kṣatram ajāyata //
ViP_1,12.63
vaiśyās tavorujāḥ śūdrās tava padbhyāṃ samudgatāḥ
akṣṇoḥ sūryo 'nilaḥ prāṇāc candramā manasas tava //
ViP_1,12.64
prāṇo 'ntaḥsuṣirāj jāto mukhād agnir ajāyata
nābhito gaganaṃ dyauś ca śirasaḥ samavartata
diśaḥ śrotrāt kṣitiḥ padbhyāṃ tvattaḥ sarvam abhūd idam //
ViP_1,12.65
nyagrodhaḥ sumahān alpe yathā bīje vyavasthitaḥ
saṃyame viśvam akhilaṃ bījabhūte tathā tvayi //
ViP_1,12.66
bījād aṅkurasaṃbhūto nyagrodhaḥ sa samucchritaḥ
vistāraṃ ca yathā yāti tvattaḥ sṛṣṭau tathā jagat //
ViP_1,12.67
yathā hi kadalī nānyā tvakpatrān nātha dṛśyate
evaṃ viśvasya nānyas tvaṃ tvatsthāyīśvara dṛśyate //
ViP_1,12.68
hlādinī saṃdhinī saṃvit tvayy ekā sarvasaṃsthitau
hlādatāpakarī miśrā tvayi no guṇavarjite //
ViP_1,12.69
pṛthagbhūtaikabhūtāya bhūtabhūtāya te namaḥ
prabhūtabhūtabhūtāya tubhyaṃ bhūtātmane namaḥ //
ViP_1,12.70
vyaktapradhānapuruṣavirāṭ saṃrāṭ svarāṭ tathā
vibhāvyate 'ntaḥkaraṇe puruṣeṣv akṣayo bhavān //
ViP_1,12.71
sarvasmin sarvabhūtas tvaṃ sarvaḥ sarvasvarūpadhṛk
sarvaṃ tvattas tataś ca tvaṃ namaḥ sarvātmane 'stu te //
ViP_1,12.72
sarvātmako 'si sarveśa sarvabhūtasthito yataḥ
kathayāmi tataḥ kiṃ te sarvaṃ vetsi hṛdi sthitam //
ViP_1,12.73
sarvātman sarvabhūteśa sarvasattvasamudbhava
sarvabhūto bhavān vetti sarvasattvamanoratham //
ViP_1,12.74
yo me manoratho nātha saphalaḥ sa tvayā kṛtaḥ
tapaś ca taptaṃ saphalaṃ yad dṛṣṭo 'si jagatpate //
ViP_1,12.75
tapasas tat phalaṃ prāptaṃ yad dṛṣṭo 'haṃ tvayā dhruva
maddarśanaṃ hi viphalaṃ rājaputra na jāyate //
ViP_1,12.76
varaṃ varaya tasmāt tvaṃ yathābhimatam ātmanaḥ
sarvaṃ saṃpadyate puṃsāṃ mayi dṛṣṭipathaṃ gate //
ViP_1,12.77
bhagavan sarvabhūteśa sarvasyāste bhavān hṛdi
kim ajñātaṃ tava svāmin manasā yan mayepsitam //
ViP_1,12.78
tathāpi tubhyaṃ deveśa kathayiṣyāmi yan mayā
prārthyate durvinītena hṛdayenātidurlabham //
ViP_1,12.79
kiṃ vā sarvajagatsraṣṭaḥ prasanne tvayi durlabham
tvatprasādaphalaṃ bhuṅkte trailokyaṃ maghavān api //
ViP_1,12.80
naitad rājāsanaṃ yogyam ajātasya mamodarāt
iti garvād avocan māṃ sapatnī mātur uccakaiḥ //
ViP_1,12.81
ādhārabhūtaṃ jagataḥ sarveṣām uttamottamam
prārthayāmi prabho sthānaṃ tvatprasādād ato 'vyayam //
ViP_1,12.82
yat tvayā prārthitaṃ sthānam etat prāpsyati vai bhavān
tvayāhaṃ toṣitaḥ pūrvam anyajanmani bālaka //
ViP_1,12.83
tvam āsīr brāhmaṇaḥ pūrvaṃ mayy ekāgramatiḥ sadā
mātāpitroś ca śuśrūṣur nijadharmānupālakaḥ //
ViP_1,12.84
kālena gacchatā mitraṃ rājaputras tavābhavat
yauvane 'khilabhogāḍhyo darśanīyojjvalākṛtiḥ //
ViP_1,12.85
tatsaṅgāt tasya tām ṛddhim avalokyātidurlabhām
bhaveyaṃ rājaputro 'ham iti vāñchā tvayā kṛtā //
ViP_1,12.86
tato yathābhilaṣitā prāptā te rājaputratā
uttānapādasya gṛhe jāto 'si dhruva durlabhe //
ViP_1,12.87
anyeṣāṃ tad varaṃ sthānaṃ kule svāyambhuvasya yat // ViP_1,12.88
tasyaitad aparaṃ bāla yenāhaṃ paritoṣitaḥ
mām ārādhya naro muktim avāpnoty avilambitam //
ViP_1,12.89
mayy arpitamanā bāla kim u svargādikaṃ padam
trailokyād adhike sthāne sarvatārāgrahāśrayaḥ
bhaviṣyati na saṃdeho matprasādād bhavān dhruva //
ViP_1,12.90
sūryāt somāt tathā bhaumāt somaputrād bṛhaspateḥ
sitārkatanayādīnāṃ sarvarkṣāṇāṃ tathā dhruva //
ViP_1,12.91
saptarṣīṇām aśeṣāṇāṃ ye ca vaimānikāḥ surāḥ
sarveṣām upari sthānaṃ tava dattaṃ mayā dhruva //
ViP_1,12.92
kecic caturyugaṃ yāvat kecin manvantaraṃ surāḥ
tiṣṭhanti bhavato dattā mayā vai kalpasaṃsthitiḥ //
ViP_1,12.93
sunītir api te mātā tvadāsannātinirmalā
vimāne tārakā bhūtvā tāvatkālaṃ nivatsyati //
ViP_1,12.94
ye ca tvāṃ mānavāḥ prātaḥ sāyaṃ ca susamāhitāḥ
kīrtayiṣyanti teṣāṃ ca mahat puṇyaṃ bhaviṣyati //
ViP_1,12.95
.... .... ...tardadhe hariḥ // ViP_1,12.95*33:1
dhruvo 'pi taṃ namaskṛtya jagāma svapitur gṛham // ViP_1,12.95*33:2
ākarṇyātmajam āyāntaṃ saṃparetaṃ yathāgatam // ViP_1,12.95*33:3
rājānaṃ śraddadhe candra sa candrasya suto mama // ViP_1,12.95*33:4
satyaṃ devarṣiṇā uktam ākarṇya mudito bhavat // ViP_1,12.95*33:5
vārtā hartur api prītyāṃ hīnaprādrān mahādhanam // ViP_1,12.95*33:6
śaṅkhatūryaninādena brahmaghoṣeṇa bhūyasā // ViP_1,12.95*33:7
niścakrāma purā tūrṇaṃ sadaśvaratham āsthitaḥ // ViP_1,12.95*33:8
taṃ dṛṣṭvā pavanābhyāse āyāntaṃ tarasā rathāt // ViP_1,12.95*33:9
avaruhya nṛpaxx dorbhyāṃ x parirebhire // ViP_1,12.95*33:10
athābhinanditaḥ sarvair bandhuvargair dvijottama // ViP_1,12.95*33:11
tenābhivāditāḥ sarve praviveśuḥ saharcix // ViP_1,12.95*33:12
while D4 ins.:ity uktvā bhagavān īśaḥ tatraivāntaradhīyata // ViP_1,12.95*34
parāśara uvāca:
evaṃ pūrvaṃ jagannāthād devadevāj janārdanāt
varaṃ prāpya dhruvaṃ sthānam adhyāste sa mahāmatiḥ //
ViP_1,12.96
svayaṃ śuśrūṣaṇād dharmyān mātāpitroś ca vai tathā // ViP_1,12.96*35:1
dvādaśākṣaramāhātmyāt tapasaś ca prabhāvataḥ // ViP_1,12.96*35:2
tasyābhimānam ṛddhiṃ ca mahimānaṃ nirīkṣya ca
devāsurāṇām ācāryaḥ ślokam atrośanā jagau //
ViP_1,12.97
aho 'sya tapaso vīryam aho 'sya tapasaḥ phalam
yad enaṃ purataḥ kṛtvā dhruvaṃ saptarṣayaḥ sthitāḥ //
ViP_1,12.98
dhruvasya jananī ceyaṃ sunītir nāma sūnṛtā
asyāś ca mahimānaṃ kaḥ śakto varṇayituṃ bhuvi //
ViP_1,12.99
trailokyāśrayatāṃ prāptaṃ paraṃ sthānaṃ sthirāyati
sthānaṃ prāptā paraṃ kṛtvā yā kukṣivivare dhruvam //
ViP_1,12.100
yaś caitat kīrtayen nityaṃ dhruvasyārohaṇaṃ divi
sarvapāpavinirmuktaḥ svargaloke mahīyate //
ViP_1,12.101
sthānabhraṃśaṃ na cāpnoti divi vā yadi vā bhuvi
sarvakalyāṇasaṃyukto dīrghakālaṃ ca jīvati //
ViP_1,12.102
[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe dvādaśo 'dhyāyaḥ ]]
dhruvāc chiṣṭiṃ ca bhavyaṃ ca bhavyāc chaṃbhur vyajāyata
śiṣṭer ādhatta succhāyā pañca putrān akalmaṣān //
ViP_1,13.1
ripuṃ ripuñjayaṃ vipraṃ vṛkalaṃ vṛkatejasam
ripor ādhatta bṛhatī cākṣuṣaṃ sarvatejasam //
ViP_1,13.2
ajījanat puṣkariṇyāṃ vāruṇyāṃ cākṣuṣo manum
prajāpater ātmajāyāṃ vīraṇasya mahātmanaḥ //
ViP_1,13.3
manor ajāyanta daśa naḍvalāyāṃ mahaujasaḥ
kanyāyāṃ tapatāṃ śreṣṭha vairājasya prajāpateḥ //
ViP_1,13.4
kuruḥ puruḥ śatadyumnas tapasvī satyavāñ chuciḥ
agniṣṭud atirātraś ca sudyumnaś ceti te nava
abhimanyuś ca daśamo naḍvalāyāṃ mahaujasaḥ //
ViP_1,13.5
kuror ajanayat putrān ṣaḍ āgneyī mahāprabhān
aṅgaṃ sumanasaṃ khyātiṃ kratum aṅgirasaṃ śibim //
ViP_1,13.6
aṅgāt sunīthāpatyaṃ vai venam ekam ajāyata
prajārtham ṛṣayas tasya mamanthur dakṣiṇaṃ karam //
ViP_1,13.7
venasya pāṇau mathite saṃbabhūva mahāmune
vainyo nāma mahīpālo yaḥ pṛthuḥ parikīrtyate //
ViP_1,13.8
yena dugdhā mahī pūrvaṃ prajānāṃ hitakāraṇāt // ViP_1,13.9
maitreya uvāca:
kimarthaṃ mathitaḥ pāṇir venasya paramarṣibhiḥ
yatra jajñe mahāvīryaḥ sa pṛthur munisattama //
ViP_1,13.10
sunīthā nāma yā kanyā mṛtyoḥ prathamajābhavat
aṅgasya bhāryā sā dattā tasyāṃ veno vyajāyata //
ViP_1,13.11
sa mātāmahadoṣeṇa tena mṛtyoḥ sutātmajaḥ
nisargād eva maitreya duṣṭabhāvo vyajāyata //
ViP_1,13.12
abhiṣikto yadā rājye sa venaḥ paramarṣibhiḥ
ghoṣayām āsa sa tadā pṛthivyāṃ pṛthivīpatiḥ //
ViP_1,13.13
na yaṣṭavyaṃ na hotavyaṃ na dātavyaṃ kathaṃcana
bhoktā yajñasya kas tv anyo hy ahaṃ yajñapatiḥ prabhuḥ //
ViP_1,13.14
tatas tam ṛṣayaḥ pūrvaṃ saṃpūjya pṛthivīpatim
ūcuḥ sāmakalaṃ samyaṅ maitreya samupasthitāḥ //
ViP_1,13.15
bho bho rājañ chṛṇuṣva tvaṃ yad vadāmas tava prabho
rājyadehopakārāya prajānāṃ ca hitaṃ param //
ViP_1,13.16
dīrghasatreṇa deveśaṃ sarvayajñeśvaraṃ harim
pūjayiṣyāma bhadraṃ te tatrāṃśas te bhaviṣyati //
ViP_1,13.17
yajñena yajñapuruṣo viṣṇuḥ saṃprīṇito nṛpa
asmābhir bhavataḥ kāmān sarvān eva pradāsyati //
ViP_1,13.18
yajñair yajñeśvaro yeṣāṃ rāṣṭre saṃpūjyate hariḥ
teṣāṃ sarvepsitāvāptiṃ dadāti nṛpa bhūbhṛtām //
ViP_1,13.19
mattaḥ ko 'bhyadhiko 'nyo 'sti kaś cārādhyo mamāparaḥ
ko 'yaṃ harir iti khyāto yo vai yajñeśvaro mataḥ //
ViP_1,13.20
brahmā janārdanaḥ śaṃbhur indro vāyur yamo raviḥ
hutabhug varuṇo dhātā pūṣā bhūmir niśākaraḥ //
ViP_1,13.21
ete cānye ca ye devāḥ śāpānugrahakāriṇaḥ
nṛpasyaite śarīrasthāḥ sarvadevamayo nṛpaḥ //
ViP_1,13.22
etaj jñātvā mayājñaptaṃ yad yathā kriyatāṃ tathā
na dātavyaṃ na hotavyaṃ na yaṣṭavyaṃ ca bho dvijāḥ //
ViP_1,13.23
bhartṛśuśrūṣaṇaṃ dharmo yathā strīṇāṃ paro mataḥ
mamājñāpālanaṃ dharmo bhavatāṃ ca tathā dvijāḥ //
ViP_1,13.24
dehy anujñāṃ mahārāja mā dharmo yātu saṃkṣayam
haviṣāṃ pariṇāmo 'yaṃ yad etad akhilaṃ jagat //
ViP_1,13.25
dharme ca saṃkṣayaṃ yāte kṣīyate cākhilaṃ jagat // ViP_1,13.25*36
parāśara uvāca:
iti vijñāpyamāno 'pi sa venaḥ paramarṣibhiḥ
pāpo dadāti nānujñāṃ tadā proktaḥ punaḥ punaḥ //
ViP_1,13.26
tatas te munayaḥ sarve kopāmarṣasamanvitāḥ
hanyatāṃ hanyatāṃ pāpa ity ūcus te parasparam //
ViP_1,13.27
yo yajñapuruṣaṃ viṣṇum anādinidhanaṃ prabhum
vinindaty adhamācāro na sa yogyo bhuvaḥ patiḥ //
ViP_1,13.28
ity uktvā mantrapūtais taiḥ kuśair munigaṇā nṛpam
nijaghnur nihataṃ pūrvaṃ bhagavannindanādinā //
ViP_1,13.29
tataś ca munayo reṇuṃ dadṛśuḥ sarvato dvija
kim etad iti cāsannaṃ papracchus te janaṃ tadā //
ViP_1,13.30
ākhyātaṃ ca janais teṣāṃ caurībhūtair arājake
rāṣṭre tu lokair ārabdhaṃ parasvādānam āturaiḥ //
ViP_1,13.31
teṣām udīrṇavegānāṃ caurāṇāṃ munisattamāḥ
sumahān dṛśyate reṇuḥ paravittāpahāriṇām //
ViP_1,13.32
tataḥ saṃmantrya te sarve munayas tasya bhūbhṛtaḥ
mamanthur ūruṃ putrārtham anapatyasya yatnataḥ //
ViP_1,13.33
mathyataś ca samuttasthau tasyoroḥ puruṣaḥ kila
dagdhasthūṇāpratīkāśaḥ kharvaṭāsyo 'tihrasvakaḥ //
ViP_1,13.34
kiṃ karomīti tān sarvān viprān āha tvarānvitaḥ
niṣīdeti tam ūcus te niṣādas tena so 'bhavat //
ViP_1,13.35
tatas tatsaṃbhavā jātā vindhyaśailanivāsinaḥ
niṣādā muniśārdūla pāpakarmopalakṣaṇāḥ //
ViP_1,13.36
tena dvāreṇa tat pāpaṃ niṣkrāntaṃ tasya bhūpateḥ
niṣādās te tato jātā venakalmaṣanāśanāḥ //
ViP_1,13.37
tato 'sya dakṣiṇaṃ hastaṃ mamanthus te dvijottamāḥ // ViP_1,13.38
mathyamāne ca tatrābhūt pṛthur vainyaḥ pratāpavān
dīpyamānaḥ svavapuṣā sākṣād agnir iva jvalan //
ViP_1,13.39
ādyam ājagavaṃ nāma khāt papāta tato dhanuḥ
śarāś ca divyā nabhasaḥ kavacaṃ ca papāta ha //
ViP_1,13.40
tasmiñ jāte tu bhūtāni saṃprahṛṣṭāni sarvaśaḥ // ViP_1,13.41
satputreṇa ca jātena veno 'pi tridivaṃ yayau
punnāmno narakāt trātaḥ sa tena sumahātmanā //
ViP_1,13.42
taṃ samudrāś ca nadyaś ca ratnāny ādāya sarvaśaḥ
toyāni cābhiṣekārthaṃ sarvāṇy evopatasthire //
ViP_1,13.43
pitāmahaś ca bhagavān devair āṅgirasaiḥ saha
sthāvarāṇi ca bhūtāni jaṅgamāni ca sarvaśaḥ
samāgamya tadā vainyam abhyaṣiñcan narādhipam //
ViP_1,13.44
haste tu dakṣiṇe cakraṃ dṛṣṭvā tasya pitāmahaḥ
viṣṇor aṃśaṃ pṛthuṃ matvā paritoṣaṃ paraṃ yayau //
ViP_1,13.45
viṣṇucihnaṃ kare cakraṃ sarveṣāṃ cakravartinām
bhavaty avyāhato yasya prabhāvas tridaśair api //
ViP_1,13.46
mahatā rājarājyena pṛthur vainyaḥ pratāpavān
so 'bhiṣikto mahātejā vidhivad dharmakovidaiḥ //
ViP_1,13.47
pitrāparañjitās tasya prajās tenānurañjitāḥ
anurāgāt tatas tasya nāma rājety ajāyata //
ViP_1,13.48
āpas tastambhire cāsya samudram abhiyāsyataḥ
parvatāś ca dadur mārgaṃ dhvajabhaṅgaś ca nābhavat //
ViP_1,13.49
akṛṣṭapacyā pṛthivī siddhyanty annāni cintayā
sarvakāmadughā gāvaḥ puṭake puṭake madhu //
ViP_1,13.50
tasya vai jātamātrasya yajñe paitāmahe śubhe
sūtaḥ sūtyāṃ samutpannaḥ sautye 'hani mahāmatiḥ //
ViP_1,13.51
pṛthur evābhavat tasmāt tataḥ pṛthur ajāyata // ViP_1,13.51*37
tasminn eva mahāyajño jajñe prājño 'tha māgadhaḥ
proktau tadā munivarais tāv ubhau sūtamāgadhau //
ViP_1,13.52
stūyatām eṣa nṛpatiḥ pṛthur vainyaḥ pratāpavān
karmaitad anurūpaṃ ca pātraṃ stotrasya cāpy ayam //
ViP_1,13.53
tatas tāv ūcatur viprān sarvān eva kṛtāñjalī
adyajātasya no karma jñāyate 'sya mahīpateḥ //
ViP_1,13.54
guṇā na cāsya jñāyante na cāsya prathitaṃ yaśaḥ
stotraṃ kimāśrayaṃ tv asya kāryam asmābhir ucyatām //
ViP_1,13.55
kariṣyaty eṣa yat karma cakravartī mahābalaḥ
guṇā bhaviṣyā ye cāsya tair ayaṃ stūyatāṃ nṛpaḥ //
ViP_1,13.56
tataḥ sa nṛpatis toṣaṃ tac chrutvā paramaṃ yayau
sadguṇaiḥ ślāghyatām eti stavyāś cābhyāṃ guṇā mama //
ViP_1,13.57
tasmād yad atra stotre me guṇanirvarṇanaṃ tv imau
kariṣyete kariṣyāmi tad evāhaṃ samāhitaḥ //
ViP_1,13.58
yad imau varjanīyaṃ ca kiṃcid atra vadiṣyataḥ
tad ahaṃ varjayiṣyāmīty evaṃ cakre matiṃ nṛpaḥ //
ViP_1,13.59
atha tau cakratuḥ stotraṃ pṛthor vainyasya dhīmataḥ
bhaviṣyaiḥ karmabhiḥ samyak susvarau sūtamāgadhau //
ViP_1,13.60
satyavāg dānaśīlo 'yaṃ satyasandho nareśvaraḥ
hrīmān maitraḥ kṣamāśīlo vikrānto duṣṭaśāsanaḥ //
ViP_1,13.61
dharmajñāś ca kṛtajñāś ca dayāvān priyabhāṣakaḥ
mānyān mānayitā yajvā brahmaṇyaḥ sādhuvatsalaḥ //
ViP_1,13.62
samaḥ śatrau ca mitre ca vyavahārasthitau nṛpaḥ // ViP_1,13.63
sūtenoktān guṇān itthaṃ sa tadā māgadhena ca
cakāra hṛdi tādṛk ca karmaṇā kṛtavān asau //
ViP_1,13.64
tataḥ sa pṛthivīpālaḥ pālayan vasudhām imām
iyāja vividhair yajñair mahadbhir bhūridakṣiṇaiḥ //
ViP_1,13.65
taṃ prajāḥ pṛthivīnātham upatasthuḥ kṣudhārditāḥ
oṣadhīṣu praṇaṣṭāsu tasmin kāle hy arājake
tam ūcus tena tāḥ pṛṣṭās tatrāgamanakāraṇam //
ViP_1,13.66
prajāpatiguṇaṃ śūraṃ pṛthuṃ satyaparākramam // ViP_1,13.66*38
prajā ūcuḥ:
arājake nṛpaśreṣṭha dharitryā sakalauṣadhīḥ
grastās tataḥ kṣayaṃ yānti prajāḥ sarvāḥ prajeśvara //
ViP_1,13.67
tvaṃ no vṛttiprado dhātrā prajāpālo nirūpitaḥ
dehi naḥ kṣutparītānāṃ prajānāṃ jīvanauṣadhīḥ //
ViP_1,13.68
tato 'tha nṛpatir divyam ādāyājagavaṃ dhanuḥ
śarāṃś ca divyān kupitaḥ so 'nvadhāvad vasuṃdharām //
ViP_1,13.69
tato nanāśa tvaritā gaur bhūtvā tu vasuṃdharā
sā lokān brahmalokādīn saṃtrāsād agaman mahī //
ViP_1,13.70
yatra yatra yayau devī sā tadā bhūtadhāriṇī
tatra tatra tu sā vainyaṃ dadṛśe 'bhyudyatāyudham //
ViP_1,13.71
tatas taṃ prāha vasudhā pṛthuṃ pṛthuparākramam
pravepamānā tadbāṇaparitrāṇaparāyaṇā //
ViP_1,13.72
strīvadhe tvaṃ mahāpāpaṃ kiṃ narendra na paśyasi
yena māṃ hantum atyarthaṃ prakaroṣi nṛpodyamam //
ViP_1,13.73
ekasmin yatra nidhanaṃ prāpite duṣṭacāriṇi
bahūnāṃ bhavati kṣemaṃ tasya puṇyaprado vadhaḥ //
ViP_1,13.74
prajānām upakārāya yadi māṃ tvaṃ haniṣyasi
ādhāraḥ kaḥ prajānāṃ te nṛpaśreṣṭha bhaviṣyati //
ViP_1,13.75
tvāṃ hatvā vasudhe bāṇair macchāsanaparāṅmukhīm
ātmayogabalenemā dhārayiṣyāmy ahaṃ prajāḥ //
ViP_1,13.76
tataḥ praṇamya vasudhā taṃ bhūyaḥ prāha pārthivam
pravepitāṅgī paramaṃ sādhvasaṃ samupāgatā //
ViP_1,13.77
upāyataḥ samārabdhāḥ sarve siddhyanty upakramāḥ
tasmād vadāmy upāyaṃ te taṃ kuruṣva yadīcchasi //
ViP_1,13.78
samastā yā mayā jīrṇā naranātha mahauṣadhīḥ
yadīcchasi pradāsyāmi tāḥ kṣīrapariṇāminīḥ //
ViP_1,13.79
tasmāt prajāhitārthāya mama dharmabhṛtāṃ vara
taṃ tu vatsaṃ prayaccha tvaṃ kṣareyaṃ yena vatsalā //
ViP_1,13.80
samāṃ ca kuru sarvatra yena kṣīraṃ samantataḥ
varauṣadhībījabhūtaṃ vīra sarvatra bhāvaye //
ViP_1,13.81
tata utsārayām āsa śailāñ chatasahasraśaḥ
dhanuṣkoṭyā tadā vainyas tena śailā vivardhitāḥ //
ViP_1,13.82
na hi pūrvavisarge vai viṣame pṛthivītale
pravibhāgaḥ purāṇāṃ vā grāmāṇāṃ vā tadābhavat //
ViP_1,13.83
na sasyāni na gorakṣyaṃ na kṛṣir na vaṇikpathaḥ
vainyāt prabhṛti maitreya sarvasyaitasya saṃbhavaḥ //
ViP_1,13.84
yatra yatra samaṃ tv asyā bhūmer āsīn narādhipaḥ
tatra tatra prajānāṃ hi nivāsaṃ samarocayat //
ViP_1,13.85
āhāraḥ phalamūlāni prajānām abhavat tadā
kṛcchreṇa mahatā so 'pi praṇaṣṭāsv oṣadhīṣu vai //
ViP_1,13.86
sa kalpayitvā vatsaṃ tu manuṃ svāyambhuvaṃ prabhum
sve pāṇau pṛthivīnātho dudoha pṛthivīṃ pṛthuḥ
sasyajātāni sarvāṇi prajānāṃ hitakāmyayā //
ViP_1,13.87
tenānnena prajās tāta vartante 'dyāpi nityaśaḥ // ViP_1,13.88
prāṇapradānāt sa pṛthur yasmād bhūmer abhūt pitā
tatas tu pṛthivīsaṃjñām avāpākhiladhāriṇī //
ViP_1,13.89
tataś ca devair munibhir daityai rakṣobhir adribhiḥ
gandharvair uragair yakṣaiḥ pitṛbhis tarubhis tathā //
ViP_1,13.90
tat tat pātram upādāya tat tad dugdhaṃ mune payaḥ
vatsadogdhṛviśeṣāś ca teṣāṃ tadyonayo 'bhavan //
ViP_1,13.91
saiṣā dhātrī vidhātrī ca dhāriṇī poṣaṇī tathā
sarvasya jagataḥ pṛthvī viṣṇupādatalodbhavā //
ViP_1,13.92
evaṃprabhāvaḥ sa pṛthuḥ putro venasya vīryavān
jajñe mahīpatiḥ pūrvaṃ rājābhūj janarañjanāt //
ViP_1,13.93
ya idaṃ janma vainyasya pṛthoḥ saṃkīrtayen naraḥ
na tasya duṣkṛtaṃ kiṃcit phaladāyi prajāyate //
ViP_1,13.94
duḥsvapnopaśamaṃ nṝṇāṃ śṛṇvatāṃ caitad uttamam
pṛthor janma prabhāvaś ca karoti satataṃ nṛṇām //
ViP_1,13.95
[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe trayodaśo 'dhyāyaḥ ]]
pṛthoḥ putrau mahāvīryau jajñāte 'ntardhivādinau
śikhaṇḍinī havirdhānam antardhānād vyajāyata //
ViP_1,14.1
havirdhānāt ṣaḍ āgneyī dhiṣaṇājanayat sutān
prācīnabarhiṣaṃ śukraṃ gayaṃ kṛṣṇaṃ vṛjājinau //
ViP_1,14.2
prācīnabarhir bhagavān mahān āsīt prajāpatiḥ
havirdhānir mahārājo yena saṃvardhitāḥ prajāḥ //
ViP_1,14.3
prācīnāgrāḥ kuśās tasya pṛthivyāṃ viśrutā mune
prācīnabarhir abhavat khyāto bhuvi mahābalaḥ //
ViP_1,14.4
samudratanayāyāṃ tu kṛtadāro mahīpatiḥ
mahatas tapasaḥ pāre savarṇāyāṃ mahīpateḥ //
ViP_1,14.5
savarṇādhatta sāmudrī daśa prācīnabarhiṣaḥ
sarve pracetaso nāma dhanurvedasya pāragāḥ //
ViP_1,14.6
apṛthagdharmacaraṇās te 'tapyanta mahat tapaḥ
daśa varṣasahasrāṇi samudrasalileśayāḥ //
ViP_1,14.7
yadarthaṃ te mahātmānas tapas tepur mahāmune
pracetasaḥ samudrāmbhasy etad ākhyātum arhasi //
ViP_1,14.8
pitrā pracetasaḥ proktāḥ prajārtham amitātmanā
prajāpatiniyuktena bahumānapuraḥsaram //
ViP_1,14.9
brahmaṇā devadevena samādiṣṭo 'smy ahaṃ sutāḥ
prajāḥ saṃvardhanīyās te mayā coktaṃ tatheti tat //
ViP_1,14.10
tan mama prītaye putrāḥ prajāvṛddhim atandritāḥ
kurudhvaṃ mānanīyā ca samyag ājñā prajāpateḥ //
ViP_1,14.11
tatas te tat pituḥ śrutvā vacanaṃ nṛpanandanāḥ
tathety uktvā ca taṃ bhūyaḥ papracchuḥ pitaraṃ mune //
ViP_1,14.12
yena tāta prajāvṛddhau samarthāḥ karmaṇā vayam
bhavema tat samastaṃ naḥ karma vyākhyātum arhasi //
ViP_1,14.13
ārādhya varadaṃ viṣṇum iṣṭaprāptim asaṃśayam
sameti nānyathā martyaḥ kim anyat kathayāmi vaḥ //
ViP_1,14.14
tasmāt prajāvivṛddhyarthaṃ sarvabhūtaprabhuṃ harim
ārādhayata govindaṃ yadi siddhim abhīpsatha //
ViP_1,14.15
dharmam arthaṃ ca kāmaṃ ca mokṣaṃ cānvicchatā sadā
ārādhanīyo bhagavān anādiḥ puruṣottamaḥ //
ViP_1,14.16
yasminn ārādhite sargaṃ cakārādau prajāpatiḥ
tam ārādhyācyutaṃ vṛddhiḥ prajānāṃ vo bhaviṣyati //
ViP_1,14.17
ity evam uktās te pitrā putrāḥ pracetaso daśa
magnāḥ payodhisalile tapas tepuḥ samāhitāḥ //
ViP_1,14.18
daśa varṣasahasrāṇi nyastacittā jagatpatau
nārāyaṇe muniśreṣṭha sarvalokaparāyaṇe //
ViP_1,14.19
tatraiva te sthitā devam ekāgramanaso harim
tuṣṭuvur yaḥ stutaḥ kāmān stotur iṣṭān prayacchati //
ViP_1,14.20
stavaṃ pracetaso viṣṇoḥ samudrāmbhasi saṃsthitāḥ
cakrus taṃ me muniśreṣṭha supuṇyaṃ vaktum arhasi //
ViP_1,14.21
śṛṇu maitreya govindaṃ yathāpūrvaṃ pracetasaḥ
tuṣṭuvus tanmayībhūtāḥ samudrasalileśayāḥ //
ViP_1,14.22
natāḥ sma sarvavacasāṃ pratiṣṭhā yatra śāśvatī
tam ādyantam aśeṣasya jagataḥ paramaṃ prabhum //
ViP_1,14.23
jagadbījatayā natvā carurūpavibhāgataḥ // ViP_1,14.23*39:1
śuddharūpapraṇāmeta tuṣṭo viṣṇuḥ pracetasām // ViP_1,14.23*39:2
jyotir ādyam anaupamyam aṇv anantam apāravat
yonibhūtam aśeṣasya sthāvarasya carasya ca //
ViP_1,14.24
yasyāhaḥ prathamaṃ rūpam arūpasya tato niśā
saṃdhyā ca parameśasya tasmai kālātmane namaḥ //
ViP_1,14.25
bhujyate 'nudinaṃ devaiḥ pitṛbhiś ca sudhātmakaḥ
jīvabhūtaḥ samastasya tasmai somātmane namaḥ //
ViP_1,14.26
yas tamo hanti tīvrātmā svabhābhir bhāsayan nabhaḥ
gharmaśītāmbhasāṃ yonis tasmai sūryātmane namaḥ //
ViP_1,14.27
kāṭhinyavān yo bibharti jagad etad aśeṣataḥ
śabdādisaṃśrayo vyāpī tasmai bhūmyātmane namaḥ //
ViP_1,14.28
yad yonibhūtaṃ jagato bījaṃ yat sarvadehinām
tat toyarūpam īśasya namāmo harimedhasaḥ //
ViP_1,14.29
yo mukhaṃ sarvadevānāṃ havyabhuk kavyabhuk tathā
pitṝṇāṃ ca namas tasmai viṣṇave pāvakātmane //
ViP_1,14.30
pañcadhāvasthito dehe yaś ceṣṭāṃ kurute 'niśam
ākāśayonir bhagavāṃs tasmai vāyvātmane namaḥ //
ViP_1,14.31
avakāśam aśeṣāṇāṃ bhūtānāṃ yaḥ prayacchati
anantamūrtimāñ chuddhas tasmai vyomātmane namaḥ //
ViP_1,14.32
samastendriyavargasya yaḥ sadā sthānam uttamam
tasmai śabdādirūpāya namaḥ kṛṣṇāya vedhase //
ViP_1,14.33
gṛhṇāti viṣayān nityam indriyātmā kṣarākṣaraḥ
yas tasmai jñānamūlāya natāḥ sma harimedhase //
ViP_1,14.34
gṛhītān indriyair arthān ātmane yaḥ prayacchati
antaḥkaraṇabhūtāya tasmai viśvātmane namaḥ //
ViP_1,14.35
yasminn anante sakalaṃ viśvaṃ yasmāt tathodgatam
layasthānaṃ ca yas tasmai namaḥ prakṛtidharmiṇe //
ViP_1,14.36
śuddhaḥ saṃllakṣyate bhrāntyā guṇavān iva yo 'guṇaḥ
tam ātmarūpiṇaṃ devaṃ natāḥ sma puruṣottamam //
ViP_1,14.37
avikāram ajaṃ śuddhaṃ nirguṇaṃ yan nirañjanam
natāḥ sma tat paraṃ brahma viṣṇor yat paramaṃ padam //
ViP_1,14.38
adīrghahrasvam asthūlam anaṇv agryam alohitam
asnehacchāyam atanum asaktam asamīraṇam //
ViP_1,14.39
anākāśam asaṃsparśam agandham arasaṃ ca yat
acakṣuḥśrotram acalam avākpāṇim amānasam //
ViP_1,14.40
anāmagotram asukham atejaskam ahetukam
abhayaṃ bhrāntirahitam anidram ajarāmaram //
ViP_1,14.41
arajo 'śabdam amṛtam aplutaṃ yad asaṃvṛtam
pūrvāpare na vai yasmiṃs tad viṣṇoḥ paramaṃ padam //
ViP_1,14.42
param īśitvaguṇavat sarvabhūtam asaṃśrayam
natāḥ sma tat padaṃ viṣṇor jihvādṛggocaraṃ na yat //
ViP_1,14.43
evaṃ pracetaso viṣṇuṃ stuvantas tatsamādhayaḥ
daśa varṣasahasrāṇi tapaś cerur mahārṇave //
ViP_1,14.44
tataḥ prasanno bhagavāṃs teṣām antarjale hariḥ
dadau darśanam unnidranīlotpaladalacchaviḥ //
ViP_1,14.45
patatrirājam ārūḍham avalokya pracetasaḥ
praṇipetuḥ śirobhis taṃ bhaktibhārāvanāmitaiḥ //
ViP_1,14.46
tatas tān āha bhagavān vriyatām īpsito varaḥ
prasādasumukho 'haṃ vo varadaḥ samupasthitaḥ //
ViP_1,14.47
tatas tam ūcur varadaṃ praṇipatya pracetasaḥ
yathā pitrā samādiṣṭaṃ prajānāṃ vṛddhikāraṇam //
ViP_1,14.48
sa cāpi devas taṃ dattvā yathābhilaṣitaṃ varam
antardhānaṃ jagāmāśu te ca niścakramur jalāt //
ViP_1,14.49
[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe caturdaśo 'dhyāyaḥ ]]
tapaś caratsu pṛthivīṃ pracetaḥsu mahīruhāḥ
arakṣyamāṇām āvavrur babhūvātha prajākṣayaḥ //
ViP_1,15.1
nāśakan māruto vātuṃ vṛtaṃ kham abhavad drumaiḥ
daśavarṣasahasrāṇi na śekuś ceṣṭituṃ prajāḥ //
ViP_1,15.2
tān dṛṣṭvā jalaniṣkrāntāḥ sarve kruddhāḥ pracetasaḥ
mukhebhyo vāyum agniṃ ca te 'sṛjañ jātamanyavaḥ //
ViP_1,15.3
unmūlān atha tān vṛkṣān kṛtvā vāyur aśoṣayat
tān agnir adahad ghoras tatrābhūd drumasaṃkṣayaḥ //
ViP_1,15.4
drumakṣayam atho dṛṣṭvā kiṃcic chiṣṭeṣu śākhiṣu
upagamyābravīd etān rājā somaḥ prajāpatīn //
ViP_1,15.5
kopaṃ yacchata rājānaḥ śṛṇudhvaṃ ca vaco mama
saṃdhānaṃ vaḥ kariṣyāmi saha kṣitiruhair aham //
ViP_1,15.6
ratnabhūtā ca kanyeyaṃ vārkṣeyī varavarṇinī
bhaviṣyaṃ jānatā pūrvaṃ mayā gobhir vivardhitā //
ViP_1,15.7
māriṣā nāma nāmnaiṣā vṛkṣāṇām iti nirmitā
bhāryā vo 'stu mahābhāgā dhruvaṃ vaṃśavivardhinī //
ViP_1,15.8
yuṣmākaṃ tejaso 'rdhena mama cārdhena tejasaḥ
asyām utpatsyate vidvān dakṣo nāma prajāpatiḥ //
ViP_1,15.9
mama cāṃśena saṃyukto yuṣmattejomayena vai
agnināgnisamo bhūyaḥ prajāḥ saṃvardhayiṣyati //
ViP_1,15.10
kaṇḍur nāma muniḥ pūrvam āsīd vedavidāṃ varaḥ
suramye gomatītīre sa tepe paramaṃ tapaḥ //
ViP_1,15.11
tatkṣobhāya surendreṇa pramlocākhyā varāpsarāḥ
prayuktā kṣobhayām āsa tam ṛṣiṃ sā śucismitā //
ViP_1,15.12
kṣobhitaḥ sa tayā sārdhaṃ varṣāṇām adhikaṃ śatam
atiṣṭhan mandaradroṇyāṃ viṣayāsaktamānasaḥ //
ViP_1,15.13
sā taṃ prāha mahābhāga gantum icchāmy ahaṃ divam
prasādasumukho brahmann anujñāṃ dātum arhasi //
ViP_1,15.14
tayaivam uktaḥ sa munis tasyām āsaktamānasaḥ
dināni katicid bhadre sthīyatām ity abhāṣata //
ViP_1,15.15
evam uktā tatas tena sāgraṃ varṣaśataṃ punaḥ
bubhuje viṣayāṃs tanvī tena sārdhaṃ mahātmanā //
ViP_1,15.16
anujñāṃ dehi bhagavan vrajāmi tridaśālayam
uktas tayeti sa muniḥ sthīyatām ity abhāṣata //
ViP_1,15.17
punar gate varṣaśate sādhike sā śubhānanā
yāmīty āha divaṃ brahman praṇayasmitaśobhanam //
ViP_1,15.18
uktas tayaivaṃ sa munir upaguhyāyatekṣaṇām
prāhāsyatāṃ kṣaṇaṃ subhru cirakālaṃ gamiṣyasi //
ViP_1,15.19
tacchāpabhītā suśroṇī saha tenarṣiṇā punaḥ
śatadvayaṃ kiṃcid ūnaṃ varṣāṇām anvatiṣṭhata //
ViP_1,15.20
gamanāya mahābhāgo devarājaniveśanam
proktaḥ proktas tayā tanvyā sthīyatām ity abhāṣata //
ViP_1,15.21
yayau ravaṃ bhayaṃ prema sadbhāvaṃ pūrvanāyake // ViP_1,15.21*40:1
na muñcaty anyasaktāpi sā jñeyā dakṣiṇā budhaiḥ // ViP_1,15.21*40:2
taṃ sā śāpabhayād bhītā dākṣiṇyena ca dakṣiṇā
proktā praṇayabhaṅgārtivedinī na jahau munim //
ViP_1,15.22
tayā ca ramatas tasya paramarṣer aharniśam
navaṃ navam abhūt prema manmathāviṣṭacetasaḥ //
ViP_1,15.23
ekadā tu tvarāyukto niścakrāmoṭajān muniḥ
niṣkrāmantaṃ ca kutreti gamyate prāha sā śubhā //
ViP_1,15.24
ity uktaḥ sa tayā prāha parivṛttam ahaḥ śubhe
saṃdhyopāstiṃ kariṣyāmi kriyālopo 'nyathā bhavet //
ViP_1,15.25
tataḥ prahasya muditā taṃ sā prāha mahāmunim
kim adya sarvadharmajña parivṛttam ahas tava //
ViP_1,15.26
bahūnāṃ vipra varṣāṇāṃ pariṇāmam ahas tava
gatam etan na kurute vismayaṃ kasya kathyatām //
ViP_1,15.27
prātas tvam āgatā bhadre nadītīram idaṃ śubham
mayā dṛṣṭā ca tanvaṅgi praviṣṭā ca mamāśramam //
ViP_1,15.28
kṣaṇe kṣaṇe mayāsūtra praxxddhā nanūttame // ViP_1,15.28*41
iyaṃ ca vartate saṃdhyā pariṇāmam ahar gatam
avahāsaḥ kimartho 'yaṃ sadbhāvaḥ kathyatāṃ mama //
ViP_1,15.29
pratyūṣasy āgatā brahman satyam etan na tan mṛṣā
kintv adya tasya kālasya gatāny abdaśatāni te //
ViP_1,15.30
tataḥ sasādhvaso vipras tāṃ papracchāyatekṣaṇām
kathyatāṃ bhīru kaḥ kālas tvayā me ramataḥ saha //
ViP_1,15.31
saptottarāṇy atītāni nava varṣaśatāni te
māsāś ca ṣaṭ tathaivānyat samatītaṃ dinatrayam //
ViP_1,15.32
satyaṃ bhīru vadasy etat parihāso 'tha vā śubhe
dinam ekam ahaṃ manye tvayā sārdham ihāsitam //
ViP_1,15.33
vadiṣyāmy anṛtaṃ brahman katham atra tavāntike
viśeṣeṇādya bhavatā pṛṣṭā mārgānuvartinā //
ViP_1,15.34
niśamya tad vacaḥ tasyāḥ sa munir nṛpanandanāḥ
dhiṅ māṃ dhiṅ mām atīvetthaṃ ninindātmānam ātmanā //
ViP_1,15.35
tapāṃsi mama naṣṭāni hataṃ brahmavidāṃ dhanam
hṛto vivekaḥ kenāpi yoṣin mohāya nirmitā //
ViP_1,15.36
ūrmiṣaṭkātigaṃ brahma jñeyam ātmajayena me
matir eṣā hṛtā yena dhik taṃ kāmaṃ mahāgraham //
ViP_1,15.37
kṣuḍtṛxśokamohau ca jarāmṛtyū ṣaḍūrmayaḥ // ViP_1,15.37*42
vratāni vedavedyāptikāraṇāny akhilāni ca
narakagrāmamārgeṇa saṅgenāpahṛtāni me //
ViP_1,15.38
vinindyetthaṃ sa dharmajñaḥ svayam ātmānam ātmanā
tām apsarasam āsīnām idaṃ vacanam abravīt //
ViP_1,15.39
gaccha pāpe yathā kāmaṃ yat kāryaṃ tat kṛtaṃ tvayā
devarājasya matkṣobhaṃ kurvantyā bhāvaceṣṭitaiḥ //
ViP_1,15.40
na tvāṃ karomy ahaṃ bhasma krodhatīvreṇa vahninā
satāṃ saptapadaṃ maitram uṣito 'haṃ tvayā saha //
ViP_1,15.41
atha vā tava ko doṣaḥ kiṃ vā kupyāmy ahaṃ tava
mamaiva doṣo nitarāṃ yenāham ajitendriyaḥ //
ViP_1,15.42
yayā śakrapriyārthinyā kṛto me tapaso vyayaḥ
tvayā dhik tvāṃ mahāmohamañjūṣāṃ sujugupsitām //
ViP_1,15.43
yāvad itthaṃ sa viprarṣis tāṃ bravīti sumadhyamām
tāvad galatsvedajalā sā babhūvātivepathuḥ //
ViP_1,15.44
pravepamānāṃ satataṃ khinnagātralatāṃ satīm
gaccha gaccheti sakrodham uvāca munisattamaḥ //
ViP_1,15.45
sā tu nirbhartsitā tena viniṣkramya tadāśramāt
ākāśagāminī svedaṃ mamārja tarupallavaiḥ //
ViP_1,15.46
vṛkṣād vṛkṣaṃ yayau bālā tadagrāruṇapallavaiḥ
nirmārjamānā gātrāṇi galatsvedajalāni vai //
ViP_1,15.47
ṛṣiṇā yas tadā garbhas tasyā dehe samāhitaḥ
nirjagāma saromāñcasvedarūpī tadaṅgataḥ //
ViP_1,15.48
taṃ vṛkṣā jagṛhur garbham ekaṃ cakre ca mārutaḥ
mayā cāpyāyito gobhiḥ sa tadā vavṛdhe śanaiḥ //
ViP_1,15.49
vṛkṣāgragarbhasaṃbhūtā māriṣākhyā varānanā
tāṃ pradāsyanti vo vṛkṣāḥ kopa eṣa praśāmyatām //
ViP_1,15.50
kaṇḍor apatyam evaṃ sā vṛkṣebhyaś ca samudgatā
mamāpatyaṃ tathā vāyoḥ pramlocātanayā ca sā //
ViP_1,15.51
sa cāpi bhagavān kaṇḍuḥ kṣīṇe tapasi sattamāḥ
puruṣottamākhyam adrīśaṃ viṣṇor āyatanaṃ yayau //
ViP_1,15.52
tatraikāgramatir bhūtvā cakārārādhanaṃ hareḥ
brahmapāramayaṃ kurvañ japam ekāgramānasaḥ
ūrdhvabāhur mahāyogī sthitvāsau bhūpanandanāḥ //
ViP_1,15.53
brahmapāraṃ muneḥ śrotum icchāmaḥ paramaṃ stavam
japatā kaṇḍunā devo yenārādhyata keśavaḥ //
ViP_1,15.54
pāraṃ paraṃ viṣṇur apārapāraḥ paraḥ parebhyaḥ paramārtharūpī
sa brahmapāraḥ parapārabhūtaḥ paraḥ parāṇām api pārapāraḥ //
ViP_1,15.55
saṃkīrtya tvaṃ triślokyā x prārthanā ca caturthataḥ // ViP_1,15.55*43:1
brahmapārastavenaivaṃ kaṇḍos tuṣṭo 'cirād dhariḥ // ViP_1,15.55*43:2
sa kāraṇaṃ kāraṇatas tato 'pi tasyāpi hetuḥ parahetuhetuḥ
kāryeṣu caivaṃ saha karmakartṛ rūpair aśeṣair avatīha sarvam //
ViP_1,15.56
brahma prabhur brahma sa sarvabhūto brahma prajānāṃ patir acyuto 'sau
brahmāvyayaṃ nityam ajaṃ sa viṣṇur apakṣayādyair akhilair asaṅgi //
ViP_1,15.57
brahmākṣaram ajaṃ nityaṃ yathāsau puruṣottamaḥ
tathā rāgādayo doṣāḥ prayāntu praśamaṃ mama //
ViP_1,15.58
etad brahmaparākhyaṃ vai saṃstavaṃ paramaṃ japan
avāpa paramāṃ siddhiṃ sa samārādhya keśavam //
ViP_1,15.59
imaṃ stavaṃ yaḥ paṭhati śṛṇuyād vāpi nityaśaḥ // ViP_1,15.59*44:1
sa kāmadoṣair akhilair muktaḥ prāpnoti vāñchitam // ViP_1,15.59*44:2
while T3(sic) ins.:yaḥ imaṃ stavaṃ paṭhate śṛṇuyād api nityaśaḥ // ViP_1,15.59*45:1
sa kāmadoṣair akhilair vimukto bhavati dhruvam // ViP_1,15.59*45:2
iyaṃ ca māriṣā pūrvam āsīd yā tāṃ bravīmi vaḥ
kāryagauravam etasyāḥ kathane phaladāyi vaḥ //
ViP_1,15.60
aputrā prāg iyaṃ viṣṇuṃ mṛte bhartari sattamāḥ
bhūpapatnī mahābhāgā toṣayām āsa bhaktitaḥ //
ViP_1,15.61
ārādhitas tayā viṣṇuḥ prāha pratyakṣatāṃ gataḥ
varaṃ vṛṇīṣveti śubhāṃ sā ca prāhātmavāñchitam //
ViP_1,15.62
bhagavan bālavaidhavyād vṛthājanmāham īdṛśī
mandabhāgyā samudbhūtā viphalā ca jagatpate //
ViP_1,15.63
bhavantu patayaḥ ślāghyā mama janmani janmani
tvatprasādāt tathā putraḥ prajāpatisamo 'stu me //
ViP_1,15.64
kulaṃ śīlaṃ vayaḥ satyaṃ dākṣiṇyaṃ kṣiprakāritā // ViP_1,15.64*46:1
avisaṃvāditā sattvaṃ vṛddhasevā kṛtajñatā // ViP_1,15.64*46:2
rūpasaṃpatsamāyuktā sarvasya priyadarśanā
ayonijā ca jāyeyaṃ tvatprasādād adhokṣaja //
ViP_1,15.65
tayaivam ukto deveśo hṛṣīkeśa uvāca tām
praṇāmanamrām utthāpya varadaḥ parameśvaraḥ //
ViP_1,15.66
bhaviṣyanti mahāvīryā ekasminn eva janmani
prakhyātodārakarmāṇo bhavatyāḥ patayo daśa //
ViP_1,15.67
putraṃ ca sumahātmānam ativīryaparākramam
prajāpatiguṇair yuktaṃ tvam avāpsyasi śobhane //
ViP_1,15.68
vaṃśānāṃ tasya kartṛtvaṃ jagaty asmin bhaviṣyati
trailokyam akhilaṃ sūtis tasya cāpūrayiṣyati //
ViP_1,15.69
tvaṃ cāpy ayonijā sādhvī rūpaudāryaguṇānvitā
manaḥprītikarī nṝṇāṃ matprasādād bhaviṣyasi //
ViP_1,15.70
ity uktvāntardadhe devas tāṃ viśālavilocanām
sā ceyaṃ māriṣā jātā yuṣmatpatnī nṛpātmajāḥ //
ViP_1,15.71
tataḥ somasya vacanāj jagṛhus te pracetasaḥ
saṃhṛtya kopaṃ vṛkṣebhyaḥ patnīdharmeṇa māriṣām //
ViP_1,15.72
daśabhyas tu pracetobhyo māriṣāyāṃ prajāpatiḥ
jajñe dakṣo mahābhāgo yaḥ pūrvaṃ brahmaṇo 'bhavat //
ViP_1,15.73
sa tu dakṣo mahābhāgaḥ sṛṣṭyarthaṃ sumahāmate
putrān utpādayām āsa prajāsṛṣṭyartham ātmanaḥ //
ViP_1,15.74
acarāṃś ca carāṃś caiva dvipado 'tha catuṣpadaḥ
ādeśaṃ brahmaṇaḥ kurvan sṛṣṭyarthaṃ samavasthitaḥ //
ViP_1,15.75
sa sṛṣṭvā manasā dakṣaḥ pañcāśad asṛjat striyaḥ
dadau sa daśa dharmāya kaśyapāya trayodaśa
kālasya nayane yuktāḥ saptaviṃśatim indave //
ViP_1,15.76
tāsu devās tathā daityā nāgā gāvas tathā khagāḥ
gandharvāpsarasaś caiva dānavādyāś ca jajñire //
ViP_1,15.77
tataḥ prabhṛti maitreya prajā maithunasaṃbhavāḥ
saṃkalpād darśanāt sparśāt pūrveṣām abhavan prajāḥ
tapoviśaiṣair iddhānāṃ tadātyantatapasvinām //
ViP_1,15.78
aṅguṣṭhād dakṣiṇād dakṣaḥ pūrvaṃ jātaḥ śruto mayā
kathaṃ prācetaso bhūyaḥ sa saṃbhūto mahāmune //
ViP_1,15.79
eṣa me saṃśayo brahman sumahān hṛdi vartate
yad dauhitraś ca somasya punaḥ śvaśuratāṃ gataḥ //
ViP_1,15.80
utpattiś ca nirodhaś ca nityo bhūteṣu sattama
ṛṣayo 'tra na muhyanti ye cānye divyacakṣuṣaḥ //
ViP_1,15.81
yuge yuge bhavanty ete dakṣādyā munisattama
punaś caiva niruddhyante vidvāṃs tatra na muhyati //
ViP_1,15.82
kāniṣṭhyaṃ jyaiṣṭhyam apy eṣāṃ pūrvaṃ nābhūd dvijottama
tapa eva garīyo 'bhūt prabhāvaś caiva kāraṇam //
ViP_1,15.83
devānāṃ dānavānāṃ ca gandharvoragarakṣasām
utpattiṃ vistareṇeha mama brahman prakīrtaya //
ViP_1,15.84
prajāḥ sṛjeti vyādiṣṭaḥ pūrvaṃ dakṣaḥ svayaṃbhuvā
yathā sasarja bhūtāni tathā śṛṇu mahāmate //
ViP_1,15.85
manasā tv eva bhūtāni pūrvaṃ dakṣo 'sṛjat tadā
devān ṛṣīn sagandharvān asurān pannagāṃs tathā //
ViP_1,15.86
yadāsya sṛjamānasya na vyavardhanta tāḥ prajāḥ
tataḥ saṃcintya bahuśaḥ sṛṣṭihetoḥ prajāpatiḥ //
ViP_1,15.87
maithunenaiva dharmeṇa sisṛkṣur vividhāḥ prajāḥ
asiknīm āvahat kanyāṃ vīraṇasya prajāpateḥ
sutāṃ sutapasā yuktāṃ mahatīṃ lokadhāriṇīm //
ViP_1,15.88
atha putrasahasrāṇi vairiṇyāṃ pañca vīryavān
asiknyāṃ janayām āsa sargahetoḥ prajāpatiḥ //
ViP_1,15.89
tān dṛṣṭvā nārado vipra saṃvivarddhayiṣūn prajāḥ
saṃgamya priyasaṃvādo devarṣir idam abravīt //
ViP_1,15.90
he haryaśvā mahāvīryāḥ prajā yūyaṃ kariṣyatha
īdṛśo lakṣyate yatno bhavatāṃ śrūyatām idam //
ViP_1,15.91
bāliśā bata yūyaṃ vai nāsyā jānīta vai bhuvaḥ
antar ūrdhvam adhaś caiva kathaṃ srakṣyatha vai prajāḥ //
ViP_1,15.92
ūrdhvaṃ tiryag adhaś caiva yadāpratihatā gatiḥ
tadā kasmād bhuvo nāntaṃ sarve drakṣyatha bāliśāḥ //
ViP_1,15.93
te tu tadvacanaṃ śrutvā prayātāḥ sarvato diśam
adyāpi na nivartante samudrebhya ivāpagāḥ //
ViP_1,15.94
haryaśveṣv atha naṣṭeṣu dakṣaḥ prācetasaḥ punaḥ
vairiṇyām atha putrāṇāṃ sahasram asṛjat prabhuḥ //
ViP_1,15.95
vivardhayiṣavas te tu śabalāśvāḥ prajāḥ punaḥ
pūrvoktaṃ vacanaṃ brahman nāradenaiva coditāḥ //
ViP_1,15.96
anyonyam ūcus te sarve samyag āha mahāmuniḥ
bhrātṝṇāṃ padavī caiva gantavyā nātra saṃśayaḥ //
ViP_1,15.97
jñātvā pramāṇaṃ pṛthvyāś ca prajāḥ srakṣyāmahe tataḥ // ViP_1,15.98
te 'pi tenaiva mārgeṇa prayātāḥ sarvato diśam
adyāpi na nivartante samudrebhya ivāpagāḥ //
ViP_1,15.99
tataḥ prabhṛti vai bhrātā bhrātur anveṣaṇe dvija
prayāto naśyati tathā tan na kāryaṃ vijānatā //
ViP_1,15.100
tāṃś cāpi naṣṭān vijñāya putrān dakṣaḥ prajāpatiḥ
krodhaṃ cakre mahābhāgo nāradaṃ sa śaśāpa ca //
ViP_1,15.101
haryaśveṣv atha naṣṭeṣu dakṣaḥ kruddo śapaṃ dvijaḥ // ViP_1,15.101*47:1
nāradā nāśam eheti garbhavāsaṃ vaseti ca // ViP_1,15.101*47:2
tato dakṣasutāṃ prādāt priyāṃ vai parame dine // ViP_1,15.101*47:3
tasmāt sa nārado jajñe bhūyaḥ śāpabalād ṛṣīn // ViP_1,15.101*47:4
sargakāmas tato vidvān sa maitreya prajāpatiḥ
ṣaṣṭiṃ dakṣo 'sṛjat kanyā vairiṇyām iti naḥ śrutam //
ViP_1,15.102
dadau sa daśa dharmāya kaśyapāya trayodaśa
saptaviṃśati somāya catasro 'riṣṭanemine //
ViP_1,15.103
dve caiva bahuputrāya dve caivāṅgirase tathā
dve kṛśāśvāya viduṣe tāsāṃ nāmāni me śṛṇu //
ViP_1,15.104
arundhatī vasur jāmir lambā bhānur marutvatī
saṃkalpā ca muhūrtā ca sādhyā viśvā ca tā daśa
dharmapatnyo daśa tv etās tāsv apatyāni me śṛṇu //
ViP_1,15.105
viśvedevās tu viśvāyāḥ sādhyā sādhyān vyajāyata
marutvatyā marutvanto vasos tu vasavaḥ smṛtāḥ //
ViP_1,15.106
bhānos tu bhānavas tatra muhūrtāyā muhūrtajāḥ
lambāyāś caiva ghoṣo 'tha nāgavīthī tu jāmijā //
ViP_1,15.107
pṛthivīviṣayaṃ sarvam arundhatyām ajāyata
saṃkalpāyās tu sarvātmā jajñe saṃkalpa eva ca //
ViP_1,15.108
ye tv anekavasuprāṇā devā jyotiḥpurogamāḥ
vasavo 'ṣṭau samākhyātās teṣāṃ vakṣyāmi vistaram //
ViP_1,15.109
āpo dhruvaś ca somaś ca dharaś caivānilo 'nalaḥ
pratyūṣaś ca prabhāsaś ca vasavo nāmabhiḥ smṛtāḥ //
ViP_1,15.110
āpasya putro vaitaṇḍaḥ śramaḥ śrānto 'dhunis tathā
dhruvasya putro bhagavān kālo lokaprakālanaḥ //
ViP_1,15.111
somasya bhagavān varcā varcasvī yena jāyate // ViP_1,15.112
dharasya putro draviṇo hutahavyavahas tathā
manoharāyāṃ śiśiraḥ prāṇo 'tha ravaṇas tathā //
ViP_1,15.113
anilasya śivā bhāryā tasyāḥ putraḥ purojavaḥ
avijñātagatiś caiva dvau putrāv anilasya tu //
ViP_1,15.114
agniputraḥ kumāras tu śarastambe vyajāyata
tasya śākho viśākhaś ca naigameyaś ca pṛṣṭhajāḥ //
ViP_1,15.115
apatyaṃ kṛttikānāṃ tu kārttikeya iti smṛtaḥ // ViP_1,15.116
pratyūṣasya viduḥ putraṃ ṛṣiṃ nāmnā tu devalam
dvau putrau devalasyāpi kṣamāvantau manīṣiṇau //
ViP_1,15.117
bṛhaspates tu bhaginī varastrī brahmacāriṇī
yogasiddhā jagat kṛtsnam asaktā vicaraty uta
prabhāsasya tu bhāryā sā vasūnām aṣṭamasya ha //
ViP_1,15.118
viśvakarmā mahābhāgas tasyāṃ jajñe prajāpatiḥ
kartā śilpasahasrāṇāṃ tridaśānāṃ ca vārddhakiḥ //
ViP_1,15.119
bhūṣaṇānāṃ ca sarveṣāṃ kartā śilpavatāṃ varaḥ
yaḥ sarveṣāṃ vimānāni devatānāṃ cakāra ha
manuṣyāś copajīvanti yasya śilpaṃ mahātmanaḥ //
ViP_1,15.120
tasya putrāś ca catvāro teṣāṃ nāmāni me śṛṇu // ViP_1,15.120*48
ajaikapād ahirbudhnyas tvaṣṭā rudraś ca buddhimān
tvaṣṭuś cāpy ātmajaḥ putro viśvarūpo mahātapāḥ //
ViP_1,15.121
haraś ca bahurūpaś ca tryambakaś cāparājitaḥ
vṛṣākapiś ca śaṃbhuś ca kapardī raivatas tathā //
ViP_1,15.122
mṛgavyādhaś ca śarvaś ca kapālī ca mahāmune
ekādaśaite kathitā rudrās tribhuvaneśvarāḥ //
ViP_1,15.123
śataṃ tv evaṃ samāmnātaṃ rudrāṇām amitaujasām // ViP_1,15.124
D3,4,T,G2,3,M0,3,4,ed. Veṅk. ins.:kāśyapasya tu bhāryā yās tāsāṃ nāmāni me śṛṇu // ViP_1,15.124*49
aditir ditir danuś caiva ariṣṭā surasā svasā
surabhir vinatā caiva tāmrā krodhavaśā irā
kadrur muniś ca dharmajña tadapatyāni me śṛṇu //
ViP_1,15.125
pūrvamanvantare śreṣṭhā dvādaśāsan surottamāḥ
tuṣitā nāma te 'nyonyam ūcur vaivasvate 'ntare //
ViP_1,15.126
upasthite 'tiyaśasaś cākṣuṣasyāntare manoḥ
samavāyīkṛtāḥ sarve samāgamya parasparam //
ViP_1,15.127
āgacchata drutaṃ devā aditiṃ saṃpraviśya vai
manvantare prasūyāmas tan naḥ śreyo bhaved iti //
ViP_1,15.128
eva svāmin sa pitā caiva mitrāvaruṇa eva ca // ViP_1,15.128*50
evam uktvā tu te sarve cākṣuṣasyāntare manoḥ
mārīcāt kaśyapāj jātās te 'dityā dakṣakanyayā //
ViP_1,15.129
tatra viṣṇuś ca śakraś ca jajñāte punar eva hi
aryamā caiva dhātā ca tvaṣṭā pūṣā tathaiva ca //
ViP_1,15.130
vivasvān savitā caiva mitro varuṇa eva ca
aṃśo bhagaś cātitejā ādityā dvādaśa smṛtāḥ //
ViP_1,15.131
cākṣuṣasyāntare pūrvam āsan ye tuṣitāḥ surāḥ
vaivasvate 'ntare te vai ādityā dvādaśa smṛtāḥ //
ViP_1,15.132
saptaviṃśati yāḥ proktāḥ somapatnyo 'tha suvratāḥ // ViP_1,15.133ab
After 133ab Ś,Ñ1,D1.2.7,D5,ed. Veṅk. ins.; while D5 ins. after 133:sarvā nakṣatrayoginyas tannāmnaś caiva tāḥ smṛtāḥ // ViP_1,15.133ab*51
T3 ins. after 133ab:dakṣaśāpād yā sapatyāḥ tāsu yakṣagṛhārthite // ViP_1,15.133*52
tāsām apatyāny abhavan dīptāny amitatejasām // ViP_1,15.133cd
ariṣṭanemipatnīnām apatyānīha ṣoḍaśa // ViP_1,15.134
bahuputrasya viduṣaś catasro vidyutaḥ smṛtāḥ // ViP_1,15.135
pratyaṅgirasajāḥ śreṣṭhā ṛco brahmarṣisatkṛtāḥ // ViP_1,15.136
kṛśāśvasya tu devarṣer devapraharaṇāḥ sutāḥ // ViP_1,15.137
ete yugasahasrānte jāyante punar eva hi
sarve devagaṇās tāta trayas triṃśat tu chandajāḥ
teṣām apīha satataṃ nirodhotpattir ucyate //
ViP_1,15.138
yathā sūryasya maitreya udayāstamanāv iha
evaṃ devanikāyās te saṃbhavanti yuge yuge //
ViP_1,15.139
dityā putradvayaṃ jajñe kaśyapād iti naḥ śrutam
hiraṇyakaśipuś caiva hiraṇyākṣaś ca durjayaḥ //
ViP_1,15.140
siṃhikā cābhavat kanyā vipracitteḥ parigrahaḥ // ViP_1,15.141
hiraṇyakaśipoḥ putrāś catvāraḥ prathitaujasaḥ
anuhlādaś ca hlādaś ca prahlādaś caiva dharmavān
saṃhlādaś ca mahāvīryā daityavaṃśavivardhanāḥ //
ViP_1,15.142
teṣāṃ madhye mahābhāgaḥ sarvatra samadṛg vaśī
prahlādaḥ paramāṃ bhaktiṃ ya uvāha janārdane //
ViP_1,15.143
prahlādavan nṛsiṃhaikabhaktibhāvāya dehinām // ViP_1,15.143*53:1
āvahac chravaṇautsukyaṃ tatprabhāvam asūcayat // ViP_1,15.143*53:2
daityendradīpito vahniḥ sarvāṅgopacito dvija
na dadāha ca yaṃ pūrvaṃ vāsudeve hṛdi sthite //
ViP_1,15.144
mahārṇavāntaḥsalile sthitasya calato mahī
cacāla sakalā yasya pāśabaddhasya dhīmataḥ //
ViP_1,15.145
na bhinnaṃ vividhaiḥ śastrair yasya daityendrapātitaiḥ
śarīram adrikaṭhinaṃ sarvatrācyutacetasaḥ //
ViP_1,15.146
viṣānalojjvalamukhā yasya daityapracoditāḥ
nāntāya sarpapatayo babhūvur urutejasaḥ //
ViP_1,15.147
śailair ākrāntadeho 'pi yaḥ smaran puruṣottamam
tatyāja nātmanaḥ prāṇān viṣṇusmaraṇadaṃśitaḥ //
ViP_1,15.148
patantam uccād avanir yam upetya mahāmatim
dadhāra daityapatinā kṣiptaṃ svarganivāsinā //
ViP_1,15.149
yasya saṃśoṣako vāyur dehe daityendrayojitaḥ
avāpa saṃkṣayaṃ sadyaś cittasthe madhusūdane //
ViP_1,15.150
viṣāṇabhaṅgam unmattā madahāniṃ ca diggajāḥ
yasya vakṣaḥsthale prāptā daityendrapariṇāmitāḥ //
ViP_1,15.151
yasya cotpāditā kṛtyā daityarājapurohitaiḥ
babhūva nāntāya purā govindāsaktacetasaḥ //
ViP_1,15.152
śambarasya ca māyānāṃ sahasram atimāyinaḥ
yasmin prayuktaṃ cakreṇa kṛṣṇasya vitathīkṛtam //
ViP_1,15.153
daityendrasūdopahṛtaṃ yaś ca hālāhalaṃ viṣam
jarayām āsa matimān avikāram amatsarī //
ViP_1,15.154
samacetā jagaty asmin yaḥ sarveṣv eva jantuṣu
yathātmani tathānyatra paraṃ maitraguṇānvitaḥ //
ViP_1,15.155
dharmātmā satyaśaucādiguṇānām ākaraḥ paraḥ
upamānam aśeṣāṇāṃ sādhūnāṃ yaḥ sadābhavat //
ViP_1,15.156
[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe pañcadaśo 'dhyāyaḥ ]]
kathito bhavatā vaṃśo mānavānāṃ mahāmune
kāraṇaṃ cāsya jagato viṣṇur eva sanātanaḥ //
ViP_1,16.1
yat tv etad bhagavān āha prahlādaṃ daityasattamam
dadāha nāgnir nāstraiś ca kṣuṇṇas tatyāja jīvitam //
ViP_1,16.2
jagāma vasudhā kṣobhaṃ yatrābdhisalile sthite
bandhabaddho 'pi calati vikṣiptāṅgaiḥ samāhatā //
ViP_1,16.3
śailair ākrāntadeho 'pi na mamāra ca yaḥ purā
tvayaivātīva māhātmyaṃ kathitaṃ yasya dhīmataḥ //
ViP_1,16.4
tasya prabhāvam atulaṃ viṣṇor bhaktimato mune
śrotum icchāmi yasyaitac caritaṃ tv amitaujasaḥ //
ViP_1,16.5
kiṃnimittam asau śastrair vikṣato ditijair mune
kimarthaṃ cābdhisalile nikṣipto dharmatatparaḥ //
ViP_1,16.6
ākrāntaḥ parvataiḥ kasmāt kasmād daṣṭo mahoragaiḥ
kṣiptaḥ kim adriśikharāt kiṃ vā pāvakasaṃcaye //
ViP_1,16.7
digdantināṃ dantabhūmiḥ sa ca kasmān nirūpitaḥ
saṃśoṣako 'nilaś cāsya prayuktaḥ kiṃ mahāsuraiḥ //
ViP_1,16.8
kṛtyāṃ ca daityaguravo yuyujus te tu kiṃ mune
śambaraś cāpi māyānāṃ sahasraṃ kiṃ prayuktavān //
ViP_1,16.9
hālāhalaṃ viṣaṃ ghoraṃ daityasūdair mahātmanaḥ
kasmād dattaṃ vināśāya yaj jīrṇaṃ tena dhīmatā //
ViP_1,16.10
etat sarvaṃ mahābhāga prahlādasya mahātmanaḥ
caritaṃ śrotum icchāmi mahāmāhātmyasūcakam //
ViP_1,16.11
na hi kautūhalaṃ tatra yad daityair na hato hi saḥ
ananyamanaso viṣṇau kaḥ samartho nipātane //
ViP_1,16.12
tasmin dharmapare nityaṃ keśavārādhanodyate
svavaṃśaprabhavair daityaiḥ kartuṃ dveṣo 'tiduṣkaraḥ //
ViP_1,16.13
dharmātmani mahābhāge viṣṇubhakte vimatsare
daiteyaiḥ prahṛtaṃ kasmāt tan mamākhyātum arhasi //
ViP_1,16.14
praharanti mahātmāno vipakṣe cāpi nedṛśe
guṇaiḥ samanvite sādhau kiṃ punar yaḥ svapakṣajaḥ //
ViP_1,16.15
tad etat kathyatāṃ sarvaṃ vistarān munisattama
daityeśvarasya caritaṃ śrotum icchāmy aśeṣataḥ //
ViP_1,16.16
[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe ṣoḍaśo 'dhyāyaḥ ]]
maitreya śrūyatāṃ samyak caritaṃ tasya dhīmataḥ
prahlādasya sadodāracaritasya mahātmanaḥ //
ViP_1,17.1
diteḥ putro mahāvīryo hiraṇyakaśipuḥ purā
trailokyaṃ vaśam āninye brahmaṇo varadarpitaḥ //
ViP_1,17.2
indratvam akarod daityaḥ sa cāsīt savitā svayam
vāyur agnir apāṃ nāthaḥ somaś cāsīn mahāsuraḥ //
ViP_1,17.3
dhanānām adhipaḥ so 'bhūt sa evāsīt svayaṃ yamaḥ
yajñabhāgān aśeṣāṃs tu sa svayaṃ bubhuje 'suraḥ //
ViP_1,17.4
devāḥ svargaṃ parityajya tattrāsān munisattama
vicerur avanau sarve bibhrāṇā mānuṣīṃ tanum //
ViP_1,17.5
jitvā tribhuvanaṃ sarvaṃ trailokyaiśvaryadarpitaḥ
udgīyamāno gandharvair bubhuje viṣayān priyān //
ViP_1,17.6
pānāsaktaṃ mahātmānaṃ hiraṇyakaśipuṃ tadā
upāsāṃ cakrire sarve siddhagandharvapannagāḥ //
ViP_1,17.7
avādayañ jaguś cānye jayaśabdān athāpare
daityeśvarasya purataś cakruḥ siddhā mudānvitāḥ //
ViP_1,17.8
tatra pranṛttāpsarasi sphāṭikābhramaye 'suraḥ
papau pānaṃ mudā yuktaḥ prāsāde sumanohare //
ViP_1,17.9
tasya putro mahābhāgaḥ prahlādo nāma nāmataḥ
papāṭha bālapāṭhyāni gurugehaṃ gato 'rbhakaḥ //
ViP_1,17.10
ekadā tu sa dharmātmā jagāma guruṇā saha
pānāsaktasya purataḥ pitur daityapates tadā //
ViP_1,17.11
pādapraṇāmāvanataṃ tam utthāpya pitā sutam
hiraṇyakaśipuḥ prāha prahlādam amitaujasam //
ViP_1,17.12
paṭhyatāṃ bhavatā vatsa sārabhūtaṃ subhāṣitam
kālenaitāvatā yat te sadodyuktena śikṣitam //
ViP_1,17.13
śrūyatāṃ tāta vakṣyāmi sārabhūtaṃ tavājñayā
samāhitamanā bhūtvā yan me cetasy avasthitam //
ViP_1,17.14
anādimadhyāntam ajam avṛddhikṣayam acyutam
praṇato 'smy antasaṃtānaṃ sarvakāraṇakāraṇam //
ViP_1,17.15
etan niśamya daityendraḥ kopasaṃraktalocanaḥ
vilokya tadguruṃ prāha sphuritādharapallavaḥ //
ViP_1,17.16
brahmabandho kim etat te vipakṣastutisaṃhitam
asāraṃ grāhito bālo mām avajñāya durmate //
ViP_1,17.17
daityeśvara na kopasya vaśam āgantum arhasi
mamopadeśajanitaṃ nāyaṃ vadati te sutaḥ //
ViP_1,17.18
anuśiṣṭo 'si kenedṛg vatsa prahlāda kathyatām
mayopadiṣṭaṃ nety eṣa prabravīti gurus tava //
ViP_1,17.19
śāstā viṣṇur aśeṣasya jagato yo hṛdi sthitaḥ
tam ṛte paramātmānaṃ tāta kaḥ kena śāsyate //
ViP_1,17.20
ko 'yaṃ viṣṇuḥ sudurbuddhe yaṃ bravīṣi punaḥ punaḥ
jagatām īśvarasyeha purataḥ prasabhaṃ mama //
ViP_1,17.21
na śabdagocaraṃ yasya yogidhyeyaṃ paraṃ padam
yato yaś ca svayaṃ viśvaṃ sa viṣṇuḥ parameśvaraḥ //
ViP_1,17.22
parameśvarasaṃjño 'jña kim anyo mayy avasthite
tavāsti martukāmas tvaṃ prabravīṣi punaḥ punaḥ //
ViP_1,17.23
na kevalaṃ tāta mama prajānāṃ sa brahmabhūto bhavataś ca viṣṇuḥ
dhātā vidhātā parameśvaraś ca prasīda kopaṃ kuruṣe kimartham //
ViP_1,17.24
praviṣṭaḥ ko 'sya hṛdayaṃ durbuddher atipāpakṛt
yenedṛśāny asādhūni vadaty āviṣṭamānasaḥ //
ViP_1,17.25
na kevalaṃ maddhṛdayaṃ sa viṣṇur ākramya lokān akhilān avasthitaḥ
sa māṃ tvadādīṃś ca pitaḥ samastān samastaceṣṭāsu yunakti sarvagaḥ //
ViP_1,17.26
niṣkrāmyatām ayaṃ duṣṭaḥ śāsyatāṃ ca guror gṛhe
yojito durmatiḥ kena vipakṣavitathastutau //
ViP_1,17.27
ity ukte sa tadā daityair nīto gurugṛhaṃ punaḥ
jagrāha vidyām aniśaṃ guruśuśrūṣaṇodyataḥ //
ViP_1,17.28
kāle 'tīte 'timahati prahlādam asureśvaraḥ
samāhūyābravīd gāthā kācit putraka gīyatām //
ViP_1,17.29
yataḥ pradhānapuruṣau yataś caitac carācaram
kāraṇaṃ sakalasyāsya sa no viṣṇuḥ prasīdatu //
ViP_1,17.30
durātmā vadhyatām eṣa nānenārtho 'sti jīvatā
svapakṣahānikartṛtvād yaḥ kulāṅgāratāṃ gataḥ //
ViP_1,17.31
ity ājñaptās tatas tena pragṛhītamahāyudhāḥ
udyatās tasya nāśāya daityāḥ śatasahasraśaḥ //
ViP_1,17.32
viṣṇuḥ śastreṣu yuṣmāsu mayi cāsau yathā sthitaḥ
daiteyās tena satyena mā krāmantv āyudhāni vaḥ //
ViP_1,17.33
tatas taiḥ śataśo daityaiḥ śastraughair āhato 'pi san
nāvāpa vedanām alpām abhūc caiva punar navaḥ //
ViP_1,17.34
durbuddhe vinivartasva vairipakṣastavād ataḥ
abhayaṃ te prayacchāmi mātimūḍhamatir bhava //
ViP_1,17.35
bhayaṃ bhayānām apahāriṇi sthite manasy anante mama kutra tiṣṭhati /
yasmin smṛte janmajarāntakādi bhayāni sarvāṇy apayānti tāta //
ViP_1,17.36*
bho bhoḥ sarpāḥ durācāram enam atyantadurmatim
viṣajvālāvilair vaktraiḥ sadyo nayata saṃkṣayam //
ViP_1,17.37
ity uktās tena te sarpāḥ kuhakās takṣakādayaḥ
adaṃśanta samasteṣu gātreṣv ativiṣolbaṇāḥ //
ViP_1,17.38
sa tv āsaktamatiḥ kṛṣṇe daṃśyamāno mahoragaiḥ
na vivedātmano gātraṃ tatsmṛtyāhlādasaṃsthitaḥ //
ViP_1,17.39
daṃṣṭrā viśīrṇā maṇayaḥ sphuṭanti phaṇeṣu tāpo hṛdayeṣu kampaḥ
nāsya tvacaḥ svalpam apīha bhinnaṃ praśādhi daityeśvara karma cānyat //
ViP_1,17.40
he diggajāḥ saṃkaṭadantamiśrā ghnatainam asmadripupakṣabhinnam
tajjā vināśāya bhavanti tasya yathāraṇeḥ prajvalito hutāśaḥ //
ViP_1,17.41
tataḥ sa diggajair bālo bhūbhṛcchikharasaṃnibhaiḥ
pātito dharaṇīpṛṣṭhe viṣāṇair apy apīḍyata //
ViP_1,17.42
smaratas tasya govindam ibhadantāḥ sahasraśaḥ
śīrṇā vakṣaḥsthalaṃ prāpya sa prāha pitaraṃ tataḥ //
ViP_1,17.43
dantā gajānāṃ kuliśāgraniṣṭhurāḥ śīrṇā yad ete na balaṃ mamaitat
mahāvipatpāpavināśano 'yaṃ janārdanānusmaraṇānubhāvaḥ //
ViP_1,17.44
jvālyatām asurā vahnir apasarpata diggajāḥ
vāyo samedhayāgniṃ tvaṃ dahyatām eṣa pāpakṛt //
ViP_1,17.45
mahākāṣṭhacayacchannam asurendrasutaṃ tataḥ
prajvālya dānavā vahniṃ dadahuḥ svāmicoditāḥ //
ViP_1,17.46
tātaiṣa vahniḥ pavanerito 'pi na māṃ dahaty atra samantato 'ham
paśyāmi padmāstaraṇāstṛtāni śītāni sarvāṇi diśāṃ mukhāni //
ViP_1,17.47
trailokyam etat sacarācaraṃ yad viṣṇuṃ vijiṣṇuṃ prabhaviṣṇum īḍyaṃ
alaṃ kariṣṇuṃ tv asahiṣṇum itthaṃ sthāṇuṃ sadā staumi sadā sadaiva //
ViP_1,17.47*54
atha daityeśvaraṃ procur bhārgavasyātmajā dvijāḥ
purohitā mahātmānaḥ sāmnā saṃstūya vāgminaḥ //
ViP_1,17.48
rājan niyamyatāṃ kopo bāle 'tra tanaye nije
kopo devanikāyeṣu tatra te saphalo yataḥ //
ViP_1,17.49
tataḥ purohitair ukto hiraṇyakaśipuḥ svakaiḥ // ViP_1,17.49*55
tathā tathainaṃ bālaṃ te śāsitāro vayaṃ nṛpa
yathā vipakṣanāśāya vinītas te bhaviṣyati //
ViP_1,17.50
bālatvaṃ sarvadoṣāṇāṃ daityarājāspadaṃ yataḥ
tato 'tra kopam atyarthaṃ yoktum arhasi nārbhake //
ViP_1,17.51
na tyakṣyati hareḥ pakṣam asmākaṃ vacanād yadi
tataḥ kṛtyāṃ vadhāyāsya kariṣyāmo 'nivartinīm //
ViP_1,17.52
evam abhyarthitas tais tu daityarājaḥ purohitaiḥ
daityair niṣkrāmayām āsa putraṃ pāvakasaṃcayāt //
ViP_1,17.53
tato gurugṛhe bālaḥ sa vasan bāladānavān
adhyāpayām āsa muhur upadeśāntare guroḥ //
ViP_1,17.54
śrūyatāṃ paramārtho me daiteyā ditijātmajāḥ
na cānyathaitan mantavyaṃ nātra lobhādikāraṇam //
ViP_1,17.55
janma bālyaṃ tataḥ sarvo jantuḥ prāpnoti yauvanam
avyāhataiva bhavati tato 'nudivasaṃ jarā //
ViP_1,17.56
tataś ca mṛtyum abhyeti jantur daityeśvarātmajāḥ
pratyakṣaṃ dṛśyate caitad asmākaṃ bhavatāṃ tathā //
ViP_1,17.57
mṛtasya ca punar janma bhavaty etac ca nānyathā
āgamo 'yaṃ tathā tac ca nopādānaṃ vinodbhavaḥ //
ViP_1,17.58
garbhavāsādi yāvat tu punarjanmopapādanam
samastāvasthakaṃ tāvad duḥkham evāvagamyatām //
ViP_1,17.59
kṣuttṛṣṇopaśamaṃ tadvac śītādyupaśamaṃ sukham
manyate bālabuddhitvād duḥkham eva hi tat punaḥ //
ViP_1,17.60
atyantastimitāṅgānāṃ vyāyāmena sukhaiṣiṇām
bhrāntijñānavatāṃ puṃsāṃ prahāro 'pi sukhāyate //
ViP_1,17.61
kva śarīram aśeṣāṇāṃ śleṣmādīnāṃ mahācayaḥ
kva cāṅgaśobhāsaurabhyakamanīyādayo guṇāḥ //
ViP_1,17.62
māṃsāsṛkpūyaviṇmūtrasnāyumajjāsthisaṃhatau
dehe cet prītimān mūḍho bhavitā narake 'pi saḥ //
ViP_1,17.63
agneḥ śītena toyasya tṛṣā bhaktasya ca kṣudhā
kriyate sukhakartṛtvaṃ tadvilomasya cetaraiḥ //
ViP_1,17.64
karoti he daityaputrā yāvanmātraṃ parigraham
tāvanmātraṃ sa evāsya duḥkhaṃ cetasi yacchati //
ViP_1,17.65
yāvataḥ kurute jantuḥ saṃbandhān manasaḥ priyān
tāvanto 'sya nikhanyante hṛdaye śokaśaṅkavaḥ //
ViP_1,17.66
yad yad gṛhe tan manasi yatra tatrāvatiṣṭhataḥ
nāśadāhāpaharaṇaṃ kutas tatraiva tiṣṭhati //
ViP_1,17.67
janmany atra mahad duḥkhaṃ mriyamāṇasya cāpi tat
yātanāsu yamasyograṃ garbhasaṃkramaṇeṣu ca //
ViP_1,17.68
garbhe ca sukhaleśo 'pi bhavadbhir anumīyate
yadi tat kathyatām evaṃ sarvaṃ duḥkhamayaṃ jagat //
ViP_1,17.69
tad etad atiduḥkhānām āspade 'tra bhavārṇave
bhavatāṃ kathyate satyaṃ viṣṇur ekaḥ parāyaṇaḥ //
ViP_1,17.70
mā jānīta vayaṃ bālā dehī deheṣu śāśvataḥ
jarāyauvanajanmādyā dharmā dehasya nātmanaḥ //
ViP_1,17.71
bālo 'haṃ tāvad icchāto yatiṣye śreyase yuvā
yuvāhaṃ vārddhake prāpte kariṣyāmy ātmano hitam //
ViP_1,17.72
vṛddho 'haṃ mama kāryāṇi samastāni na gocare
kiṃ kariṣyāmi mandātmā samarthena na yat kṛtam //
ViP_1,17.73
evaṃ durāśayākṣiptamānasaḥ puruṣaḥ sadā
śreyaso 'bhimukhaṃ yāti na kadācit pipāsitaḥ //
ViP_1,17.74
bālye krīḍanakāsaktā yauvane viṣayonmukhāḥ
ajñānayanty aśaktyā ca vārddhakaṃ samupasthitam //
ViP_1,17.75
tasmād bālye vivekātmā yateta śreyase sadā
bālyayauvanavṛddhādyair dehabhāvair asaṃyutaḥ //
ViP_1,17.76
tad etad vo mayākhyātaṃ yadi jānīta nānṛtam
tad asmatprītaye viṣṇuḥ smaryatāṃ bandhamuktidaḥ //
ViP_1,17.77
āyāsaḥ smaraṇe ko 'sya smṛto yacchati śobhanam
pāpakṣayaś ca bhavati smaratāṃ tam aharniśam //
ViP_1,17.78
sarvabhūtasthite tasmin matir maitrī divāniśam
bhavatāṃ jāyatām evaṃ sarvakleśān prahāsyatha //
ViP_1,17.79
tāpatrayeṇābhihataṃ yad etad akhilaṃ jagat
tadā śocyeṣu bhūteṣu dveṣaṃ prājñaḥ karoti kaḥ //
ViP_1,17.80
atha bhadrāṇi bhūtāni hīnaśaktir ahaṃ param
mudaṃ tathāpi kurvīta hānir dveṣaphalaṃ yataḥ //
ViP_1,17.81
baddhavairāṇi bhūtāni dveṣaṃ kurvanti cet tataḥ
śocyāny aho 'timohena vyāptānīti manīṣiṇām //
ViP_1,17.82
ete bhinnadṛśāṃ daityā vikalpāḥ kathitā mayā
kṛtvābhyupagamaṃ tatra saṃkṣepaḥ śrūyatāṃ mama //
ViP_1,17.83
vistāraḥ sarvabhūtasya viṣṇor viśvam idaṃ jagat
draṣṭavyam ātmavat tasmād abhedena vicakṣaṇaiḥ //
ViP_1,17.84
samutsṛjyāsuraṃ bhāvaṃ tasmād yūyaṃ yathā vayam
tathā yatnaṃ kariṣyāmo yathā prāpsyāma nirvṛtim //
ViP_1,17.85
naivāgninā na cārkeṇa nendunā na ca vāyunā
parjanyavaruṇābhyāṃ vā na siddhair na ca rākṣasaiḥ //
ViP_1,17.86
na yakṣair na ca daityendrair noragair na ca kiṃnaraiḥ
na manuṣyair na paśubhir doṣair naivātmasaṃbhavaiḥ //
ViP_1,17.87
jvarākṣirogātīsāraplīhagulmādikais tathā
dveṣerṣyāmatsarādyair vā rāgalobhādibhiḥ kṣayam //
ViP_1,17.88
na cānyair nīyate kaiścin nityā yātyantanirmalā
tām āpnoty amale nyasya keśave hṛdayaṃ naraḥ //
ViP_1,17.89
asārasaṃsāravivartaneṣu mā yāta toṣaṃ prasabhaṃ bravīmi
sarvatra daityāḥ samatām upeta samatvam ārādhanam acyutasya //
ViP_1,17.90
tasmin prasanne kim ihāsty alabhyaṃ dharmārthakāmair alam alpakās te
samāśritād brahmataror anantān niḥsaṃśayaṃ prāpsyatha vai mahat phalam //
ViP_1,17.91
[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe saptadaśo 'dhyāyaḥ ]]
tasyaitāṃ dānavāś ceṣṭāṃ dṛṣṭvā daityapater bhayāt
ācacakṣuḥ sa covāca sūdān āhūya satvaraḥ //
ViP_1,18.1
he sūdā mama putro 'sāv anyeṣām api durmatiḥ
kumārgadeśiko duṣṭo hanyatām avilambitam //
ViP_1,18.2
hālāhalaṃ viṣaṃ tasya sarvabhakṣyeṣu dīyatām
avijñātam asau pāpo vadhyatāṃ mā vicāryatām //
ViP_1,18.3
te tathaiva tataś cakruḥ prahlādāya mahātmane
viṣadānaṃ yathājñaptaṃ pitrā tasya mahātmanaḥ //
ViP_1,18.4
hālāhalaṃ viṣaṃ ghoram anantoccāraṇena saḥ
abhimantrya sahānnena maitreya bubhuje tadā //
ViP_1,18.5
avikāraṃ sa tad bhuktvā prahlādaḥ svasthamānasaḥ
anantakhyātinirvīryaṃ jarayām āsa durviṣam //
ViP_1,18.6
tataḥ sūdā bhayatrastā jīrṇaṃ dṛṣṭvā mahāviṣam
daityeśvaram upāgamya praṇipatyedam abruvan //
ViP_1,18.7
daityarāja viṣaṃ dattam asmābhir atibhīṣaṇam
jīrṇaṃ tac ca sahānnena prahlādena sutena te //
ViP_1,18.8
tvaryatāṃ tvaryatāṃ sadyo he he daityapurohitāḥ
kṛtyāṃ tasya vināśāya utpādayata mā ciram //
ViP_1,18.9
sakāśam āgamya tataḥ prahlādasya purohitāḥ
sāmapūrvam athocus te prahlādaṃ vinayānvitam //
ViP_1,18.10
jātas trailokyavikhyāta āyuṣman brahmaṇaḥ kule
daityarājasya tanayo hiraṇyakaśipor bhavān //
ViP_1,18.11
kiṃ daivaiḥ kim anantena kim anyena tavāśrayaḥ
pitā samastalokānāṃ tvaṃ tathaiva bhaviṣyasi //
ViP_1,18.12
tasmāt parityajaināṃ tvaṃ vipakṣastavasaṃhitām
vācyaḥ pitā samastānāṃ gurūṇāṃ paramo guruḥ //
ViP_1,18.13
evam etan mahābhāgāḥ ślāghyam etan mahākulam
marīceḥ sakale 'py asmin trailokye nānyathā vadet //
ViP_1,18.14
pitā ca mama sarvasmiñ jagaty utkṛṣṭaceṣṭitaḥ
etad apy avagacchāmi satyam atrāpi nānṛtam //
ViP_1,18.15
gurūṇām api sarveṣāṃ pitā paramako guruḥ
yad uktaṃ bhrāntis tatrāpi svalpāpi hi na vidyate //
ViP_1,18.16
pitā gurur na saṃdehaḥ pūjanīyaḥ prayatnataḥ
tatrāpi nāparādhyāmīty evaṃ manasi me sthitam //
ViP_1,18.17
yat tv etat kim anantenety uktaṃ yuṣmābhir īdṛśam
ko bravīti yathāyuktaṃ kiṃ tu naitad vaco 'rthavat //
ViP_1,18.18
ity uktvā so 'bhavan maunī teṣāṃ gauravayantritaḥ
prahasya ca punaḥ prāha kim anantena sādhv iti //
ViP_1,18.19
sādhu bhoḥ kim anantena sādhu bho guravo mama
śrūyatāṃ yad anantena yadi khedaṃ na yāsyatha //
ViP_1,18.20
dharmārthakāmamokṣākhyaḥ puruṣārtha udāhṛtaḥ
catuṣṭayam idaṃ yasmāt tasmāt kiṃ kim idaṃ vṛthā //
ViP_1,18.21
marīcimiśrair dakṣeṇa tathaivānyair anantataḥ
dharmaḥ prāptas tathaivānyair arthaḥ kāmas tathāparaiḥ //
ViP_1,18.22
tattattvavedino bhūtvā jñānadhyānasamādhibhiḥ
avāpur muktim apare puruṣā dhvastabandhanāḥ //
ViP_1,18.23
saṃpadaiśvaryamāhātmyajñānasaṃtatikarmaṇām
vimukteś caikato labhyaṃ mūlam ārādhanaṃ hareḥ //
ViP_1,18.24
yato dharmārthakāmākhyaṃ vimuktiś ca phalaṃ dvijāḥ
tenāpi hi kim ity evam anantena kim ucyate //
ViP_1,18.25
kiṃ vātra bahunoktena bhavanto guravo mama
vadantu sādhu vāsādhu viveko 'smākam alpakaḥ //
ViP_1,18.26
bahunātra kim uktena sa eva jagataḥ patiḥ // ViP_1,18.26*56:1
sa kartā ca vikartā ca saṃhartā ca hṛdi sthitaḥ // ViP_1,18.26*56:2
sa bhoktā bhojyam apy evaṃ sa eva jagadīśvaraḥ // ViP_1,18.26*56:3
bhavadbhir etat kṣantavyaṃ bālyād uktaṃ tu yan mayā // ViP_1,18.26*56:4
purohitā ūcuḥ:
dahyamānas tvam asmābhir agninā bāla rakṣitaḥ
bhūyo na vakṣyasīty evaṃ naivaṃ jñāto 'sy abuddhimān //
ViP_1,18.27
yady asmadvacanān mohagrāhaṃ na tyakṣyate bhavān
tataḥ kṛtyāṃ vināśāya tava sṛkṣyāma durmate //
ViP_1,18.28
kaḥ kena rakṣyate jantur jantuḥ kaḥ kena hanyate
hanti rakṣati caivātmā jagat sarvaṃ carācaram //
ViP_1,18.29
karmaṇā jāyate sarvaṃ karmaiva gatisādhanam // ViP_1,18.29*57:1
tasmāt sarvaprayatnena sādhu karma samācaret // ViP_1,18.29*57:2
parāśara uvāca:
ity uktās tena te kruddhā daityarājapurohitāḥ
kṛtyām utpādayām āsur jvālāmālojjvalānanām //
ViP_1,18.30
atibhīmā samāgamya pādanyāsakṣatakṣitiḥ
śūlena sā susaṃkruddhā taṃ jaghānātha vakṣasi //
ViP_1,18.31
tat tasya hṛdayaṃ prāpya śūlaṃ bālasya dīptimat
jagāma khaṇḍitaṃ bhūmau tatrāpi śatadhābhavat //
ViP_1,18.32
yatrānapāyī bhagavān hṛdy āste harir īśvaraḥ
bhaṅgo bhavati vajrasya tatra śūlasya kā kathā //
ViP_1,18.33
apāpe tatra pāpaiś ca pātitā daityayājakaiḥ
tān eva sā jaghānāśu kṛtyā nāśaṃ jagāma ca //
ViP_1,18.34
kṛtyayā dahyamānāṃs tān vilokya sa mahāmatiḥ
trāhi kṛṣṇety ananteti vadann abhyavapadyata //
ViP_1,18.35
sarvavyāpiñ jagadrūpa jagatsraṣṭar janārdana
trāhi viprān imān asmād duḥsahān mantrapāvakāt //
ViP_1,18.36
yathā sarveṣu bhūteṣu sarvavyāpī jagadguruḥ
viṣṇur eva tathā sarve jīvantv ete purohitāḥ //
ViP_1,18.37
yathā sarvagataṃ viṣṇuṃ manyamāno 'napāyinam
cintayāmy aripakṣe 'pi jīvantv ete tathā dvijāḥ //
ViP_1,18.38
ye hantum āgatā dattaṃ yair viṣaṃ yair hutāśanaḥ
yair diggajair ahaṃ kṣuṇṇo daṣṭaḥ sarpaiś ca yair aham //
ViP_1,18.39
teṣv ahaṃ mitrapakṣe ca samaḥ pāpo 'smi na kvacit
yathā tenādya satyena jīvantv asurayājakāḥ //
ViP_1,18.40
ity uktās tena te sarve saṃspṛṣṭāś ca nirāmayāḥ
samuttasthur dvijā bhūyas taṃ cocuḥ praśrayānvitam //
ViP_1,18.41
dīrghāyur apratihato balavīryasamanvitaḥ
putrapautradhanaiśvaryair yukto vatsa bhavottamaḥ //
ViP_1,18.42
ity uktvā taṃ tato gatvā yathāvṛttaṃ purohitāḥ
daityarājāya sakalam ācacakṣur mahāmune //
ViP_1,18.43
[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe 'ṣṭādaśo 'dhyāyaḥ ]]
hiraṇyakaśipuḥ śrutvā tāṃ kṛtyāṃ vitathīkṛtām
āhūya putraṃ papraccha prabhāvasyāsya kāraṇam //
ViP_1,19.1
prahlāda suprabhāvo 'si kim etat te viceṣṭitam
etan mantrādijanitam utāho sahajaṃ tava //
ViP_1,19.2
evaṃ pṛṣṭas tadā pitrā prahlādo 'surabālakaḥ
praṇipatya pituḥ pādāv idaṃ vacanam abravīt //
ViP_1,19.3
na mantrādikṛtas tāta na ca naisargiko mama
prabhāva eṣa sāmānyo yasya yasyācyuto hṛdi //
ViP_1,19.4
anyeṣāṃ yo na pāpāni cintayaty ātmano yathā
tasya pāpāgamas tāta hetvabhāvān na vidyate //
ViP_1,19.5
karmaṇā manasā vācā parapīḍāṃ karoti yaḥ
tad bījaṃ janma phalati prabhūtaṃ tasya cāśubham //
ViP_1,19.6
so 'haṃ na pāpam icchāmi na karomi vadāmi vā
cintayan sarvabhūtastham ātmany api ca keśavam //
ViP_1,19.7
śārīraṃ mānasaṃ duḥkhaṃ daivaṃ bhūtabhavaṃ tathā
sarvatra śubhacittasya tasya me jāyate kutaḥ //
ViP_1,19.8
evaṃ sarveṣu bhūteṣu bhaktir avyabhicāriṇī
kartavyā paṇḍitair jñātvā sarvabhūtamayaṃ harim //
ViP_1,19.9
iti śrutvā sa daityendraḥ prāsādaśikhare sthitaḥ
krodhāndhakāritamukhaḥ prāha daiteyakiṃkarān //
ViP_1,19.10
durātmā kṣipyatām asmāt prāsādāc chatayojanāt
giripṛṣṭhe patatv asmiñ śilābhinnāṅgasaṃhatiḥ //
ViP_1,19.11
tatas taṃ cikṣipuḥ sarve bālaṃ daiteyakiṃkarāḥ
papāta so 'py adhaḥ kṣipto hṛdayenodvahan harim //
ViP_1,19.12
patamānaṃ jagaddhātrī jagaddhātari keśave
bhaktiyuktaṃ dadhārainam upagamya ca medinī //
ViP_1,19.13
tato vilokya taṃ svastham aviśīrṇāsthibandhanam
hiraṇyakaśipuḥ prāha śambaraṃ māyināṃ varam //
ViP_1,19.14
nāsmābhiḥ śakyate hantum ayaṃ durvṛttabālakaḥ
māyāṃ vetti bhavāṃs tasmān māyayainaṃ niṣūdaya //
ViP_1,19.15
sūdayāmy eṣa daityendra paśya māyābalaṃ mama
sahasram atra māyānāṃ paśya koṭiśataṃ tathā //
ViP_1,19.16
tataḥ samasṛjan māyāḥ prahlāde śambaro 'suraḥ
vināśam icchan durbuddhiḥ sarvatra samadarśini //
ViP_1,19.17
samāhitamanā bhūtvā śambare 'pi vimatsaraḥ
maitreya so 'pi prahlādaḥ sasmāra madhusūdanam //
ViP_1,19.18
tato bhagavatā tasya rakṣārthaṃ cakram uttamam
ājagāma samājñaptaṃ jvālāmāli sudarśanam //
ViP_1,19.19
tena māyāsahasraṃ tac śambarasyāśugāminā
bālasya rakṣatā deham ekaikaśyena sūditam //
ViP_1,19.20
saṃśoṣakaṃ tato vāyuṃ daityendra idam abravīt
śīghram eṣa mamādeśād durātmā nīyatāṃ kṣayam //
ViP_1,19.21
tathety uktvātha so 'py enaṃ viveśa pavano laghuḥ
śīto 'tirūkṣaḥ śoṣāya taddehasyātiduḥsahaḥ //
ViP_1,19.22
tenāviṣṭaṃ tathātmānaṃ sa buddhvā daityabālakaḥ
hṛdayena mahātmānaṃ dadhāra dharaṇīdharam //
ViP_1,19.23
hṛdayasthas tatas tasya taṃ vāyum atiśoṣaṇam
papau janārdanaḥ kruddhaḥ sa yayau pavanaḥ kṣayam //
ViP_1,19.24
kṣīṇāsu sarvamāyāsu pavane saṃkṣayaṃ gate
jagāma so 'pi bhavanaṃ guror eva mahāmatiḥ //
ViP_1,19.25
ahany ahany athācāryo nītiṃ rājyaphalapradām
grāhayām āsa taṃ bālaṃ rājñām uśanasā kṛtām //
ViP_1,19.26
gṛhītanītiśāstraṃ taṃ vinītaṃ sa yadā guruḥ
mene tadainaṃ tatpitre kathayām āsa śikṣitam //
ViP_1,19.27
gṛhītanītiśāstras te putro daityapate kṛtaḥ
prahlādas tattvato vetti bhārgaveṇa yad īritam //
ViP_1,19.28
mitreṣu varteta katham arivargeṣu bhūpatiḥ
prahlāda triṣu kāleṣu madhyastheṣu kathaṃ caret //
ViP_1,19.29
kathaṃ mantriṣv amātyeṣu bāhyeṣv ābhyantareṣu ca
cāreṣu pauravargeṣu śaṅkiteṣv itareṣu ca //
ViP_1,19.30
kṛtyākṛtyavidhānaṃ ca durgāṭavikasādhanam
prahlāda kathyatāṃ samyak tathā kaṇṭakaśodhanam //
ViP_1,19.31
etac cānyac ca sakalam adhītaṃ bhavatā yathā
tathā me kathyatāṃ jñātuṃ tavecchāmi manogatam //
ViP_1,19.32
praṇipatya pituḥ pādau tataḥ praśrayabhūṣaṇaḥ
prahlādaḥ prāha daityendraṃ kṛtāñjalipuṭaḥ sthitaḥ //
ViP_1,19.33
mamopadiṣṭaṃ sakalaṃ guruṇā nātra saṃśayaḥ
gṛhītaṃ ca mayā kintu na sad etan mataṃ mama //
ViP_1,19.34
sāma copapradānaṃ ca bhedadaṇḍau tathaiva ca
upāyāḥ kathitā hy ete mitrādīnāṃ ca sādhane //
ViP_1,19.35
tān evāhaṃ na paśyāmi mitrādīṃs tāta mā krudhaḥ
sādhyābhāve mahābāho sādhanaiḥ kiṃ prayojanam //
ViP_1,19.36
sarvabhūtātmake tāta jagannāthe jaganmaye
paramātmani govinde mitrāmitrakathā kutaḥ //
ViP_1,19.37
tvayy asti bhagavān viṣṇur mayi cānyatra cāsti saḥ
yatas tato 'yaṃ mitraṃ me śatruś ceti pṛthak kutaḥ //
ViP_1,19.38
tad ebhir alam atyarthaṃ duṣṭārambhoktivistaraiḥ
avidyāntargatair yatnaḥ kartavyas tāta śobhane //
ViP_1,19.39
vidyābuddhir avidyāyām ajñānāt tāta jāyate
bālo 'gniṃ kiṃ na khadyotam asureśvara manyate //
ViP_1,19.40
tat karma yan na bandhāya sā vidyā yā vimuktaye
āyāsāyāparaṃ karma vidyānyā śilpanaipuṇam //
ViP_1,19.41
tad etad avagamyāham asāraṃ sādhyam uttamam
niśāmaya mahābhāga praṇipatya bravīmi yat //
ViP_1,19.42
na cintayati ko rājyaṃ ko dhanaṃ nābhivāñchati
tathāpi bhāvyam evaitad ubhayaṃ prāpyate naraiḥ //
ViP_1,19.43
sarva eva mahābhāga mahattvaṃ prati sodyamāḥ
tathāpi puṃsāṃ bhāgyāni nodyamā bhūtihetavaḥ //
ViP_1,19.44
jaḍānām avivekānām aśūrāṇām api prabho
bhāgyabhojyāni rājyāni santy anītimatām api //
ViP_1,19.45
tasmād yateta puṇyeṣu ya icchen mahatīṃ śriyam
yatitavyaṃ samatve ca nirvāṇam api cecchatā //
ViP_1,19.46
devā manuṣyāḥ paśavaḥ pakṣivṛkṣasarīsṛpāḥ
rūpam etad anantasya viṣṇor bhinnam iva sthitam //
ViP_1,19.47
etad vijānatā sarvaṃ jagat sthāvarajaṅgamam
draṣṭavyam ātmavad viṣṇur yato 'yaṃ viśvarūpadhṛk //
ViP_1,19.48
evaṃ jñāte sa bhagavān anādiḥ parameśvaraḥ
prasīdaty acyutas tasmin prasanne kleśasaṃkṣayaḥ //
ViP_1,19.49
etac chrutvā tu kopena samutthāya varāsanāt
hiraṇyakaśipuḥ putraṃ padā vakṣasy atāḍayat //
ViP_1,19.50
uvāca ca sa kopena sāmarṣaḥ prajvalann iva
niṣpiṣya pāṇinā pāṇiṃ hantukāmo jagad yathā //
ViP_1,19.51
he vipracitte he rāho he balaiṣa mahārṇave
nāgapāśair dṛḍhaṃ baddhvā kṣipyatāṃ mā vilambatha //
ViP_1,19.52
anyathā sakalā lokās tathā daiteyadānavāḥ
anuyāsyanti mūḍhasya matam asya durātmanaḥ //
ViP_1,19.53
bahuśo vārito 'smābhir ayaṃ pāpas tathāpy areḥ
stutiṃ karoti duṣṭānāṃ vadha evopakārakaḥ //
ViP_1,19.54
tatas te satvarā daityā baddhvā taṃ nāgabandhanaiḥ
bhartur ājñāṃ puraskṛtya cikṣipuḥ salilārṇave //
ViP_1,19.55
tataś cacāla calatā prahlādena mahārṇavaḥ
udvelo 'bhūt paraṃ kṣobham upetya ca samantataḥ //
ViP_1,19.56
bhūrlokam akhilaṃ dṛṣṭvā plāvyamānaṃ mahāmbhasā
hiraṇyakaśipur daityān idam āha mahāmune //
ViP_1,19.57
daiteyāḥ sakalaiḥ śailair atraiva varuṇālaye
niśchidraiḥ sarvataḥ sarvaiś cīyatām eṣa durmatiḥ //
ViP_1,19.58
nāgnir dahati naivāyaṃ śastraiś chinno na coragaiḥ
kṣayaṃ nīto na vātena na viṣeṇa na kṛtyayā //
ViP_1,19.59
na māyābhir na caivoccāt pātito na ca diggajaiḥ
bālo 'tiduṣṭacitto 'yaṃ nānenārtho 'sti jīvatā //
ViP_1,19.60
tad eṣa toyadhāv atra samākrānto mahīdharaiḥ
tiṣṭhatv abdasahasrāntaṃ prāṇān hāsyati durmatiḥ //
ViP_1,19.61
tato daityā dānavāś ca parvatais taṃ mahodadhau
ākramya cayanaṃ cakrur yojanāni sahasraśaḥ //
ViP_1,19.62
sa citaḥ parvatair antaḥ samudrasya mahāmatiḥ
tuṣṭāvāhnikavelāyām ekāgramatir acyutam //
ViP_1,19.63
namas te puṇḍarīkākṣa namas te puruṣottama
namas te sarvalokātman namas te tigmacakriṇe //
ViP_1,19.64
namo brahmaṇyadevāya gobrāhmaṇahitāya ca
jagaddhitāya kṛṣṇāya govindāya namo namaḥ //
ViP_1,19.65
brahmatve sṛjate viśvaṃ sthitau pālayate punaḥ
rudrarūpāya kalpānte namas tubhyaṃ trimūrtaye //
ViP_1,19.66
devā yakṣāsurāḥ siddhā nāgā gandharvakiṃnarāḥ
piśācā rākṣasāś caiva manuṣyāḥ paśavas tathā //
ViP_1,19.67
pakṣiṇaḥ sthāvarāś caiva pipīlikasarīsṛpāḥ
bhūmyāpo 'gnir nabho vāyuḥ śabdaḥ sparśas tathā rasaḥ //
ViP_1,19.68
rūpaṃ gandho mano buddhir ātmā kālas tathā guṇāḥ
eteṣāṃ paramārthaś ca sarvam etat tvam acyuta //
ViP_1,19.69
vidyāvidye bhavān satyam asatyaṃ tvaṃ viṣāmṛte
pravṛttaṃ ca nivṛttaṃ ca karma vedoditaṃ bhavān //
ViP_1,19.70
samastakarmabhoktā ca karmopakaraṇāni ca
tvam eva viṣṇo sarvāṇi sarvakarmaphalaṃ ca yat //
ViP_1,19.71
mayy anyatra tathāśeṣabhūteṣu bhuvaneṣu ca
tavaiva vyāptir aiśvaryaguṇasaṃsūcikī prabho //
ViP_1,19.72
tvāṃ yoginaś cintayanti tvāṃ yajanti ca yajvinaḥ
havyakavyabhug ekas tvaṃ pitṛdevasvarūpadhṛk //
ViP_1,19.73
rūpaṃ mahat te 'cyuta yatra viśvaṃ yataś ca sūkṣmaṃ jagad etad īśa
rūpāṇi sūkṣmāṇi ca bhūtabhedās teṣv antar ātmākhyam atīva sūkṣmam //
ViP_1,19.74
tasmāc ca sūkṣmādiviśeṣaṇānām agocare yat paramārtharūpam
kim apy acintyaṃ tava rūpam asti tasmai namas te puruṣottamāya //
ViP_1,19.75
sarvabhūteṣu sarvātman yā śaktir aparā tava
guṇāśrayā namas tasyai śāśvatāyai sureśvara //
ViP_1,19.76
yātītagocarā vācāṃ manasāṃ cāviśeṣaṇā
jñānijñānaparicchedyā tāṃ vande ceśvarīṃ parām //
ViP_1,19.77
oṃ namo vāsudevāya tasmai bhagavate sadā
vyatiriktaṃ na yasyāsti vyatirikto 'khilasya yaḥ //
ViP_1,19.78
namas tasmai namas tasmai namas tasmai mahātmane
nāmarūpaṃ na yasyaiko yo 'stitvenopalabhyate //
ViP_1,19.79
yasyāvatārarūpāṇi samarcanti divaukasaḥ
apaśyantaḥ paraṃ rūpaṃ namas tasmai mahātmane //
ViP_1,19.80
yo 'ntas tiṣṭhann aśeṣasya paśyatīśaḥ śubhāśubham
taṃ sarvasākṣiṇaṃ viṣṇuṃ namasye parameśvaram //
ViP_1,19.81
namo 'stu viṣṇave tasmai yasyābhinnam idaṃ jagat
dhyeyaḥ sa jagatām ādyaḥ sa prasīdatu me 'vyayaḥ //
ViP_1,19.82
yatrotam etat protaṃ ca viśvam akṣarasaṃjñake
ādhārabhūtaḥ sarvasya sa prasīdatu me hariḥ //
ViP_1,19.83
oṃ namo viṣṇave tasmai namas tasmai punaḥ punaḥ
yatra sarvaṃ yataḥ sarvaṃ yaḥ sarvaṃ sarvataś ca yaḥ //
ViP_1,19.84
sarvagatvād anantasya sa evāham avasthitaḥ
mattaḥ sarvam ahaṃ sarvaṃ mayi sarvaṃ sanātane //
ViP_1,19.85
aham evākṣayo nityaḥ paramātmātmasaṃśrayaḥ
brahmasaṃjño 'ham evāgre tathānte ca paraḥ pumān //
ViP_1,19.86
[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśa ekonaviṃśo 'dhyāyaḥ ]]
evaṃ saṃcintayan viṣṇum abhedenātmano dvija
tanmayatvam avāpāgryaṃ mene cātmānam acyutam //
ViP_1,20.1
visasmāra tathātmānaṃ nānyat kiṃcid ajānata
aham evāvyayo 'nantaḥ paramātmety acintayat //
ViP_1,20.2
tasya tadbhāvanāyogāt kṣīṇapāpasya vai kramāt
śuddhe 'ntaḥkaraṇe viṣṇus tasthau jñānamayo 'cyutaḥ //
ViP_1,20.3
yogaprabhāvāt prahlāde jāte viṣṇumaye 'sure
calaty uragabandhais tair maitreya truṭitaṃ kṣaṇāt //
ViP_1,20.4
bhrāntagrāhagaṇaḥ sormir yayau kṣobhaṃ mahārṇavaḥ
cacāla ca mahī sarvā saśailavanakānanā //
ViP_1,20.5
sa ca taṃ śailasaṃghātaṃ daityair nyastam athopari
prakṣipya tasmāt salilān niścakrāma mahāmatiḥ //
ViP_1,20.6
dṛṣṭvā ca sa jagad bhūyo gaganādyupalakṣaṇam
prahlādo 'smīti sasmāra punar ātmānam ātmanā //
ViP_1,20.7
tuṣṭāva ca punar dhīmān anādiṃ puruṣottamam
ekāgramatir avyagro yatavākkāyamānasaḥ //
ViP_1,20.8
oṃ namaḥ paramārthārtha sthūlasūkṣma kṣarākṣara
vyaktāvyakta kalātīta sakaleśa nirañjana //
ViP_1,20.9
guṇāñjana guṇādhāra nirguṇātman guṇasthita
mūrtāmūrta mahāmūrte sūkṣmamūrte sphuṭāsphuṭa //
ViP_1,20.10
karālasaumyarūpātman vidyāvidyāmayācyuta
sadasadrūpasadbhāva sadasadbhāvabhāvana //
ViP_1,20.11
nityānitya prapañcātman niṣprapañcāmalāśraya
ekāneka namas tubhyaṃ vāsudevādikāraṇa //
ViP_1,20.12
yaḥ sthūlasūkṣmaḥ prakaṭaprakāśo yaḥ sarvabhūto na ca sarvabhūtaḥ
viśvaṃ yataś caitad aviśvahetor namo 'stu tasmai puruṣottamāya //
ViP_1,20.13
tasya taccetaso devaḥ stutim itthaṃ prakurvataḥ
āvirbabhūva bhagavān pītāmbaradharo hariḥ //
ViP_1,20.14
sasaṃbhramas tam ālokya samutthāyākulākṣaram
namo 'stu viṣṇavaity etad vyājahārāsakṛd dvija //
ViP_1,20.15
deva prapannārtihara prasādaṃ kuru keśava
avalokanadānena bhūyo māṃ pāvayāvyaya //
ViP_1,20.16
kurvatas te prasanno 'haṃ bhaktim avyabhicāriṇīm
yathābhilaṣito mattaḥ prahlāda vriyatāṃ varaḥ //
ViP_1,20.17
nātha yonisahasreṣu yeṣu yeṣu vrajāmy aham
teṣu teṣv acyutā bhaktir acyutāstu sadā tvayi //
ViP_1,20.18
yā prītir avivekānāṃ viṣayeṣv anapāyinī
tvām anusmarataḥ sā me hṛdayān māpasarpatu //
ViP_1,20.19
mayi bhaktis tavāsty eva bhūyo 'py evaṃ bhaviṣyati
varaś ca mattaḥ prahlāda vriyatāṃ yas tavepsitaḥ //
ViP_1,20.20
mayi dveṣānubandho 'bhūt saṃstutāv udyate tava
matpitus tatkṛtaṃ pāpaṃ deva tasya praṇaśyatu //
ViP_1,20.21
śastrāṇi pātitāny aṅge kṣipto yac cāgnisaṃhatau
daṃśitaś coragair dattaṃ yad viṣaṃ mama bhojane //
ViP_1,20.22
baddhvā samudre yat kṣipto yac cito 'smi śiloccayaiḥ
anyāni cāpy asādhūni yāni pitrā kṛtāni me //
ViP_1,20.23
tvayi bhaktimato dveṣād aghaṃ tatsaṃbhavaṃ ca yat
tvatprasādāt prabho sadyas tena mucyeta me pitā //
ViP_1,20.24
prahlāda sarvam etat te matprasādād bhaviṣyati
anyaṃ ca te varaṃ dadmi vriyatām asurātmaja //
ViP_1,20.25
kṛtakṛtyo 'smi bhagavan vareṇānena yat tvayi
bhavitrī tvatprasādena bhaktir avyabhicāriṇī //
ViP_1,20.26
dharmārthakāmaiḥ kiṃ tasya muktis tasya kare sthitā
samastajagatāṃ mūle yasya bhaktiḥ sthirā tvayi //
ViP_1,20.27
yathā te niścalaṃ ceto mayi bhaktisamanvitam
tathā tvaṃ matprasādena nirvāṇaṃ param āpsyasi //
ViP_1,20.28
ity uktvāntardadhe viṣṇus tasya maitreya paśyataḥ
sa cāpi punar āgamya vavande caraṇau pituḥ //
ViP_1,20.29
taṃ pitā mūrdhny upāghrāya pariṣvajya ca pīḍitam
jīvasīty āha vatseti bāṣpārdranayano dvija //
ViP_1,20.30
prītimāṃś cābhavat tasminn anutāpī mahāsuraḥ
gurupitroś cakāraivaṃ śuśrūṣāṃ so 'pi dharmavit //
ViP_1,20.31
pitary uparatiṃ nīte narasiṃhasvarūpiṇā
viṣṇunā so 'pi daityānāṃ maitreyābhūt patis tataḥ //
ViP_1,20.32
tadrājyabhūtiṃ saṃprāpya karmaśuddhikarīṃ dvija
putrapautrāṃś ca subahūn avāpyaiśvaryam eva ca //
ViP_1,20.33
kṣīṇādhikāraḥ sa yadā puṇyapāpavivarjitaḥ
tadāsau bhagavaddhyānāt paraṃ nirvāṇam āptavān //
ViP_1,20.34
evaṃprabhāvo daityo 'sau maitreyāsīn mahāmatiḥ
prahlādo bhagavadbhakto yaṃ tvaṃ mām anupṛcchasi //
ViP_1,20.35
yas tv etac caritaṃ tasya prahlādasya mahātmanaḥ
śṛṇoti tasya pāpāni sadyo gacchanti saṃkṣayam //
ViP_1,20.36
ahorātrakṛtaṃ pāpaṃ prahlādacaritaṃ naraḥ
śṛṇvan paṭhaṃś ca maitreya vyapohati na saṃśayaḥ //
ViP_1,20.37
paurṇamāsyām amāvāsyām aṣṭamyām atha vā paṭhan
dvādaśyāṃ vā tad āpnoti gopradānaphalaṃ dvija //
ViP_1,20.38
prahlādaṃ sakalāpatsu yathā rakṣitavān hariḥ
tathā rakṣati yas tasya śṛṇoti caritaṃ sadā //
ViP_1,20.39
karuṇaṃ caraṇānamre cāruṇaṃ praṇatadruhi // ViP_1,20.39*58:1
prahlādavaradaṃ vande nṛsiṃhaghṛṇibhīṣaṇaṃ // ViP_1,20.39*58:2
[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe viṃśo 'dhyāyaḥ ]]
saṃhlādaputra āyuṣmāñ śibir bāṣkala eva ca
virocanas tu prāhlādir balir jajñe virocanāt //
ViP_1,21.1
baleḥ putraśataṃ tv āsīd bāṇajyeṣṭhaṃ mahāmune
hiraṇyākṣasutāś cāsan sarva eva mahābalāḥ //
ViP_1,21.2
jharjharaḥ śakuniś caiva bhūtasaṃtāpanas tathā
mahānābho mahābāhuḥ kālanābhas tathāparaḥ //
ViP_1,21.3
abhavan danuputrāś ca dvimūrdhā śaṃkaras tathā
ayomukhaḥ śaṅkuśirāḥ kapilaḥ śambaras tathā //
ViP_1,21.4
ekacakro mahābāhus tārakaś ca mahābalaḥ
svarbhānur vṛṣaparvā ca pulomā ca mahābalaḥ //
ViP_1,21.5
ete danoḥ sutāḥ khyātā vipracittiś ca vīryavān // ViP_1,21.6
svarbhānos tu prabhā kanyā śarmiṣṭhā vārṣaparvaṇī
upadānavī hayaśirāḥ prakhyātā varakanyakāḥ //
ViP_1,21.7
vaiśvānarasute cobhe pulomā kālakā tathā
ubhe te tu mahābhāge mārīces tu parigrahaḥ //
ViP_1,21.8
tābhyāṃ putrasahasrāṇi ṣaṣṭir dānavasattamāḥ
paulomāḥ kālakeyāś ca mārīcatanayāḥ smṛtāḥ //
ViP_1,21.9
tato 'pare mahāvīryā dāruṇās tv atinirghṛṇāḥ
siṃhikāyām athotpannā vipracitteḥ sutās tathā //
ViP_1,21.10
tryaṃśaḥ śalyaś ca balavān nabhaś caiva mahābalaḥ
vātāpir namuciś caiva ilvalaḥ khasṛmas tathā //
ViP_1,21.11
andhako narakaś caiva kālanābhas tathaiva ca
svarbhānuś ca mahāvīryo vaktrayodhī mahāsuraḥ //
ViP_1,21.12
ete vai dānavaśreṣṭhā danuvaṃśavivardhanāḥ
eteṣāṃ putrapautrāś ca śataśo 'tha sahasraśaḥ //
ViP_1,21.13
prahlādasya tu daityasya nivātakavacāḥ kule
samutpannāḥ sumahatā tapasā bhāvitātmanaḥ //
ViP_1,21.14
ṣaṭ sutāḥ sumahāsattvās tāmrāyāḥ parikīrtitāḥ
śukī śyenī ca bhāsī ca sugrīvī śucigṛdhrikā //
ViP_1,21.15
śukī śukān ajanayad ulūkī pratyulūkakān
śyenī śyenāṃs tathā bhāsī bhāsān gṛddhrāṃś ca gṛddhry api //
ViP_1,21.16
śucy audakān pakṣigaṇān sugrīvī tu vyajāyata
aśvān uṣṭrān gardabhāṃś ca tāmrāvaṃśāḥ prakīrtitāḥ //
ViP_1,21.17
vinatāyās tu dvau putrau vikhyātau garuḍāruṇau
suparṇaḥ patatāṃ śreṣṭho dāruṇaḥ pannagāśanaḥ //
ViP_1,21.18
surasāyāḥ sahasraṃ tu sarpāṇām amitaujasām
anekaśirasāṃ brahman khecarāṇāṃ mahātmanām //
ViP_1,21.19
kādraveyās tu balinaḥ sahasram amitaujasaḥ
suparṇavaśagā brahmañ jajñire naikamastakāḥ //
ViP_1,21.20
teṣāṃ pradhānabhūtās te śeṣavāsukitakṣakāḥ
śaṅkhaśveto mahāpadmaḥ kambalāśvatarāv ubhau //
ViP_1,21.21
elāputras tathā nāgaḥ karkoṭakadhanaṃjayau
ete cānye ca bahavo dandaśūkā viṣolbaṇāḥ //
ViP_1,21.22
gaṇaṃ krodhavaśaṃ viddhi te ca sarve ca daṃṣṭriṇaḥ
sthalajāḥ pakṣiṇo 'bjāś ca dāruṇāḥ piśitāśanāḥ //
ViP_1,21.23
krodhāt tu janayām āsa piśācāṃś ca mahābalān // ViP_1,21.23*59
gās tu vai janayām āsa surabhir mahiṣīs tathā
irāvṛkṣalatāvallīs tṛṇajātīś ca sarvaśaḥ //
ViP_1,21.24
khaṣā tu yakṣarakṣāṃsi munir apsarasas tathā
ariṣṭā tu mahāsattvān gandharvān samajījanat //
ViP_1,21.25
ete kaśyapadāyādāḥ kīrtitāḥ sthāṇujaṅgamāḥ
teṣāṃ putrāś ca pautrāś ca śataśo 'tha sahasraśaḥ //
ViP_1,21.26
eṣa manvantare sargo brahman svārociṣe smṛtaḥ
vaivasvate ca mahati vāruṇe vitate kratau //
ViP_1,21.27
juhvānasya brahmaṇo vai prajāsarga ihocyate
pūrvaṃ yatra tu saptarṣīn utpannān sapta mānasān //
ViP_1,21.28
putratve kalpayām āsa svayam eva pitāmahaḥ
gandharvabhogidevānāṃ dānavānāṃ ca sattama //
ViP_1,21.29
ditir vinaṣṭaputrā vai toṣayām āsa kaśyapam
tayā cārādhitaḥ samyak kaśyapas tapatāṃ varaḥ //
ViP_1,21.30
vareṇa chandayām āsa sā ca vavre tato varam
putram indravadhārthāya samartham amitaujasam //
ViP_1,21.31
sa ca tasyai varaṃ prādād bhāryāyai munisattamaḥ
dattvā ca varam avyagraḥ kaśyapas tām uvāca ha //
ViP_1,21.32
śakraṃ putro nihantā te yadi garbhaṃ śaracchatam // ViP_1,21.33ab
D7 ins.:saṃdhyāyāṃ naiva bhoktavyaṃ garbhiṇyā varavarṇini // ViP_1,21.33ab*60:1
na sthātavyaṃ na bhoktavyaṃ vṛkṣamūleṣu sarvadā // ViP_1,21.33ab*60:2
samāhitātiprayatā śucinī dhārayiṣyasi // ViP_1,21.33cd
ity evam uktvā tāṃ devīṃ sa gataḥ kaśyapo muniḥ
dadhāra sā ca taṃ garbhaṃ samyak chaucasamanvitā //
ViP_1,21.34
garbham ātmavadhārthāya jñātvā taṃ maghavān api
śuśrūṣus tām athāgacchad vinayād amarādhipaḥ //
ViP_1,21.35
tasyāś caivāntaraprepsur atiṣṭhat pākaśāsanaḥ
ūne varṣaśate cāsyā dadarśāntaram ātmavān //
ViP_1,21.36
akṛtvā pādayoḥ śaucaṃ ditiḥ śayanam āviśat
nidrām āhārayām āsa tasyāḥ kukṣiṃ praviśya saḥ //
ViP_1,21.37
vajrapāṇir mahāgarbhaṃ taṃ cicchedātha saptadhā
sa pāṭyamāno vajreṇa prarurodātidāruṇam //
ViP_1,21.38
mā rodīr iti taṃ śakraḥ punaḥ punar abhāṣata
so 'bhavat saptadhā garbhas tam indraḥ kupitaḥ punaḥ //
ViP_1,21.39
ekaikaṃ saptadhā cakre vajreṇārividāriṇā
maruto nāma devās te babhūvur ativeginaḥ //
ViP_1,21.40
yad uktaṃ vai maghavatā tenaiva maruto 'bhavan
devā ekonapañcāśat sahāyā vajrapāṇinaḥ //
ViP_1,21.41
[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśa ekaviṃśo 'dhyāyaḥ ]]
yadābhiṣiktaḥ sa pṛthuḥ pūrvaṃ rājye maharṣibhiḥ
tataḥ krameṇa rājyāni dadau lokapitāmahaḥ //
ViP_1,22.1
nakṣatragrahaviprāṇāṃ vīrudhāṃ cāpy aśeṣataḥ
somaṃ rājye 'dadhad brahmā yajñānāṃ tapasām api //
ViP_1,22.2
rājñāṃ vaiśravaṇaṃ rājye jalānāṃ varuṇaṃ tathā
ādityānāṃ patiṃ viṣṇuṃ vasūnām atha pāvakam //
ViP_1,22.3
prajāpatīnāṃ dakṣaṃ tu vāsavaṃ marutām api
daityānāṃ dānavānāṃ ca prahlādam adhipaṃ dadau //
ViP_1,22.4
marutāṃ ditiputrāṇāṃ vāsavam adhipaṃ dadau // ViP_1,22.4*61
pitṝṇāṃ dharmarājānaṃ yamaṃ rājye 'bhyaṣecayat
airāvataṃ gajendrāṇām aśeṣāṇāṃ patiṃ dadau //
ViP_1,22.5
patatriṇāṃ ca garuḍaṃ devānām api vāsavam
uccaiḥśravasam aśvānāṃ vṛṣabhaṃ tu gavām api //
ViP_1,22.6
himālayaṃ sthāvaraṇāṃ munīnāṃ kapilaṃ munim // ViP_1,22.6*62
śeṣaṃ tu nāgarājānaṃ mṛgāṇāṃ siṃham īśvaram // ViP_1,22.7ab
For 7ab, D4,G1.2 subst. while G3 ins. l1 after 6 and l2 before 7cd, M0 ins. l2 only after 7ab, M3.4 subst. l1 only for 7ab:mṛgāṇām api sarveṣāṃ rājye siṃhaṃ dadau vibhuḥ // ViP_1,22.7ab*63:1
kravyādānāṃ daṃṣṭriṇāṃ ca mṛgāṇāṃ vyāghram īśvaram // ViP_1,22.7ab*63:2
vanaspatīnāṃ rājānaṃ plakṣam evābhyaṣecayat // ViP_1,22.7cd
T1,M0,ed. Veṅk. ins. after 7:evaṃ vibhajya jātīnāṃ prādhānyenākarot prabhūn // ViP_1,22.7*64
evaṃ vibhajya rājyāni diśāṃ pālān anantaram
prajāpatipatir brahmā sthāpayām āsa sarvataḥ //
ViP_1,22.8
pūrvasyāṃ diśi rājānaṃ vairājasya prajāpateḥ
diśāpālaṃ sudhanvānaṃ rājānaṃ so 'bhyaṣecayat //
ViP_1,22.9
dakṣiṇasyāṃ diśi tathā kardamasya prajāpateḥ
putraṃ śaṅkhapadaṃ nāma rājānaṃ so 'bhyaṣecayat //
ViP_1,22.10
paścimasyāṃ diśi tathā rajasaḥ putram acyutam
ketumantaṃ mahātmānaṃ rājānam abhiṣiktavān //
ViP_1,22.11
tathā hiraṇyaromāṇaṃ parjanyasya prajāpateḥ
udīcyāṃ diśi durdharṣaṃ rājānaṃ so 'bhyaṣecayat //
ViP_1,22.12
tair iyaṃ pṛthivī sarvā saptadvīpā sakānanā
yathāpradeśam adyāpi dharmataḥ paripālyate //
ViP_1,22.13
ete sarve pravṛttasya sthitau viṣṇor mahātmanaḥ
vibhūtibhūtā rājāno ye cānye munisattama //
ViP_1,22.14
ye bhaviṣyanti ye bhūtāḥ sarvabhūteśvarā dvija
te sarve sarvabhūtasya viṣṇor aṃśā dvijottama //
ViP_1,22.15
ye tu devādhipatayo ye ca daityādhipās tathā
dānavānāṃ ca ye nāthā ye nāthāḥ piśitāśinām //
ViP_1,22.16
paśūnāṃ ye ca patayaḥ patayo ye ca pakṣiṇām
manuṣyāṇāṃ ca sarpāṇāṃ nāgānāṃ cādhipās tu ye //
ViP_1,22.17
vṛkṣāṇāṃ parvatānāṃ ca grahāṇāṃ cāpi ye 'dhipāḥ
atītā vartamānāś ca ye bhaviṣyanti cāpare
te sarve sarvabhūtasya viṣṇor aṃśasamudbhavāḥ //
ViP_1,22.18
na hi pālanasāmarthyam ṛte sarveśvaraṃ harim
sthitau sthitaṃ mahāprājña bhavaty anyasya kasyacit //
ViP_1,22.19
sṛjaty eṣa jagat sṛṣṭau sthitau pāti sanātanaḥ
hanti caivāntakatve ca rajaḥsattvādisaṃśrayaḥ //
ViP_1,22.20
caturvibhāgaḥ saṃsṛṣṭau caturdhā saṃsthitaḥ sthitau
pralayaṃ ca karoty ante caturbhedo janārdanaḥ //
ViP_1,22.21
ekenāṃśena brahmāsau bhavaty avyaktamūrtimān
marīcimiśrāḥ patayaḥ prajānām anyabhāgataḥ //
ViP_1,22.22
kālas tṛtīyas tasyāṃśaḥ sarvabhūtāni cāparaḥ
itthaṃ caturdhā saṃsṛṣṭau vartate 'sau rajoguṇaḥ //
ViP_1,22.23
ekāṃśenāsthito viṣṇuḥ karoti paripālanam
manvādirūpī cānyena kālarūpo 'pareṇa ca //
ViP_1,22.24
sarvabhūteṣu cānyena saṃsthitaḥ kurute sthitim
sattvaṃ guṇaṃ samāśritya jagataḥ puruṣottamaḥ //
ViP_1,22.25
āśritya tamaso vṛttim antakāle tathā prabhuḥ
rudrasvarūpī bhagavān ekāṃśena bhavaty ajaḥ //
ViP_1,22.26
agnyantakādirūpeṇa bhāgenānyena vartate
kālasvarūpo bhāgo 'nyaḥ sarvabhūtāni cāparaḥ //
ViP_1,22.27
vināśaṃ kurvatas tasya caturdhaivaṃ mahātmanaḥ
vibhāgakalpanā brahman kathyate sārvakālikī //
ViP_1,22.28
brahmā dakṣādayaḥ kālas tathaivākhilajantavaḥ
vibhūtayo harer etā jagataḥ sṛṣṭihetavaḥ //
ViP_1,22.29
viṣṇur manvādayaḥ kālaḥ sarvabhūtāni ca dvija
sthiter nimittabhūtasya viṣṇor etā vibhūtayaḥ //
ViP_1,22.30
rudraḥ kālo 'ntakādyāś ca samastāś caiva jantavaḥ
caturdhā pralayāyaitā janārdanavibhūtayaḥ //
ViP_1,22.31
jagadādau tathā madhye sṛṣṭir āpralayād dvija
dhātrā marīcimiśraiś ca kriyate jantubhis tathā //
ViP_1,22.32
brahmā sṛjaty ādikāle marīcipramukhās tataḥ
utpādayanty apatyāni jantavaś ca pratikṣaṇam //
ViP_1,22.33
kālena na vinā brahmā sṛṣṭiniṣpādako dvija
na prajāpatayaḥ sarve na caivākhilajantavaḥ //
ViP_1,22.34
evam eva vibhāgo 'yaṃ sthitāv apy upadiśyate
caturdhā devadevasya maitreya pralaye tathā //
ViP_1,22.35
yat kiṃcit sṛjyate yena sattvajātena vai dvija
tasya sṛjyasya saṃbhūtau tat sarvaṃ vai hares tanuḥ //
ViP_1,22.36
hanti yāvat kvacit kiṃcit bhūtaṃ sthāvarajaṅgamam
janārdanasya tad raudraṃ maitreyāntakaraṃ vapuḥ //
ViP_1,22.37
evam eva jagatsraṣṭā jagatpātā tathā jagat
jagadbhakṣayitā devaḥ samastasya janārdanaḥ //
ViP_1,22.38
sargasthityantakāleṣu tridhaivaṃ saṃpravartate
guṇapravṛttyā paramaṃ padaṃ tasyāguṇaṃ mahat //
ViP_1,22.39
tac ca jñānamayaṃ vyāpi svasaṃvedyam anaupamam
catuṣprakāraṃ tad api svarūpaṃ paramātmanaḥ //
ViP_1,22.40
catuṣprakāratāṃ tasya brahmabhūtasya vai mune
tvām ācakṣva yathānyāyaṃ yad uktaṃ paramaṃ padam //
ViP_1,22.41
maitreya kāraṇaṃ proktaṃ sādhanaṃ sarvavastuṣu
sādhyaṃ ca vastv abhimataṃ yat sādhayitum ātmanaḥ //
ViP_1,22.42
yogino muktikāmasya prāṇāyāmādi sādhanam
sādhyaṃ ca paramaṃ brahma punar nāvartate yataḥ //
ViP_1,22.43
sādhanālambanaṃ jñānaṃ muktaye yogināṃ hi yat
sa bhedaḥ prathamas tasya jñānabhūtasya vai mune //
ViP_1,22.44
yuñjataḥ kleśamuktyarthaṃ sādhyaṃ yad brahmayoginaḥ
tadālambanavijñānaṃ dvitīyo 'ṃśo mahāmune //
ViP_1,22.45
ubhayos tv avibhāgena sādhyasādhanayor hi yat
vijñānam advaitamayaṃ tadbhāgo 'nyo mayoditaḥ //
ViP_1,22.46
jñānatrayasya caitasya viśeṣo yo mahāmune
tan nirākaraṇadvāradarśitātmasvarūpavat //
ViP_1,22.47
nirvyāpāram anākhyeyaṃ vyāptimātram anaupamam
ātmasaṃbodhaviṣayaṃ sattāmātram alakṣaṇam //
ViP_1,22.48
praśāntam abhayaṃ śuddhaṃ durvibhāvyam asaṃśrayam
viṣṇor jñānamayasyoktaṃ taj jñānaṃ paramaṃ padam //
ViP_1,22.49
tatrājñānanirodhena yogino yānti ye layam
saṃsārakarṣaṇoptau te yānti nirbījatāṃ dvija //
ViP_1,22.50
evaṃprakāram amalaṃ nityaṃ vyāpakam akṣayam
samastaheyarahitaṃ viṣṇvākhyaṃ paramaṃ padam //
ViP_1,22.51
tad brahma paramaṃ yogī yato nāvartate punaḥ
apuṇyapuṇyoparame kṣīṇakleśo 'tinirmalaḥ //
ViP_1,22.52
dve rūpe brahmaṇas tasya mūrtaṃ cāmūrtam eva ca
kṣarākṣarasvarūpe te sarvabhūteṣu ca sthite //
ViP_1,22.53
akṣaraṃ tat paraṃ brahma kṣaraṃ sarvam idaṃ jagat
ekadeśasthitasyendor jyotsnā vistāriṇī yathā
parasya brahmaṇaḥ śaktis tathaitad akhilaṃ jagat //
ViP_1,22.54
tatrāpy āsannadūratvād bahutvasvalpatāmayaḥ
jyotsnābhedo 'sti tacchaktes tadvan maitreya vidyate //
ViP_1,22.55
brahmaviṣṇuśivā brahman pradhānā brahmaśaktayaḥ
tataś ca devā maitreya nyūnā dakṣādayas tataḥ //
ViP_1,22.56
tato manuṣyāḥ paśavo mṛgapakṣisarīsṛpāḥ
nyūnā nyūnatarāś caiva vṛkṣagulmādayas tataḥ //
ViP_1,22.57
tad etad akṣayaṃ nityaṃ jagan munivarākhilam
āvirbhāvatirobhāvajanmanāśavikalpavat //
ViP_1,22.58
sarvaśaktimayo viṣṇuḥ svarūpaṃ brahmaṇo 'param
mūrtaṃ yad yogibhiḥ pūrvaṃ yogārambheṣu cintyate //
ViP_1,22.59
sālambano mahāyogaḥ sabījo yatra saṃsthitaḥ
manasy avyāhate samyag yuñjatāṃ jāyate mune //
ViP_1,22.60
sa paraḥ sarvaśaktīnāṃ brahmaṇaḥ samanantaraḥ
mūrtaṃ brahma mahābhāga sarvabrahmamayo hariḥ //
ViP_1,22.61
tatra sarvam idaṃ protam otaṃ caivākhilaṃ jagat
tato jagaj jagat tasmin sa jagac cākhilaṃ mune //
ViP_1,22.62
kṣarākṣaramayo viṣṇur bibharty akhilam īśvaraḥ
puruṣāvyākṛtamayaṃ bhūṣaṇāstrasvarūpavat //
ViP_1,22.63
bhūṣaṇāstrasvarūpasthaṃ yad etad akhilaṃ jagat
bibharti bhagavān viṣṇus tan mamākhyātum arhasi //
ViP_1,22.64
namas kṛtvāprameyāya viṣṇave prabhaviṣṇave
kathayāmi yathākhyātaṃ vasiṣṭhena mamābhavat //
ViP_1,22.65
ātmānam asya jagato nirlepam aguṇāmalam
bibharti kaustubhamaṇisvarūpaṃ bhagavān hariḥ //
ViP_1,22.66
asya jagata ātmānaṃ puruṣaṃ śuddhaṃ kṣatrajñam // ViP_1,22.66*65
śrīvatsasaṃsthānadharam anante ca samāśritam
pradhānaṃ buddhir apy āste gadārūpeṇa mādhave //
ViP_1,22.67
bhūtādim indriyādiṃ ca dvidhāhaṃkāram īśvaraḥ
bibharti śaṅkharūpeṇa śārṅgarūpeṇa ca sthitam //
ViP_1,22.68
calatsvarūpam atyantaṃ javenāntaritānilam
cakrasvarūpaṃ ca mano dhatte viṣṇukare sthitam //
ViP_1,22.69
pañcarūpā tu yā mālā vaijayantī gadābhṛtaḥ
sā bhūtahetusaṃghātā bhūtamālā ca vai dvija //
ViP_1,22.70
yānīndriyāṇy aśeṣāṇi buddhikarmātmakāni vai
śararūpāṇy aśeṣāṇi tāni dhatte janārdanaḥ //
ViP_1,22.71
bibharti yac cāsiratnam acyuto 'tyantanirmalam
vidyāmayaṃ tu taj jñānam avidyācarmasaṃsthitam //
ViP_1,22.72
itthaṃ pumān pradhānaṃ ca buddhyahaṃkāram eva ca
bhūtāni ca hṛṣīkeśe manaḥ sarvendriyāṇi ca
vidyāvidye ca maitreya sarvam etat samāśritam //
ViP_1,22.73
astrabhūṣaṇasaṃsthānasvarūpaṃ rūpavarjitaḥ
bibharti māyārūpo 'sau śreyase prāṇināṃ hariḥ //
ViP_1,22.74
savikāraṃ pradhānaṃ ca pumāṃsaṃ cākhilaṃ jagat
bibharti puṇḍarīkākṣas tad evaṃ parameśvaraḥ //
ViP_1,22.75
yā vidyā yā tathāvidyā yat sad yac cāsad avyaye
tat sarvaṃ sarvabhūteśe maitreya madhusūdane //
ViP_1,22.76
kalākāṣṭhānimeṣādidinartvayanahāyanaiḥ
kālasvarūpo bhagavān apāro harir avyayaḥ //
ViP_1,22.77
bhūrloko 'tha bhuvarlokaḥ svarloko munisattama
mahar janas tapaḥ satyaṃ saptalokān imān vibhuḥ //
ViP_1,22.78
lokātmamūrtiḥ sarveṣāṃ pūrveṣām api pūrvajaḥ
ādhāraḥ sarvavidyānāṃ svayam eva hariḥ sthitaḥ //
ViP_1,22.79
devamānuṣapaśvādisvarūpair bahubhir vibhuḥ
sthitaḥ sarveśvaro 'nanto bhūtamūrtir amūrtimān //
ViP_1,22.80
ṛco yajūṃṣi sāmāni tathaivātharvaṇāni ca
itihāsopavedāś ca vedānteṣu tathoktayaḥ //
ViP_1,22.81
vedāṅgāni samastāni manvādigaditāni ca
śāstrāṇy aśeṣāṇy ākhyānāny anuvākāś ca ye kvacit //
ViP_1,22.82
kāvyālāpāś ca ye kecid gītakāny akhilāni ca
śabdamūrtidharasyaitad vapur viṣṇor mahātmanaḥ //
ViP_1,22.83
yāni mūrtāny amūrtāni yāny atrānyatra vā kvacit
santi vai vastujātāni tāni sarvāṇi tadvapuḥ //
ViP_1,22.84
ahaṃ hariḥ sarvam idaṃ janārdano nānyat tataḥ kāraṇakāryajātam
īdṛṅ mano yasya na tasya bhūyo bhavodbhavā dvandvagadā bhavanti //
ViP_1,22.85
ity eṣa te 'ṃśaḥ prathamaḥ purāṇasyāsya vai dvija
yathāvat kathito yasmiñ śrute pāpair vimucyate //
ViP_1,22.86
kārttikyāṃ puṣkarasnāne dvādaśābde tu yat phalam
tad asya śravaṇe sarvaṃ maitreyāpnoti mānavaḥ //
ViP_1,22.87
devarṣipitṛgandharvayakṣādīnāṃ ca saṃbhavam
bhavanti śṛṇvataḥ puṃso devādyā varadā mune //
ViP_1,22.88
[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe dvāvimśo 'dhyāyaḥ ]]
[[samāptaḥ prathamo 'ṃśaḥ ]]
bhagavan sarvam ākhyātaṃ mamaitad akhilaṃ tvayā
jagataḥ sargasaṃbandhi yat pṛṣṭo 'si guro mayā //
ViP_2,1.1
yo 'yam aṃśo jagatsṛṣṭisaṃbandho gaditas tvayā
tatrāhaṃ śrotum icchāmi bhūyo 'pi munisattama //
ViP_2,1.2
priyavratottānapādau sutau svāyambhuvasya yau
tayor uttānapādasya dhruvaḥ putras tvayoditaḥ //
ViP_2,1.3
priyavratasya naivoktā bhavatā dvija saṃtatiḥ
tām ahaṃ śrotum icchāmi prasanno vaktum arhasi //
ViP_2,1.4
kardamasyātmajāṃ kanyām upayeme priyavrataḥ
samrāṭ kukṣiś ca tatkanye daśaputrās tathāpare //
ViP_2,1.5
mahāprajñā mahāvīryā vinītā dayitāḥ pituḥ
priyavratasutāḥ khyātās teṣāṃ nāmāni me śṛṇu //
ViP_2,1.6
āgnīdhraś cāgnibāhuś ca vapuṣmān dyutimāṃs tathā
medhā medhātithir bhavyaḥ savanaḥ putra eva ca //
ViP_2,1.7
jyotiṣmān daśamas teṣāṃ satyanāmā suto 'bhavat
priyavratasya putrāṇāṃ prakhyātā balavīryataḥ //
ViP_2,1.8
medhāgnibāhuputrās tu trayo yogaparāyaṇāḥ
jātismarā mahābhāgā na rājyāya mano dadhuḥ //
ViP_2,1.9
nirmamāḥ sarvakālaṃ tu samastārtheṣu vai mune
cakruḥ kriyā yathānyāyam aphalākāṅkṣiṇo hi te //
ViP_2,1.10
priyavrato dadau teṣāṃ saptānāṃ munisattama
vibhajya sapta dvīpāni maitreya sumahātmanām //
ViP_2,1.11
jambūdvīpaṃ mahābhāga so 'gnīdhrāya dadau pitā
medhātithes tathā prādāt plakṣadvīpam athāparam //
ViP_2,1.12
śālmale ca vapuṣmantaṃ narendram abhiṣiktavān
jyotiṣmantaṃ kuśadvīpe rājānaṃ kṛtavān prabhuḥ //
ViP_2,1.13
dyutimantaṃ ca rājānaṃ krauñcadvīpe samādiśat
śākadvīpeśvaraṃ cāpi bhavyaṃ cakre priyavrataḥ //
ViP_2,1.14
puṣkarādhipatiṃ cakre savanaṃ cāpi sa prabhuḥ
jambūdvīpeśvaro yas tu āgnīdhro munisattama
tasya putrā babhūvus te prajāpatisamā nava //
ViP_2,1.15
nābhiḥ kiṃpuruṣaś caiva harivarṣa ilāvṛtaḥ
ramyo hiraṇvān ṣaṣṭhas tu kurur bhadrāśva eva ca
ketumālas tathaivānyaḥ sādhuceṣṭo nṛpo 'bhavat //
ViP_2,1.16
jambūdvīpavibhāgāṃs tu teṣāṃ vipra niśāmaya
pitrā dattaṃ himāhvaṃ tu varṣaṃ nābhes tu dakṣiṇam //
ViP_2,1.17
hemakūṭaṃ tathā varṣaṃ dadau kiṃpuruṣāya saḥ
tṛtīyaṃ naiṣadhaṃ varṣaṃ harivarṣāya dattavān //
ViP_2,1.18
ilāvṛtāya pradadau merur yatra tu madhyame
nīlācalāśritaṃ varṣaṃ ramyāya pradadau pitā //
ViP_2,1.19
śvetaṃ yad uttaraṃ tasmāt pitrā dattaṃ hiraṇvate // ViP_2,1.20
yad uttaraṃ śṛṅgavato varṣaṃ tat kurave dadau
meroḥ pūrveṇa yad varṣaṃ bhadrāśvāya pradattavān //
ViP_2,1.21
gandhamādanavarṣaṃ tu ketumālāya dattavān
ity etāni dadau tebhyaḥ putrebhyaḥ sa nareśvaraḥ //
ViP_2,1.22
varṣeṣv eteṣu tān putrān abhiṣicya sa bhūpatiḥ
sālagrāmaṃ mahāpuṇyaṃ maitreya tapase yayau //
ViP_2,1.23
yāni kiṃpuruṣādīni varṣāṇy aṣṭau mahāmune
teṣāṃ svābhāvikī siddhiḥ sukhaprāyā hy ayatnataḥ //
ViP_2,1.24
viparyayo na teṣv asti jarāmṛtyubhayaṃ na ca
dharmādharmau na teṣv āstāṃ nottamādhamamadhyamāḥ //
ViP_2,1.25
na teṣv asti yugāvasthā kṣetreṣv aṣṭasu sarvadā
himāhvayaṃ tu vai varṣaṃ nābher āsīn mahātmanaḥ
tasyarṣabho 'bhavat putro merudevyāṃ mahādyutiḥ //
ViP_2,1.26
ṛṣabhād bharato jajñe jyeṣṭhaḥ putraśatasya saḥ
kṛtvā rājyaṃ svadharmeṇa tatheṣṭvā vividhān makhān //
ViP_2,1.27
abhiṣicya sutaṃ vīraṃ bharataṃ pṛthivīpatiḥ
tapase sa mahābhāgaḥ pulahasyāśramaṃ yayau //
ViP_2,1.28
vānaprasthavidhānena tatrāpi kṛtaniścayaḥ
tapas tepe yathānyāyam iyāja sa mahīpatiḥ //
ViP_2,1.29
tapasā karṣito 'tyarthaṃ kṛśo dhamanisaṃtataḥ
nagno vīṭāṃ mukhe dattvā vīrādhvānaṃ tato gataḥ //
ViP_2,1.30
tataś ca bhārataṃ varṣam etal lokeṣu gīyate
bharatāya yataḥ pitrā dattaṃ prātiṣṭhatā vanam //
ViP_2,1.31
sumatir bharatasyābhūt putraḥ paramadhārmikaḥ
kṛtvā samyag dadau tasmai rājyam iṣṭamakhaḥ pitā //
ViP_2,1.32
putrasaṃkrāmitaśrīs tu bharataḥ sa mahīpatiḥ
yogābhyāsarataḥ prāṇān sālagrāme 'tyajan mune //
ViP_2,1.33
ajāyata ca vipro 'sau yogināṃ pravare kule
maitreya tasya caritaṃ kathayiṣyāmi te punaḥ //
ViP_2,1.34
sumates tejasas tasmād indradyumno vyajāyata
parameṣṭhī tatas tasmāt pratihāras tadanvayaḥ //
ViP_2,1.35
pratiharteti vikhyāta utpannas tasya cātmajaḥ
bhuvas tasmād athodgīthaḥ prastāvas tatsuto vibhuḥ //
ViP_2,1.36
pṛthus tatas tato nakto naktasyāpi gayaḥ sutaḥ
naro gayasya tanayas tatputro 'bhūd virāṭ tataḥ //
ViP_2,1.37
tasya putro mahāvīryo dhīmāṃs tasmād ajāyata
mahānto 'pi tataś cābhūn manasyus tasya cātmajaḥ //
ViP_2,1.38
tvaṣṭā tvaṣṭuś ca virajo rajas tasyāpy abhūt sutaḥ
śatajid rajasas tasya jajñe putraśataṃ mune //
ViP_2,1.39
viṣvagjyotiḥpradhānās te yair imā vardhitāḥ prajāḥ
tair idaṃ bhārataṃ varṣaṃ navabhedam alaṃkṛtam //
ViP_2,1.40
teṣāṃ vaṃśaprasūtais tu bhukteyaṃ bhāratī purā
kṛtatretādisargeṇa yugākhyā hy ekasaptatiḥ //
ViP_2,1.41
eṣa svāyaṃbhuvaḥ sargo yenedaṃ pūritaṃ jagat
vārāhe tu mune kalpe pūrvamanvantarādhipaḥ //
ViP_2,1.42
[[iti śrīviṣṇupurāṇe dvitīye 'ṃśe prathamo 'dhyāyaḥ ]]
kathito bhavatā brahman sargaḥ svāyambhuvasya me
śrotum icchāmy ahaṃ tvattaḥ sakalaṃ maṇḍalaṃ bhuvaḥ //
ViP_2,2.1
yāvantaḥ sāgarā dvīpās tathā varṣāṇi parvatāḥ
vanāni saritaḥ puryo devādīnāṃ tathā mune //
ViP_2,2.2
yatpramāṇam idaṃ sarvaṃ yadādhāraṃ yadātmakam
saṃsthānam asya ca mune yathāvad vaktum arhasi //
ViP_2,2.3
maitreya śrūyatām etat saṃkṣepād gadato mama
nāsya varṣaśatenāpi vaktuṃ śaknomi vistaram //
ViP_2,2.4
jambūplakṣāhvayau dvīpau śālmalaś cāparo dvija
kuśaḥ krauñcas tathā śākaḥ puṣkaraś caiva saptamaḥ //
ViP_2,2.5
ete dvīpāḥ samudrais tu sapta saptabhir āvṛtāḥ
lavaṇekṣusurāsarpirdadhidugdhajalaiḥ samam //
ViP_2,2.6
jambūdvīpaḥ samastānām eteṣāṃ madhyasaṃsthitaḥ
tasyāpi merur maitreya madhye kanakaparvataḥ //
ViP_2,2.7
caturaśītisāhasro yojanair asya cocchrayaḥ // ViP_2,2.8
praviṣṭaḥ ṣoḍaśādhastād dvātriṃśan mūrdhni vistṛtaḥ
mūle ṣoḍaśasāhasro vistāras tasya sarvataḥ //
ViP_2,2.9
bhūpadmasyāsya śailo 'sau karṇikākārasaṃsthitaḥ // ViP_2,2.10
himavān hemakūṭaś ca niṣadhaś cāsya dakṣiṇe
nīlaḥ śvetaś ca śṛṅgī ca uttare varṣaparvatāḥ //
ViP_2,2.11
lakṣapramāṇau dvau madhyau daśahīnās tathāpare
sahasradvitayocchrāyās tāvadvistāriṇaś ca te //
ViP_2,2.12
bhārataṃ prathamaṃ varṣaṃ tataḥ kiṃpuruṣaṃ smṛtam
harivarṣaṃ tathaivānyan meror dakṣiṇato dvija //
ViP_2,2.13
ramyakaṃ cottaraṃ varṣaṃ tasyaivānu hiraṇmayam
uttarāḥ kuravaś caiva yathā vai bhārataṃ tathā //
ViP_2,2.14
navasāhasram ekaikam eteṣāṃ dvijasattama
ilāvṛtaṃ ca tanmadhye sauvarṇo merur ucchritaḥ //
ViP_2,2.15
meroś caturdiśaṃ tatra navasāhasravistṛtam
ilāvṛtaṃ mahābhāga catvāraś cātra parvatāḥ //
ViP_2,2.16
viṣkambhā racitā meror yojanāyutam ucchritāḥ // ViP_2,2.17ab
G3,M0-2.4,ed. Veṅk. ins.:sarvaiḥ sarobhiś ca samaṃ dikṣv ete kesarācalāḥ // ViP_2,2.17ab*1
pūrveṇa mandaro nāma dakṣiṇe gandhamādanaḥ // ViP_2,2.17cd
vipulaḥ paścime pārśve supārśvaś cottare smṛtaḥ // ViP_2,2.17ef
kadambas teṣu jambūś ca pippalo vaṭa eva ca
ekādaśaśatāyāmāḥ pādapā giriketavaḥ //
ViP_2,2.18
jambūdvīpasya sā jambūr nāmahetur mahāmune
mahāgajapramāṇāni jambvās tasyāḥ phalāni vai
patanti bhūbhṛtaḥ pṛṣṭhe śīryamāṇāni sarvataḥ //
ViP_2,2.19
rasena teṣāṃ prakhyātā tatra jambūnadīti vai
sarit pravartate sā ca pīyate tannivāsibhiḥ //
ViP_2,2.20
na svedo na ca daurgandhyaṃ na jarā nendriyakṣayaḥ
tatpānāt svacchamanasāṃ janānāṃ tatra jāyate //
ViP_2,2.21
tīramṛt tadrasaṃ prāpya sukhavāyuviśoṣitā
jāmbūnadākhyaṃ bhavati suvarṇaṃ siddhabhūṣaṇam //
ViP_2,2.22
bhadrāśvaṃ pūrvato meroḥ ketumālaṃ ca paścime
varṣe dve tu muniśreṣṭha tayor madhyam ilāvṛtam //
ViP_2,2.23
vanaṃ caitrarathaṃ pūrve dakṣiṇe gandhamādanam
vaibhrājaṃ paścime tadvad uttare nandanaṃ smṛtam //
ViP_2,2.24
aruṇodaṃ mahābhadram asitodaṃ samānasam
sarāṃsy etāni catvāri devabhogyāni sarvadā //
ViP_2,2.25
śītaambhaś ca kumundaś ca kurarī mālyavāṃs tathā
vaikaṅkapramukhā meroḥ pūrvataḥ kesarācalāḥ //
ViP_2,2.26
trikūṭaḥ śiśiraś caiva pataṃgo rucakas tathā
niṣadhādyā dakṣiṇatas tasya kesaraparvatāḥ //
ViP_2,2.27
śikhivāsāḥ savaiḍūryaḥ kapilo gandhamādanaḥ
jārudhipramukhās tadvat paścime kesarācalāḥ //
ViP_2,2.28
meror anantarāṅgeṣu jaṭharādiṣv avasthitāḥ
śaṅkhakūṭo 'tha ṛṣabho haṃso nāgas tathāparaḥ
kālañjanādyāś ca tadā uttare kesarācalāḥ //
ViP_2,2.29
kesarās tu tathocchrāyas te 'śītipṛthulāyatāḥ // ViP_2,2.29*2
caturdaśasahasrāṇi yojanānāṃ mahāpurī
meror upari maitreya brahmaṇaḥ prathitā divi //
ViP_2,2.30
tasyāḥ samantataś cāṣṭau diśāsu vidiśāsu ca
indrādilokapālānāṃ prakhyātāḥ pravarāḥ puraḥ //
ViP_2,2.31
viṣṇupādaviniṣkrāntā plāvayitvendumaṇḍalam
samantād brahmaṇaḥ puryāṃ gaṅgā patati vai divaḥ //
ViP_2,2.32
sā tatra patitā dikṣu caturdhā pratipadyate
sītā cālakanandā ca cakṣur bhadrā ca vai kramāt //
ViP_2,2.33
pūrveṇa sītā śailāt tu śailaṃ yāty antarikṣagā
tataś ca pūrvavarṣeṇa bhadrāśvenaiti sārṇavam //
ViP_2,2.34
tathaivālakanandāpi dakṣiṇenaitya bhāratam
prayāti sāgaraṃ bhūtvā saptabhedā mahāmune //
ViP_2,2.35
cakṣuś ca paścimagirīn atītya sakalāṃs tataḥ
paścimaṃ ketumālākhyaṃ varṣaṃ gatvaiti sāgaram //
ViP_2,2.36
bhadrā tathottaragirīn uttarāṃś ca tathā kurūn
atītyottaram ambhodhiṃ samabhyeti mahāmune //
ViP_2,2.37
ānīlaniṣadhāyāmau mālyavadgandhamādanau
tayor madhyagato meruḥ karṇikākārasaṃsthitaḥ //
ViP_2,2.38
bhāratāḥ ketumālāś ca bhadrāśvāḥ kuravas tathā
patrāṇi lokapadmasya maryādāśailabāhyataḥ //
ViP_2,2.39
jaṭharo devakūṭaś ca maryādāparvatāv ubhau
tau dakṣiṇottarāyāmāv ānīlaniṣadhāyatau //
ViP_2,2.40
gandhamādanakailāsau pūrvapaścāyatāv ubhau
aśītiyojanāyāmāv arṇavāntarvyavasthitau //
ViP_2,2.41
niṣadhaḥ pāriyātraś ca maryādāparvatāv ubhau
meroḥ paścimadigbhāge yathāpūrvau tathā sthitau //
ViP_2,2.42
triśṛṅgo jārudhiś caiva uttarau varṣaparvatau
pūrvapaścāyatāv etāv arṇavāntarvyavasthitau //
ViP_2,2.43
ity ete munivaryoktā maryādāparvatās tava
jaṭharādyāḥ sthitā meros yeṣāṃ dvau dvau caturdiśam //
ViP_2,2.44
meroś caturdiśaṃ ye tu proktāḥ kesaraparvatāḥ
śītādyāś ca mune teṣām atīva hi manoramāḥ
śailānām antaradroṇyaḥ siddhacāraṇasevitāḥ //
ViP_2,2.45
suramyāṇi tathā tāsu kānanāni purāṇi ca
lakṣmīviṣṇvagnisūryādidevānāṃ munisattama
tāsv āyatanavaryāṇi juṣṭāni varakiṃnaraiḥ //
ViP_2,2.46
gandharvayakṣarakṣāṃsi tathā daiteyadānavāḥ
krīḍanti tāsu ramyāsu śailadroṇīṣv aharniśam //
ViP_2,2.47
bhaumā hy ete smṛtāḥ svargā dharmiṇām ālayā mune
naiteṣu pāpakartāro yānti janmaśatair api //
ViP_2,2.48
bhadrāśve bhagavān viṣṇur āste hayaśirā dvija
varāhaḥ ketumāle tu bhārate kūrmarūpadhṛk //
ViP_2,2.49
matsyarūpaś ca govindaḥ kuruṣv āste janārdanaḥ
viśvarūpeṇa sarvatra sarvaḥ sarveśvaro hariḥ //
ViP_2,2.50
sarvasyādhārabhūto 'sau maitreyāste 'khilātmakaḥ // ViP_2,2.51
yāni kiṃpuruṣādyāni varṣāṇy aṣṭau mahāmune
na teṣu śoko nāyāso nodvegaḥ kṣudbhayādikam //
ViP_2,2.52
svasthāḥ prajā nirātaṅkāḥ sarvaduḥkhavivarjitāḥ
daśa dvādaśavarṣāṇāṃ sahasrāṇi sthirāyuṣaḥ //
ViP_2,2.53
na teṣu varṣate devo bhaumāny ambhāṃsi teṣu vai
kṛtatretādikā naiva teṣu sthāneṣu kalpanā //
ViP_2,2.54
sarveṣv eteṣu varṣeṣu sapta sapta kulācalāḥ
nadyaś ca śataśas tebhyaḥ prasūtā yā dvijottama //
ViP_2,2.55
[[iti śrīviṣṇupurāṇe dvitīye 'ṃśe dvitīyo 'dhyāyaḥ ]]
uttaraṃ yat samudrasya himādreś caiva dakṣiṇam
varṣaṃ tad bhārataṃ nāma bhāratī yatra saṃtatiḥ //
ViP_2,3.1
navayojanasāhasro vistāro 'sya mahāmune
karmabhūmir iyaṃ svargam apavargaṃ ca gacchatām //
ViP_2,3.2
mahendro malayaḥ sahyaḥ śuktimān ṛkṣaparvataḥ
vindhyaś ca pāriyātraś ca saptātra kulaparvatāḥ //
ViP_2,3.3
ataḥ saṃprāpyate svargo muktim asmāt prayānti ca
tiryaktvaṃ narakaṃ cāpi yānty ataḥ puruṣā mune //
ViP_2,3.4
itaḥ svargaś ca mokṣaś ca madhyaṃ cāntaś ca gamyate
na khalv anyatra martyānāṃ karma bhūmau vidhīyate //
ViP_2,3.5
bhāratasyāsya varṣasya nava bhedān niśāmaya
indradvīpaḥ kaseruś ca tāmraparṇo gabhastimān //
ViP_2,3.6
nāgadvīpas tathā saumyo gāndharvas tv atha vāruṇaḥ
ayaṃ tu navamas teṣāṃ dvīpaḥ sāgarasaṃvṛtaḥ //
ViP_2,3.7
yojanānāṃ sahasraṃ tu dvīpo 'yaṃ dakṣiṇottarāt
pūrve kirātā yasyānte paścime yavanāḥ sthitāḥ //
ViP_2,3.8
brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyā madhye śūdrāś ca bhāgaśaḥ
ijyāyudhavaṇijyādyair vartayanto vyavasthitāḥ //
ViP_2,3.9
śatadrūcandrabhāgādyā himavatpādaniḥsṛtāḥ
vedasmṛtimukhāś cānyāḥ pāriyātrodbhavā mune //
ViP_2,3.10
narmadāsurasādyāś ca nadyo vindhyādrinirgatāḥ
tāpīpayoṣṇīnirvindhyāpramukhā ṛkṣasaṃbhavāḥ //
ViP_2,3.11
godāvarī bhīmarathī kṛṣṇaveṇyādikās tathā
sahyapādodbhavā nadyaḥ smṛtāḥ pāpabhayāpahāḥ //
ViP_2,3.12
kṛtamālātāmraparṇīpramukhā malayodbhavāḥ
trisāmā ṛṣikulyādyā mahendraprabhavāḥ smṛtāḥ //
ViP_2,3.13
ṛṣikulyākumārādyāḥ śuktimatpādasaṃbhavāḥ
āsāṃ nadyupanadyaś ca santy anyāś ca sahasraśaḥ //
ViP_2,3.14
tāsv ime kurupāñcālā madhyadeśādayo janāḥ
pūrvadeśādikāś caiva kāmarūpanivāsinaḥ //
ViP_2,3.15
puṇḍrāḥ kaliṅgā magadhā dākṣiṇādyāś ca kṛtsnaśaḥ
tathāparāntāḥ saurāṣṭrāḥ śūrābhīrās tathārbudāḥ //
ViP_2,3.16
kārūṣā mālavāś caiva pāriyātranivāsinaḥ
sauvīrāḥ saindhavā hūṇāḥ sālvāḥ śākalavāsinaḥ //
ViP_2,3.17
madrā rāmās tathāmbaṣṭhāḥ pārasīkādayas tathā
āsāṃ pibanti salilaṃ vasanti saritāṃ sadā
samīpato mahābhāgā hṛṣṭapuṣṭajanākulāḥ //
ViP_2,3.18
catvāri bhārate varṣe yugāny atra mahāmune
kṛtaṃ tretā dvāparaṃ ca kaliś cānyatra na kvacit //
ViP_2,3.19
tapas tapyanti yatayo juhvate cātra yajvinaḥ
dānāni cātra dīyante paralokārtham ādarāt //
ViP_2,3.20
puruṣair yajñapuruṣo jambūdvīpe sadejyate
yajñair yajñamayo viṣṇur anyadvīpeṣu cānyathā //
ViP_2,3.21
atrāpi bhārataṃ śreṣṭhaṃ jambūdvīpe mahāmune
yato hi karmabhūr eṣā hy ato 'nyā bhogabhūmayaḥ //
ViP_2,3.22
atra janmasahasrāṇāṃ sahasrair api sattama
kadācil labhate jantur mānuṣyaṃ puṇyasaṃcayāt //
ViP_2,3.23
gāyanti devāḥ kila gītakāni dhanyās tu ye bhāratabhūmibhāge
svargāpavargāspadahetubhūte bhavanti bhūyaḥ puruṣāḥ suratvāt //
ViP_2,3.24
karmāṇy asaṃkalpitatatphalāni saṃnyasya viṣṇau paramātmarūpe
avāpya tāṃ karmamahīm anante tasmiṃl layaṃ ye tv amalāḥ prayānti //
ViP_2,3.25
jānīma naitat kva vayaṃ vilīne svargaprade karmaṇi dehabandham
prāpsyāma dhanyāḥ khalu te manuṣyā ye bhārate nendriyaviprahīnāḥ //
ViP_2,3.26
navavarṣaṃ tu maitreya jambūdvīpam idaṃ mayā
lakṣayojanavistāraṃ saṃkṣepāt kathitaṃ tava //
ViP_2,3.27
jambūdvīpaṃ samāvṛtya lakṣayojanavistaraḥ
maitreya valayākāraḥ sthitaḥ kṣārodadhir bahiḥ //
ViP_2,3.28
[[iti śrīviṣṇupurāṇe dvitīye 'ṃśe tṛtīyo 'dhyāyaḥ ]]
kṣārodena yathā dvīpo jambūsaṃjño 'bhiveṣṭitaḥ
saṃveṣṭya kṣāram udadhiṃ plakṣadvīpas tathā sthitaḥ //
ViP_2,4.1
atha plakṣādikadvīpān varṣādrisaridabdhibhiḥ // ViP_2,4.1*3:1
varṇarūpādibhedena varṇayaty ākaṭāhataḥ // ViP_2,4.1*3:2
jambūdvīpasya vistāraḥ śatasāhasrasaṃmitaḥ
sa evaṃ dviguṇo brahman plakṣadvīpa udāhṛtaḥ //
ViP_2,4.2
sapta medhātitheḥ putrāḥ plakṣadvīpeśvarasya vai
jyeṣṭhaḥ śāntabhayo nāma śiśiras tadanantaraḥ //
ViP_2,4.3
sukhodayas tathānandaḥ śivaḥ kṣemaka eva ca
dhruvaś ca saptamas teṣāṃ plakṣadvīpeśvarā hi te //
ViP_2,4.4
pūrvaṃ śāntabhayaṃ varṣaṃ śiśiraṃ sukhadaṃ tathā
ānandaṃ ca śivaṃ caiva kṣemakaṃ dhruvam eva ca //
ViP_2,4.5
maryādākārakās teṣāṃ tathānye varṣaparvatāḥ
saptaiva teṣāṃ nāmāni śṛṇuṣva munisattama //
ViP_2,4.6
gomedaś caiva candraś ca nārado dundubhis tathā
somakaḥ sumanāḥ śailo vaibhrājaś caiva saptamaḥ //
ViP_2,4.7
varṣācaleṣu ramyeṣu varṣeṣv eteṣu cānaghāḥ
vasanti devagandharvasahitāḥ satataṃ prajāḥ //
ViP_2,4.8
teṣu puṇyā janapadāś cirāc ca mriyate janaḥ
nādhayo vyādhayo vāpi sarvakālasukhaṃ hi tat //
ViP_2,4.9
teṣāṃ nadyaś ca saptaiva varṣāṇāṃ tu samudragāḥ
nāmatas tāḥ pravakṣyāmi śrutāḥ pāpaṃ haranti yāḥ //
ViP_2,4.10
anutaptā śikhī caiva vipāśā tridivā kramuḥ
amṛtā sukṛtā caiva saptaitās tatra nimnagāḥ //
ViP_2,4.11
ete śailās tathā nadyaḥ pradhānāḥ kathitās tava
kṣudranadyas tathā śailās tatra santi sahasraśaḥ
tāḥ pibanti sadā hṛṣṭā nadīr janapadās tu te //
ViP_2,4.12
apasarpiṇī na teṣāṃ vai na caivotsarpiṇī dvija
na tv evāsti yugāvasthā teṣu sthāneṣu saptasu //
ViP_2,4.13
tretāyugasamaḥ kālaḥ sarvadaiva mahāmate
plakṣadvīpādiṣu brahmañ śākadvīpāntikeṣu vai //
ViP_2,4.14
pañcavarṣasahasrāṇi janā jīvanty anāmayāḥ
dharmaḥ pañcasv athaiteṣu varṇāśramavibhāgaśaḥ //
ViP_2,4.15
varṇāś ca tatra catvāras tān nibodha vadāmi te // ViP_2,4.16
āryakāḥ kurarāś caiva viviṃśā bhāvinaś ca ye
viprakṣatriyavaiśyās te śūdrāś ca munisattama //
ViP_2,4.17
jambūvṛkṣapramāṇas tu tanmadhye sumahāṃs taruḥ
plakṣas tannāmasaṃjño 'yaṃ plakṣadvīpo dvijottama //
ViP_2,4.18
ijyate tatra bhagavāṃs tair varṇair āryakādibhiḥ
somarūpī jagatsraṣṭā sarvaḥ sarveśvaro hariḥ //
ViP_2,4.19
plakṣadvīpapramāṇena plakṣadvīpaḥ samāvṛtaḥ
tathaivekṣurasodena pariveṣānukāriṇā //
ViP_2,4.20
ity eṣa tava maitreya plakṣadvīpa udāhṛtaḥ
saṃkṣepeṇa mayā bhūyaḥ śālmalaṃ me niśāmaya //
ViP_2,4.21
śālmalasyeśvaro vīro vapuṣmāṃs tatsutāñ chṛṇu
yeṣāṃ tu nāmasaṃjñāni sapta varṣāṇi tāni vai //
ViP_2,4.22
śveto 'tha haritaś caiva jīmūto rohitas tathā
vaidyuto mānasaś caiva suprabhaś ca mahāmune //
ViP_2,4.23
śālmalena samudro 'sau dvīpenekṣurasodakaḥ
vistāradviguṇenātha sarvataḥ saṃvṛtaḥ sthitaḥ //
ViP_2,4.24
tatrāpi parvatāḥ sapta vijñeyā ratnayonayaḥ
varṣābhivyañjakās te tu tathā saptaiva nimnagāḥ //
ViP_2,4.25
kumudaś connataś caiva tṛtīyaś ca balāhakaḥ
droṇo yatra mahauṣadhyaḥ sa caturtho mahīdharaḥ //
ViP_2,4.26
kaṅkas tu pañcamaḥ ṣaṣṭho mahiṣaḥ saptamas tathā
kakudmān parvatavaraḥ sarinnāmāni me śṛṇu //
ViP_2,4.27
yonī toyā vitṛṣṇā ca candrā śuklā vimocanī
nivṛttiḥ saptamī tāsāṃ smṛtās tāḥ pāpaśāntidāḥ //
ViP_2,4.28
śvetaṃ ca haritaṃ caiva jīmūtaṃ rohitaṃ tathā
vaidyutaṃ mānasaṃ caiva suprabhaṃ cātiśobhanam
saptaitāni tu varṣāṇi cāturvarṇyayutāni vai //
ViP_2,4.29
śālmale ye tu varṇāś ca vasanty ete mahāmune
kapilāś cāruṇāḥ pītāḥ kṛṣṇāś caiva pṛthak pṛthak //
ViP_2,4.30
brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyāḥ śūdrāś caiva yajanti tam
bhagavantaṃ samastasya viṣṇum ātmānam avyayam
vāyubhūtaṃ makhaśreṣṭhair yajvino yajñasaṃsthitam //
ViP_2,4.31
devānām atra sāṃnidhyam atīva sumanorame
śālmaliś ca mahāvṛkṣo nāma nirvṛtikārakaḥ //
ViP_2,4.32
eṣa dvīpaḥ samudreṇa surodena samāvṛtaḥ
vistārāc chālmalasyaiva samena tu samantataḥ //
ViP_2,4.33
surodakaḥ parivṛtaḥ kuśadvīpena sarvataḥ
śālmalasya tu vistārād dviguṇena samantataḥ //
ViP_2,4.34
jyotiṣmataḥ kuśadvīpe sapta putrān śṛṇuṣva tān // ViP_2,4.35
udbhido veṇumāṃś caiva svairatho lambano dhṛtiḥ
prabhākaro 'tha kapilas tannāmā varṣapaddhatiḥ //
ViP_2,4.36
tasyāṃ vasanti manujāḥ saha daiteyadānavaiḥ
tathaiva devagandharvayakṣakiṃpuruṣādayaḥ //
ViP_2,4.37
varṇās tatrāpi catvāro nijānuṣṭhānatatparāḥ
daminaḥ śuṣmiṇaḥ snehā mandehāś ca mahāmune //
ViP_2,4.38
brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyāḥ śūdrāś cānukramoditāḥ // ViP_2,4.39
yathoktakarmakartṛtvāt svādhikārakṣayāya te
tatra te tu kuśadvīpe brahmarūpaṃ janārdanam
yajantaḥ kṣapayanty ugram adhikāraphalapradam //
ViP_2,4.40
vidrumo hemaśailaś ca dyutimān puṣpavāṃs tathā
kuśeśayo hariś caiva saptamo mandarācalaḥ //
ViP_2,4.41
varṣācalās tu saptaite tatra dvīpe mahāmune
nadyaś ca sapta tāsāṃ tu śṛṇu nāmāny anukramāt //
ViP_2,4.42
dhūtapāpā śivā caiva pavitrā saṃmatis tathā
vidyud ambhā mahī cānyā sarvapāpaharās tv imāḥ //
ViP_2,4.43
anyāḥ sahasraśas tatra kṣudranadyas tathācalāḥ
kuśadvīpe kuśastambaḥ saṃjñayā tasya tat smṛtam //
ViP_2,4.44
tatpramāṇena sa dvīpo ghṛtodena samāvṛtaḥ
ghṛtodaś ca samudro vai krauñcadvīpena saṃvṛtaḥ //
ViP_2,4.45
krauñcadvīpo mahābhāga śrūyatāṃ cāparo mahān
kuśadvīpasya vistārād dviguṇo yasya vistaraḥ //
ViP_2,4.46
krauñcadvīpe dyutimataḥ putrāḥ sapta mahātmanaḥ
tannāmāni ca varṣāṇi teṣāṃ cakre mahīpatiḥ //
ViP_2,4.47
kuśalo manugaś coṣṇaḥ pīvaro 'thāndhakārakaḥ
muniś ca dundubhiś caiva saptaite tatsutā mune //
ViP_2,4.48
tatrāpi devagandharvasevitāḥ sumanoramāḥ
varṣācalā mahābuddhe teṣāṃ nāmāni me śṛṇu //
ViP_2,4.49
krauñcaś ca vāmanaś caiva tṛtīyaś cāndhakārakaḥ
caturtho ratnaśailaś ca svāhinī hayasaṃnibhaḥ //
ViP_2,4.50
divāvṛt pañcamaś cātra tathānyaḥ puṇḍarīkavān
dundubhiś ca mahāśailo dviguṇās te parasparam
dvīpā dvīpeṣu ye śailā yathā dvīpāni te tathā //
ViP_2,4.51
varṣeṣv eteṣu ramyeṣu varṣaśailavareṣu ca
nivasanti nirātaṅkāḥ saha devagaṇaiḥ prajāḥ //
ViP_2,4.52
puṣkarāḥ puṣkalā dhanyās tiṣyākhyāś ca mahāmune
brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyāḥ śūdrāś cānukramoditāḥ //
ViP_2,4.53
te tatra nadyo maitreya yāḥ pibanti śṛṇuṣva tāḥ
sapta pradhānāḥ śataśas tatrānyāḥ kṣudranimnagāḥ //
ViP_2,4.54
gaurī kumudvatī caiva saṃdhyā rātrir manojavā
khyātiś ca puṇḍarīkā ca saptaitā varṣanimnagāḥ //
ViP_2,4.55
atrāpi varṇair bhagavān puṣkarādyair janārdanaḥ
yāgai rudrasvarūpastha ijyate yajñasaṃnidhau //
ViP_2,4.56
krauñcadvīpaḥ samudreṇa dadhimaṇḍodakena tu
āvṛtaḥ sarvataḥ krauñcadvīpatulyena mānataḥ //
ViP_2,4.57
dadhimaṇḍodakaś cāpi śākadvīpena saṃvṛtaḥ
krauñcadvīpasya vistārād dviguṇena mahāmune //
ViP_2,4.58
śākadvīpeśvarasyāpi bhavyasya sumahātmanaḥ
saptaiva tanayās teṣāṃ dadau varṣāṇi sapta saḥ //
ViP_2,4.59
jaladaś ca kumāraś ca sukumāro maṇīcakaḥ
kusumodaḥ sumodākiḥ saptamaś ca mahādrumaḥ //
ViP_2,4.60
tatsaṃjñāny eva tatrāpi sapta varṣāṇy anukramāt
tatrāpi parvatāḥ sapta varṣavicchedakāriṇaḥ //
ViP_2,4.61
pūrvas tatrodayagirir jaladhāras tathāparaḥ
tathā raivatakaḥ śyāmas tathaivāmbhogirir dvija
āmbikeyas tathā ramyaḥ kesarī parvatottamaḥ //
ViP_2,4.62
nivasanti mahātmāno nirātaṅkā nirāmayāḥ // ViP_2,4.62*4
śākas tatra mahāvṛkṣaḥ siddhagandharvasevitaḥ
yatpatravātasaṃsparśād āhlādo jāyate paraḥ //
ViP_2,4.63
tatra puṇyā janapadāś cāturvarṇyasamanvitāḥ
nadyaś cātra mahāpuṇyāḥ sarvapāpabhayāpahāḥ //
ViP_2,4.64
sukumārī kumārī ca nalinī veṇukā ca yā
ikṣuś ca dhenukā caiva gabhastī saptamī tathā //
ViP_2,4.65
anyās tv ayutaśas tatra kṣudranadyo mahāmune
mahīdharās tathā santi śataśo 'tha sahasraśaḥ //
ViP_2,4.66
tāḥ pibanti mudā yuktā jaladādiṣu ye sthitāḥ
varṣeṣu te janapadāḥ svargād abhyetya medinīm //
ViP_2,4.67
dharmahānir na teṣv asti na saṃgharṣaḥ parasparam
maryādāvyutkramo vāpi teṣu deśeṣu saptasu //
ViP_2,4.68
magāś ca māgadhāś caiva mānasā mandagās tathā
magā brāhmaṇabhūyiṣṭhā māgadhāḥ kṣatriyās tu te
vaiśyās tu mānasās teṣāṃ śūdrās teṣāṃ tu mandagāḥ //
ViP_2,4.69
śākadvīpe tu tair viṣṇuḥ sūryarūpadharo mune
yathoktair ijyate samyak karmabhir niyatātmabhiḥ //
ViP_2,4.70
śākadvīpas tu maitreya kṣīrodena samantataḥ
śākadvīpapramāṇena valayeneva veṣṭitaḥ //
ViP_2,4.71
kṣīrābdhiḥ sarvato brahman puṣkarākhyena veṣṭitaḥ
dvīpena śākadvīpāt tu dviguṇena samantataḥ //
ViP_2,4.72
puṣkareṇāvṛto brahman kṣīrodusāpi sarvataḥ // ViP_2,4.72*5
puṣkare savanasyāpi mahāvīro 'bhavat sutaḥ
dhātakiś ca tayos tatra dve varṣe nāmacihnite
mahāvīraṃ tathaivānyad dhātakīkhaṇḍasaṃjñitam //
ViP_2,4.73
ekaś cātra mahābhāga prakhyāto varṣaparvataḥ
mānasottarasaṃjño vai madhyato valayākṛtiḥ //
ViP_2,4.74
yojanānāṃ sahasrāṇi ūrdhvaṃ pañcāśad ucchritaḥ
tāvad eva ca vistīrṇaḥ sarvataḥ parimaṇḍalaḥ //
ViP_2,4.75
puṣkaradvīpavalayaṃ madhyena vibhajann iva
sthito 'sau tena vicchinnaṃ jātaṃ varṣadvayaṃ mune //
ViP_2,4.76
valayākāram ekaikaṃ tayor varṣaṃ tathā giriḥ // ViP_2,4.77
daśa varṣasahasrāṇi tatra jīvanti mānavāḥ
nirāmayā viśokāś ca rāgadveṣavivarjitāḥ //
ViP_2,4.78
adhamottamau na teṣv āstāṃ na vadhyavadhakau dvija
nerṣyāsūyā bhayaṃ roṣo doṣo lobhādiko na ca //
ViP_2,4.79
mahāvīraṃ bahir varṣaṃ dhātakīkhaṇḍam antataḥ
mānasottaraśailasya devadaityādisevitam //
ViP_2,4.80
satyānṛte na tatrāstāṃ dvīpe puṣkarasaṃjñite
na tatra nadyaḥ śailā vā dvīpe varṣadvayānvite //
ViP_2,4.81
tulyaveṣās tu manujā devais tatraikarūpiṇaḥ // ViP_2,4.82
varṇāśramācārahīnaṃ dharmācaraṇavarjitam
trayīvārtādaṇḍanītiśuśrūṣārahitaṃ ca yat //
ViP_2,4.83
varṣadvayaṃ tu maitreya bhaumaḥ svargo 'yam uttamaḥ
sarvasya sukhadaḥ kālo jarārogādivarjitaḥ
puṣkare dhātakīṣaṇḍe mahāvīre ca vai mune //
ViP_2,4.84
nyagrodhaḥ puṣkaradvīpe brahmaṇaḥ sthānam uttamam
tasmin nivasati brahmā pūjyamānaḥ surāsuraiḥ //
ViP_2,4.85
svādūdakenodadhinā puṣkaraḥ pariveṣṭitaḥ
samena puṣkarasyaiva vistārān maṇḍalāt tathā //
ViP_2,4.86
evaṃ dvīpāḥ samudrais tu sapta saptabhir āvṛtāḥ
dvīpaś caiva samudraś ca samānau dviguṇau parau //
ViP_2,4.87
payāṃsi sarvadā sarvasamudreṣu samāni vai
nyūnātiriktatā teṣāṃ kadācin naiva jāyate //
ViP_2,4.88
sthālīstham agnisaṃyogād udreki salilaṃ yathā
tathenduvṛddhau salilam ambhodhau munisattama //
ViP_2,4.89
anyūnānatiriktāś ca vardhanty āpo hrasanti ca
udayāstamayeṣv indoḥ pakṣayoḥ śuklakṛṣṇayoḥ //
ViP_2,4.90
daśottarāṇi pañcaiva aṅgulānāṃ śatāni vai
apāṃ vṛddhikṣayau dṛṣṭau sāmudrīṇāṃ mahāmune //
ViP_2,4.91
bhojanaṃ puṣkaradvīpe tatra svayam upasthitam
ṣaḍrasaṃ bhuñjate vipra prajāḥ sarvāḥ sadaiva hi //
ViP_2,4.92
svādūdakasya purato dṛśyate 'lokasaṃsthitiḥ
dviguṇā kāñcanī bhūmiḥ sarvajantuvivarjitā //
ViP_2,4.93
lokālokas tataḥ śailo yojanāyutavistṛtaḥ
ucchrāyeṇāpi tāvanti sahasrāṇy acalo hi saḥ //
ViP_2,4.94
tatas tamaḥ samāvṛtya taṃ śailaṃ sarvataḥ sthitam
tamaś cāṇḍakaṭāhena samantāt pariveṣṭitam //
ViP_2,4.95
kvacit kvacit purāṇeṣu virodho yadi lakṣyate // ViP_2,4.95*6:1
kalpabhedādibhis tatra vyavasthā sadbhir iṣyate // ViP_2,4.95*6:2
pañcāśatkoṭivistārā seyam urvī mahāmune
sahaivāṇḍakaṭāhena sadvīpābdhimahīdharā //
ViP_2,4.96
seyaṃ dhātrī vidhātrī ca sarvabhūtaguṇādhikā
ādhārabhūtā sarveṣāṃ maitreya jagatām iti //
ViP_2,4.97
[[iti śrīviṣṇupurāṇe dvitīye 'ṃśe caturtho 'dhyāyaḥ ]]
vistāra eṣa kathitaḥ pṛthivyā bhavato mayā
saptatis tu sahasrāṇi dvijocchrāyo 'pi kathyate //
ViP_2,5.1
saptabhūmikavistāraḥ prāsādavad adhobhuvaḥ // ViP_2,5.1*7:1
saptapātālavyaktis tu varṇyate 'nantamastake // ViP_2,5.1*7:2
daśasāhasram ekaikaṃ pātālaṃ munisattama
atalaṃ vitalaṃ caiva nitalaṃ ca gabhastimat
mahākhyaṃ sutalaṃ cāgryaṃ pātālaṃ cāpi saptamam //
ViP_2,5.2
śuklakṛṣṇāruṇāḥ pītāḥ śarkarāḥ śailakāñcanāḥ
bhūmayo yatra maitreya varaprāsādaśobhitāḥ //
ViP_2,5.3
teṣu dānavadaiteyajātayaḥ śatasaṃghaśaḥ
nivasanti mahānāgajātayaś ca mahāmune //
ViP_2,5.4
svarlokād api ramyāṇi pātālānīti nāradaḥ
prāha svargasadāṃ madhye pātālābhyāgato divi //
ViP_2,5.5
āhlādakāriṇaḥ śubhrā maṇayo yatra suprabhāḥ
nāgābharaṇabhūṣāsu pātālaṃ kena tatsamam //
ViP_2,5.6
daityadānavakanyābhir itaś cetaś ca śobhite
pātāle kasya na prītir vimuktasyāpi jāyate //
ViP_2,5.7
divārkaraśmayo yatra prabhāṃ tanvanti nātapam
śaśinaś ca na śītāya niśi dyotāya kevalam //
ViP_2,5.8
bhakṣyabhojyamahāpānamuditair atibhogibhiḥ
yatra na jñāyate kālo gato 'pi danujādibhiḥ //
ViP_2,5.9
vanāni nadyo ramyāṇi sarāṃsi kamalākarāḥ
puṃskokilābhilāpāś ca manojñāny ambarāṇi ca //
ViP_2,5.10
bhūṣaṇāny atiśubhrāṇi gandhāḍhyaṃ cānulepanam
vīṇāveṇumṛdaṅgānāṃ svanās tūryāṇi ca dvija //
ViP_2,5.11
etāny anyāni codārabhāgyabhogyāni dānavaiḥ
daityoragaiś ca bhujyante pātālāntaragocaraiḥ //
ViP_2,5.12
pātālānām adhaś cāste viṣṇor yā tāmasī tanuḥ
śeṣākhyā yadguṇān vaktuṃ na śaktā daityadānavāḥ //
ViP_2,5.13
yo 'nantaḥ paṭhyate siddhair devadevarṣipūjitaḥ
sahasraśirasā vyaktasvastikāmalabhūṣaṇaḥ //
ViP_2,5.14
phaṇāmaṇisahasreṇa yaḥ sa vidyotayan diśaḥ
sarvān karoti nirvīryān hitāya jagato 'surān //
ViP_2,5.15
madāghūrṇitanetro 'sau yaḥ sadaivaikakuṇḍalaḥ
kirīṭī sragdharo bhāti sāgniḥ śveta ivācalaḥ //
ViP_2,5.16
nīlavāsā madotsiktaḥ śvetahāropaśobhitaḥ
sābhragaṅgāprapāto 'sau kailāsādrir ivonnataḥ //
ViP_2,5.17
lāṅgalāsaktahastāgro bibhran musalam uttamam
upāsyate svayaṃ kāntyā yo vāruṇyā ca mūrtayā //
ViP_2,5.18
kalpānte yasya vaktrebhyo viṣānalaśikhojjvalaḥ
saṃkarṣaṇātmako rudro niṣkramyātti jagattrayam //
ViP_2,5.19
sa bibhrac chekharībhūtam aśeṣaṃ kṣitimaṇḍalam
āste pātālamūlasthaḥ śeṣo 'śeṣasurārcitaḥ //
ViP_2,5.20
tasya vīryaṃ prabhāvaś ca svarūpaṃ rūpam eva ca
na hi varṇayituṃ śakyaṃ jñātuṃ vā tridaśair api //
ViP_2,5.21
yasyaiṣā sakalā pṛthvī phaṇāmaṇiśikhāruṇā
āste kusumamāleva kas tadvīryaṃ vadiṣyati //
ViP_2,5.22
yadā vijṛmbhate 'nanto madāghūrṇitalocanaḥ
tadā calati bhūr eṣā sādritoyā sakānanā //
ViP_2,5.23
gandharvāpsarasaḥ siddhāḥ kiṃnaroragacāraṇāḥ
nāntaṃ guṇānāṃ gacchanti tenānanto 'yam avyayaḥ //
ViP_2,5.24
yasya nāgavadhūhastair lepitaṃ haricandanam
muhuḥ śvāsānilāpāstaṃ yāti dikṣūdavāsatām //
ViP_2,5.25
yam ārādhya purāṇarṣir gargo jyotīṃṣi tattvataḥ
jñātavān sakalaṃ caiva nimittapaṭhitaṃ phalam //
ViP_2,5.26
teneyaṃ nāgavaryeṇa śirasā vidhṛtā mahī
bibharti mālāṃ lokānāṃ sadevāsuramānuṣām //
ViP_2,5.27
[[iti śrīviṣṇupurāṇe dvitīye 'ṃśe pañcamo 'dhyāyaḥ ]]
tataś ca narakān vipra bhuvo 'dhaḥ salilasya ca
pāpino yeṣu pātyante tāñ chṛṇuṣva mahāmune //
ViP_2,6.1
rauravaḥ sūkaro rodhas tālo viśasanas tathā
mahājvālas taptakumbho lavaṇo 'tha vilohitaḥ //
ViP_2,6.2
rudhirāmbho vaitaraṇī kṛmiśaḥ kṛmibhojanaḥ
asipatravanaṃ kṛṣṇo lālābhakṣaś ca dāruṇaḥ //
ViP_2,6.3
tathā pūyavahaḥ pāpo vahnijvālo hy adhaḥśirāḥ
saṃdaṃśaḥ kṛṣṇasūtraś ca tamaś cāvīcir eva ca //
ViP_2,6.4
śvabhojano 'thāpratiṣṭho avīciś ca tathāparaḥ
ity evamādayaś cānye narakā bhṛśadāruṇāḥ //
ViP_2,6.5
yamasya viṣaye ghorāḥ śastrāgnibhayadāyinaḥ
patanti yeṣu puruṣāḥ pāpakarmaratās tu ye //
ViP_2,6.6
kūṭasākṣī tathāsamyak pakṣapātena yo vadet
yaś cānyad anṛtaṃ vakti sa naro yāti rauravam //
ViP_2,6.7
bhrūṇahā guruhantā ca goghnaś ca munisattama
yānti te narakaṃ rodhaṃ yaś cocchvāsanirodhakaḥ //
ViP_2,6.8
surāpo brahmahā hartā suvarṇasya ca sūkare
prayāti narake yaś ca taiḥ saṃsargam upaiti vai //
ViP_2,6.9
rājanyavaiśyahā tāle tathaiva gurutalpagaḥ
taptakumbhe svasāgāmī hanti rājabhaṭāṃś ca yaḥ //
ViP_2,6.10
sādhvīvikrayakṛd bandhapālaḥ kesarivikrayī
taptalohe patanty ete yaś ca bhaktaṃ parityajet //
ViP_2,6.11
snuṣāṃ sutāṃ cāpi gatvā mahājvāle nipātyate
avamantā gurūṇāṃ yo yaś cākroṣṭā narādhamaḥ //
ViP_2,6.12
vedadūṣayitā yaś ca vedavikrayakaś ca yaḥ
agamyagāmī yaś ca syāt te yānti lavaṇaṃ dvija //
ViP_2,6.13
cauro vimohe patati maryādādūṣakas tathā // ViP_2,6.14
devadvijapitṛdveṣṭā ratnadūṣayitā ca yaḥ
sa yāti kṛmibhakṣe vai kṛmiśe ca duriṣṭakṛt //
ViP_2,6.15
pitṛdevātithīn yas tu paryaśnāti narādhamaḥ
lālābhakṣe sa yāty ugre śarakartā ca vedhake //
ViP_2,6.16
karoti karṇino yaś ca yaś ca khaḍgādikṛn naraḥ
prayānty ete viśasane narake bhṛśadāruṇe //
ViP_2,6.17
asatpratigrahītā tu narake yāty adhomukhe
ayājyayājakas tatra tathā nakṣatrasūcakaḥ //
ViP_2,6.18
vegī pūyavahaṃ caiko yāti miṣṭānnabhuṅ naraḥ // ViP_2,6.19
lākṣāmāṃsarasānāṃ ca tilānāṃ lavaṇasya ca
vikretā brāhmaṇo yāti tam eva narakaṃ dvija //
ViP_2,6.20
mārjārakukkuṭacchāgaśvavarāhavihaṃgamān
poṣayan narakaṃ yāti tam eva dvijasattama //
ViP_2,6.21
apūpavikrayāc caiva tathā pustakavikrayāḥ // ViP_2,6.21*8
raṅgopajīvī kaivartaḥ kuṇḍāśī garadas tathā
sūcī māhiṣikaś caiva parvagāmī ca yo dvijaḥ //
ViP_2,6.22
agāradāhī mitraghnaḥ śākunir grāmayājakaḥ
rudhirāndhe patanty ete somaṃ vikrīṇate ca ye //
ViP_2,6.23
madhuhā grāmahantā ca yāti vaitaraṇīṃ naraḥ // ViP_2,6.24
dhanayauvanamattās tu maryādābhedino hi ye
te kṛṣṇe yānty aśaucāś ca kuhakājīvinaś ca ye //
ViP_2,6.25
asipatravanaṃ yāti vanacchedī vṛthaiva yaḥ
aurabhriko mṛgavyādho vahnijvāle patanti vai //
ViP_2,6.26
yānty ete dvija tatraiva yaś cāpākeṣu vahnidaḥ // ViP_2,6.27
vrateṣu lopako yaś ca svāśramād vicyutaś ca yaḥ
saṃdaṃśayātanāmadhye patatas tāv ubhāv api //
ViP_2,6.28
divā svapneṣu skandante ye narā brahmacāriṇaḥ
putrair adhyāpitā ye ca te patanti śvabhojane //
ViP_2,6.29
ete cānye ca narakāḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ
yeṣu duṣkṛtakarmāṇaḥ pacyante yātanāgatāḥ //
ViP_2,6.30
tathaiva pāpāny etāni tathānyāni sahasraśaḥ
bhujyante yāni puruṣair narakāntaragocaraiḥ //
ViP_2,6.31
varṇāśramaviruddhaṃ ca karma kurvanti ye narāḥ
karmaṇā manasā vācā nirayeṣu patanti te //
ViP_2,6.32
adhaḥśirobhir dṛśyante nārakair divi devatāḥ
devāś cādhomukhān sarvān adhaḥ paśyanti nārakān //
ViP_2,6.33
sthāvarāḥ kṛmayo 'bjāś ca pakṣiṇaḥ paśavo narāḥ
dhārmikās tridaśās tadvan mokṣiṇaś ca yathākramam //
ViP_2,6.34
sahasrabhāgaprathamā dvitīyānukramās tathā
sarve hy ete mahābhāga yāvan muktisamāśrayāḥ //
ViP_2,6.35
yāvanto jantavaḥ svarge tāvanto narakaukasaḥ
pāpakṛd yāti narakaṃ prāyaścittaparāṅmukhaḥ //
ViP_2,6.36
pāpānām anurūpāṇi prāyaścittāni yad yathā
tathā tathaiva saṃsmṛtya proktāni paramarṣibhiḥ //
ViP_2,6.37
pāpe gurūṇi guruṇi svalpāny alpe ca tadvidaḥ
prāyaścittāni maitreya jaguḥ svāyaṃbhuvādayaḥ //
ViP_2,6.38
prāyaścittāny aśeṣāṇi tapaḥkarmātmakāni vai
yāni teṣām aśeṣāṇāṃ kṛṣṇānusmaraṇaṃ param //
ViP_2,6.39
kṛte pāpe 'nutāpo vai yasya puṃsaḥ prajāyate
prāyaścittaṃ tu tasyaikaṃ harisaṃsmaraṇaṃ param //
ViP_2,6.40
prātar niśi tathā saṃdhyāmadhyāhnādiṣu saṃsmaran
nārāyaṇam avāpnoti sadyaḥ pāpakṣayaṃ naraḥ //
ViP_2,6.41
viṣṇusaṃsmaraṇāt kṣīṇasamastakleśasaṃcayaḥ
muktiṃ prayāti svargāptis tasya vighno 'numīyate //
ViP_2,6.42
vāsudeve mano yasya japahomārcanādiṣu
tasyāntarāyo maitreya devendratvādikaṃ phalam //
ViP_2,6.43
kva nākapṛṣṭhagamanaṃ punarāvṛttilakṣaṇam
kva japo vāsudeveti muktibījam anuttamam //
ViP_2,6.44
tasmād aharniśaṃ viṣṇuṃ saṃsmaran puruṣo mune
na yāti narakaṃ śuddhaḥ saṃkṣīṇākhilapātakaḥ //
ViP_2,6.45
manaḥprītikaraḥ svargo narakas tadviparyayaḥ
narakasvargasaṃjñe vai pāpapuṇye dvijottama //
ViP_2,6.46
vastv ekam eva duḥkhāya sukhāyerṣyodbhavāya ca
kopāya ca yatas tasmād vastu vastvātmakaṃ kutaḥ //
ViP_2,6.47
tad eva prītaye bhūtvā punar duḥkhāya jāyate
tad eva kopāya yataḥ prasādāya ca jāyate //
ViP_2,6.48
tasmād duḥkhātmakaṃ nāsti na ca kiṃcit sukhātmakam
manasaḥ pariṇāmo 'yaṃ sukhaduḥkhādilakṣaṇaḥ //
ViP_2,6.49
jñānam eva paraṃ brahma jñānaṃ bandhāya ceṣyate
jñānātmakam idaṃ viśvaṃ na jñānād vidyate param //
ViP_2,6.50
vidyāvidyeti maitreya jñānam evopadhāraya // ViP_2,6.51
evam etan mayākhyātaṃ bhavato maṇḍalaṃ bhuvaḥ
pātālāni ca sarvāṇi tathaiva narakā dvija //
ViP_2,6.52
samudrāḥ parvatāś caiva dvīpā varṣāṇi nimnagāḥ
saṃkṣepāt sarvam ākhyātaṃ kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi //
ViP_2,6.53
[[iti śrīviṣṇupurāṇe dvitīye 'ṃśe ṣaṣṭho 'dhyāyaḥ ]]
kathitaṃ bhavatā brahman mamaitad akhilaṃ tvayā
bhuvarlokādikāṃl lokāñ śrotum icchāmy ahaṃ mune //
ViP_2,7.1
tathaiva grahasaṃsthānaṃ pramāṇāni yathātatham
samācakṣva mahābhāga mahyaṃ tvaṃ paripṛcchate //
ViP_2,7.2
ravicandramasor yāvan mayūkhair avabhāsyate
sasamudrasaricchailā tāvatī pṛthivī smṛtā //
ViP_2,7.3
yāvatpramāṇā pṛthivī vistāraparimaṇḍalāt
nabhas tāvatpramāṇaṃ vai vyāsamaṇḍalato dvija //
ViP_2,7.4
bhūmer yojanalakṣe tu sauraṃ maitreya maṇḍalam
lakṣe divākarasyāpi maṇḍalaṃ śaśinaḥ sthitam //
ViP_2,7.5
pūrṇe śatasahasre tu yojanānāṃ niśākarāt
nakṣatramaṇḍalaṃ kṛtsnam upariṣṭāt prakāśate //
ViP_2,7.6
dve lakṣe cottare brahman budho nakṣatramaṇḍalāt
tāvatpramāṇabhāge tu budhasyāpy uśanā sthitaḥ //
ViP_2,7.7
aṅgārako 'pi śukrasya tatpramāṇe vyavasthitaḥ
lakṣadvaye tu bhaumasya sthito devapurohitaḥ //
ViP_2,7.8
saurir bṛhaspateś cordhvaṃ dvilakṣe samavasthitaḥ
saptarṣimaṇḍalaṃ tasmāl lakṣam ekaṃ dvijottama //
ViP_2,7.9
ṛṣibhyas tu sahasrāṇāṃ śatād ūrdhvaṃ vyavasthitaḥ
meḍhībhūtaḥ samastasya jyotiścakrasya vai dhruvaḥ //
ViP_2,7.10
trailokyam etat kathitam utsedhena mahāmune
ijyāphalasya bhūr eṣā ijyā cātra pratiṣṭhitā //
ViP_2,7.11
dhruvād ūrdhvaṃ maharloko yatra te kalpavāsinaḥ
ekayojanakoṭī tu maharloko 'bhidhīyate //
ViP_2,7.12
dve koṭī tu jano loko yatra te brahmaṇaḥ sutāḥ
sanandanādyāḥ kathitā maitreyāmalacetasaḥ //
ViP_2,7.13
caturguṇottare cordhvaṃ janalokāt tapaḥ smṛtaḥ
vairājā yatra te devāḥ sthitā dāhavivarjitāḥ //
ViP_2,7.14
ṣaḍguṇena tapolokāt satyaloko virājate
apunarmārakā yatra brahmaloko hi sa smṛtaḥ //
ViP_2,7.15
pādagamyaṃ tu yat kiṃcid vastv asti pṛthivīmayam
sa bhūrlokaḥ samākhyāto vistaro 'sya mayoditaḥ //
ViP_2,7.16
bhūmisūryāntaraṃ yat tu siddhādimunisevitam
bhuvarlokas tu so 'py ukto dvitīyo munisattama //
ViP_2,7.17
dhruvasūryāntaraṃ yat tu niyutāni caturdaśa
svarlokaḥ so 'pi gadito lokasaṃsthānacintakaiḥ //
ViP_2,7.18
trailokyam etat kṛtakaṃ maitreya paripaṭhyate
janas tapas tathā satyam iti cākṛtakaṃ trayam //
ViP_2,7.19
kṛtakākṛtayor madhye maharloka iti smṛtaḥ
śūnyo bhavati kalpānte yo 'tyantaṃ na vinaśyati //
ViP_2,7.20
ete sapta mayā lokā maitreya kathitās tava
pātālāni ca saptaiva brahmāṇḍasyaiṣa vistaraḥ //
ViP_2,7.21
etad aṇḍakaṭāhena tiryak cordhvam adhas tathā
kapitthasya yathā bījaṃ sarvato vai samāvṛtam //
ViP_2,7.22
daśottareṇa payasā maitreyāṇḍaṃ ca tad vṛtam
sarvo 'mbuparidhāno 'sau vahninā veṣṭito bahiḥ //
ViP_2,7.23
vahniś ca vāyunā vāyur maitreya nabhasā vṛtaḥ
bhūtādinā nabhaḥ so 'pi mahatā pariveṣṭitaḥ
daśottarāṇy aśeṣāṇi maitreyaitāni sapta vai //
ViP_2,7.24
mahāntaṃ ca samāvṛtya pradhānaṃ samavasthitam
anantasya na tasyāntaḥ saṃkhyānaṃ vāpi vidyate //
ViP_2,7.25
tad anantam asaṃkhyātapramāṇaṃ cāpi vai yataḥ
hetubhūtam aśeṣasya prakṛtiḥ sā parā mune //
ViP_2,7.26
aṇḍānāṃ tu sahasrāṇāṃ sahasrāṇy ayutāni ca
īdṛśānāṃ tathā tatra koṭikoṭiśatāni ca //
ViP_2,7.27
dāruṇy agnir yathā tailaṃ tile tadvat pumān api
pradhāne 'vasthito vyāpī cetanātmātmavedanaḥ //
ViP_2,7.28
pradhānaṃ ca pumāṃś caiva sarvabhūtātmabhūtayā
viṣṇuśaktyā mahābuddhe vṛtau saṃśrayadharmiṇau //
ViP_2,7.29
tayoḥ saiva pṛthagbhāvakāraṇaṃ saṃśrayasya ca
kṣobhakāraṇabhūtā ca sargakāle mahāmate //
ViP_2,7.30
yathā saktaṃ jale vāto bibharti kaṇikāśatam
śaktiḥ sāpi tathā viṣṇoḥ pradhānapuruṣātmakam //
ViP_2,7.31
yathā ca pādapo mūlaskandhaśākhādisaṃyutaḥ
ādibījāt prabhavati bījāny anyāni vai tataḥ //
ViP_2,7.32
prabhavanti tatas tebhyaḥ saṃbhavanty apare drumāḥ
te 'pi tallakṣaṇadravyakāraṇānugatā mune //
ViP_2,7.33
evam avyākṛtāt pūrvaṃ jāyante mahadādayaḥ
viśeṣāntās tatas tebhyaḥ saṃbhavanti surādayaḥ
tebhyaś ca putrās teṣāṃ ca putrāṇām apare sutāḥ //
ViP_2,7.34
bījād vṛkṣapraroheṇa yathā nāpacayas taroḥ
bhūtānāṃ bhūtasargeṇa naivāsty apacayas tathā //
ViP_2,7.35
saṃnidhānād yathākāśakālādyāḥ kāraṇaṃ taroḥ
tathaivāpariṇāmena viśvasya bhagavān hariḥ //
ViP_2,7.36
vrīhibīje yathā mūlaṃ nālaṃ patrāṅkurau tathā
kāṇḍakoṣas tathā puṣpaṃ kṣīraṃ tadvac ca taṇḍulāḥ //
ViP_2,7.37
tuṣāḥ kaṇāś ca santo vai yānty āvirbhāvam ātmanaḥ
prarohahetusāmagrīm āsādya munisattama //
ViP_2,7.38
tathā karmasv anekeṣu devādyāḥ samavasthitāḥ
viṣṇuśaktiṃ samāsādya praroham upayānti vai //
ViP_2,7.39
sa ca viṣṇuḥ paraṃ brahma yataḥ sarvam idaṃ jagat
jagac ca yo yatra cedaṃ yasmiṃś ca layam eṣyati //
ViP_2,7.40
tad brahma tat paraṃ dhāma sadasatparamaṃ padam
yasya sarvam abhedena jagad etac carācaram //
ViP_2,7.41
sa eva mūlaprakṛtir vyaktarūpī jagac ca saḥ
tasminn eva layaṃ sarvaṃ yāti tatra ca tiṣṭhati //
ViP_2,7.42
kartā kriyāṇāṃ sa ca ijyate kratuḥ sa eva tatkarmaphalaṃ ca tasya yat
srugādi yat sādhanam apy aśeṣato harer na kiṃcid vyatiriktam asti vai //
ViP_2,7.43
[[iti śrīviṣṇupurāṇe dvitīye 'ṃśe saptamo 'dhyāyaḥ ]]
vyākhyātam etad brahmāṇḍasaṃsthānaṃ tava suvrata
tataḥ pramāṇasaṃsthāne sūryādīnāṃ śṛṇuṣva me //
ViP_2,8.1
yojanānāṃ sahasrāṇi bhāskarasya ratho nava
īṣādaṇḍas tathaivāsya dviguṇo munisattama //
ViP_2,8.2
sārdhakoṭis tathā sapta niyutāny adhikāni vai
yojanānāṃ tu tasyākṣas tatra cakraṃ pratiṣṭhitam //
ViP_2,8.3
trinābhimati pañcāre ṣaṇṇeminy akṣayātmake
saṃvatsaramaye kṛtsnaṃ kālacakraṃ pratiṣṭhitam //
ViP_2,8.4
catvāriṃśat sahasrāṇi dvitīyo 'kṣo vivasvataḥ
pañcānyāni tu sārdhāni syandanasya mahāmate //
ViP_2,8.5
akṣapramāṇam ubhayoḥ pramāṇaṃ tadyugārdhayoḥ
hrasvo 'kṣas tadyugārdhaṃ ca dhruvādhāro rathasya vai
dvitīye 'kṣe tu tac cakraṃ saṃsthitaṃ mānasācale //
ViP_2,8.6
hayāś ca sapta chandāṃsi teṣāṃ nāmāni me śṛṇu
gāyatrī ca bṛhaty uṣṇig jagatī triṣṭub eva ca
anuṣṭup paṅktir ity uktāś chandāṃsi harayo raveḥ //
ViP_2,8.7
mānasottaraśaile tu pūrvato vāsavī purī
dakṣiṇena yamasyānyā pratīcyāṃ varuṇasya ca
uttareṇa ca somasya tāsāṃ nāmāni me śṛṇu //
ViP_2,8.8
vasvokasārā śakrasya yāmyā saṃyamanī tathā
purī sukhā jaleśasya somasya ca vibhāvarī //
ViP_2,8.9
kāṣṭhāṃ gato dakṣiṇataḥ kṣipteṣur iva sarpati
maitreya bhagavān bhānur jyotiṣāṃ cakrasaṃyutaḥ //
ViP_2,8.10
ahorātravyavasthānakāraṇaṃ bhagavān raviḥ
devayānaḥ paraḥ panthā yogināṃ kleśasaṃkṣaye //
ViP_2,8.11
divasasya ravir madhye sarvakālaṃ vyavasthitaḥ
sarvadvīpeṣu maitreya niśārdhasya ca saṃmukhaḥ //
ViP_2,8.12
udayāstamane caiva sarvakālaṃ tu saṃmukhe
diśāsv aśeṣāsu tathā maitreya vidiśāsu ca //
ViP_2,8.13
yair yatra dṛśyate bhāsvān sa teṣām udayaḥ smṛtaḥ
tirobhāvaṃ ca yatraiti tatraivāstamanaṃ raveḥ //
ViP_2,8.14
naivāstamanam arkasya nodayaḥ sarvadā sataḥ
udayāstamanākhyaṃ hi darśanādarśanaṃ raveḥ //
ViP_2,8.15
śakrādīnāṃ pure tiṣṭhan spṛśaty eṣa puratrayam
vikarṇau dvau vikarṇasthas trīn koṇān dve pure tathā //
ViP_2,8.16
udito vardhamānābhir āmadhyāhnāt tapan raviḥ
tataḥ paraṃ hrasantībhir gobhir astaṃ niyacchati //
ViP_2,8.17
udayāstamanābhyāṃ ca smṛte pūrvāpare diśau
yāvat purastāt tapati tāvat pṛṣṭhe ca pārśvayoḥ //
ViP_2,8.18
ṛte 'maragirer meror upari brahmaṇaḥ sabhām
ye ye marīcayo 'rkasya prayānti brahmaṇaḥ sabhām
te te nirastās tadbhāsā pratīpam upayānti vai //
ViP_2,8.19
tasmād diśy uttarasyāṃ vai divārātriḥ sadaiva hi
sarveṣāṃ dvīpavarṣāṇāṃ merur uttarato yataḥ //
ViP_2,8.20
prabhā vivasvato rātrāv astaṃ gacchati bhāskare
viśaty agnim ato rātrau vahnir dūrāt prakāśate //
ViP_2,8.21
vahnipādas tathā bhānuṃ dineṣv āviśati dvija
atīva vahnisaṃyogād ataḥ sūryaḥ prakāśate //
ViP_2,8.22
tejasī bhāskarāgneye prakāśoṣṇasvarūpiṇī
parasparānupraveśād āpyāyete divāniśam //
ViP_2,8.23
dakṣiṇottarabhūmyardhe samuttiṣṭhati bhāskare
ahorātraṃ viśaty ambhas tamaḥprākāśyaśīlavat //
ViP_2,8.24
ātāmrā hi bhavanty āpo divā naktapraveśanāt
dinaṃ viśati caivāmbho bhāskare 'stam upāgate
tasmāc chuklībhavanty āpo naktam ahnaḥ praveśanāt //
ViP_2,8.25
evaṃ puṣkaramadhye tu yadā yāti divākaraḥ
triṃśadbhāgaṃ tu medinyās tadā mauhūrtikī gatiḥ //
ViP_2,8.26
kulālacakraparyanto bhramann eṣa divākaraḥ
karoty ahas tathā rātriṃ vimuñcan medinīṃ dvija //
ViP_2,8.27
ayanasyottarasyādau makaraṃ yāti bhāskaraḥ
tataḥ kumbhaṃ ca mīnaṃ ca rāśe rāśyantaraṃ dvija //
ViP_2,8.28
triṣv eteṣv atha bhukteṣu tato vaiṣuvatīṃ gatim
prayāti savitā kurvann ahorātraṃ tataḥ samam //
ViP_2,8.29
tato rātriḥ kṣayaṃ yāti vardhate 'nudinaṃ dinam // ViP_2,8.30
tataś ca mithunasyānte parāṃ kāṣṭhām upāgataḥ
rāśiṃ karkaṭakaṃ prāpya kurute dakṣiṇāyanam //
ViP_2,8.31
kulālacakraparyanto yathā śīghraṃ pravartate
dakṣiṇe prakrame sūryas tathā śīghraṃ pravartate //
ViP_2,8.32
ativegitayā kālaṃ vāyuvegagatiś caran
tasmāt prakṛṣṭāṃ bhūmiṃ tu kālenālpena gacchati //
ViP_2,8.33
sūryo dvādaśabhiḥ śaighryān muhūrtair dakṣiṇāyane
trayodaśārdham ṛkṣāṇām ahnā tu carate dvija
muhūrtais tāvadṛkṣāṇi naktam aṣṭādaśaiś caran //
ViP_2,8.34
kulālacakramadhyastho yathā mandaṃ prasarpati
tathodagayane sūryaḥ sarpate mandavikramaḥ //
ViP_2,8.35
tasmād dīrgheṇa kālena bhūmim alpāṃ tu gacchati
aṣṭādaśamuhūrtaṃ yad uttarāyaṇapaścimam //
ViP_2,8.36
ahar bhavati tatrāpi carate mandavikramaḥ // ViP_2,8.37
trayodaśārdham ahnaiva ṛkṣāṇāṃ carate raviḥ
muhūrtais tāvadṛkṣāṇi rātrau dvādaśabhiś caran //
ViP_2,8.38
adho mandataraṃ nābhyāṃ cakraṃ bhramati vai yathā
mṛtpiṇḍa iva madhyastho dhruvo bhramati vai tathā //
ViP_2,8.39
kulālacakranābhis tu yathā tatraiva vartate
dhruvas tathā hi maitreya tatraiva parivartate //
ViP_2,8.40
ubhayoḥ kāṣṭhayor madhye bhramato maṇḍalāni ca
divā naktaṃ ca sūryasya mandā śīghrā ca vai gatiḥ //
ViP_2,8.41
mandāhni yasminn ayane śīghrā naktaṃ tadā gatiḥ
śīghrā niśi yadā cāsya tadā mandā divā gatiḥ //
ViP_2,8.42
ekapramāṇam evaiṣa mārgaṃ yāti divākaraḥ
ahorātreṇa yo bhuṅkte samastā rāśayo dvija //
ViP_2,8.43
ṣaḍ eva rāśayo bhuṅkte rātrāv anyāṃś ca ṣaḍ divā // ViP_2,8.44
rāśipramāṇajanitā dīrghahrasvātmatā dine
tathā niśāyāṃ rāśīnāṃ pramāṇair laghudīrghatā //
ViP_2,8.45
dināder dīrghahrasvatvaṃ tadbhogenaiva jāyate
uttare prakrame śīghrā niśi mandā gatir divā //
ViP_2,8.46
dakṣiṇe tv ayane caiva viparītā vivasvataḥ // ViP_2,8.47
uṣā rātriḥ samākhyātā vyuṣṭiś cāpy ucyate dinam
procyate ca tathā saṃdhyā uṣāvyuṣṭyor yad antaram //
ViP_2,8.48
saṃdhyākāle tu saṃprāpte raudre paramadāruṇe
mandehā rākṣasā ghorāḥ sūryam icchanti khāditum //
ViP_2,8.49
prajāpatikṛtaḥ śāpas teṣāṃ maitreya rakṣasām
akṣayatvaṃ śarīrāṇāṃ maraṇaṃ ca dine dine //
ViP_2,8.50
tataḥ sūryasya tair yuddhaṃ bhavaty atyantadāruṇam
tato dvijottamās toyaṃ yat kṣipanti mahāmune //
ViP_2,8.51
oṃkārabrahmasaṃyuktaṃ gāyatryā cābhimantritam
tena dahyanti te pāpā vajrībhūtena vāriṇā //
ViP_2,8.52
agnihotre hūyate yā samantrā prathamāhutiḥ
sūryo jyotiḥ sahasrāṃśus tayā dīpyati bhāskaraḥ //
ViP_2,8.53
oṃkāro bhagavān viṣṇus tridhāmā vacasāṃ patiḥ
taduccāraṇatas te tu vināśaṃ yānti rākṣasāḥ //
ViP_2,8.54
vaiṣṇavo 'ṃśaḥ paraḥ sūryo yo 'ntarjyotir asaṃplavam
abhidhāyaka oṃkāras tasya sa prerakaḥ paraḥ //
ViP_2,8.55
tena tat preritaṃ jyotir oṃkāreṇātha dīptimat
dahaty aśeṣarakṣāṃsi mandehākhyāny aghāni vai //
ViP_2,8.56
tasmān nollaṅghanaṃ kāryaṃ saṃdhyopāsanakarmaṇaḥ
sa hanti sūryaṃ saṃdhyāyā nopāstiṃ kurute hi yaḥ //
ViP_2,8.57
tataḥ prayāti bhagavān brāhmaṇair abhirakṣitaḥ
vālakhilyādibhiś caiva jagataḥ pālanodyataḥ //
ViP_2,8.58
.... .... prabhur vaikhānasair api // ViP_2,8.58*9:1
mahātmabhir mahātmā vai .... .... // ViP_2,8.58*9:2
kāṣṭhā nimeṣā daśa pañca caiva triṃśac ca kāṣṭhā gaṇayet kalāṃ tām
triṃśatkalāś caiva bhaven muhūrtas tais triṃśatā rātryahanī samete //
ViP_2,8.59
hrāsavṛddhī tv aharbhāgair divasānāṃ yathākramam
saṃdhyā muhūrtamātrā vai hrāsavṛddhau samā smṛtā //
ViP_2,8.60
rekhāprabhṛty athāditye trimuhūrtagate tu vai
prātaḥ smṛtas tataḥ kālo bhāgaś cāhnaḥ sa pañcamaḥ //
ViP_2,8.61
tasmāt prātastanāt kālāt trimuhūrtas tu saṃgavaḥ
madhyāhnas trimuhūrtas tu tasmāt kālāt tu saṃgavāt //
ViP_2,8.62
tasmān mādhyāhnikāt kālād aparāhṇa iti smṛtaḥ
traya eva muhūrtās tu kālabhāgaḥ smṛto budhaiḥ //
ViP_2,8.63
aparāhṇe vyatīte tu kālaḥ sāyāhna ucyate
daśapañcamuhūrtāho muhūrtās traya eva ca //
ViP_2,8.64
daśapañcamuhūrtaṃ vai ahar vaiṣuvataṃ smṛtam // ViP_2,8.65
vardhate 'ho hrasati ca ayane dakṣiṇottare
ahas tu grasate rātriṃ rātrir grasati vāsaram //
ViP_2,8.66
śaradvasantayor madhye viṣuvaṃ tu vibhāvyate
tulāmeṣagate bhānau samarātridinaṃ tu tat //
ViP_2,8.67
karkaṭāvasthite bhānau dakṣiṇāyanam ucyate
uttarāyaṇam apy uktaṃ makarasthe divākare //
ViP_2,8.68
triṃśanmuhūrtaṃ kathitam ahorātraṃ tu yan mayā
tāni pañcadaśa brahman pakṣa ity abhidhīyate //
ViP_2,8.69
māsaḥ pakṣadvayenokto dvau māsau cārkajāv ṛtuḥ
ṛtutrayaṃ cāpy ayanaṃ dve 'yane varṣasaṃjñite //
ViP_2,8.70
saṃvatsarādayaḥ pañca caturmāsavikalpitāḥ
niścayaḥ sarvakālasya yugam ity abhidhīyate //
ViP_2,8.71
saṃvatsaras tu prathamo dvitīyaḥ parivatsaraḥ
idvatsaras tṛtīyas tu caturthaś cānuvatsaraḥ
vatsaraḥ pañcamaś cātra kālo 'yaṃ yugasaṃjñitaḥ //
ViP_2,8.72
yaḥ śvetasyottare śailaḥ śṛṅgavān iti viśrutaḥ
trīṇi tasya tu śṛṅgāṇi yair asau śṛṅgavān smṛtaḥ //
ViP_2,8.73
dakṣiṇaṃ cottaraṃ caiva madhyaṃ vaiṣuvataṃ tathā
śaradvasantayor madhye tad bhānuḥ pratipadyate
meṣādau ca tulādau ca maitreya viṣuvatsthitaḥ //
ViP_2,8.74
tadā tulyam ahorātraṃ karoti timirāpahaḥ
daśapañcamuhūrtaṃ vai tad etad ubhayaṃ smṛtam //
ViP_2,8.75
prathame kṛttikābhāge yadā bhāsvāṃs tadā śaśī
viśākhānāṃ caturthe 'ṃśe mune tiṣṭhaty asaṃśayam //
ViP_2,8.76
viśākhānāṃ yadā sūryaś caraty aṃśaṃ tṛtīyakam
tadā candraṃ vijānīyāt kṛttikāśirasi sthitam //
ViP_2,8.77
tadaiva viṣuvākhyo vai kālaḥ puṇyo 'bhidhīyate
tadā dānāni deyāni devebhyaḥ prayatātmabhiḥ //
ViP_2,8.78
brāhmaṇebhyaḥ pitṛbhyaś ca mukham etat tu dānajam
dattadānas tu viṣuve kṛtakṛtyo 'bhijāyate //
ViP_2,8.79
ahorātrārdhamāsau tu kalāḥ kāṣṭhāḥ kṣaṇās tathā
paurṇamāsī tathā jñeyā amāvāsyā tathaiva ca
sinīvālī kuhūś caiva rākā cānumatis tathā //
ViP_2,8.80
tapastapasyau madhumādhavau ca śukraḥ śuciś cāyanam uttaraṃ syāt
nabho nabhasyo 'tha iṣaś ca sorjaḥ sahaḥsahasyāv iti dakṣiṇaṃ syāt //
ViP_2,8.81
lokālokas tu yaḥ śailaḥ prāgukto bhavato mayā
lokapālās tu catvāras tatra tiṣṭhanti suvratāḥ //
ViP_2,8.82
sudhāmā śaṅkhapāc caiva kardamasyātmajau dvija
hiraṇyaromā caivānyaś caturthaḥ ketumān api //
ViP_2,8.83
nirdvaṃdvā nirabhīmānā nistandrā niṣparigrahāḥ
lokapālāḥ sthitā hy ete lokāloke caturdiśam //
ViP_2,8.84
uttaraṃ yad agastyasya ajavīthyāś ca dakṣiṇam
pitṛyānaḥ sa vai panthā vaiśvānarapathād bahiḥ //
ViP_2,8.85
tatrāsate mahātmāna ṛṣayo ye 'gnihotriṇaḥ
bhūtārambhakṛtaṃ brahma śaṃsanta ṛtvigudyatāḥ
lokārambhaṃ prārabhante teṣāṃ panthāḥ sa dakṣiṇaḥ //
ViP_2,8.86
calitaṃ te punar brahma sthāpayanti yuge yuge
saṃtatyā tapasā caiva maryādābhiḥ śrutena ca //
ViP_2,8.87
jāyamānās tu pūrve tu paścimānāṃ gṛheṣu vai
paścimāś caiva pūrveṣāṃ jāyante nidhaneṣv iha //
ViP_2,8.88
evam āvartamānās te tiṣṭhanty ābhūtasaṃplavāt
savitur dakṣiṇaṃ mārgaṃ śritā hy ācandratārakam //
ViP_2,8.89
nāgavīthyuttaraṃ yac ca saptarṣibhyaś ca dakṣiṇam
uttaraḥ savituḥ panthā devayānas tu sa smṛtaḥ //
ViP_2,8.90
tatra te vaśinaḥ siddhā vimalā brahmacāriṇaḥ
saṃtatiṃ te jugupsanti tasmān mṛtyur jitaś ca taiḥ //
ViP_2,8.91
aṣṭāśītisahasrāṇi yatīnām ūrdhvaretasām
udakpanthānam aryamṇaḥ śritā hy ābhūtasaṃplavāt //
ViP_2,8.92
te 'saṃprayogāl lobhasya maithunasya ca varjanāt
icchādveṣāpravṛttyā ca bhūtārambhavivarjanāt //
ViP_2,8.93
punaś cākāmasaṃyogāc śabdāder doṣadarśanāt
ity ebhiḥ kāraṇaiḥ śuddhās te 'mṛtatvaṃ hi bhejire //
ViP_2,8.94
ābhūtasaṃplavaṃ sthānam amṛtatvaṃ vibhāvyate
trailokyasthitikālo 'yam apunarmāra ucyate //
ViP_2,8.95
brahmahatyāśvamedhābhyāṃ pāpapuṇyakṛto vidhiḥ
ābhūtasaṃplavāntāntaṃ phalam uktaṃ tayor dvija //
ViP_2,8.96
yāvanmātrapradeśe tu maitreyāvasthito dhruvaḥ
kṣayam āyāti tāvat tu bhūmer ābhūtasaṃplave //
ViP_2,8.97
ūrdhvottaram ṛṣibhyas tu dhruvo yatra vyavasthitaḥ
etad viṣṇupadaṃ divyaṃ tṛtīyaṃ vyomni bhāsvaram //
ViP_2,8.98
nirdhūtadoṣapaṅkānāṃ yatīnāṃ saṃyatātmanām
sthānaṃ tat paramaṃ vipra puṇyapāpaparikṣaye //
ViP_2,8.99
apuṇyapuṇyoparame kṣīṇāśeṣāptihetavaḥ
yatra gatvā na śocanti tad viṣṇoḥ paramaṃ padam //
ViP_2,8.100
dharmadhruvādyās tiṣṭhanti yatra te lokasākṣiṇaḥ
tatsārṣṭyotpannayogeddhās tad viṣṇoḥ paramaṃ padam //
ViP_2,8.101
yatrotam etat protaṃ ca yad bhūtaṃ sacarācaram
bhāvyaṃ ca viśvaṃ maitreya tad viṣṇoḥ paramaṃ padam //
ViP_2,8.102
divīva cakṣur ātataṃ vitataṃ yan mahātmanām
vivekajñānadṛṣṭaṃ ca tad viṣṇoḥ paramaṃ padam //
ViP_2,8.103
yasmin pratiṣṭhito bhāsvān meḍhībhūtaḥ svayaṃ dhruvaḥ
dhruve ca sarvajyotīṃṣi jyotiṣv ambhomuco dvija //
ViP_2,8.104
megheṣu saṃtatā vṛṣṭir vṛṣṭeḥ sṛṣṭeś ca poṣaṇam
āpyāyanaṃ ca sarveṣāṃ devādīnāṃ mahāmune //
ViP_2,8.105
tataś cājyāhutidvārā poṣitās te havirbhujaḥ
vṛṣṭeḥ kāraṇatāṃ yānti bhūtānāṃ sthitaye punaḥ //
ViP_2,8.106
evam etat padaṃ viṣṇos tṛtīyam amalātmakam
ādhārabhūtaṃ lokānāṃ trayāṇāṃ vṛṣṭikāraṇam //
ViP_2,8.107
tataḥ prabhavati brahman sarvapāpaharā sarit
gaṅgā devāṅganāṅgānām anulepanapiñjarā //
ViP_2,8.108
vāmapādāmbujāṅguṣṭhanakhasrotovinirgatām
viṣṇor bibharti yāṃ bhaktyā śirasāharniśaṃ dhruvaḥ //
ViP_2,8.109
tataḥ saptarṣayo yasyāḥ prāṇāyāmaparāyaṇāḥ
tiṣṭhanti vīcimālābhir uhyamānajaṭājale //
ViP_2,8.110
vāryoghaiḥ saṃtatair yasyāḥ plāvitaṃ śaśimaṇḍalam
bhūyo 'dhikatarāṃ kāntiṃ vahaty etad upakṣayam //
ViP_2,8.111
merupṛṣṭhe pataty uccair niṣkrāntā śaśimaṇḍalāt
jagataḥ pāvanārthāya yā prayāti caturdiśam //
ViP_2,8.112
sītā cālakanandā ca cakṣur bhadrā ca saṃsthitā
ekaiva yā caturbhedā digbhedagatilakṣaṇā //
ViP_2,8.113
bhedaṃ cālakanandākhyaṃ yasyāḥ śarvo 'pi dakṣiṇam
dadhāra śirasā prītyā varṣāṇām adhikaṃ śatam //
ViP_2,8.114
śambhor jaṭākalāpāc ca viniṣkrāntāsthiśarkarān
plāvayitvā divaṃ ninye yā pāpān sagarātmajān //
ViP_2,8.115
snātasya salile yasyāḥ sadyaḥ pāpaṃ praṇaśyati
apūrvapuṇyaprāptiś ca sadyo maitreya jāyate //
ViP_2,8.116
dattāḥ pitṛbhyo yatrāpas tanayaiḥ śraddhayānvitaiḥ
samātrayaṃ prayacchanti tṛptiṃ maitreya durlabhām //
ViP_2,8.117
yasyām iṣṭvā mahāyajñair yajñeśaṃ puruṣottamam
dvijabhūpāḥ parām ṛddhim avāpur divi ceha ca //
ViP_2,8.118
snānād vidhūtapāpāś ca yajjale yatayas tathā
keśavāsaktamanasaḥ prāptā nirvāṇam uttamam //
ViP_2,8.119
śrutābhilaṣitā dṛṣṭā spṛṣṭā pītāvagāhitā
yā pāvayati bhūtāni kīrtitā ca dine dine //
ViP_2,8.120
gaṅgā gaṅgeti yan nāma yojanānāṃ śateṣv api
sthitair uccāritaṃ hanti pāpaṃ janmatrayārjitam //
ViP_2,8.121
yataḥ sā pāvanāyālaṃ trayāṇāṃ jagatām api
samudbhūtā paraṃ tat tu tṛtīyaṃ bhagavatpadam //
ViP_2,8.122
[[iti śrīviṣṇupurāṇe dvitīye 'ṃśe 'ṣṭamo 'dhyāyaḥ ]]
tārāmayaṃ bhagavataḥ śiśumārākṛti prabhoḥ
divi rūpaṃ harer yat tu tasya pucche sthito dhruvaḥ //
ViP_2,9.1
eṣa bhraman bhrāmayati candrādityādikān grahān
bhramantam anu taṃ yānti nakṣatrāṇi ca cakravat //
ViP_2,9.2
sūryācandramasau tārā nakṣatrāṇi grahaiḥ saha
vātānīkamayair bandhair dhruve baddhāni tāni vai //
ViP_2,9.3
śiśumārākṛti proktaṃ yad rūpaṃ jyotiṣāṃ divi // ViP_2,9.4ab
G2 ins.:ity evaṃ vāyavaḥ sapta vahanti bhuvanatrayam // ViP_2,9.4ab*10
nārāyaṇo 'yanaṃ dhāmnāṃ tasyādhāraḥ svayaṃ hṛdi // ViP_2,9.4cd
uttānapādaputras tu tam ārādhya jagatpatim
satārāśiśumārasya dhruvaḥ pucche vyavasthitaḥ //
ViP_2,9.5
ādhāraḥ śiśumārasya sarvādhyakṣo janārdanaḥ
dhruvasya śiśumāraś ca dhruve bhānur vyavasthitaḥ //
ViP_2,9.6
tadādhāraṃ jagac cedaṃ sadevāsuramānuṣam // ViP_2,9.7
yena vipra vidhānena tan mamaikamanāḥ śṛṇu
vivasvān aṣṭabhir māsair ādāyāpo rasānvitāḥ
varṣaty ambu tataś cānnam annād apy akhilaṃ jagat //
ViP_2,9.8
vivasvān aṃśubhis tīkṣṇair ādāya jagato jalam
some muñcaty athenduś ca vāyunāḍīmayair divi
nālair vikṣipate 'bhreṣu dhūmāgnyanilamūrtiṣu //
ViP_2,9.9
na bhraśyanti yatas tebhyo jalāny abhrāṇi tāny ataḥ
abhrasthāḥ prapatanty āpo vāyunā samudīritāḥ
saṃskāraṃ kālajanitaṃ maitreyāsādya nirmalāḥ //
ViP_2,9.10
saritsamudrabhaumās tu tathāpaḥ prāṇisaṃbhavāḥ
catuṣprakārā bhagavān ādatte savitā mune //
ViP_2,9.11
ākāśagaṅgāsalilaṃ tathādāya gabhastimān
anabhragatam evorvyāṃ sadyaḥ kṣipati raśmibhiḥ //
ViP_2,9.12
tasya saṃsparśanirdhūtapāpapaṅko dvijottama
na yāti narakaṃ martyo divyaṃ snānaṃ hi tat smṛtam //
ViP_2,9.13
dṛṣṭasūryaṃ hi yad vāri pataty abhrair vinā divaḥ
ākāśagaṅgāsalilaṃ tad gobhiḥ kṣipyate raveḥ //
ViP_2,9.14
kṛttikādiṣu ṛkṣeṣu viṣameṣv ambu yad divaḥ
dṛṣṭārkaṃ patitaṃ jñeyaṃ tad gāṅgaṃ diggajojjhitam //
ViP_2,9.15
yugmarkṣeṣu tu yat toyaṃ pataty arkojjhitaṃ divaḥ
tat sūryaraśmibhiḥ sadyaḥ samādāya nirasyate //
ViP_2,9.16
ubhayaṃ puṇyam atyarthaṃ nṛṇāṃ pāpaharaṃ dvija
ākāśagaṅgāsalilaṃ divyaṃ snānaṃ mahāmune //
ViP_2,9.17
yat tu meghaiḥ samutsṛṣṭaṃ vāri tat prāṇināṃ dvija
puṣṇāty oṣadhayaḥ sarvā jīvanāyāmṛtaṃ hi tat //
ViP_2,9.18
tena vṛddhiṃ parāṃ nītaḥ salilenauṣadhīgaṇaḥ
sādhakaḥ phalapākāntaḥ prajānāṃ dvija jāyate //
ViP_2,9.19
tena yajñān yathāproktān mānavāḥ śāstracakṣuṣaḥ
kurvanty aharahas taiś ca devān āpyāyayanti te //
ViP_2,9.20
evaṃ yajñāś ca vedāś ca varṇāś ca dvijapūrvakāḥ
sarve devanikāyāś ca paśubhūtagaṇāś ca ye //
ViP_2,9.21
vṛṣṭyā dhṛtam idaṃ sarvam annaṃ niṣpādyate yayā
sāpi niṣpādyate vṛṣṭiḥ savitrā munisattama //
ViP_2,9.22
ādhārabhūtaḥ savitur dhruvo munivarottama
dhruvasya śiśumāro 'sau so 'pi nārāyaṇāśrayaḥ //
ViP_2,9.23
hṛdi nārāyaṇas tasya śiśumārasya saṃsthitaḥ
bibhartā sarvabhūtānām ādibhūtaḥ sanātanaḥ //
ViP_2,9.24
[[iti śrīviṣṇupurāṇe dvitīye 'ṃśe navamo 'dhyāyaḥ ]]
aśītimaṇḍalaśataṃ kāṣṭhayor antaraṃ dvayoḥ
ārohaṇāvarohābhyāṃ bhānor abdena yā gatiḥ //
ViP_2,10.1
sa ratho 'dhiṣṭhito devair ādityai ṛṣibhis tathā
gandharvair apsarobhiś ca grāmaṇīsarparākṣasaiḥ //
ViP_2,10.2
dhātā kṛtasthalā caiva pulastyo vāsukis tathā
rathakṛd grāmaṇīr hetis tumburuś caiva saptamaḥ //
ViP_2,10.3
ete vasanti vai caitre madhumāse sadaiva hi
maitreya syandane bhānoḥ sapta māsādhikāriṇaḥ //
ViP_2,10.4
aryamā pulahaś caiva rathaujāḥ puñjikasthalā
prahetiḥ kacchanīraś ca nāradaś ca rathe raveḥ //
ViP_2,10.5
mādhave nivasanty ete śucisaṃjñe nibodha me // ViP_2,10.6
mitro 'tris takṣako rakṣaḥ pauruṣeyo 'tha menakā
hāhā rathasvanaś caiva maitreyaite vasanti vai //
ViP_2,10.7
varuṇo vasiṣṭho rambhā sahajanyā huhū rathaḥ
rathacitras tathā śukre vasanty āṣāḍhasaṃjñite //
ViP_2,10.8
indro viśvāvasuḥ srota elāpatras tathāṅgirāḥ
pramlocā ca nabhasy ete sarpaś cārke vasanti vai //
ViP_2,10.9
vivasvān ugrasenaś ca bhṛgur āpūraṇas tathā
umlocā śaṅkhapālaś ca vyāghro bhādrapade tathā //
ViP_2,10.10
pūṣā ca surucir vāto gautamo 'tha dhanaṃjayaḥ
suṣeṇo 'nyo ghṛtācī ca vasanty āśvayuje ravau //
ViP_2,10.11
viśvāvasur bharadvājaḥ parjanyairāvatau tathā
viśvācī senajic cāpi kārttike cādhikāriṇaḥ //
ViP_2,10.12
aṃśukāśyapatārkṣyās tu mahāpadmas tathorvaśī
citrasenas tathā vidyun mārgaśīrṣādhikāriṇaḥ //
ViP_2,10.13
kratur bhagas tathorṇāyuḥ sphūrjaḥ karkoṭakas tathā
ariṣṭanemiś caivānyā pūrvacittir varāpsarāḥ //
ViP_2,10.14
pauṣamāse vasanty ete sapta bhāskaramaṇḍale
lokaprakāśanārthāya vipravaryādhikāriṇaḥ //
ViP_2,10.15
tvaṣṭā ca jamadagniś ca kambalo 'tha tilottamā
brahmāpeto 'tha ṛtajid dhṛtarāṣṭraś ca saptamaḥ //
ViP_2,10.16
māghamāse vasanty ete sapta maitreya bhāskare
śrūyatāṃ cāpare sūrye phālgune nivasanti ye //
ViP_2,10.17
viṣṇur aśvataro rambhā sūryavarcāś ca satyajit
viśvāmitras tathā rakṣo yajñopeto mahāmune //
ViP_2,10.18
māseṣv eteṣu maitreya vasanty ete tu saptakāḥ
savitur maṇḍale brahman viṣṇuśaktyupabṛṃhitāḥ //
ViP_2,10.19
stuvanti munayaḥ sūryaṃ gandharvair gīyate puraḥ
nṛtyanty apsaraso yānti sūryasyānu niśācarāḥ //
ViP_2,10.20
vahanti pannagā yakṣaiḥ kriyate 'bhīṣusaṃgrahaḥ // ViP_2,10.21
vālakhilyās tathaivainaṃ parivārya samāsate // ViP_2,10.22
so 'yaṃ saptagaṇaḥ sūryamaṇḍale munisattama
himoṣṇavārivṛṣṭīnāṃ hetuḥ svasamayaṃ gataḥ //
ViP_2,10.23
[[iti śrīviṣṇupurāṇe dvitīye 'ṃśe daśamo 'dhyāyaḥ ]]
yad etad bhagavān āha gaṇaḥ saptavidho raveḥ
maṇḍale himatāpādeḥ kāraṇaṃ tan mayā śrutam //
ViP_2,11.1
vyāpārāś cāpi kathitā gandharvoragarakṣasām
ṛṣīṇāṃ vālakhilyānāṃ tathaivāpsarasāṃ guro //
ViP_2,11.2
yakṣāṇāṃ ca rathe bhānor viṣṇuśaktidhṛtātmanām
kiṃ tvādityasya yat karma tan nātroktaṃ tvayā mune //
ViP_2,11.3
yadi saptagaṇo vāri himam uṣṇaṃ ca varṣati
tat kim atra raver yena vṛṣṭiḥ sūryād itīryate //
ViP_2,11.4
vivasvān udito madhye yāty astam iti kiṃ janaḥ
bravīty etat samaṃ karma yadi saptagaṇasya tat //
ViP_2,11.5
maitreya śrūyatām etad yad bhavān paripṛcchati
yathā saptagaṇe 'py ekaḥ prādhānyenādhiko raviḥ //
ViP_2,11.6
yā tu śaktiḥ parā viṣṇor ṛgyajuḥsāmasaṃjñitā
saiṣā trayī tapaty aṃho jagataś ca hinasti yat //
ViP_2,11.7
saiṣa viṣṇuḥ sthitaḥ sthityāṃ jagataḥ pālanodyataḥ
ṛgyajuḥsāmabhūto 'ntaḥ savitur dvija tiṣṭhati //
ViP_2,11.8
māsi māsi ravir yo yas tatra tatra hi sā parā
trayīmayī viṣṇuśaktir avasthānaṃ karoti vai //
ViP_2,11.9
ṛcas tapanti pūrvāhṇe madhyāhne ca yajūṃṣy atha
bṛhadrathantarādīni sāmāny ahnaḥ kṣaye ravau //
ViP_2,11.10
aṃśa eṣā trayī viṣṇor ṛgyajuḥsāmasaṃjñitā
viṣṇuśaktir avasthānaṃ sadāditye karoti sā //
ViP_2,11.11
na kevalaṃ raveḥ śaktir vaiṣṇavī sā trayīmayī
brahmātha puruṣo rudras trayam etat trayīmayam //
ViP_2,11.12
sargādau ṛṅmayo brahmā sthitau viṣṇur yajurmayaḥ
rudraḥ sāmamayo 'ntāya tasmāt tasyāśucir dhvaniḥ //
ViP_2,11.13
evaṃ sā sāttvikī śaktir vaiṣṇavī yā trayīmayī
ātmasaptagaṇasthaṃ taṃ bhāsvantam adhitiṣṭhati //
ViP_2,11.14
tayā cādhiṣṭhitaḥ so 'pi jājvalīti svaraśmibhiḥ
tamaḥ samastajagatāṃ nāśaṃ nayati cākhilam //
ViP_2,11.15
stuvanti taṃ vai munayo gandharvair gīyate puraḥ
nṛtyanty apsaraso yānti tasya cānu niśācarāḥ //
ViP_2,11.16
vahanti pannagā yakṣaiḥ kriyate 'bhīṣusaṃgrahaḥ
vālakhilyās tathaivainaṃ parivārya samāsate //
ViP_2,11.17
nodetā nāstametā ca kadācic chaktirūpadhṛk
viṣṇur viṣṇoḥ pṛthak tasya gaṇaḥ saptavidho 'py ayam //
ViP_2,11.18
stambhasthadarpaṇasyaiti yo 'yam āsannatāṃ naraḥ
chāyādarśanasaṃyogaṃ sa saṃprāpnoty athātmanaḥ //
ViP_2,11.19
evaṃ sā vaiṣṇavī śaktir naivāpaiti tato dvija
māsānumāsaṃ bhāsvantam adhyāste tatra saṃsthitam //
ViP_2,11.20
pitṛdevamanuṣyādīn sa sadāpyāyayan prabhuḥ
parivartaty ahorātrakāraṇaṃ savitā dvija //
ViP_2,11.21
sūryaraśmiḥ suṣumṇo yas tarpitas tena candramāḥ
kṛṣṇapakṣe 'maraiḥ śaśvat pīyate vai sudhāmayaḥ //
ViP_2,11.22
pītaṃ taṃ dvikalaṃ somaṃ kṛṣṇapakṣakṣaye dvija
pibanti pitaras teṣāṃ bhāskarāt tarpaṇaṃ tathā //
ViP_2,11.23
ādatte raśmibhir yaṃ tu kṣitisaṃsthaṃ rasaṃ raviḥ
tam utsṛjati bhūtānāṃ puṣṭyarthaṃ sasyavṛddhaye //
ViP_2,11.24
tena prīṇāty aśeṣāṇi bhūtāni bhagavān raviḥ
pitṛdevamanuṣyādīn evam āpyāyayaty asau //
ViP_2,11.25
pakṣatṛptiṃ tu devānāṃ pitṝṇāṃ caiva māsikīm
śaśvat tṛptiṃ ca martyānāṃ maitreyārkaḥ prayacchati //
ViP_2,11.26
[[iti śrīviṣṇupurāṇe dvitīye 'ṃśe ekādaśo 'dhyāyaḥ ]]
rathas tricakraḥ somasya kundābhās tasya vājinaḥ
vāmadakṣiṇato yuktā daśa tena caraty asau //
ViP_2,12.1
vīthyāśrayāṇi ṛkṣāṇi dhruvādhāreṇa veginā
hrāsavṛddhikramas tasya raśmīnāṃ savitur yathā //
ViP_2,12.2
arkasyeva hi tasyāśvāḥ sakṛdyuktā vahanti te
kalpam ekaṃ muniśreṣṭha vārigarbhasamudbhavāḥ //
ViP_2,12.3
kṣīṇaṃ pītaṃ suraiḥ somam āpyāyayati dīptimān
maitreyaikakalaṃ santaṃ raśminaikena bhāskaraḥ //
ViP_2,12.4
krameṇa yena pīto 'sau devais tena niśākaram
āpyāyayaty anudinaṃ bhāskaro vāritaskaraḥ //
ViP_2,12.5
saṃbhṛtaṃ cārdhamāsena tat somasthaṃ sudhāmṛtam
pibanti devā maitreya sudhāhārā yato 'marāḥ //
ViP_2,12.6
trayas triṃśatsahasrāṇi trayas triṃśacchatāni ca
trayas triṃśat tathā devāḥ pibanti kṣaṇadākaram //
ViP_2,12.7
kalādvayāvaśiṣṭas tu praviṣṭaḥ sūryamaṇḍalam
amākhyaraśmau vasati amāvāsyā tataḥ smṛtā //
ViP_2,12.8
apsu tasminn ahorātre pūrvaṃ viśati candramāḥ
tato vīrutsu vasati prayāty arkaṃ tataḥ kramāt //
ViP_2,12.9
chinatti vīrudho yas tu vīrutsaṃsthe niśākare
patraṃ vā pātayaty ekaṃ brahmahatyāṃ sa vindati //
ViP_2,12.10
śeṣe pañcadaśe bhāge kiṃcicchiṣṭe kalātmake
aparāhṇe pitṛgaṇā jaghanyaṃ paryupāsate //
ViP_2,12.11
pibanti dvikalaṃ somaṃ śiṣṭā tasya kalā tu yā
sudhāmṛtamayī puṇyā tām indoḥ pitaro mune //
ViP_2,12.12
niḥsṛtaṃ tad amāvāsyāṃ gabhastibhyaḥ sudhāmṛtam
māsatṛptim avāpyāgryāṃ pitaraḥ santi nirvṛtāḥ
saumyā barhiṣadaś caiva agniṣvāttāś ca te tridhā //
ViP_2,12.13
evaṃ devān site pakṣe kṛṣṇapakṣe tathā pitṝn
vīrudhaś cāmṛtamayaiḥ śītair apparamāṇubhiḥ //
ViP_2,12.14
vīrudhauṣadhiniṣpattyā manuṣyapaśukīṭakān
āpyāyayati śītāṃśuḥ prākāśyāhlādanena tu //
ViP_2,12.15
vāyvagnidravyasaṃbhūto rathaś candrasutasya ca
piśaṅgais turagair yuktaḥ so 'ṣṭābhir vāyuvegibhiḥ //
ViP_2,12.16
savarūthaḥ sānukarṣo yukto bhūsaṃbhavair hayaiḥ
sopāsaṅgapatākas tu śukrasyāpi ratho mahān //
ViP_2,12.17
aṣṭāśvaḥ kāñcanaḥ śrīmān bhaumasyāpi ratho mahān
padmarāgāruṇair aśvaiḥ saṃyukto vahnisaṃbhavaiḥ //
ViP_2,12.18
aṣṭābhiḥ pāṇḍarair yuktair vājibhiḥ kāñcane rathe
tasmiṃs tiṣṭhati varṣaṃ vai rāśau rāśau bṛhaspatiḥ //
ViP_2,12.19
ākāśasaṃbhavair aśvaiḥ śabalaiḥ syandanaṃ yutam
samāruhya śanair yāti mandagāmī śanaiścaraḥ //
ViP_2,12.20
svarbhānos turagā hy aṣṭau bhṛṅgābhā dhūsaraṃ ratham
sakṛdyuktās tu maitreya vahanty avirataṃ sadā //
ViP_2,12.21
ādityān niḥsṛto rāhuḥ somaṃ gacchati parvasu
ādityam eti somāc ca punaḥ saureṣu parvasu //
ViP_2,12.22
tathā keturathasyāśvā aṣṭau te vātaraṃhasaḥ
palāladhūmavarṇābhā lākṣārasanibhāruṇāḥ //
ViP_2,12.23
ete mayā grahāṇāṃ vai tavākhyātā rathā nava
sarve dhruve mahābhāga prabaddhā vāyuraśmibhiḥ //
ViP_2,12.24
graharkṣatārādhiṣṇyāni dhruve baddhāny aśeṣataḥ
bhramanty ucitacāreṇa maitreyānilaraśmibhiḥ //
ViP_2,12.25
yāvantyaś caiva tārās tās tāvanto vātaraśmayaḥ
sarve dhruve nibaddhās te bhramanto bhrāmayanti tam //
ViP_2,12.26
tailapīḍā yathā cakraṃ bhramanto bhrāmayanti vai
tathā bhramanti jyotīṃṣi vātaviddhāni sarvaśaḥ //
ViP_2,12.27
alātacakravad yānti vātacakreritāni tu
yasmāj jyotīṃṣi vahati pravahas tena sa smṛtaḥ //
ViP_2,12.28
śiśumāras tu yaḥ proktaḥ sa dhruvo yatra tiṣṭhati
saṃniveśaṃ ca tasyāpi śṛṇuṣva munisattama //
ViP_2,12.29
yad ahnā kurute pāpaṃ dṛṣṭvā taṃ niśi mucyate
yāvantyaś caiva tārās tāḥ śiśumārāśritā divi
tāvanty eva tu varṣāṇi jīvaty abhyadhikāni ca //
ViP_2,12.30
uttānapādas tasyātha vijñeyo hy uttaro hanuḥ
yajño 'dharaś ca vijñeyo dharmo mūrdhānam āśritaḥ //
ViP_2,12.31
hṛdi nārāyaṇaś cāste aśvinau pūrvapādayoḥ
varuṇaś cāryamā caiva paścime tasya sakthinī //
ViP_2,12.32
śiśnaṃ saṃvatsaras tasya mitro 'pānaṃ samāśritaḥ // ViP_2,12.33
pucche 'gniś ca mahendraś ca kaśyapo 'tha tato dhruvaḥ
tārakā śiśumārasya nāstam eti catuṣṭayam //
ViP_2,12.34
ity eṣa saṃniveśo yaḥ pṛthivyā jyotiṣāṃ tathā
dvīpānām udadhīnāṃ ca parvatānāṃ ca kīrtitaḥ //
ViP_2,12.35
varṣāṇāṃ ca nadīnāṃ ca ye ca teṣu vasanti vai
teṣāṃ svarūpam ākhyātaṃ saṃkṣepāc chrūyatāṃ punaḥ //
ViP_2,12.36
yad ambu vaiṣṇavaḥ kāyas tato vipra vasuṃdharā
padmākārā samudbhūtā parvatābdhyādisaṃyutā //
ViP_2,12.37
jyotīṃṣi viṣṇur bhuvanāni viṣṇur vanāni viṣṇur girayo diśaś ca
nadyaḥ samudrāś ca sa eva sarvaṃ yad asti yan nāsti ca vipravarya //
ViP_2,12.38
jñānasvarūpo bhagavān yato 'sāv aśeṣamūrtir na tu vastubhūtaḥ
tato hi śailābdhidharādibhedāñ jānīhi vijñānavijṛmbhitāni //
ViP_2,12.39
yadā tu śuddhaṃ nijarūpi sarvaṃ karmakṣaye jñānam apāstadoṣam
tadā hi saṃkalpataroḥ phalāni bhavanti no vastuṣu vastubhedāḥ //
ViP_2,12.40
vastv asti kiṃ kutracid ādimadhya paryantahīnaṃ satataikarūpam
yac cānyathātvaṃ dvija yāti bhūyo na tat tathā tatra kuto hi tattvam //
ViP_2,12.41
mahī ghaṭatvaṃ ghaṭataḥ kapālikā kapālikā cūrṇarajas tato 'ṇuḥ
janaiḥ svakarmastimitātmaniścayair ālakṣyate brūhi kim atra vastu //
ViP_2,12.42
tasmān na vijñānam ṛte 'sti kiṃcit kvacit kadācid dvija vastujātam
vijñānam ekaṃ nijakarmabheda vibhinnacittair bahudhābhyupetam //
ViP_2,12.43
jñānaṃ viśuddhaṃ vimalaṃ viśokam aśeṣalobhādinirastasaṅgam
ekaṃ sadaikaṃ paramaḥ pareśaḥ sa vāsudevo na yato 'nyad asti //
ViP_2,12.44
sadbhāva eṣo bhavato mayokto jñānaṃ yathā satyam asatyam anyat
etat tu yat saṃvyavahārabhūtaṃ tatrāpi coktaṃ bhuvanāśritaṃ te //
ViP_2,12.45
yajñaḥ paśur vahnir aśeṣa-ṛtvik somaḥ surāḥ svargamayaś ca kāmaḥ
ityādikarmāśritamārgadṛṣṭaṃ bhūrādibhogāś ca phalāni teṣām //
ViP_2,12.46
yac caitad bhuvanagataṃ mayā tavoktaṃ sarvatra vrajati hi karmavaśya ekaḥ
jñātvaivaṃ dhruvam acalaṃ sadaikarūpaṃ tat kuryād viśati hi yena vāsudevam //
ViP_2,12.47
[[iti śrīviṣṇupurāṇe dvitīye 'ṃśe dvādaśo 'dhyāyaḥ ]]
bhagavan samyag ākhyātaṃ yat pṛṣṭo 'si mayākhilam
bhūsamudrādisaritāṃ saṃsthānaṃ grahasaṃsthitiḥ //
ViP_2,13.1
viṣṇvādhāraṃ yathā caitat trailokyaṃ samavasthitam
paramārthaś ca me prokto yathā jñānaṃ pradhānataḥ //
ViP_2,13.2
yat tu tad bhagavān āha bharatasya mahīpateḥ
kathayiṣyāmi caritaṃ tan mamākhyātum arhasi //
ViP_2,13.3
bharataḥ sa mahīpālaḥ sālagrāme 'vasat kila
yogayuktaḥ samādhāya vāsudeve manaḥ sadā //
ViP_2,13.4
puṇyadeśaprabhāvena dhyāyataś ca sadā harim
kathaṃ tu nābhavan muktir yadābhūt sa dvijaḥ punaḥ //
ViP_2,13.5
vipratve ca kṛtaṃ tena yad bhūyaḥ sumahātmanā
pūrvakarmasvabhāvena tan mamākhyātum arhasi //
ViP_2,13.6
sālagrāme mahābhāgo bhagavannyastamānasaḥ
uvāsa suciraṃ kālaṃ maitreya pṛthivīpatiḥ //
ViP_2,13.7
ahiṃsādiṣv aśeṣeṣu guṇeṣu guṇināṃ varaḥ
avāpa paramāṃ kāṣṭhāṃ manasaś cāpi saṃyame //
ViP_2,13.8
yajñeśācyuta govinda mādhavānanta keśava
kṛṣṇa viṣṇo hṛṣīkeśety āha rājā sa kevalam //
ViP_2,13.9
.... .... vāsudeva namo 'stu te // ViP_2,13.9*11:1
iti rājāha bharato ... // ViP_2,13.9*11:2
nānyaj jagāda maitreya kiṃcit svapnāntareṣv api
etat padaṃ tadarthaṃ ca vinā nānyad acintayat //
ViP_2,13.10
samitpuṣpakuśādānaṃ cakre devakriyākṛte
nānyāni cakre karmāṇi niḥsaṅgo yogatāpasaḥ //
ViP_2,13.11
jagāma so 'bhiṣekārtham ekadā tu mahānadīm
sasnau tatra tadā cakre snānasyānantarakriyāḥ //
ViP_2,13.12
athājagāma tat tīrthaṃ jalaṃ pātuṃ pipāsitā
āsannaprasavā brahmann ekaiva hariṇī vanāt //
ViP_2,13.13
tataḥ samabhavat tatra pītaprāye jale tayā
siṃhasya nādaḥ sumahān sarvaprāṇibhayaṃkaraḥ //
ViP_2,13.14
tataḥ sā sahasā trāsād āplutā nimnagātaṭam
atyuccārohaṇenāsyā nadyāṃ garbhaḥ papāta saḥ //
ViP_2,13.15
tam ūhyamānaṃ vegena vīcimālāpariplutam
jagrāha sa nṛpo garbhāt patitaṃ mṛgapotakam //
ViP_2,13.16
garbhapracyutiduḥkhena prottuṅgākramaṇena ca
maitreya sāpi hariṇī papāta ca mamāra ca //
ViP_2,13.17
hariṇīṃ tāṃ vilokyātha vipannāṃ nṛpatāpasaḥ
mṛgapotaṃ samādāya punar āśramam āgataḥ //
ViP_2,13.18
cakārānudinaṃ cāsau mṛgapotasya vai nṛpaḥ
poṣaṇaṃ puṣyamāṇaś ca sa tena vavṛdhe mune //
ViP_2,13.19
cacārāśramaparyante tṛṇāni gahaneṣu saḥ
dūraṃ gatvā ca śārdūlatrāsād abhyāyayau punaḥ //
ViP_2,13.20
prātar gatvātidūraṃ ca sāyam āyāt tadāśramam
punaś ca bharatasyābhūd āśramasyoṭajājire //
ViP_2,13.21
tasya tasmin mṛge dūrasamīpaparivartini
āsīc cetaḥ samāsaktaṃ na yayāv anyato dvija //
ViP_2,13.22
vimuktarājyatanayaḥ projjhitāśeṣabāndhavaḥ
mamatvaṃ sa cakāroccais tasmin hariṇabālake //
ViP_2,13.23
kiṃ vṛkair bhakṣito vyāghraiḥ kiṃ siṃhena nipātitaḥ
cirāyamāṇe niṣkrānte tasyāsīd iti mānasam //
ViP_2,13.24
eṣā vasumatī tasya khurāgrakṣatakarburā // ViP_2,13.25
prītaye mama yāto 'sau kva mamaiṇakabālakaḥ
viṣāṇāgreṇa madbāhukaṇḍūyanaparo hi saḥ
kṣemeṇābhyāgato 'raṇyād api māṃ sukhayiṣyati //
ViP_2,13.26
ete lūnaśikhās tasya daśanair acirodgataiḥ
kuśakāśā virājante baṭavaḥ sāmagā iva //
ViP_2,13.27
itthaṃ ciragate tasmin sa cakre mānasaṃ muniḥ
prītiprasannavadanaḥ pārśvasthe cābhavan mṛge //
ViP_2,13.28
samādhibhaṅgas tasyāsīt tanmayatvādṛtātmanaḥ
saṃtyaktarājyabhogarddhisvajanasyāpi bhūpateḥ //
ViP_2,13.29
capale capalaṃ tasmin dūragaṃ dūragāmini
mṛgapote 'bhavac cittaṃ sthairyavat tasya bhūpateḥ //
ViP_2,13.30
kālena gacchatā so 'tha kālaṃ cakre mahīpatiḥ
piteva sāsraṃ putreṇa mṛgapotena vīkṣitaḥ //
ViP_2,13.31
mṛgam eṣa tadādrākṣīt tyajan prāṇān asāv api
tanmayatvena maitreya nānyat kiṃcid acintayat //
ViP_2,13.32
tataś ca tatkālakṛtāṃ bhāvanāṃ prāpya tādṛśīm
jambūmārge mahāraṇye jajñe jātismaro mṛgaḥ //
ViP_2,13.33
jātismaratvād udvignaḥ saṃsārāt sa dvijottama
vihāya mātaraṃ bhūyaḥ sālagrāmam upāyayau //
ViP_2,13.34
śuṣkais tṛṇais tathā parṇaiḥ sa kurvann ātmapoṣaṇam
mṛgatvahetubhūtasya karmaṇo niṣkṛtiṃ yayau //
ViP_2,13.35
tatra cotsṛṣṭadeho 'sau jajñe jātismaro dvijaḥ
sadācāravatāṃ śuddhe yogināṃ pravare kule //
ViP_2,13.36
sarvavijñānasaṃpannaḥ sarvaśāstrārthatattvavit
apaśyat sa ca maitreya ātmānaṃ prakṛteḥ param //
ViP_2,13.37
ātmano 'dhigatajñāno devādīni mahāmune
sarvabhūtāny abhedena dadarśa sa mahāmatiḥ //
ViP_2,13.38
na papāṭha guruproktāṃ kṛtopanayanaḥ śrutim
na dadarśa ca karmāṇi śāstrāṇi jagṛhe na ca //
ViP_2,13.39
ukto 'pi bahuśaḥ kiṃcij jaḍavākyam abhāṣata
tad apy asaṃskāraguṇaṃ grāmyavākyoktisaṃśritam //
ViP_2,13.40
apadhvastavapuḥ so 'tha malināmbaradhṛg dvijaḥ
klinnadantāntaraḥ sarvaiḥ paribhūtaḥ sa nāgaraiḥ //
ViP_2,13.41
saṃmānanā parāṃ hāniṃ yogarddheḥ kurute yataḥ
janenāvamato yogī yogasiddhiṃ ca vindati //
ViP_2,13.42
tasmāc careta vai yogī satāṃ dharmam adūṣayan
janā yathāvamanyeran gaccheyur naiva saṃgatim //
ViP_2,13.43
hiraṇyagarbhavacanaṃ vicintyetthaṃ mahāmatiḥ
ātmānaṃ darśayām āsa jaḍonmattākṛtiṃ jane //
ViP_2,13.44
bhuṅkte kulmāṣavāṭyādiśākaṃ vanyaṃ phalaṃ kaṇān
yad yad āpnoti subahu tad atte kālasaṃyamam //
ViP_2,13.45
pitary uparate so 'tha bhrātṛbhrātṛvyabāndhavaiḥ
kāritaḥ kṣetrakarmādi kadannāhārapoṣitaḥ //
ViP_2,13.46
sa rūkṣapīnāvayavo jaḍakārī ca karmaṇi
sarvalokopakaraṇaṃ babhūvāhāravetanaḥ //
ViP_2,13.47
taṃ tādṛśam asaṃskāraṃ viprākṛtiviceṣṭitam
kṣattā sauvīrarājasya viṣṭiyogyam amanyata //
ViP_2,13.48
.... .... kālyai paśum ayojayat // ViP_2,13.48*12:1
rātrau taṃ samalaṃkṛtya vaiśaṃsanavidhānataḥ // ViP_2,13.48*12:2
adhiṣṭhitaṃ mahākālī jñātvā yogeśvaraṃ tadā // ViP_2,13.48*12:3
tataḥ khaḍgaṃ samādāya niśitaṃ niśi sā tadā // ViP_2,13.48*12:4
kṣattāraṃ krūrakarmāṇam acchinat kaṇṭhamūlataḥ // ViP_2,13.48*12:5
piśitārthaparikaraiḥ papau rudhiram ulbaṇam // ViP_2,13.48*12:6
tataḥ sauvīrarājasya prayātasya mahātmanaḥ // ViP_2,13.48*12:7
viṣṭikartātha taṃ tatra viṣṭiyogyo 'yam ity api // ViP_2,13.48*12:8
kṣattā sauvīrarājasya .... .... // ViP_2,13.48*12:9
sa rājā śibikārūḍho gantuṃ kṛtamatir dvija
babhūvekṣumatītīre kapilarṣer varāśramam //
ViP_2,13.49
śreyaḥ kim atra saṃsāre duḥkhaprāye nṛṇām iti
praṣṭuṃ taṃ mokṣadharmajñaṃ kapilākhyaṃ mahāmunim //
ViP_2,13.50
uvāha śibikāṃ tasya kṣattur vacanacoditaḥ
nṛṇāṃ viṣṭigṛhītānām anyeṣāṃ so 'pi madhyagaḥ //
ViP_2,13.51
gṛhīto viṣṭinā vipraḥ sarvajñānaikabhājanaḥ
jātismaro 'sau pāpasya kṣayakāma uvāha tām //
ViP_2,13.52
yayau jaḍagatiḥ so 'tha yugamātrāvalokanam
kurvan matimatāṃ śreṣṭhas te tv anye tvaritaṃ yayuḥ //
ViP_2,13.53
vilokya nṛpatiḥ so 'pi viṣamāṃ śibikāgatim
kim etad ity āha samaṃ gamyatāṃ śibikāvahāḥ //
ViP_2,13.54
punas tathaiva śibikāṃ vilokya viṣamāṃ hasan
nṛpaḥ kim etad ity āha bhavadbhir gamyate 'nyathā //
ViP_2,13.55
bhūpater vadatas tasya śrutvetthaṃ bahuśo vacaḥ
śibikodvāhakāḥ procur ayaṃ yātīty asatvaram //
ViP_2,13.56
kiṃ śrānto 'sy alpam adhvānaṃ tvayoḍhā śibikā mama
kim āyāsasaho na tvaṃ pīvān asi nirīkṣyase //
ViP_2,13.57
nāhaṃ pīvā na caivoḍhā śibikā bhavato mayā
na śrānto 'smi na cāyāsaḥ soḍhavyo 'sti mahīpate //
ViP_2,13.58
pratyakṣaṃ dṛśyase pīvān adyāpi śibikā tvayi
śramaś ca bhārodvahane bhavaty eva hi dehinām //
ViP_2,13.59
pratyakṣaṃ bhavatā bhūpa yad dṛṣṭaṃ mama tad vada
balavān abalaś ceti vācyaṃ paścād viśeṣaṇam //
ViP_2,13.60
tvayoḍhā śibikā ceti tvayy adyāpi ca saṃsthitā
mithyaitad atra tu bhavāñ śṛṇotu vacanaṃ mama //
ViP_2,13.61
bhūmau pādayugasyāsthā jaṅghe pādadvaye sthite
ūrū jaṅghādvayāvasthau tadādhāraṃ tathodaram //
ViP_2,13.62
vakṣaḥsthalaṃ tathā bāhū skandhau codarasaṃsthitau
skandhāśriteyaṃ śibikā mama bhāro 'tra kiṃ kṛtaḥ //
ViP_2,13.63
śibikāyāṃ sthitaṃ cedaṃ dehaṃ tvadupalakṣitam
tatra tvam aham apy atra procyate cedam anyathā //
ViP_2,13.64
ahaṃ tvaṃ ca tathānye ca bhūtair uhyāma pārthiva
guṇapravāhapatito bhūtavargo 'pi yāty ayam //
ViP_2,13.65
karmavaśyā guṇā hy ete sattvādyāḥ pṛthivīpate
avidyāsaṃcitaṃ karma tac cāśeṣeṣu jantuṣu //
ViP_2,13.66
ātmā śuddho 'kṣaraḥ śānto nirguṇaḥ prakṛteḥ paraḥ
pravṛddhyapacayau nāsya ekasyākhilajantuṣu //
ViP_2,13.67
yadā nopacayas tasya na caivāpacayo nṛpa
tadā pīvān asītītthaṃ kayā yuktyā tvayeritam //
ViP_2,13.68
bhūpādajaṅghākaṭyūrujaṭharādiṣu saṃsthite
śibikeyaṃ yadā skandhe tadā bhāraḥ samas tvayā //
ViP_2,13.69
tathānyair jantubhir bhūpa śibikottho na kevalam
śailadrumagṛhottho 'pi pṛthivīsaṃbhavo 'pi vā //
ViP_2,13.70
yadā puṃsaḥ pṛthagbhāvaḥ prākṛtaiḥ kāraṇair nṛpa
voḍhavyas tu tadā bhāraḥ katamo nṛpate mayā //
ViP_2,13.71
yaddravyā śibikā ceyaṃ taddravyo bhūtasaṃgrahaḥ
bhavato me 'khilasyāsya mamatvenopabṛṃhitaḥ //
ViP_2,13.72
evam uktvābhavan maunī sa vahañ chibikāṃ dvijaḥ
so 'pi rājāvatīryorvyāṃ tatpādau jagṛhe tvaran //
ViP_2,13.73
bho bho visṛjya śibikāṃ prasādaṃ kuru me dvija
kathyatāṃ ko bhavān atra jālmarūpadharaḥ sthitaḥ //
ViP_2,13.74
yo bhavān yan nimittaṃ vā yad āgamanakāraṇam
tat sarvaṃ kathyatāṃ vidvan mahyaṃ śuśrūṣave tvayā //
ViP_2,13.75
śrūyatāṃ ko 'ham ity etad vaktuṃ bhūpa na śakyate
upabhoganimittaṃ ca sarvatrāgamanakriyā //
ViP_2,13.76
sukhaduḥkhopabhogau tu tau dehādyupapādakau
dharmādharmodbhavau bhoktuṃ jantur dehādim ṛcchati //
ViP_2,13.77
sarvasyaiva hi bhūpāla jantoḥ sarvatra kāraṇam
dharmādharmau yatas tasmāt kāraṇaṃ pṛcchyate kutaḥ //
ViP_2,13.78
dharmādharmau na saṃdehaḥ sarvakāryeṣu kāraṇam
upabhoganimittaṃ ca dehīdeśāntarāgamaḥ //
ViP_2,13.79
yat tv etad bhavatā proktaṃ ko 'ham ity etad ātmanaḥ
vaktuṃ na śakyate śrotuṃ tan mamecchā pravartate //
ViP_2,13.80
yo 'sti so 'ham iti brahman kathaṃ vaktuṃ na śakyate
ātmany eva na doṣāya śabdo 'ham iti yo dvija //
ViP_2,13.81
śabdo 'ham iti doṣāya nātmany eṣa tathaiva tat
anātmany ātmavijñānaṃ śabdo vā bhrāntilakṣaṇaḥ //
ViP_2,13.82
jihvā bravīty aham iti dantauṣṭhau tālukaṃ nṛpa
ete nāhaṃ yataḥ sarve vāṅniṣpādanahetavaḥ //
ViP_2,13.83
kiṃ hetubhir vadaty eṣā vāg evāham iti svayam
tathāpi vāṅ nāham etad vaktum itthaṃ na yujyate //
ViP_2,13.84
piṇḍaḥ pṛthag yataḥ puṃsaḥ śiraḥpāṇyādilakṣaṇaḥ
tato 'ham iti kutraitāṃ saṃjñāṃ rājan karomy aham //
ViP_2,13.85
yady anyo 'sti paraḥ ko 'pi mattaḥ pārthivasattama
tadaiṣo 'ham ayaṃ cānyo vaktum evam apīṣyate //
ViP_2,13.86
yadā samastadeheṣu pumān eko vyavasthitaḥ
tadā hi ko bhavān ko 'ham ity etad viphalaṃ vacaḥ //
ViP_2,13.87
tvaṃ rājā śibikā ceyam vayaṃ vāhāḥ puraḥsarāḥ
ayaṃ ca bhavato loko na sad etan nṛpocyate //
ViP_2,13.88
vṛkṣād dāru tataś ceyaṃ śibikā tvadadhiṣṭhitā
kva vṛkṣasaṃjñā yātā syād dārusaṃjñātha vā nṛpa //
ViP_2,13.89
vṛkṣārūḍho mahārājo nāyaṃ vadati te janaḥ
na ca dāruṇi sarvas tvāṃ bravīti śibikāgatam //
ViP_2,13.90
śibikādārusaṃghāto racanāsthitisaṃsthitiḥ
anviṣyatāṃ nṛpaśreṣṭha tadbhede śibikā tvayā //
ViP_2,13.91
evaṃ chatraśalākānāṃ pṛthagbhāvo vimṛśyatām
kva yātaṃ chatram ity eṣa nyāyas tvayi tathā mayi //
ViP_2,13.92
pumān strī gaur ayaṃ vājī kuñjaro vihagas taruḥ
deheṣu lokasaṃjñeyaṃ vijñeyā karmahetuṣu //
ViP_2,13.93
pumān na devo na naro na paśur na ca pādapaḥ
śarīrākṛtibhedās tu bhūpaite karmayonayaḥ //
ViP_2,13.94
vastu rājeti yal loke yac ca rājabhaṭātmakam
tathānyac ca nṛpetthaṃ tan na satsaṃkalpanāmayam //
ViP_2,13.95
yat tu kālāntareṇāpi nānyasaṃjñām upaiti vai
pariṇāmādisaṃbhūtaṃ tad vastu nṛpa tac ca kim //
ViP_2,13.96
tvaṃ rājā sarvalokasya pituḥ putro ripo ripuḥ
patnyāḥ patiḥ pitā sūnoḥ kaṃ tvāṃ bhūpa vadāmy aham //
ViP_2,13.97
tvaṃ kim etac chiraḥ kiṃ nu śiras tava tathodaram
kim u pādādikaṃ tvaṃ vai tavaitat kiṃ mahīpate //
ViP_2,13.98
samastāvayavebhyas tvaṃ pṛthag bhūpa vyavasthitaḥ
ko 'ham ity eva nipuṇo bhūtvā cintaya pārthiva //
ViP_2,13.99
evaṃ vyavasthite tattve mayāham iti bhāṣitum
pṛthakkaraṇaniṣpādyaṃ śakyate nṛpate katham //
ViP_2,13.100
[[iti śrīviṣṇupurāṇe dvitīye 'ṃśe trayodaśo 'dhyāyaḥ ]]
niśamya tasyeti vacaḥ paramārthasamanvitam
praśrayāvanato bhūtvā tam āha nṛpatir dvijam //
ViP_2,14.1
nāham ityādivākyena pramāṇāsaṃbhave gate // ViP_2,14.1*13:1
prameyāsaṃbhavāśaṅkī bhūyo bhūyo 'tha pṛcchati // ViP_2,14.1*13:2
rājovāca:
bhagavan yat tvayā proktaṃ paramārthamayaṃ vacaḥ
śrute tasmin bhramantīva manaso mama vṛttayaḥ //
ViP_2,14.2
etad vivekavijñānaṃ yad aśeṣeṣu jantuṣu
bhavatā darśitaṃ vipra tat paraṃ prakṛter mahat //
ViP_2,14.3
nāhaṃ vahāmi śibikāṃ śibikā na mayi sthitā
śarīram anyad asmatto yeneyaṃ śibikā dhṛtā //
ViP_2,14.4
guṇapravṛttyā bhūtānāṃ pravṛttiḥ karmacoditā
pravartante guṇāś caite kiṃ mameti tvayoditam //
ViP_2,14.5
etasmin paramārthajña mama śrotrapathaṃ gate
mano vihvalatām eti paramārthārthitāṃ gatam //
ViP_2,14.6
pūrvam eva mahābhāgaṃ kapilarṣim ahaṃ dvija
praṣṭum abhyudyato gatvā śreyaḥ kiṃ nv ity asaṃśayam //
ViP_2,14.7
tadantare ca bhavatā yad idaṃ vākyam īritam
tenaiva paramārthārthaṃ tvayi cetaḥ pradhāvati //
ViP_2,14.8
kapilarṣir bhagavataḥ sarvabhūtasya vai kila
viṣṇor aṃśo jaganmohanāśāyorvīm upāgataḥ //
ViP_2,14.9
sa eva bhagavān nūnam asmākaṃ hitakāmyayā
pratyakṣatām atra gato yathaitad bhavatocyate //
ViP_2,14.10
tan mahyaṃ praṇatāya tvaṃ yac chreyaḥ paramaṃ dvija
tad vadākhilavijñānajalavīcyudadhir bhavān //
ViP_2,14.11
bhūpa pṛcchasi kiṃ śreyaḥ paramārthaṃ nu pṛcchasi
śreyāṃsy aparamārthāni aśeṣāṇy eva bhūpate //
ViP_2,14.12
devatārādhanaṃ kṛtvā dhanasaṃpadam icchati
putrān icchati rājyaṃ ca śreyas tatprāptilakṣaṇam //
ViP_2,14.13
karma yajñātmakaṃ śreyaḥ svarlokaphaladāyi yat
śreyaḥ pradhānaṃ ca phale tad evānabhisaṃhite //
ViP_2,14.14
ātmā dhyeyaḥ sadā bhūpa yogayuktais tathā param
śreyas tasyaiva saṃyogaḥ śreyo yaḥ paramātmanaḥ //
ViP_2,14.15
śreyāṃsy evam anekāni śataśo 'tha sahasraśaḥ
santy atra paramārthās tu na tv ete śrūyatāṃ ca me //
ViP_2,14.16
dharmāya tyajyate kiṃ tu paramārtho dhanaṃ yadi
vyayaś ca kriyate kasmāt kāmaprāptyupalakṣaṇaḥ //
ViP_2,14.17
putraś cet paramārthākhyaḥ so 'py anyasya nareśvara
paramārthabhūtaḥ so 'nyasya paramārtho hi tatpitā //
ViP_2,14.18
evaṃ na paramārtho 'sti jagaty asmiṃś carācare
paramārtho hi kāryāṇi kāraṇānām aśeṣataḥ //
ViP_2,14.19
rājyādiprāptir atroktā paramārthatayā yadi
paramārthā bhavanty atra na bhavanti ca vai tataḥ //
ViP_2,14.20
ṛgyajuḥsāmaniṣpādyaṃ yajñakarma mataṃ tava
paramārthabhūtaṃ tatrāpi śrūyatāṃ gadato mama //
ViP_2,14.21
yat tu niṣpādyate kāryaṃ mṛdā kāraṇabhūtayā
tat kāraṇānugamanāj jñāyate nṛpa mṛṇmayam //
ViP_2,14.22
evaṃ vināśibhir dravyaiḥ samidājyakuśādibhiḥ
niṣpādyate kriyā yā tu sā bhavitrī vināśinī //
ViP_2,14.23
anāśī paramārthaś ca prājñair abhyupagamyate
tat tu nāśi na saṃdeho nāśidravyopapāditam //
ViP_2,14.24
tad evāphaladaṃ karma paramārtho matas tava
muktisādhanabhūtatvāt paramārtho na sādhanam //
ViP_2,14.25
dhyānaṃ caivātmano bhūpa paramārthārthaśabditam
bhedakāri parebhyas tat paramārtho na bhedavān //
ViP_2,14.26
paramātmātmanor yogaḥ paramārtha itīṣyate
mithyaitad anyadravyaṃ hi naiti taddravyatāṃ yataḥ //
ViP_2,14.27
tasmāc chreyāṃsy aśeṣāṇi nṛpaitāni na saṃśayaḥ
paramārthas tu bhūpāla saṃkṣepāc chrūyatāṃ mama //
ViP_2,14.28
eko vyāpī samaḥ śuddho nirguṇaḥ prakṛteḥ paraḥ
janmavṛddhyādirahita ātmā sarvagato 'vyayaḥ //
ViP_2,14.29
parajñānamayo 'sadbhir nāmajātyādibhir vibhuḥ
na yogavān na yukto 'bhūn naiva pārthiva yokṣyati //
ViP_2,14.30
tasyātmaparadeheṣu sato 'py ekamayaṃ hi yat
vijñānaṃ paramārtho 'sau dvaitino 'tattvadarśinaḥ //
ViP_2,14.31
veṇurandhravibhedena bhedaḥ ṣaḍjādisaṃjñitaḥ
abhedavyāpino vāyos tathā tasya mahātmanaḥ //
ViP_2,14.32
ekatvaṃ rūpabhedaś ca bāhyakarmapravṛttijaḥ
devādibhede 'padhvaste nāsty evāvaraṇo hi saḥ //
ViP_2,14.33
[[iti śrīviṣṇupurāṇe dvitīye 'ṃśe caturdaśo 'dhyāyaḥ ]]
ity ukte mauninaṃ bhūyaś cintayānaṃ mahīpatim
pratyuvācātha vipro 'sāv advaitāntargatāṃ kathām //
ViP_2,15.1
śrūyatāṃ nṛpaśārdūla yad gītam ṛbhuṇā purā
avabodhaṃ janayatā nidāghasya dvijanmanaḥ //
ViP_2,15.2
ṛbhur nāmābhavat putro brahmaṇaḥ parameṣṭhinaḥ
vijñātatattvasadbhāvo nisargād eva bhūpate //
ViP_2,15.3
pramāṇatarkataḥ samyak māne meye 'pi niścite // ViP_2,15.3*14
tasya śiṣyo nidāgho 'bhūt pulastyatanayaḥ purā
prādād aśeṣavijñānaṃ sa tasmai parayā mudā //
ViP_2,15.4
avāptajñānatattvasya na tasyādvaitavāsanām
sa ṛbhus tarkayām āsa nidāghasya nareśvara //
ViP_2,15.5
devikāyās taṭe vīranagaraṃ nāma vai puram
samṛddham atiramyaṃ ca pulastyena niveśitam //
ViP_2,15.6
ramyopavanaparyante sa tasmin pārthivottama
nidāgho nāma yogajña ṛbhuśiṣyo 'vasat purā //
ViP_2,15.7
divye varṣasahasre tu samatīte 'sya tat puram
jagāma sa ṛbhuḥ śiṣyaṃ nidāgham avalokitum //
ViP_2,15.8
sa tasya vaiśvadevānte dvārālokanagocare
sthitas tena gṛhītārgho nijaveśmapraveśitaḥ //
ViP_2,15.9
prakṣālitāṅghripāṇiṃ ca kṛtāsanaparigraham
uvāca sa dvijaśreṣṭho bhujyatām iti sādaram //
ViP_2,15.10
bho vipravarya bhoktavyaṃ yad annaṃ bhavato gṛhe
tat kathyatāṃ kadanneṣu na prītiḥ satataṃ mama //
ViP_2,15.11
saktuyāvakavāṭyānām apūpānāṃ ca me gṛhe
yad rocate dvijaśreṣṭha tat tvaṃ bhuṅkṣva yathecchayā //
ViP_2,15.12
kadannāni dvijaitāni miṣṭam annaṃ prayaccha me
saṃyāvapāyasādīni drapsaphāṇitavanti ca //
ViP_2,15.13
he he śālini madgehe yat kiṃcid atiśobhanam
bhakṣyopasādhanaṃ miṣṭaṃ tenāsyānnaṃ prasādhaya //
ViP_2,15.14
ity uktā tena sā patnī miṣṭam annaṃ dvijasya yat
prasādhitavatī tad vai bhartur vacanagauravāt //
ViP_2,15.15
taṃ bhuktavantam icchāto miṣṭam annaṃ mahāmunim
nidāghaḥ prāha bhūpāla praśrayāvanataḥ sthitaḥ //
ViP_2,15.16
api te paramā tṛptir utpannā tuṣṭir eva ca
api te mānasaṃ svastham āhāreṇa kṛtaṃ dvija //
ViP_2,15.17
kvanivāso bhavān vipra kva ca gantuṃ samudyataḥ
āgamyate ca bhavatā yatas tac ca dvijocyatām //
ViP_2,15.18
kṣud yasya tasya bhukte 'nne tṛptir brāhmaṇa jāyate
na me kṣud abhavat tṛptiṃ kasmān māṃ paripṛcchasi //
ViP_2,15.19
vahninā pārthive dhātau kṣapite kṣutsamudbhavaḥ
bhavaty ambhasi ca kṣīṇe nṛṇāṃ tṛḍ api jāyate //
ViP_2,15.20
kṣuttṛṣṇe dehadharmākhye na mamaite yato dvija
tataḥ kṣutsaṃbhavābhāvāt tṛptir asty eva me sadā //
ViP_2,15.21
manasaḥ svasthatā tuṣṭiś cittadharmāv imau dvija
cetaso yasya tat pṛccha pumān ebhir na yujyate //
ViP_2,15.22
kva nivāsas tavety uktaṃ kva gantāsi ca yat tvayā
kutaś cāgamyate tatra tritaye 'pi nibodha me //
ViP_2,15.23
pumān sarvagato vyāpī ākāśavad ayaṃ yataḥ
kutaḥ kutra kva gantāsīty etad apy arthavat katham //
ViP_2,15.24
so 'haṃ gantā na cāgantā naikadeśaniketanaḥ
tvaṃ cānye ca na ca tvaṃ ca nānye naivāham apy aham //
ViP_2,15.25
mṛṣṭaṃ na mṛṣṭam ity eṣā jijñāsā me kṛtā tava
kiṃ vakṣyatīti tatrāpi śrūyatāṃ dvijasattama //
ViP_2,15.26
kim asvādv atha vā mṛṣṭaṃ bhuñjato 'nnaṃ dvijottama
mṛṣṭam eva yadāmṛṣṭaṃ tad evodvegakāraṇam //
ViP_2,15.27
amṛṣṭaṃ jāyate mṛṣṭaṃ mṛṣṭād udvijate janaḥ
ādimadhyāvasāneṣu kim annaṃ rucikārakam //
ViP_2,15.28
mṛṇmayaṃ hi gṛhaṃ yadvan mṛdā liptaṃ sthiraṃ bhavet
pārthivo 'yaṃ tathā dehaḥ pārthivaiḥ paramāṇubhiḥ //
ViP_2,15.29
ālipta āpyāyayataḥ puṃso bhogo 'tra kiṃ kṛtaḥ // ViP_2,15.29*15
yavagodhūmamudgādi ghṛtaṃ tailaṃ payo dadhi
guḍaṃ phalādīni tathā pārthivāḥ paramāṇavaḥ //
ViP_2,15.30
tad etad bhavatā jñātvā mṛṣṭāmṛṣṭavicāri yat
tan manaḥ samatālambi kāryaṃ sāmyaṃ hi muktaye //
ViP_2,15.31
ity ākarṇya vacas tasya paramārthāśritaṃ nṛpa
praṇipatya mahābhāgo nidāgho vākyam abravīt //
ViP_2,15.32
prasīda maddhitārthāya kathyatāṃ yas tvam āgataḥ
naṣṭo mohas tavākarṇya vacāṃsy etāni me dvija //
ViP_2,15.33
ṛbhur asmi tavācāryaḥ prajñādānāya te dvija
ihāgato 'haṃ yāsyāmi paramārthas tavoditaḥ //
ViP_2,15.34
evam ekam idaṃ viddhi na bhedi sakalaṃ jagat
vāsudevābhidheyasya svarūpaṃ paramātmanaḥ //
ViP_2,15.35
tathety uktvā nidāghena praṇipātapuraḥsaram
pūjitaḥ parayā bhaktyā icchātaḥ prayayāv ṛbhuḥ //
ViP_2,15.36
[[iti śrīviṣṇupurāṇe dvitīye 'ṃśe pañcadaśo 'dhyāyaḥ ]]
ṛbhur varṣasahasre tu samatīte nareśvara
nidāghajñānadānāya tad eva nagaraṃ yayau //
ViP_2,16.1
nagarasya bahiḥ so 'tha nidāghaṃ dadṛśe muniḥ
mahābalaparīvāre puraṃ viśati pārthive //
ViP_2,16.2
dūre sthitaṃ mahābhāgaṃ janasaṃmardavarjakam
kṣutkṣāmakaṇṭham āyāntam araṇyāt sasamitkuśam //
ViP_2,16.3
dṛṣṭvā nidāghaṃ sa ṛbhur upagamyābhivādya ca
uvāca kasmād ekānte sthīyate bhavatā dvija //
ViP_2,16.4
bho vipra janasaṃmardo mahān eṣa nareśvare
pravivikṣau puraṃ ramyaṃ tenātra sthīyate mayā //
ViP_2,16.5
narādhipo 'tra katamaḥ katamaś cetaro janaḥ
kathyatāṃ me dvijaśreṣṭha tvam abhijño mato mama //
ViP_2,16.6
yo 'yaṃ gajendram unmattam adriśṛṅgasamucchritam
adhirūḍho narendro 'yaṃ parilokas tathetaraḥ //
ViP_2,16.7
etau hi gajarājānau yugapad darśitau mama
bhavatā na viśeṣeṇa pṛthakcihnopalakṣaṇau //
ViP_2,16.8
tat kathyatāṃ mahābhāga viśeṣo bhavatānayoḥ
jñātum icchāmy ahaṃ ko 'tra gajaḥ ko vā narādhipaḥ //
ViP_2,16.9
gajo yo 'yam adho brahmann upary asyaiva bhūpatiḥ
vāhyavāhakasaṃbandhaṃ ko na jānāti vai dvija //
ViP_2,16.10
jānāmy ahaṃ yathā brahmaṃs tathā mām avabodhaya
adhaḥśabdanigadyaṃ kiṃ kiṃ cordhvam abhidhīyate //
ViP_2,16.11
ity uktaḥ sahasāruhya nidāghaḥ prāha tam ṛbhum
śrūyatāṃ kathayāmy eṣa yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi //
ViP_2,16.12
upary ahaṃ yathā rājā tvam adhaḥ kuñjaro yathā
avabodhāya te brahman dṛṣṭānto darśito mayā //
ViP_2,16.13
tvaṃ rājeva dvijaśreṣṭha sthito 'haṃ gajavad yadi
tad eva tvaṃ mamācakṣva katamas tvam ahaṃ tathā //
ViP_2,16.14
ity uktaḥ satvaras tasya pragṛhya caraṇāv ubhau
nidāghaḥ prāha bhagavān ācāryas tvam ṛbhur dhruvam //
ViP_2,16.15
nānyasyādvaitasaṃskārasaṃskṛtaṃ mānasaṃ tathā
yathācāryasya tena tvāṃ manye prāptam ahaṃ gurum //
ViP_2,16.16
tavopadeśadānāya pūrvaśuśrūṣaṇādṛtaḥ
gurus te 'ham ṛbhur nāmnā nidāgha samupāgataḥ //
ViP_2,16.17
tad etad upadiṣṭaṃ te saṃkṣepeṇa mahāmate
paramārthasārabhūtaṃ yad advaitam aśeṣataḥ //
ViP_2,16.18
evam uktvā yayau vidvān nidāghaṃ sa ṛbhur guruḥ
nidāgho 'py upadeśena tenādvaitaparo 'bhavat //
ViP_2,16.19
sarvabhūtāny abhedena dadṛśe sa tadātmanaḥ
tathā brahma tato muktim avāpa paramāṃ dvijaḥ //
ViP_2,16.20
tathā tvam api dharmajña tulyātmaripubāndhavaḥ
bhava sarvagataṃ jānann ātmānam avanīpate //
ViP_2,16.21
sitanīlādibhedena yathaikaṃ dṛśyate nabhaḥ
bhrāntadṛṣṭibhir ātmāpi tathaikaḥ san pṛthak pṛthak //
ViP_2,16.22
ekaḥ samastaṃ yad ihāsti kiṃcit tad acyuto vāsti paraṃ tato 'nyat
so 'haṃ sa ca tvaṃ sa ca sarvam etad ātmasvarūpaṃ tyaja bhedamoham //
ViP_2,16.23
itīritas tena sa rājavaryas tatyāja bhedaṃ paramārthadṛṣṭiḥ
sa cāpi jātismaraṇāptabodhas tatraiva janmany apavargam āpa //
ViP_2,16.24
iti bharatanarendrasāravṛttaṃ kathayati yaś ca śṛṇoti bhaktiyuktaḥ
sa vimalamatir eti nātmamohaṃ bhavati ca saṃsaraṇeṣu muktiyogyaḥ //
ViP_2,16.25
[[iti śrīviṣṇupurāṇe dvitīye 'ṃśe ṣoḍaśo 'dhyāyaḥ ]]
kathitā guruṇā samyag bhūsamudrādisaṃsthitiḥ
sūryādīnāṃ ca saṃsthānaṃ jyotiṣām api vistarāt //
ViP_3,1.1
devādīnāṃ tathā sṛṣṭir ṛṣīṇāṃ cāpi varṇitā
cāturvarṇyasya cotpattis tiryagyonigatasya ca //
ViP_3,1.2
dhruvaprahlādacaritaṃ vistarāc ca tvayoditam
manvantarāṇy aśeṣāṇi śrotum icchāmy anukramāt //
ViP_3,1.3
manvantarādhipāṃś caiva śakradevapurogamān
bhavatā kathitān etāñ śrotum icchāmy ahaṃ guro //
ViP_3,1.4
atītānāgatānīha yāni manvantarāṇi vai
tāny ahaṃ bhavate samyak kathayāmi yathākramam //
ViP_3,1.5
svāyaṃbhuvo manuḥ pūrvaṃ manuḥ svārociṣas tathā
uttamas tāmasaś caiva raivataś cākṣuṣas tathā //
ViP_3,1.6
ṣaḍ ete manavo 'tītāḥ sāmprataṃ tu raveḥ sutaḥ
vaivasvato 'yaṃ yasyaitat saptamaṃ vartate 'ntaram //
ViP_3,1.7
svāyaṃbhuvaṃ tu kathitaṃ kalpādāv antaraṃ mayā
devās tatrarṣayaś caiva yathāvat kathitā mayā //
ViP_3,1.8
ata ūrdhvaṃ pravakṣyāmi manoḥ svārociṣasya tu
manvantarādhipān samyag devarṣīṃs tatsutāṃs tathā //
ViP_3,1.9
pārāvatāḥ satuṣitā devāḥ svārociṣe 'ntare
vipaścit tatra devendro maitreyāsīn mahābalaḥ //
ViP_3,1.10
ūrjaḥ stambhas tathā prāṇo dattolir ṛṣabhas tathā
niścaraś cārvarīvāṃś ca tatra saptarṣayo 'bhavan //
ViP_3,1.11
caitrakiṃpuruṣādyāś ca sutāḥ svārociṣasya tu
dvitīyam etat kathitam antaraṃ śṛṇu cottaram //
ViP_3,1.12
tṛtīye 'py antare brahmann uttamo nāma yo manuḥ
suśāntir nāma devendro maitreyābhūt sureśvaraḥ //
ViP_3,1.13
sudhāmānas tathā satyāḥ śivāś cāsan pratardanāḥ
vaśavartinaś ca pañcaite gaṇā dvādaśakāḥ smṛtāḥ //
ViP_3,1.14
vasiṣṭhatanayās tatra sapta saptarṣayo 'bhavan
ajaḥ paraśudivyādyās tathottamamanoḥ sutāḥ //
ViP_3,1.15
tāmasasyāntare devāḥ surūpā harayas tathā
satyāś ca sudhiyaś caiva saptaviṃśatikā gaṇāḥ //
ViP_3,1.16
śibir indras tathā cāsīc śatayajñopalakṣaṇaḥ
saptarṣayaś ca ye teṣāṃ tatra nāmāni me śṛṇu //
ViP_3,1.17
jyotirdhāmā pṛthuḥ kāvyaś caitro 'gnir vanakas tathā
pīvaraś carṣayo hy ete sapta tatrāpi cāntare //
ViP_3,1.18
naraḥ khyātiḥ śāntahayo jānujaṅghādayas tathā
putrās tu tāmasasyāsan rājānaḥ sumahābalāḥ //
ViP_3,1.19
pañcame cāpi maitreya raivato nāma nāmataḥ
manur vibhuś ca tatrendro devāṃś caivāntare śṛṇu //
ViP_3,1.20
amitābhā bhūtarayā vaikuṇṭhāḥ sasumedhasaḥ
ete devagaṇās tatra caturdaśa caturdaśa //
ViP_3,1.21
hiraṇyaromā vedaśrīr ūrdhvabāhus tathāparaḥ
vedabāhuḥ sudhāmā ca parjanyaś ca mahāmuniḥ
ete saptarṣayo vipra tatrāsan raivate 'ntare //
ViP_3,1.22
balabandhuḥ susaṃbhāvyaḥ satyakādyāś ca tatsutāḥ
narendrāḥ sumahāvīryā babhūvur munisattama //
ViP_3,1.23
svārociṣaś cottamaś ca tāmaso raivatas tathā
priyavratānvayā hy ete catvāro manavaḥ smṛtāḥ //
ViP_3,1.24
viṣṇum ārādhya tapasā sa rājarṣiḥ priyavrataḥ
manvantarādhipān etāṃl labdhavān ātmavaṃśajān //
ViP_3,1.25
ṣaṣṭhe manvantare cāsīc cākṣuṣākhyas tathā manuḥ
manojavas tathaivendro devān api nibodha me //
ViP_3,1.26
āpyāḥ prasūtā bhavyāś ca pṛthugāś ca divaukasaḥ
mahānubhāvā lekhāś ca pañcaite hy aṣṭakā gaṇāḥ //
ViP_3,1.27
sumedhā virajāś caiva haviṣmān uttamo madhuḥ
atināmā sahiṣṇuś ca saptāsann iti carṣayaḥ //
ViP_3,1.28
ūruḥ pūruḥ śatadyumnapramukhāḥ sumahābalāḥ
cākṣuṣasya manoḥ putrāḥ pṛthivīpatayo 'bhavan //
ViP_3,1.29
vivasvataḥ suto vipra śrāddhadevo mahādyutiḥ
manuḥ saṃvartate dhīmān sāmprataṃ saptame 'ntare //
ViP_3,1.30
ādityavasurudrādyā devāś cātra mahāmune
puraṃdaras tathaivātra maitreya tridaśeśvaraḥ //
ViP_3,1.31
vasiṣṭhaḥ kāśyapo 'thātrir jamadagniḥ sagautamaḥ
viśvāmitrabharadvājau sapta saptarṣayo 'tra tu //
ViP_3,1.32
ikṣvākuś ca nṛgaś caiva dhṛṣṭaḥ śaryātir eva ca
nariṣyantaś ca vikhyāto nābhāgo diṣṭa eva ca //
ViP_3,1.33
karūṣaś ca pṛṣadhraś ca vasumāṃl lokaviśrutaḥ
manor vaivasvatasyaite nava putrāḥ sudhārmikāḥ //
ViP_3,1.34
viṣṇuśaktir anaupamyā sattvodriktā sthitau sthitā
manvantareṣv aśeṣeṣu devatvenādhitiṣṭhati //
ViP_3,1.35
aṃśena tasyā jajñe 'sau yajñaḥ svāyaṃbhuve 'ntare
ākūtyāṃ mānaso deva utpannaḥ prathame 'ntare //
ViP_3,1.36
tataḥ punaḥ sa vai devaḥ prāpte svārociṣe 'ntare
tuṣitāyāṃ samutpanno hy ajitas tuṣitaiḥ saha //
ViP_3,1.37
auttame hy antare cāpi tuṣitas tu punaḥ sa vai
satyāyām abhavat satyaḥ satyaiḥ saha surottamaiḥ //
ViP_3,1.38
tāmasasyāntare caiva saṃprāpte punar eva hi
haryāyāṃ haribhiḥ sārdhaṃ harir eva babhūva ha //
ViP_3,1.39
raivate 'py antare devaḥ saṃbhūtyāṃ mānaso 'bhavat
saṃbhūto rājasaiḥ sārdhaṃ devair devavaro hariḥ //
ViP_3,1.40
cākṣuṣe cāntare devo vaikuṇṭhaḥ puruṣottamaḥ
vikuṇṭhāyām asau jajñe vaikuṇṭhair daivataiḥ saha //
ViP_3,1.41
manvantare tu saṃprāpte tathā vaivasvate dvija
vāmanaḥ kaśyapād viṣṇur adityāṃ saṃbabhūva ha //
ViP_3,1.42
tribhiḥ kramair imāṃl lokāñ jitvā yena mahātmanā
puraṃdarāya trailokyaṃ dattaṃ nihatakaṇṭakam //
ViP_3,1.43
ity etās tanavas tasya sapta manvantareṣu vai
saptasv evābhavan vipra yābhiḥ saṃrakṣitāḥ prajāḥ //
ViP_3,1.44
yasmād viṣṭam idaṃ sarvaṃ tasya śaktyā mahātmanaḥ
tasmāt sa procyate viṣṇur viśer dhātoḥ praveśanāt //
ViP_3,1.45
sarve ca devā manavaḥ samastāḥ saptarṣayo ye manusūnavaś ca
indraś ca yo yas tridaśeśabhūto viṣṇor aśeṣās tu vibhūtayas tāḥ //
ViP_3,1.46
[[iti śrīviṣṇupurāṇe tṛtīyāṃśe prathamo 'dhyāyaḥ ]]
proktāny etāni bhavatā sapta manvantarāṇi vai
bhaviṣyāṇy api viprarṣe mamākhyātuṃ tvam arhasi //
ViP_3,2.1
sūryasya patnī saṃjñābhūt tanayā viśvakarmaṇaḥ
manur yamo yamī caiva tadapatyāni vai mune //
ViP_3,2.2
asahantī tu sā bhartus tejaś chāyāṃ yuyoja vai
bhartuḥ śuśrūṣaṇe 'raṇyaṃ svayaṃ ca tapase yayau //
ViP_3,2.3
saṃjñeyam ity athārkaś ca chāyāyām ātmajatrayam
śanaiścaraṃ manuṃ cānyaṃ tapatīṃ cāpy ajījanat //
ViP_3,2.4
chāyāsaṃjñā dadau śāpaṃ yamāya kupitā yadā
tadānyeyam asau buddhir ity āsīd yamasūryayoḥ //
ViP_3,2.5
tato vivasvān ākhyāte tayaivāraṇyasaṃsthitām
samādhidṛṣṭyā dadṛśe tām aśvāṃ tapasi sthitām //
ViP_3,2.6
vājirūpadharaḥ so 'pi tasyāṃ devāv athāśvinau
janayām āsa revantaṃ retaso 'nte ca bhāskaraḥ //
ViP_3,2.7
āninye ca punaḥ saṃjñāṃ svasthānaṃ bhagavān raviḥ
tejasaḥ śamanaṃ cāsya viśvakarmā cakāra ha //
ViP_3,2.8
bhramam āropya sūryaṃ tu tasya tejoviśātanam
kṛtavān aṣṭamaṃ bhāgaṃ na vyaśātayatāvyayam //
ViP_3,2.9
yat sūryād vaiṣṇavaṃ tejaḥ śātitaṃ viśvakarmaṇā
jājvalyamānam apatat tad bhūmau munisattama //
ViP_3,2.10
tvaṣṭaiva tejasā tena viṣṇoś cakram akalpayat
triśūlaṃ caiva śarvasya śibikāṃ dhanadasya ca //
ViP_3,2.11
śaktiṃ guhasya devānām anyeṣāṃ ca yad āyudham
tat sarvaṃ tejasā tena viśvakarmā vyavardhayat //
ViP_3,2.12
chāyāsaṃjñāsuto yo 'sau dvitīyaḥ kathito manuḥ
pūrvajasya savarṇo 'sau sāvarṇis tena kathyate //
ViP_3,2.13
tasya manvantaraṃ hy etat sāvarṇikam athāṣṭamam
tac chṛṇuṣva mahābhāga bhaviṣyaṃ kathayāmi te //
ViP_3,2.14
sāvarṇis tu manur yo 'sau maitreya bhavitā tataḥ
sutapāś cāmitābhāś ca mukhyāś cāpi tadā surāḥ //
ViP_3,2.15
teṣāṃ gaṇas tu devānām ekaiko viṃśakaḥ smṛtaḥ
saptarṣīn api vakṣyāmi bhaviṣyān munisattama //
ViP_3,2.16
dīptimān gālavo rāmaḥ kṛpo drauṇis tathāparaḥ
matputraś ca tathā vyāsa ṛśyaśṛṅgaś ca saptamaḥ //
ViP_3,2.17
viṣṇuprasādād anaghaḥ pātālāntaragocaraḥ
virocanasutas teṣāṃ balir indro bhaviṣyati //
ViP_3,2.18
virajāś cārvarīvaṃś ca nirmohādyās tathāpare
sāvarṇes tu manoḥ putrā bhaviṣyanti nareśvarāḥ //
ViP_3,2.19
navamo dakṣasāvarṇir maitreya bhavitā manuḥ // ViP_3,2.20
pārā marīcigarbhāś ca sudharmāṇas tathā tridhā
bhaviṣyanti tadā devā ekaiko dvādaśo gaṇaḥ //
ViP_3,2.21
teṣām indro mahāvīryo bhaviṣyaty adbhuto dvija // ViP_3,2.22
savano dyutimān bhavyo vasur medhātithis tathā
jyotiṣmān saptamaḥ satyas tatraite ca maharṣayaḥ //
ViP_3,2.23
dhṛtaketur dīptiketuḥ pañcahasto nirāmayaḥ
pṛthuśravādyāś ca tathā dakṣasāvarṇikātmajāḥ //
ViP_3,2.24
daśamo brahmasāvarṇir bhaviṣyati mune manuḥ
sudhāmāno viruddhāś ca śatasaṃkhyās tathā surāḥ //
ViP_3,2.25
teṣām indraś ca bhavitā śāntir nāma mahābalaḥ
saptarṣayo bhaviṣyanti ye tadā tāñ chṛṇuṣva ca //
ViP_3,2.26
haviṣmān sukṛtiḥ satyo hy apāṃmūrtis tathāparaḥ
nābhāgo 'pratimaujāś ca satyaketus tathaiva ca //
ViP_3,2.27
sukṣetraś cottamaujāś ca bhūriṣeṇādayo daśa
brahmasāvarṇiputrās tu rakṣiṣyanti vasuṃdharām //
ViP_3,2.28
ekādaśaś ca bhavitā dharmasāvarṇiko manuḥ // ViP_3,2.29
vihaṃgamāḥ kāmagamā nirmāṇarucayas tathā
gaṇās tv ete tadā mukhyā devānāṃ ca bhaviṣyatām
ekaikas triṃśakas teṣāṃ gaṇaś cendraś ca vai vṛṣaḥ //
ViP_3,2.30
niścaraś cāgnitejāś ca vapuṣmān viṣṇur āruṇiḥ
haviṣmān anaghaś caite bhavyāḥ saptarṣayas tathā //
ViP_3,2.31
sarvagaḥ sarvadharmā ca devānīkādayas tathā
bhaviṣyanti manos tasya tanayāḥ pṛthivīśvarāḥ //
ViP_3,2.32
rudraputras tu sāvarṇir bhavitā dvādaśo manuḥ
ṛtadhāmā ca tatrendro bhavitā śṛṇu me surān //
ViP_3,2.33
haritā lohitā devās tathā sumanaso dvija
sukarmāṇaḥ supārāś ca daśakāḥ pañca vai gaṇāḥ //
ViP_3,2.34
tapasvī sutapāś caiva tapomūrtis taporatiḥ
tapodhṛtir dyutiś cānyaḥ saptamas tu tapodhanaḥ //
ViP_3,2.35
devavān upadevaś ca devaśreṣṭhādayas tathā
manos tasya mahāvīryā bhaviṣyanti sutā nṛpāḥ //
ViP_3,2.36
trayodaśo raucyanāmā bhaviṣyati mune manuḥ // ViP_3,2.37
sutrāmāṇaḥ sukarmāṇaḥ sudharmāṇas tathā surāḥ
trayas triṃśadvibhedās te devānāṃ ye tu vai gaṇāḥ //
ViP_3,2.38
divaspatir mahāvīryas teṣām indro bhaviṣyati // ViP_3,2.39
nirmohas tattvadarśī ca niṣprakampo nirutsukaḥ
dhṛtimān avyayaś cānyaḥ saptamaḥ sutapā muniḥ
saptarṣayas tv ime tasya putrān api nibodha me //
ViP_3,2.40
citrasenavicitrādyā bhaviṣyanti mahīkṣitaḥ // ViP_3,2.41
bhautyaś caturdaśaś cātra maitreya bhavitā manuḥ
śucir indraḥ suragaṇās tatra pañca śṛṇuṣva tān //
ViP_3,2.42
cākṣuṣāś ca pavitrāś ca kaniṣṭhā bhrājirās tathā
vācāvṛddhāś ca vai devāḥ saptarṣīn api me śṛṇu //
ViP_3,2.43
agnibāhuḥ śuciḥ śukro māgadho 'gnīdhra eva ca
yuktas tathā jitaś cānyo manuputrān ataḥ śṛṇu //
ViP_3,2.44
ūrugambhīrabudhnādyā manos tasya sutā nṛpāḥ
kathitā muniśārdūla pālayiṣyanti ye mahīm //
ViP_3,2.45
caturyugānte vedānāṃ jāyate kila viplavaḥ
pravartayanti tān etya bhuvi saptarṣayo divaḥ //
ViP_3,2.46
kṛte kṛte smṛter vipra praṇetā jāyate manuḥ
devā yajñabhujas te tu yāvan manvantaraṃ tu tat //
ViP_3,2.47
bhavanti ye manoḥ putrā yāvan manvantaraṃ tu taiḥ
tadanvayodbhavaiś caiva tāvad bhūḥ paripālyate //
ViP_3,2.48
manuḥ saptarṣayo devā bhūpālāś ca manoḥ sutāḥ
manvantare bhavanty ete śakraś caivādhikāriṇaḥ //
ViP_3,2.49
caturdaśabhir etais tu gatair manvantarair dvija
sahasrayugaparyantaḥ kalpo niḥśeṣa ucyate //
ViP_3,2.50
tāvatpramāṇā ca niśā tato bhavati sattama
brahmarūpadharaḥ śete śeṣāhāv ambusaṃplave //
ViP_3,2.51
trailokyam akhilaṃ grastvā bhagavān ādikṛd vibhuḥ
svamāyāsaṃsthito vipra sarvabhūto janārdanaḥ //
ViP_3,2.52
tataḥ prabuddho bhagavān yathā pūrvaṃ tathā punaḥ
sṛṣṭiṃ karoty avyayātmā kalpe kalpe rajoguṇaḥ //
ViP_3,2.53
manavo bhūbhujaḥ sendrā devāḥ saptarṣayas tathā
sāttviko 'ṃśaḥ sthitikaro jagato dvijasattama //
ViP_3,2.54
caturyuge 'py asau viṣṇuḥ sthitivyāpāralakṣaṇaḥ
yugavyavasthāṃ kurute yathā maitreya tac chṛṇu //
ViP_3,2.55
kṛte yuge paraṃ jñānaṃ kapilādisvarūpadhṛk
dadāti sarvabhūtātmā sarvabhūtahite rataḥ //
ViP_3,2.56
cakravartisvarūpeṇa tretāyām api sa prabhuḥ
duṣṭānāṃ nigrahaṃ kurvan paripāti jagattrayam //
ViP_3,2.57
vedam ekaṃ caturbhedaṃ kṛtvā śākhāśatair vibhuḥ
karoti bahulaṃ bhūyo vedavyāsasvarūpadhṛk //
ViP_3,2.58
vedāṃs tu dvāpare vyasya kaler ante punar hariḥ
kalkisvarūpī durvṛttān mārge sthāpayati prabhuḥ //
ViP_3,2.59
evam eṣa jagat sarvaṃ paripāti karoti ca
hanti cānteṣv anantātmā nāsty asmād vyatireki yat //
ViP_3,2.60
bhūtaṃ bhavyaṃ bhaviṣyaṃ ca sarvabhūtān mahātmanaḥ
tad atrānyatra vā vipra sadbhāvaḥ kathitas tava //
ViP_3,2.61
manvantarāṇy aśeṣāṇi kathitāni mayā tava
manvantarādhipāṃś caiva kim anyat kathayāmi te //
ViP_3,2.62
[[iti śrīviṣṇupurāṇe tṛtīyāṃśe dvitīyo 'dhyāyaḥ ]]
jñātam etan mayā tvatto yathā sarvam idaṃ jagat
viṣṇur viṣṇau viṣṇutaś ca na paraṃ vidyate tataḥ //
ViP_3,3.1
etat tu śrotum icchāmi vyastā vedā mahātmanā
vedavyāsasvarūpeṇa yathā tena yuge yuge //
ViP_3,3.2
yasmin yasmin yuge vyāso yo ya āsīn mahāmune
taṃ tam ācakṣva bhagavañ śākhābhedāṃś ca me vada //
ViP_3,3.3
vedadrumasya maitreya śākhābhedaiḥ sahasraśaḥ
na śakyo vistaro vaktuṃ saṃkṣepeṇa śṛṇuṣva tam //
ViP_3,3.4
dvāpare dvāpare viṣṇur vyāsarūpī mahāmune
vedam ekaṃ sa bahudhā kurute jagato hitaḥ //
ViP_3,3.5
vīryaṃ tejo balaṃ cālpaṃ manuṣyāṇām avekṣya ca
hitāya sarvabhūtānāṃ vedabhedān karoti saḥ //
ViP_3,3.6
yayā sa kurute tanvā vedam ekaṃ pṛthak prabhuḥ
vedavyāsābhidhānā tu sā mūrtir madhuvidviṣaḥ //
ViP_3,3.7
yasmin manvantare ye ye vyāsās tāṃs tān nibodha me
yathā ca bhedaḥ śākhānāṃ vyāsena kriyate mune //
ViP_3,3.8
aṣṭāviṃśatikṛtvo vai vedo vyasto maharṣibhiḥ
vaivasvate 'ntare tasmin dvāpareṣu punaḥ punaḥ //
ViP_3,3.9
vedavyāsā vyatītā ye aṣṭāviṃśati sattama
caturdhā yaiḥ kṛto vedo dvāpareṣu punaḥ punaḥ //
ViP_3,3.10
dvāpare prathame vyastāḥ svayaṃ vedāḥ svayaṃbhuvā
dvitīye dvāpare caiva vedavyāsaḥ prajāpatiḥ //
ViP_3,3.11
tṛtīye cośanā vyāsaś caturthe ca bṛhaspatiḥ
savitā pañcame vyāso mṛtyuḥ ṣaṣṭhe smṛtaḥ prabhuḥ //
ViP_3,3.12
saptame ca tathaivendro vasiṣṭhaś cāṣṭame smṛtaḥ
sārasvataś ca navame tridhāmā daśame smṛtaḥ //
ViP_3,3.13
ekādaśe tu trivṛṣā bhāradvājas tataḥ param
trayodaśe cāntarikṣo varṇī cāpi caturdaśe //
ViP_3,3.14
trayyāruṇaḥ pañcadaśe ṣoḍaśe tu dhanaṃjayaḥ
kratuṃjayaḥ saptadaśe ṛṇajyo 'ṣṭādaśe smṛtaḥ //
ViP_3,3.15
tato vyāso bharadvājo bharadvājāt tu gautamaḥ
gautamād uttamo vyāso haryātmā yo 'bhidhīyate //
ViP_3,3.16
atha haryātmano venaḥ smṛto vājaśravās tu yaḥ
somaḥ śuṣmāyaṇas tasmāt tṛṇabindur iti smṛtaḥ //
ViP_3,3.17
ṛkṣo 'bhūd bhārgavas tasmād vālmīkir yo 'bhidhīyate
tasmād asmatpitā śaktir vyāsas tasmād ahaṃ mune //
ViP_3,3.18
jātukarṇo 'bhavan mattaḥ kṛṣṇadvaipāyanas tataḥ
aṣṭāviṃśatir ity ete vedavyāsāḥ purātanāḥ //
ViP_3,3.19
eko vedaś caturdhā tu yaiḥ kṛto dvāparādiṣu // ViP_3,3.20
bhaviṣye dvāpare cāpi drauṇir vyāso bhaviṣyati
vyatīte mama putre 'smin kṛṣṇadvaipāyane munau //
ViP_3,3.21
dhruvam ekākṣaraṃ brahma om ity evaṃ vyavasthitam
bṛhatvād bṛṃhaṇatvāc ca tad brahmety abhidhīyate //
ViP_3,3.22
praṇavāvasthitaṃ nityaṃ bhūr bhuvaḥ svar itīryate
ṛgyajuḥsāmātharvāṇaṃ yat tasmai brahmaṇe namaḥ //
ViP_3,3.23
jagataḥ pralayotpattau yat tat kāraṇasaṃjñitam
mahataḥ paramaṃ guhyaṃ tasmai subrahmaṇe namaḥ //
ViP_3,3.24
agādhāpāram akṣayyaṃ jagatsaṃmohanālayam
saṃprakāśapravṛttibhyāṃ puruṣārthaprayojanam //
ViP_3,3.25
sāṃkhyajñānavatāṃ niṣṭhā gatiḥ śamadamātmanām
yat tad avyaktam amṛtaṃ pravṛttir brahma śāśvatam //
ViP_3,3.26
pradhānam ātmayoniś ca guhāsattvaṃ ca śabdyate
avibhāgaṃ tathā śukram akṣaraṃ bahudhātmakam //
ViP_3,3.27
paramabrahmaṇe tasmai nityam eva namo namaḥ
yad rūpaṃ vāsudevasya paramātmasvarūpiṇaḥ //
ViP_3,3.28
etad brahma tridhābhedam abhedam api sa prabhuḥ
sarvabhūteṣv abhedo 'sau bhidyate bhinnabuddhibhiḥ //
ViP_3,3.29
sa ṛṅmayaḥ sāmamayaḥ sarvātmā sa yajurmayaḥ
ṛgyajuḥsāmasārātmā sa evātmā śarīriṇām //
ViP_3,3.30
sa bhidyate vedamayaḥ sa vedaṃ karoti bhedair bahubhiḥ saśākham
śākhāpraṇetā sa samastaśākhā jñānasvarūpo bhagavān anantaḥ //
ViP_3,3.31
[[iti śrīviṣṇupurāṇe tṛtīyāṃśe tṛtīyo 'dhyāyaḥ ]]
ādyo vedaś catuṣpādaḥ śatasāhasrasaṃmitaḥ
tato daśaguṇaḥ kṛtsno yajño 'yaṃ sarvakāmadhuk //
ViP_3,4.1
tato 'tra matsuto vyāso 'ṣṭāviṃśatitame 'ntare
vedam ekaṃ catuṣpādaṃ caturdhā vyabhajat prabhuḥ //
ViP_3,4.2
yathā tu tena vai vyastā vedavyāsena dhīmatā
vedās tathā samastais tair vyastā vyāsais tathā mayā //
ViP_3,4.3
tad anenaiva vedānāṃ śākhābhedān dvijottama
caturyugeṣu racitān samasteṣv avadhāraya //
ViP_3,4.4
kṛṣṇadvaipāyanaṃ vyāsaṃ viddhi nārāyaṇaṃ prabhum
ko 'nyo hi bhuvi maitreya mahābhāratakṛd bhavet //
ViP_3,4.5
tena vyastā yathā vedā matputreṇa mahātmanā
dvāpare hy atra maitreya tan me śṛṇu yathārthataḥ //
ViP_3,4.6
brahmaṇā codito vyāso vedān vyastuṃ pracakrame
atha śiṣyān sa jagrāha caturo vedapāragān //
ViP_3,4.7
ṛgvedaśrāvakaṃ pailaṃ jagrāha sa mahāmuniḥ
vaiśampāyananāmānaṃ yajurvedasya cāgrahīt //
ViP_3,4.8
jaiminiṃ sāmavedasya tathaivātharvavedavit
sumantus tasya śiṣyo 'bhūd vedavyāsasya dhīmataḥ //
ViP_3,4.9
romaharṣaṇanāmānaṃ mahābuddhiṃ mahāmuniḥ
sūtaṃ jagrāha śiṣyaṃ sa itihāsapurāṇayoḥ //
ViP_3,4.10
ārṣādi bahudhā sthānaṃ devarṣiracitāśrayam // ViP_3,4.10*2:1
itihāsam iti proktaṃ sthaviṣṭhādbhutakarmayuk // ViP_3,4.10*2:2
eka āsīd yajurvedas taṃ caturdhā vyakalpayat
cāturhotram abhūd yasmiṃs tena yajñam athākarot //
ViP_3,4.11
ādhvaryavaṃ yajurbhis tu ṛgbhir hotraṃ tathā muniḥ
audgātraṃ sāmabhiś cakre brahmatvaṃ cāpy atharvabhiḥ //
ViP_3,4.12
tataḥ sa ṛca uddhṛtya ṛgvedaṃ kṛtavān muniḥ
yajūṃṣi ca yajurvedaṃ sāmavedaṃ ca sāmabhiḥ //
ViP_3,4.13
rājñas tv atharvavedena sarvakarmāṇi sa prabhuḥ
kārayām āsa maitreya brahmatvaṃ ca yathāsthitiḥ //
ViP_3,4.14
so 'yam eko mahāvedatarus tena pṛthakkṛtaḥ
caturdhā tu tato jātaṃ vedapādapakānanam //
ViP_3,4.15
bibheda prathamaṃ vipra paila ṛgvedapādapam
indrapramataye prādād bāṣkalāya ca saṃhite //
ViP_3,4.16
caturdhā sa bibhedātha bāṣkalo nijasaṃhitām
baudhyādibhyo dadau tās tu śiṣyebhyaḥ sa mahāmatiḥ //
ViP_3,4.17
baudhyāgnimāṭharau tadvad yājñavalkyaparāśarau
pratiśākhās tu śākhāyās tasyās te jagṛhur mune //
ViP_3,4.18
indrapramatir ekāṃ tu saṃhitāṃ svasutaṃ tataḥ
māṇḍukeyaṃ mahātmānaṃ maitreyādhyāpayat tadā //
ViP_3,4.19
tasya śiṣyapraśiṣyebhyaḥ putraśiṣyān kramād yayau // ViP_3,4.20
vedamitras tu śākalyaḥ saṃhitāṃ tām adhītavān
cakāra saṃhitāḥ pañca śiṣyebhyaḥ pradadau ca tāḥ //
ViP_3,4.21
tasya śiṣyās tu ye pañca teṣāṃ nāmāni me śṛṇu
mudgalo gālavaś caiva vātsyaḥ śālīya eva ca
śiśiraḥ pañcamaś cāsīt maitreya sumahāmuniḥ //
ViP_3,4.22
etāni pañcanāmāni saṃhitāyāḥ samāśritāḥ // ViP_3,4.22*3
saṃhitātritayaṃ cakre śākapūṇir athetaraḥ
niruktam akarot tadvac caturthaṃ munisattama //
ViP_3,4.23
krauñco vaitālakis tadvad balākaś ca mahāmuniḥ
niruktaś ca caturtho 'bhūd vedavedāṅgapāragaḥ //
ViP_3,4.24
ity etāḥ pratiśākhābhyo 'py anuśākhā dvijottama
bāṣkalaś cāparās tisraḥ saṃhitāḥ kṛtavān dvija
śiṣyaḥ kālāyanir gārgyas tṛtīyaś ca tathā javaḥ //
ViP_3,4.25
ity ete bahvṛcāḥ proktāḥ saṃhitā yaiḥ pravartitāḥ // ViP_3,4.26
[[iti śrīviṣṇupurāṇe tṛtīyāṃśe caturtho 'dhyāyaḥ ]]
yajurvedataroḥ śākhāḥ saptaviṃśan mahāmatiḥ
vaiśampāyananāmāsau vyāsaśiṣyaś cakāra vai //
ViP_3,5.1
śiṣyebhyaḥ pradadau tāś ca jagṛhus te 'py anukramāt // ViP_3,5.2
yājñavalkyas tu tasyābhūd brahmarātasuto dvija
śiṣyaḥ paramadharmajño guruvṛttiparaḥ sadā //
ViP_3,5.3
ṛṣir yo 'dya mahāmerau samājenāgamiṣyati
tasya vai saptarātrāt tu brahmahatyā bhaviṣyati //
ViP_3,5.4
pūrvam evaṃ munigaṇaiḥ samayo 'bhūt kṛto dvija
vaiśampāyana ekas tu taṃ vyatikrāntavāṃs tadā //
ViP_3,5.5
svasrīyaṃ bālakaṃ so 'tha padā spṛṣṭam aghātayat // ViP_3,5.6
śiṣyān āha ca bhoḥ śiṣyā brahmahatyāpahaṃ vratam
caradhvaṃ matkṛte sarve na vicāryam idaṃ tathā //
ViP_3,5.7
athāha yājñavalkyas taṃ kim ebhir bhagavan dvijaiḥ
kleśitair alpatejobhiś cariṣye 'ham idaṃ vratam //
ViP_3,5.8
tataḥ kruddho guruḥ prāha yājñavalkyaṃ mahāmatiḥ
mucyatāṃ yat tvayādhītaṃ matto viprāvamānaka //
ViP_3,5.9
nistejaso vadasy etān yas tvaṃ brāhmaṇapuṃgavān
tena śiṣyeṇa nārtho 'sti mamājñābhaṅgakāriṇā //
ViP_3,5.10
yājñavalkyas tataḥ prāha bhaktyaitat te mayoditam
mamāpy alaṃ tvayādhītaṃ yan mayā tad idaṃ dvija //
ViP_3,5.11
ity uktvā rudhirāktāni sarūpāṇi yajūṃṣi saḥ
chardayitvā dadau tasmai yayau ca svecchayā muniḥ //
ViP_3,5.12
yajūṃṣy atha visṛṣṭāni yājñavalkyena vai dvija
jagṛhus tittirībhūtvā taittirīyās tu te tataḥ //
ViP_3,5.13
brahmahatyā vrataṃ cīrṇaṃ guruṇā coditais tu yaiḥ
carakādhvaryavas te tu caraṇān munisattama //
ViP_3,5.14
yājñavalkyo 'pi maitreya prāṇāyāmaparāyaṇaḥ
tuṣṭāva praṇataḥ sūryaṃ yajūṃṣy abhilaṣaṃs tataḥ //
ViP_3,5.15
namaḥ savitre dvārāya mukter amitatejase
ṛgyajuḥsāmabhūtāya trayīdhāmavate namaḥ //
ViP_3,5.16
namo 'gnīṣomabhūtāya jagataḥ kāraṇātmane
bhāskarāya paraṃ tejaḥ sauṣumṇam uru bibhrate //
ViP_3,5.17
kalākāṣṭhānimeṣādikālajñānātmane namaḥ
dhyeyāya viṣṇurūpāya paramākṣararūpiṇe //
ViP_3,5.18
bibharti yaḥ suragaṇān āpyāyenduṃ svaraśmibhiḥ
svadhāmṛtena ca pitṝṃs tasmai tṛptyātmane namaḥ //
ViP_3,5.19
namo 'gnīsomabhūtāya sarvasiddhikarāya ca // ViP_3,5.19*4
himāmbugharmavṛṣṭīnāṃ kartā bhartā ca yaḥ prabhuḥ
tasmai trikālabhūtāya namaḥ sūryāya vedhase //
ViP_3,5.20
apahanti tamo yaś ca jagato 'sya jagatpatiḥ
sattvadhāmadharo devo namas tasmai vivasvate //
ViP_3,5.21
satkarmayogyo na jano naivāpaḥ śaucakāraṇam
yasminn anudite tasmai namo devāya bhāsvate //
ViP_3,5.22
spṛṣṭo yadaṃśubhir lokaḥ kriyāyogyo 'bhijāyate
pavitratākāraṇāya tasmai śuddhātmane namaḥ //
ViP_3,5.23
namaḥ savitre sūryāya bhāskarāya vivasvate
ādityāyādibhūtāya devādīnāṃ namo namaḥ //
ViP_3,5.24
hiraṇmayaṃ rathaṃ yasya ketavo 'mṛtadhāriṇaḥ
vahanti bhuvanālokacakṣuṣas taṃ namāmy aham //
ViP_3,5.25
ity evamādibhis tena stūyamānaḥ stavai raviḥ
vājirūpadharaḥ prāha vrīyatām iti vāñchitam //
ViP_3,5.26
yājñavalkyas tadā prāha praṇipatya divākaram
yajūṃṣi tāni me dehi yāni santi na me gurau //
ViP_3,5.27
evam ukto dadau tasmai yajūṃṣi bhagavān raviḥ
ayātayāmasaṃjñāni yāni vetti na tadguruḥ //
ViP_3,5.28
yajūṃṣi yair adhītāni tāni viprair dvijottama
vājinas te samākhyātāḥ sūryo 'śvaḥ so 'bhavad yataḥ //
ViP_3,5.29
śākhābhedās tu teṣāṃ vai daśa pañca ca vājinām
kaṇvādyāḥ sumahābhāgā yājñavalkyapravartitāḥ //
ViP_3,5.30
[[iti śrīviṣṇupurāṇe tṛtīyāṃśe pañcamo 'dhyāyaḥ ]]
sāmavedataroḥ śākhā vyāsaśiṣyaḥ sa jaiminiḥ
krameṇa yena maitreya bibheda śṛṇu tan mama //
ViP_3,6.1
ṛgyajuḥśākhiśākho 'yaṃ śākhāsaṃkhyyā prapañcitā // ViP_3,6.1*5:1
sāmātharvapurāṇoktaṃ śākhāsaṃjñātha kathyate // ViP_3,6.1*5:2
sumantus tasya putro 'bhūt sukarmāsyāpy abhūt sutaḥ
adhītavantāv ekaikāṃ saṃhitāṃ tau mahāmunī //
ViP_3,6.2
sāhasraṃ saṃhitābhedaṃ sukarmā tatsutas tataḥ
cakāra taṃ ca tacchiṣyau jagṛhāte mahāvratau //
ViP_3,6.3
putram adhyāpayām āsa sumantum atha jaiminiḥ // ViP_3,6.3*6:1
sumantuś capi sumulaṃ putram adhyāpayan muniḥ // ViP_3,6.3*6:2
hiraṇyanābhaḥ kausalyaḥ pauṣpiñjiś ca dvijottama
udīcyāḥ sāmagāḥ śiṣyās tasya pañcadaśa smṛtāḥ //
ViP_3,6.4
hiraṇyanābhāt tāvatyaḥ saṃhitā yair dvijottamaiḥ
gṛhītās te 'pi cocyante paṇḍitaiḥ prācyasāmagāḥ //
ViP_3,6.5
lokākṣiḥ kuthumiś caiva kuṣīdī lāṅgalis tathā
pauṣpiñjiśiṣyās tadbhedaiḥ saṃhitā bahulīkṛtāḥ //
ViP_3,6.6
hiraṇyanābhaśiṣyaś ca caturviṃśatisaṃhitāḥ
provāca kṛtināmāsau śiṣyebhyaḥ sumahāmatiḥ //
ViP_3,6.7
taiś cāpi sāmavedo 'sau śākhābhir bahulīkṛtaḥ
atharvaṇām atho vakṣye saṃhitānāṃ samuccayam
atharvavedaṃ sa muniḥ sumantur amitadyutiḥ //
ViP_3,6.8
śiṣyam adhyāpayām āsa kabandhaṃ so 'pi taṃ dvidhā
kṛtvā tu devadarśāya tathā pathyāya dattavān //
ViP_3,6.9
devadarśasya śiṣyās tu maudgo brahmabalis tathā
śaulkāyaniḥ pippalādas tathānyo munisattama //
ViP_3,6.10
pathyasyāpi trayaḥ śiṣyāḥ kṛtā yair dvija saṃhitāḥ
jājaliḥ kumudādiś ca tṛtīyaḥ śaunako dvija //
ViP_3,6.11
śaunakas tu dvidhā kṛtvā dadāv ekāṃ tu babhrave
dvitīyāṃ saṃhitāṃ prādāt saindhavāya ca saṃjñine //
ViP_3,6.12
saindhavān muñjakeśaś ca 'bhinad vedaṃ dvidhā punaḥ
nakṣatrakalpo vedānāṃ saṃhitānāṃ tathaiva ca //
ViP_3,6.13
caturthaḥ syād āṅgirasaḥ śāntikalpaś ca pañcamaḥ
śreṣṭhās tv atharvaṇām ete saṃhitānāṃ vikalpakāḥ //
ViP_3,6.14
ākhyānaiś cāpy upākhyānair gāthābhiḥ kalpaśuddhibhiḥ
purāṇasaṃhitāṃ cakre purāṇārthaviśāradaḥ //
ViP_3,6.15
svayaṃ dṛṣṭvārthakathanaṃ prāhur ākhyānakaṃ budhāḥ // ViP_3,6.15*7:1
śrutasyārthasya kathanam upākhyānaṃ pracakṣate // ViP_3,6.15*7:2
prakhyāto vyāsaśiṣyo 'bhūt sūto vai romaharṣaṇaḥ
purāṇasaṃhitāṃ tasmai dadau vyāso mahāmuniḥ //
ViP_3,6.16
sumatiś cāgnivarcāś ca mitrāyuḥ śāṃśapāyanaḥ
akṛtavraṇo 'tha sāvarṇiḥ ṣaṭ śiṣyās tasya cābhavan //
ViP_3,6.17
kāśyapaḥ saṃhitākartā sāvarṇiḥ śāṃśapāyanaḥ
romaharṣaṇikā cānyā tisṝṇāṃ mūlasaṃhitā //
ViP_3,6.18
catuṣṭayenāpy etena saṃhitānām idaṃ mune // ViP_3,6.19
ādyaṃ sarvapurāṇānāṃ purāṇaṃ brāhmam ucyate
aṣṭādaśa purāṇāni purāṇajñāḥ pracakṣate //
ViP_3,6.20
brāhmaṃ pādmaṃ vaiṣṇavaṃ ca śaivaṃ bhāgavataṃ tathā
tathānyaṃ nāradīyaṃ ca mārkaṇḍeyaṃ ca saptamam //
ViP_3,6.21
āgneyam aṣṭamaṃ caiva bhaviṣyaṃ navamaṃ tathā
daśamaṃ brahmavaivartaṃ laiṅgam ekādaśaṃ smṛtam //
ViP_3,6.22
vārāhaṃ dvādaśaṃ caiva skāndaṃ cātra trayodaśam
caturdaśaṃ vāmanaṃ ca kaurmaṃ pañcadaśaṃ smṛtam
mātsyaṃ ca gāruḍaṃ caiva brahmāṇḍaṃ ca tataḥ param //
ViP_3,6.23
mahāpurāṇāny etāni hy aṣṭādaśa mahāmune // ViP_3,6.23*8:1
tathā copapurāṇāni munibhiḥ kathitāni ca // ViP_3,6.23*8:2
sargaś ca pratisargaś ca vaṃśo manvantarāṇi ca
sarveṣv eteṣu kathyante vaṃśānucaritaṃ ca yat //
ViP_3,6.24
yad etat tava maitreya purāṇaṃ kathyate mayā
etad vaiṣṇavasaṃjñaṃ vai pādmasya samanantaram //
ViP_3,6.25
sarge ca pratisarge ca vaṃśamanvantarādiṣu
kathyate bhagavān viṣṇur aśeṣeṣv eva sattama //
ViP_3,6.26
aṅgāni caturo vedā mīmāṃsā nyāyavistaraḥ
purāṇaṃ dharmaśāstraṃ ca vidyā hy etāś caturdaśa //
ViP_3,6.27
āyurvedo dhanurvedo gāndharvaś caiva te trayaḥ
arthaśāstraṃ caturthaṃ tu vidyā hy aṣṭādaśaiva tāḥ //
ViP_3,6.28
jñeyā brahmarṣayaḥ pūrvaṃ tebhyo devarṣayaḥ punaḥ
rājarṣayaḥ punas tebhya ṛṣiprakṛtayas trayaḥ //
ViP_3,6.29
iti śākhāḥ samākhyātāḥ śākhābhedās tathaiva ca
kartāraś caiva śākhānāṃ bhedahetus tathoditaḥ //
ViP_3,6.30
sarvamanvantareṣv evaṃ śākhābhedāḥ samāḥ smṛtāḥ // ViP_3,6.31
prājāpatyā śrutir nityā tadvikalpās tv ime dvija // ViP_3,6.32
etat tavoditaṃ sarvaṃ yat pṛṣṭo 'ham iha tvayā
maitreya vedasaṃbaddhaṃ kim anyat kathayāmi te //
ViP_3,6.33
[[iti śrīviṣṇupurāṇe tṛtīyāṃśe ṣaṣṭho 'dhyāyaḥ ]]
yathāvat kathitaṃ sarvaṃ yat pṛṣṭo 'si mayā guro
śrotum icchāmy ahaṃ tv ekaṃ tad bhavān prabravītu me //
ViP_3,7.1
vedarāśir apāro 'sāv uktaḥ śākhāvibhāgataḥ // ViP_3,7.1*9:1
xxxx paro dharmo varṇādīnām athocyate // ViP_3,7.1*9:2
saptadvīpāni pātālavīthyaś ca sumahāmune
sapta lokāś ca ye 'ntaḥsthā brahmāṇḍasyāsya sarvataḥ //
ViP_3,7.2
sthūlaiḥ sūkṣmais tathāsūkṣmaiḥ sūkṣmāt sūkṣmatarais tathā
sthūlaiḥ sthūlataraiś caitat sarvaṃ prāṇibhir āvṛtam //
ViP_3,7.3
aṅgulasyāṣṭabhāgo 'pi na so 'sti munisattama
na santi prāṇino yatra karmabandhanibandhanāḥ //
ViP_3,7.4
sarve caite vaśaṃ yānti yamasya bhagavan kila
āyuṣo 'nte tato yānti yātanās tatpracoditāḥ //
ViP_3,7.5
yātanābhyaḥ paribhraṣṭā devādyāsv atha yoniṣu
jantavaḥ parivartante śāstrāṇām eṣa nirṇayaḥ //
ViP_3,7.6
so 'ham icchāmi tac chrotuṃ yamasya vaśavartinaḥ
na bhavanti narā yena tat karma kathayāmalam //
ViP_3,7.7
ayam eva mune praśno nakulena mahātmanā
pṛṣṭaḥ pitāmahaḥ prāha bhīṣmo yat tac chṛṇuṣva me //
ViP_3,7.8
purā mamāgato vatsa sakhā kāliṅgako dvijaḥ
mām uvāca sa pṛṣṭo vai mayā jātismaro muniḥ //
ViP_3,7.9
tenākhyātam idaṃ cedam itthaṃ caitad bhaviṣyati
tathā ca tad abhūd vatsa yathoktaṃ tena dhīmatā //
ViP_3,7.10
sa pṛṣṭaś ca mayā bhūyaḥ śraddadhānena vai dvijaḥ
yad yad āha na tad dṛṣṭam anyathā hi mayā kvacit //
ViP_3,7.11
ekadā tu mayā pṛṣṭam yad etad bhavatoditam
prāha kāliṅgako vipraḥ smṛtvā tasya muner vacaḥ //
ViP_3,7.12
jātismareṇa kathitaṃ rahasyaṃ paramaṃ mama
yamakiṃkarayor yo 'bhūt saṃvādas taṃ bravīmi te //
ViP_3,7.13
narake pacyamānas tu yamena paribhāṣitaḥ // ViP_3,7.13*10:1
kiṃ tvayā nārcito devaḥ keśavaḥ kleśanāśanaḥ // ViP_3,7.13*10:2
kāliṅga uvāca:
svapuruṣam abhivīkṣya pāśahastaṃ vadati yamaḥ kila tasya karṇamūle
parihara madhusūdanaprapannān prabhur aham anyanṛṇāṃ na vaiṣṇavānām //
ViP_3,7.14
aham amaragaṇārcitena dhātrā yama iti lokahitāhite niyuktaḥ // ViP_3,7.15ab
M1.2 ins.:
hariguruvimukhān praśāsmi martyān haricaraṇapraṇatān namaskaromi
sugatim abhilaṣāmi vāsudevād aham api bhāgavatasthitāntarātmā //
ViP_3,7.15ab*11
hariguruvaśago 'smi na svatantraḥ prabhavati saṃyamane mamāpi viṣṇuḥ // ViP_3,7.15cd
M1.2 ins.:
varṣaśatam apīha dharmyamānaṃ vrajati na kāñcanatāmayaḥ kadācit
bhagavati vimukhasya nāsti siddhir viṣam amṛtaṃ bhavatīti naitad asti //
ViP_3,7.15*12:[1]
na hi śaśikaluṣacchaviḥ kadācit timiraparābhavatām upaiti candraḥ
bhavati hi harau sthitāntarātmā bhṛśamalino 'pi virājate manuṣyaḥ //
ViP_3,7.15*12:[2]
vṛṣagaṇakaṇabhakṣaśaṃkaroktir daśabalapañcaśikhākṣapādavādān
mahad api suvicārya lokatantraṃ bhagavadupāsyam ṛte na siddhir asti //
ViP_3,7.15*12:[3]
mukulitakarakuṅmalaiḥ surendraiḥ satatanamaskṛtapādapaṅkajāya
avihatagataye sanātanāya prathamajagatpataye namo 'stv ajāya //
ViP_3,7.15*12:[4]
kaṭakamukuṭakarṇikādibhedaiḥ kanakam abhedam apīṣyate yathaikam
surapaśumanujādikalpanābhir harir akhilābhir udīryate tathaikaḥ //
ViP_3,7.16
kṣitijalaparamāṇavo 'nilānte punar api yānti yathaikatāṃ dharitryāḥ
surapaśumanujādayas tathānte guṇakaluṣeṇa sanātanena tena //
ViP_3,7.17
harim amaragaṇārcitāṅghripadmaṃ praṇamati yaḥ paramārthato hi martyaḥ
tam apagatasamastapāpabandhaṃ vraja parihṛtya yathāgnim ājyasiktam //
ViP_3,7.18
iti yamavacanaṃ niśamya pāśī yamapuruṣas tam uvāca dharmarājam
kathaya mama vibho samastadhātur bhavati hareḥ khalu yādṛśo 'sya bhaktaḥ //
ViP_3,7.19
na calati nijavarṇadharmato yaḥ samamatir ātmasuhṛdvipakṣapakṣe
na harati na ca hanti kiṃcid uccaiḥ sitamanasaṃ tam avaihi viṣṇubhaktam //
ViP_3,7.20
kalikaluṣamalena yasya nātmā vimalamater malinīkṛto 'stamohe
manasi kṛtajanārdanaṃ manuṣyaṃ satatam avaihi harer atīva bhaktam //
ViP_3,7.21
kanakam api rahasy avekṣya buddhyā tṛṇam iva yaḥ samavaiti vai parasvam
bhavati ca bhagavaty ananyacetāḥ puruṣavaraṃ tam avaihi viṣṇubhaktam //
ViP_3,7.22
sphaṭikagiriśilāmalaḥ kva viṣṇur manasi nṛṇāṃ kva ca matsarādidoṣaḥ
na hi tuhinamayūkharaśmipuñje bhavati hutāśanadīptijaḥ pratāpaḥ //
ViP_3,7.23
vimalamatir amatsaraḥ praśāntaḥ śucicarito 'khilasattvamitrabhūtaḥ
priyahitavacano 'stamānamāyo vasati sadā hṛdi tasya vāsudevaḥ //
ViP_3,7.24
vasati hṛdi sanātane ca tasmin bhavati pumāñ jagato 'sya saumyarūpaḥ
kṣitirasam atiramyam ātmano 'ntaḥ kathayati cārutayaiva śālapotaḥ //
ViP_3,7.25
yamaniyamavidhūtakalmaṣāṇām anudinam acyutasaktamānasānām
apagatamadamānamatsarāṇāṃ vraja bhaṭa dūratareṇa mānavānām //
ViP_3,7.26
hṛdi yadi bhagavān anādir āste harir asiśaṅkhagadādharo 'vyayātmā
tadagham aghavighātakartṛbhinnaṃ bhavati kathaṃ sati cāndhakāram arke //
ViP_3,7.27
harati paradhanaṃ nihanti jantūn vadati tathānṛtaniṣṭhurāṇi yaś ca
aśubhajanitadurmadasya puṃsaḥ kaluṣamater hṛdi tasya nāsty anantaḥ //
ViP_3,7.28
na sahati parasaṃpadaṃ vinindāṃ kaluṣamatiḥ kurute satām asādhuḥ
na yajati na dadāti yaś ca santaṃ manasi na tasya janārdano 'dhamasya //
ViP_3,7.29
paramasuhṛdi bāndhave kalatre sutatanayāpitṛmātṛbhṛtyavarge
śaṭhamatir upayāti yo 'rthatṛṣṇāṃ tam adhamaceṣṭam avaihi nāsya bhaktam //
ViP_3,7.30
aśubhamatir asatpravṛttisaktaḥ satatam anāryaviśālasaṅgamattaḥ
anudinakṛtapāpabandhayatnaḥ puruṣapaśur na hi vāsudevabhaktaḥ //
ViP_3,7.31
sakalam idam ahaṃ ca vāsudevaḥ paramapumān parameśvaraḥ sa ekaḥ
iti matir amalā bhavaty anante hṛdayagate vraja tān vihāya dūrāt //
ViP_3,7.32
kamalanayana vāsudeva viṣṇo dharaṇidharācyuta śaṅkhacakrapāṇe
bhava śaraṇam itīrayanti ye vai tyaja bhaṭa dūratareṇa tān apāpān //
ViP_3,7.33
vasati manasi yasya so 'vyayātmā puruṣavarasya na tasya dṛṣṭipāte
tava gatir athavā mamāsti cakra pratihatavīryabalasya so 'nyalokyaḥ //
ViP_3,7.34
iti nijabhaṭaśāsanāya devo ravitanayaḥ sa kilāha dharmarājaḥ
mama kathitam idaṃ ca tena tubhyaṃ kuruvara samyag idaṃ mayāpi coktam //
ViP_3,7.35
nakulaitan mamākhyātaṃ pūrvaṃ tena dvijanmanā
kaliṅgadeśād abhyetya prīyatā sumahātmanā //
ViP_3,7.36
mayāpy etad yathānyāyaṃ samyag vatsa tavoditam
yathā viṣṇum ṛte nānyat trāṇaṃ saṃsārasāgare //
ViP_3,7.37
kiṃkarā daṇḍapāśau vā na yamo na ca yātanā
samarthās tasya yasyātmā keśavālambanaḥ sadā //
ViP_3,7.38
etan mune tavākhyātaṃ gītaṃ vaivasvatena yat
tvatpraśnānugataṃ samyak kim anyac chrotum icchasi //
ViP_3,7.39
[[iti śrīviṣṇupurāṇe tṛtīyāṃśe saptamo 'dhyāyaḥ ]]
bhagavan bhagavān devaḥ saṃsāravijigīṣubhiḥ
samākhyāhi jagannātho viṣṇur ārādhyate yathā //
ViP_3,8.1
viṣṇubhaktādicihnaṃ yo nijadharmaḥ puroditaḥ // ViP_3,8.1*13:1
tam evātisphuṭaṃ vaktuṃ pañcādhyāyī vidhīyate // ViP_3,8.1*13:2
ārādhitāc ca govindād ārādhanaparair naraiḥ
yat prāpyate phalaṃ śrotuṃ tac cecchāmi mahāmune //
ViP_3,8.2
yat pṛcchati bhavān etat sagareṇa mahātmanā
aurvaḥ prāha yathā pṛṣṭas tan me kathayataḥ śṛṇu //
ViP_3,8.3
sagaraḥ praṇipatyedam aurvaṃ papraccha bhārgavam
viṣṇor ārādhanopāyasaṃbandhaṃ munisattama //
ViP_3,8.4
phalaṃ cārādhite viṣṇau yat puṃsām abhijāyate
sa cāha pṛṣṭo yat tena tan maitreyākhilaṃ śṛṇu //
ViP_3,8.5
bhaumān manorathān svargaṃ svargavandyaṃ tathāspadam
prāpnoty ārādhite viṣṇau nirvāṇam api cottamam //
ViP_3,8.6
yad yad icchati yāvac ca phalam ārādhite 'cyute
tat tad āpnoti rājendra bhūri svalpam athāpi vā //
ViP_3,8.7
yat tu pṛcchasi bhūpāla katham ārādhyate hi saḥ
tad ahaṃ sakalaṃ tubhyaṃ kathayāmi nibodha me //
ViP_3,8.8
varṇāśramācāravatā puruṣeṇa paraḥ pumān
viṣṇur ārādhyate panthā nānyas tattoṣakāraṇam //
ViP_3,8.9
yajan yajñān yajaty enaṃ japaty enaṃ japan nṛpa
ghnaṃs tathānyān hinasty enaṃ sarvabhūto yato hariḥ //
ViP_3,8.10
tasmāt sadācāravatā puruṣeṇa janārdanaḥ
ārādhyate svavarṇoktadharmānuṣṭhānakāriṇā //
ViP_3,8.11
brāhmaṇaḥ kṣatriyo vaiśyaḥ śūdraś ca pṛthivīpate
svadharmatatparo viṣṇum ārādhayati nānyathā //
ViP_3,8.12
parāpavādaṃ paiśunyam anṛtaṃ ca na bhāṣate
anyodvegakaraṃ vāpi toṣyate tena keśavaḥ //
ViP_3,8.13
parapatnīparadravyaparahiṃsāsu yo matim
na karoti pumān bhūpa toṣyate tena keśavaḥ //
ViP_3,8.14
na tāḍayati no hanti prāṇino 'nyāṃś ca dehinaḥ
yo manuṣyo manuṣyendra toṣyate tena keśavaḥ //
ViP_3,8.15
devadvijagurūṇāṃ yaḥ śuśrūṣāsu sadodyataḥ
toṣyate tena govindaḥ puruṣeṇa nareśvara //
ViP_3,8.16
yathātmani ca putre ca sarvabhūteṣu yas tathā
hitakāmo haris tena toṣyate sarvadā sukham //
ViP_3,8.17
yasya rāgādidoṣeṇa na duṣṭaṃ nṛpa mānasam
viśuddhacetasā viṣṇus toṣyate tena sarvadā //
ViP_3,8.18
varṇāśrameṣu ye dharmāḥ śāstroktā nṛpasattama
teṣu tiṣṭhan naro viṣṇum ārādhayati nānyathā //
ViP_3,8.19
tad ahaṃ śrotum icchāmi varṇadharmān aśeṣataḥ
tathaivāśramadharmāṃś ca dvijavarya bravīhi tān //
ViP_3,8.20
brāhmaṇakṣatriyaviśāṃ śūdrāṇāṃ ca yathākramam
tvam ekāgramanā bhūtvā śṛṇu dharmān mayoditān //
ViP_3,8.21
dānaṃ dadyād yajed devān yajñaiḥ svādhyāyatatparaḥ
nityodakī bhaved vipraḥ kuryāc cāgniparigraham //
ViP_3,8.22
vṛttyarthaṃ yājayec cānyān anyān adhyāpayet tathā
kuryāt pratigrahādānaṃ gurvarthaṃ nyāyato dvijaḥ //
ViP_3,8.23
sarvalokahitaṃ kuryān nāhitaṃ kasyacid dvijaḥ
maitrī samastabhūteṣu brāhmaṇasyottamaṃ dhanam //
ViP_3,8.24
grāvṇi ratne ca pārakye samabuddhir bhaved dvijaḥ
ṛtāv abhigamaḥ patnyāṃ śasyate cāsya pārthiva //
ViP_3,8.25
dānāni dadyād icchāto dvijebhyaḥ kṣatriyo 'pi hi
yajec ca vividhair yajñair adhīyīta ca pārthivaḥ //
ViP_3,8.26
śastrājīvo mahīrakṣā pravarā tasya jīvikā
tasyāpi prathame kalpe pṛthivīparipālanam //
ViP_3,8.27
dharitrīpālanenaiva kṛtakṛtyo narādhipaḥ
bhavanti nṛpater aṃśā yato yajñādikarmaṇām //
ViP_3,8.28
duṣṭānāṃ śāsanād rājā śiṣṭānāṃ paripālanāt
prāpnoty abhimatāṃl lokān varṇasaṃsthākaro nṛpaḥ //
ViP_3,8.29
paśupālyaṃ vaṇijyaṃ ca kṛṣiṃ ca manujeśvara
vaiśyāya jīvikāṃ brahmā dadau lokapitāmahaḥ //
ViP_3,8.30
tasyāpy adhyayanaṃ yajño dānaṃ dharmaś ca śasyate
nityanaimittikādīnām anuṣṭhānaṃ ca karmaṇām //
ViP_3,8.31
dvijātisaṃśrayaṃ karma tādarthyaṃ tena poṣaṇam
krayavikrayajair vāpi dhanaiḥ kārūdbhavena vā //
ViP_3,8.32
śūdrasya sannatiḥ śaucaṃ sevā svāminy amāyayā // ViP_3,8.32*14:1
amantrayajñā hy aste 'yaṃ tatsaṅgo viprarakṣaṇam // ViP_3,8.32*14:2
dānaṃ ca dadyāc chūdro 'pi pākayajñair yajeta ca
pitryādikaṃ ca vai sarvaṃ śūdraḥ kurvīta tena vai //
ViP_3,8.33
bhṛtyādibharaṇārthāya sarveṣāṃ ca parigrahaḥ
ṛtukālābhigamanaṃ svadāreṣu mahīpate //
ViP_3,8.34
dayā samastabhūteṣu titikṣā nābhimānitā
satyaṃ śaucam anāyāso maṅgalaṃ priyavāditā //
ViP_3,8.35
śarīraṃ yā tṛtīyena svaśubhenāpi karmaṇā // ViP_3,8.35*15:1
atyantaṃ na tu kartavyam anāyāsaḥ sa ucyate // ViP_3,8.35*15:2
maitry aspṛhā tathā tadvad akārpaṇyaṃ nareśvara
anasūyā ca sāmānyā varṇānāṃ kathitā guṇāḥ //
ViP_3,8.36
āśramāṇāṃ ca sarveṣām ete sāmānyalakṣaṇāḥ
guṇāṃs tathāpaddharmāṃś ca viprādīnām imāñ chṛṇu //
ViP_3,8.37
kṣātraṃ karma dvijasyoktaṃ vaiśyakarma tathāpadi
rājanyasya ca vaiśyoktaṃ śūdrakarma na caitayoḥ //
ViP_3,8.38
sāmarthye sati tat tyājyam ubhābhyām api pārthiva
tad evāpadi kartavyaṃ na kuryāt karmasaṃkaram //
ViP_3,8.39
ity ete kathitā rājan varṇadharmā mayā tava
dharmam āśramiṇāṃ samyag bruvato me niśāmaya //
ViP_3,8.40
[[iti śrīviṣṇupurāṇe tṛtīyāṃśe 'ṣṭamo 'dhyāyaḥ ]]
bālaḥ kṛtopanayano vedāharaṇatatparaḥ
gurugehe vased bhūpa brahmacārī samāhitaḥ //
ViP_3,9.1
śaucācāravatā tatra kāryaṃ śuśrūṣaṇaṃ guroḥ
vratāni caratā grāhyo vedaś ca kṛtabuddhinā //
ViP_3,9.2
ubhe saṃdhye raviṃ bhūpa tathaivāgniṃ samāhitaḥ
upatiṣṭhet tathā kuryād guror apy abhivādanam //
ViP_3,9.3
sthite tiṣṭhed vrajed yāte nīcair āsīta cāsati
śiṣyo gurau nṛpaśreṣṭha pratikūlaṃ na saṃcaret //
ViP_3,9.4
tenaivoktaḥ paṭhed vedaṃ nānyacittaḥ puraḥ sthitaḥ
anujñātaś ca bhikṣānnam aśnīyād guruṇā tataḥ //
ViP_3,9.5
avagāhed apaḥ pūrvam ācāryeṇāvagāhitāḥ
samijjalādikaṃ cāsya kālyaṃ kālyam upānayet //
ViP_3,9.6
gṛhītagrāhyavedaś ca tato 'nujñām avāpya vai
gārhasthyam āvaset prājño niṣpannaguruniṣkṛtiḥ //
ViP_3,9.7
vidhināvāptadāras tu dhanaṃ prāpya svakarmaṇā
gṛhasthakāryam akhilaṃ kuryād bhūpāla śaktitaḥ //
ViP_3,9.8
nivāpena pitṝn arced yajñair devāṃs tathātithīn
annair munīṃś ca svādhyāyair apatyena prajāpatim //
ViP_3,9.9
balikarmaṇā ca bhūtāni vātsalyenākhilaṃ jagat
prāpnoti lokān puruṣo nijakarmasamārjitān //
ViP_3,9.10
bhikṣābhujaś ca ye kecit parivrāḍbrahmacāriṇaḥ
te 'py atraiva pratiṣṭhante gārhasthyaṃ tena vai param //
ViP_3,9.11
vedāharaṇakāryeṇa tīrthasnānāya ca prabho
aṭanti vasudhāṃ viprāḥ pṛthivīdarśanāya ca //
ViP_3,9.12
aniketā hy anāhārā yatrasāyaṃgṛhās tu ye
teṣāṃ gṛhasthaḥ sarveṣāṃ pratiṣṭhā yonir eva ca //
ViP_3,9.13
teṣāṃ svāgatadānādi vaktavyaṃ madhuraṃ nṛpa
gṛhāgatānāṃ dadyāc ca śayanāsanabhojanam //
ViP_3,9.14
atithir yasya bhagnāśo gṛhāt pratinivartate
sa dattvā duṣkṛtaṃ tasmai puṇyam ādāya gacchati //
ViP_3,9.15
avajñānam ahaṃkāro dambhaś caiva gṛhe sataḥ
paritāpopaghātau ca pāruṣyaṃ ca na śasyate //
ViP_3,9.16
yas tu samyak karoty evaṃ gṛhasthaḥ paramaṃ vidhim
sarvabandhavimukto 'sau lokān āpnoty anuttamān //
ViP_3,9.17
vayaḥpariṇatau rājan kṛtakṛtyo gṛhāśramī
putreṣu bhāryāṃ nikṣipya vanaṃ gacchet sahaiva vā //
ViP_3,9.18
parṇamūlaphalāhāraḥ keśaśmaśrujaṭādharaḥ
bhūmiśāyī bhavet tatra muniḥ sarvātithir nṛpa //
ViP_3,9.19
carmakāśakuśaiḥ kuryāt paridhānottarīyake
tadvat triṣavaṇaṃ snānaṃ śastam asya nareśvara //
ViP_3,9.20
devatābhyarcanaṃ homaḥ sarvābhyāgatapūjanam
bhikṣābalipradānaṃ ca śastam asya nareśvara //
ViP_3,9.21
vanyasnehena gātrāṇām abhyaṅgaś cāsya śasyate
tapasyataś ca rājendra śītoṣṇādisahiṣṇutā //
ViP_3,9.22
yas tv etāṃ niyataś caryāṃ vānaprasthaś caren muniḥ
sa dahaty agnivad doṣāñ jayel lokāṃś ca śāśvatān //
ViP_3,9.23
caturthaś cāśramo bhikṣoḥ procyate yo manīṣibhiḥ
tasya svarūpaṃ gadato mama śrotuṃ nṛpārhasi //
ViP_3,9.24
putradravyakalatreṣu tyaktasneho narādhipa
caturtham āśramasthānaṃ gacchen nirdhūtamatsaraḥ //
ViP_3,9.25
traivargikāṃs tyajet sarvān ārambhān avanīpate
mitrādiṣu samo maitraḥ samasteṣv eva jantuṣu //
ViP_3,9.26
jarāyujāṇḍajādīnāṃ vāṅmanaḥkarmabhiḥ kvacit
yuktaḥ kurvīta na drohaṃ sarvasaṅgāṃś ca varjayet //
ViP_3,9.27
ekarātrasthitir grāme pañcarātrasthitiḥ pure
tathā tiṣṭhed yathā prītir dveṣo vā nāsya jāyate //
ViP_3,9.28
prāṇayātrānimittaṃ ca vyaṅgāre bhuktavajjane
kāle praśastavarṇānāṃ bhikṣārthaṃ paryaṭed gṛhān //
ViP_3,9.29
kāmaḥ krodhas tathā darpamohalobhādayaś ca ye
tāṃs tu doṣān parityajya parivrāḍ nirmamo bhavet //
ViP_3,9.30
abhayaṃ sarvabhūtebhyo dattvā yaś carate muniḥ
na tasya sarvabhūtebhyo bhayam utpadyate kvacit //
ViP_3,9.31
kṛtvāgnihotraṃ svaśarīrasaṃsthaṃ śārīram agniṃ svamukhe juhoti
vipras tu bhikṣopagatair havirbhiś citāgninā sa vrajati sma lokān //
ViP_3,9.32
mokṣāśramaṃ yaś carate yathoktaṃ śuciḥ svasaṃkalpitabuddhiyuktaḥ
anindhanaṃ jyotir iva praśāntaḥ sa brahmalokaṃ śrayate dvijātiḥ //
ViP_3,9.33
[[iti śrīviṣṇupurāṇe tṛtīyāṃśe navamo 'dhyāyaḥ ]]
kathitaṃ cāturāśramyaṃ cāturvarṇyakriyās tathā
puṃsaḥ kriyām ahaṃ śrotum icchāmi dvijasattama //
ViP_3,10.1
nityāṃ naimittikīṃ kāmyāṃ kriyāṃ puṃsām aśeṣataḥ
samākhyāhi bhṛguśreṣṭha sarvajño hy asi me mataḥ //
ViP_3,10.2
yad etad uktaṃ bhavatā nityanaimittikāśritam
tad ahaṃ kathayiṣyāmi śṛṇuṣvaikamanā nṛpa //
ViP_3,10.3
jātasya jātakarmādi kriyākāṇḍam aśeṣataḥ
putrasya kurvīta pitā śrāddhaṃ cābhyudayātmakam //
ViP_3,10.4
yugmāṃs tu prāṅmukhān viprān bhojayen manujeśvara
yathāvṛtti tathā kuryād daivaṃ pitryaṃ dvijanmanām //
ViP_3,10.5
dadhnā yavaiḥ sabadarair miśrān piṇḍān mudā yutaḥ
nāndīmukhebhyas tīrthena dadyād daivena pārthiva //
ViP_3,10.6
prājāpatyena vā sarvam upacāraṃ pradakṣiṇam
kurvīta tat tathāśeṣavṛddhikāleṣu bhūpate //
ViP_3,10.7
tataś ca nāma kurvīta pitaiva daśame 'hani
devapūrvaṃ narākhyaṃ hi śarmavarmādisaṃyutam //
ViP_3,10.8
nāmadheyaṃ daśamyāṃ tu kecid icchanti pārthiva // ViP_3,10.8*16:1
dvādaśyām athavā rājan māse pūrṇe 'thavā pare // ViP_3,10.8*16:2
śarmeti brāhmaṇasyoktaṃ varmeti kṣatrasaṃśrayam
guptadāsātmakaṃ nāma praśastaṃ vaiśyaśūdrayoḥ //
ViP_3,10.9
nārthahīnaṃ na cāśastaṃ nāpaśabdayutaṃ tathā
nāmaṅgalyaṃ jugupsyaṃ vā nāma kuryāt samākṣaram //
ViP_3,10.10
nātidīrghaṃ na hrasvaṃ vā nātigurvakṣarānvitam
sukhoccāryaṃ tu tan nāma kuryād yat pravaṇākṣaram //
ViP_3,10.11
tato 'nantarasaṃskārasaṃskṛto guruveśmani
yathoktaṃ vidhim āśritya kuryād vidyāparigraham //
ViP_3,10.12
gṛhītavidyo gurave dattvā ca gurudakṣiṇām
gārhasthyam icchan bhūpāla kuryād dāraparigraham //
ViP_3,10.13
brahmacaryeṇa vā kālaṃ kuryāt saṃkalpapūrvakam
guroḥ śuśrūṣaṇaṃ kuryāt tatputrāder athāpi vā //
ViP_3,10.14
vaikhānaso vāpi bhavet parivrāḍ athavecchayā
pūrvasaṃkalpitaṃ yādṛk tādṛk kuryān mahīpate //
ViP_3,10.15
varṣair ekaguṇāṃ bhāryām udvahet triguṇaḥ svayam
nātikeśām akeśāṃ vā nātikṛṣṇāṃ na piṅgalām //
ViP_3,10.16
nisargato vikalāṅgīm adhikāṅgīṃ ca nodvahet
nāviśuddhāṃ saromāṃ vā 'kulajāṃ vātirogiṇīm //
ViP_3,10.17
na duṣṭāṃ duṣṭavācālāṃ vyaṅginīṃ pitṛmātṛtaḥ
na śmaśruvyañjanavatīṃ na caiva puruṣākṛtim //
ViP_3,10.18
na ghargharasvarāṃ kṣāmavākyāṃ kākasvarāṃ na ca
nātibaddhekṣaṇāṃ tadvad vṛttākṣīṃ nodvahet striyam //
ViP_3,10.19
yasyāś ca lomaśe jaṅghe gulphau yasyās tathonnatau
kūpo yasyā hasantyāś ca gaṇḍayos tāṃ ca nodvahet //
ViP_3,10.20
nodvahet tādṛśīṃ kanyāṃ prājñaḥ kāryaviśāradaḥ // ViP_3,10.20*17
nātirūkṣacchaviṃ pāṇḍukarajām aruṇekṣaṇām
āpīnahastapādāṃ ca na kanyām udvahed budhaḥ //
ViP_3,10.21
na vāmanāṃ nātidīrghāṃ nodvahet saṃhatabhruvam
na cāticchidradaśanāṃ na karālamukhīṃ naraḥ //
ViP_3,10.22
pañcamīṃ mātṛpakṣāc ca pitṛpakṣāc ca saptamīm
gṛhasthas tūdvahet kanyāṃ nyāyyena vidhinā nṛpa //
ViP_3,10.23
brāhmo daivas tathaivārṣaḥ prājāpatyas tathāsuraḥ
gāndharvarākṣasau cānyau paiśācaś cāṣṭamo 'dhamaḥ //
ViP_3,10.24
yajñeṣu ṛtvije daiva ādāyārṣas tu godvayam // ViP_3,10.24*18:1
sahau tau caratāṃ dharmaṃ prājāpatyo vidhiḥ smṛtaḥ // ViP_3,10.24*18:2
eteṣāṃ yasya yo dharmo varṇasyokto maharṣibhiḥ
kurvīta dārāharaṇaṃ tenānyaṃ parivarjayet //
ViP_3,10.25
sadharmacāriṇīṃ prāpya gārhasthyaṃ sahitas tayā
samudvahed dadāty etat samyagūḍhaṃ mahāphalam //
ViP_3,10.26
[[iti śrīviṣṇupurāṇe tṛtīyāṃśe daśamo 'dhyāyaḥ ]]
gṛhasthasya sadācāraṃ śrotum icchāmy ahaṃ mune
lokād asmāt parasmāc ca yam ātiṣṭhan na hīyate //
ViP_3,11.1
śrūyatāṃ pṛthivīpāla sadācārasya lakṣaṇam
sadācāravatā puṃsā jitau lokāv ubhāv api //
ViP_3,11.2
sādhavaḥ kṣīṇadoṣās tu sacchabdaḥ sādhuvācakaḥ
teṣām ācaraṇaṃ yat tu sadācāraḥ sa ucyate //
ViP_3,11.3
saptarṣayo 'tha manavaḥ prajānāṃ patayas tathā
sadācārasya vaktāraḥ kartāraś ca mahīpate //
ViP_3,11.4
brāhme muhūrte svasthe ca mānase matimān nṛpa
vibuddhaś cintayed dharmam arthaṃ cāsyāvirodhinam //
ViP_3,11.5
apīḍayā tayoḥ kāmam ubhayor api cintayet
dṛṣṭādṛṣṭavināśāya trivarge samadarśitā //
ViP_3,11.6
parityajed arthakāmau dharmapīḍākarau nṛpa
dharmam apy asukhodarkaṃ lokavikruṣṭam eva ca //
ViP_3,11.7
tataḥ kalyaṃ samutthāya kuryān maitraṃ nareśvara // ViP_3,11.8
nairṛtyām iṣuvikṣepam atītyābhyadhikaṃ bhuvaḥ
dūrād āvasathān mūtraṃ purīṣaṃ ca samutsṛjet //
ViP_3,11.9
pādāvasecanocchiṣṭe prakṣipen na gṛhāṅgaṇe // ViP_3,11.10
ātmacchāyāṃ tarucchāyāṃ gosūryāgnyanilāṃs tathā
guruṃ dvijātīṃś ca budho na meheta kadācana //
ViP_3,11.11
na kṛṣṭe sasyamadhye vā govraje janasaṃsadi
na vartmani na nadyāditīrtheṣu puruṣarṣabha //
ViP_3,11.12
nāpsu naivāmbhasas tīre śmaśāne na samācaret
utsargaṃ vai purīṣasya mūtrasya ca visarjanam //
ViP_3,11.13
udaṅmukho divā mūtraṃ viparītamukho niśi
kurvītānāpadi prājño mūtrotsargaṃ ca pārthiva //
ViP_3,11.14
tṛṇair āstīrya vasudhāṃ vastraprāvṛtamastakaḥ
tiṣṭhen nāticiraṃ tatra naiva kiṃcid udīrayet //
ViP_3,11.15
valmīkamūṣikotkhātāṃ mṛdaṃ nāntarjalāṃ tathā
śaucāvaśiṣṭāṃ gehāc ca nādadyāl lepasaṃbhavām //
ViP_3,11.16
antaḥprāṇyavapannāṃ ca halotkhātāṃ ca pārthiva
parityajen mṛdaś caitāḥ sakalāḥ śaucasādhane //
ViP_3,11.17
ekā liṅge gude tisro daśa vāmakare nṛpa // ViP_3,11.18ab
After 18a T2.3,G2 ins.:.... .... ubhayor mṛdvayaṃ smṛtam // ViP_3,11.18a*19:1
pañcāpāne gṛhasthasya .... .... // ViP_3,11.18a*19:2
hastadvaye ca saptānyā mṛdaḥ śaucopapādikāḥ // ViP_3,11.18cd
acchenāgandhaphenena jalenābudbudena ca
ācāmeta mṛdaṃ bhūyas tathā dadyāt samāhitaḥ //
ViP_3,11.19
niṣpāditāṅghriśaucas tu pādāv abhyukṣya vai punaḥ
triḥ pibet salilaṃ tena tathā dviḥ parimārjayet //
ViP_3,11.20
śīrṣaṇyāni tataḥ khāni mūrdhānaṃ ca nṛpālabhet
bāhū nābhiṃ ca toyena hṛdayaṃ cāpi saṃspṛśet //
ViP_3,11.21
prakṣālya pādau hastau ca triḥ pibed ambu vīkṣitam // ViP_3,11.21*20:1
saṃvṛtyāṅguṣṭhamūlena dviḥ pramṛjet tato mukham // ViP_3,11.21*20:2
saṃhatābhis tribhiḥ pūrvaṃ soṣṭaṃ tu samupaspṛśet // ViP_3,11.21*20:3
aṅguṣṭhena pradeśinyā xxxxxxxx [lacuna] // ViP_3,11.21*20:4
aṅguṣṭhānāmikābhyāṃ ca cakṣuḥ śrotraṃ punaḥ punaḥ // ViP_3,11.21*20:5
kaniṣṭhāṅguṣṭhato nābhiṃ hṛdayaṃ tu talena vai // ViP_3,11.21*20:6
sarvāṅgeṣu śiraḥ paścāc cāśreṇa [??] saṃspṛśed iti // ViP_3,11.21*20:7
svācāntaś ca tataḥ kuryāt pumān keśaprasādhanam
ādarśāñjanamāṅgalyaṃ durvādyālambhanāni ca //
ViP_3,11.22
tataḥ svavarṇadharmeṇa vṛttyarthaṃ ca dhanārjanam
kurvīta śraddhāsaṃpanno yajec ca pṛthivīpate //
ViP_3,11.23
somasaṃsthā haviḥsaṃsthāḥ pākasaṃsthāś ca saṃsthitāḥ
dhane yato manuṣyāṇāṃ yatetāto dhanārjane //
ViP_3,11.24
nadīnadataḍāgeṣu devakhātajaleṣu ca
nityakriyārthaṃ snāyīta giriprasravaṇeṣu ca //
ViP_3,11.25
kūpeṣūddhṛtatoyena snānaṃ kurvīta vā bhuvi
snāyītoddhṛtatoyena athavā bhuvy asaṃbhave //
ViP_3,11.26
śucivastradharaḥ snāto devarṣipitṛtarpaṇam
teṣām eva hi tīrthena kurvīta susamāhitaḥ //
ViP_3,11.27
trir apaḥ prīṇanārthāya devānām apavarjayet
tatharṣīṇāṃ yathānyāyaṃ sakṛc cāpi prajāpateḥ //
ViP_3,11.28
pitṝṇāṃ prīṇanārthāya trir apaḥ pṛthivīpate
pitāmahebhyaś ca tathā prīṇayet prapitāmahān //
ViP_3,11.29
mātāmahāya tatpitre tatpitre ca samāhitaḥ
dadyāt paitreṇa tīrthena kāmyaṃ cānyac chṛṇuṣva me //
ViP_3,11.30
mātre pramātre tanmātre gurupatnyai tathā nṛpa
gurave mātulādīnāṃ snigdhamitrāya bhūbhuje //
ViP_3,11.31
idaṃ cāpi japed ambu dadyād ātmecchayā nṛpa
upakārāya bhūtānāṃ kṛtadevāditarpaṇaḥ //
ViP_3,11.32
devāsurās tathā yakṣā nāgā gandharvarākṣasāḥ
piśācā guhyakāḥ siddhāḥ kūṣmāṇḍās taravaḥ khagāḥ //
ViP_3,11.33
jalecarā bhūnilayā vāyvādhārāś ca jantavaḥ
tṛptim ete prayāntv āśu maddattenāmbunākhilāḥ //
ViP_3,11.34
narakeṣu samasteṣu yātanāsu ca ye sthitāḥ
teṣām āpyāyanāyaitad dīyate salilaṃ mayā //
ViP_3,11.35
ye bāndhavābāndhavā vā ye 'nyajanmani bāndhavāḥ
te tṛptim akhilā yāntu ye cāsmattoyakāṅkṣiṇaḥ //
ViP_3,11.36
yatra kvacana saṃsthānāṃ kṣuttṛṣṇopahatātmanām
idam apy akṣayaṃ cāstu mayā dattaṃ tilodakam //
ViP_3,11.37
kāmyodakapradānaṃ te mayaitat kathitaṃ nṛpa
yad dattvā prīṇayed etan manuṣyaḥ sakalaṃ jagat
jagadāpyāyanodbhūtaṃ puṇyam āpnoti cānagha //
ViP_3,11.38
dattvā kāmyodakaṃ samyag etebhyaḥ śraddhayānvitaḥ
ācamya ca tato dadyāt sūryāya salilāñjalim //
ViP_3,11.39
namo vivasvate brahman bhāsvate viṣṇutejase
jagatsavitre śucaye savitre karmadāyine //
ViP_3,11.40
tato gṛhārcanaṃ kuryād abhīṣṭasurapūjanam
jalābhiṣekapuṣpāṇāṃ dhūpādeś ca nivedanaiḥ //
ViP_3,11.41
apūrvam agnihotraṃ ca kuryāt prāg brahmaṇe tataḥ // ViP_3,11.42
prajāpatiṃ samuddiśya dadyād āhutim ādarāt
gṛhebhyaḥ kāśyapāyātha tato 'numataye kramāt //
ViP_3,11.43
taccheṣaṃ maṇikebhyo 'tha parjanyebhyaḥ kṣipet tataḥ
dvāre dhātur vidhātuś ca madhye ca brahmaṇaḥ kṣipet //
ViP_3,11.44
gṛhasya puruṣavyāghra digdevān api me śṛṇu // ViP_3,11.45
indrāya dharmarājāya varuṇāya tathendave
prācyādiṣu budho dadyād dhutaśeṣātmakaṃ balim //
ViP_3,11.46
prāguttare ca digbhāge dhanvantaribaliṃ budhaḥ
nirvaped vaiśvadevaṃ ca karma kuryād ataḥ param //
ViP_3,11.47
vāyavye vāyave dikṣu samastāsu tato diśām
brahmaṇe cāntarikṣāya bhānave ca kṣiped balim //
ViP_3,11.48
viśvedevān viśvabhūtāṃs tathā viśvapatīn pitṝn
yakṣmāṇaṃ ca samuddiśya baliṃ dadyān nareśvara //
ViP_3,11.49
tato 'nyad annam ādāya bhūmibhāge śucau budhaḥ
dadyād aśeṣabhūtebhyaḥ svecchayā tatsamāhitaḥ //
ViP_3,11.50
devā manuṣyāḥ paśavo vayāṃsi siddhāḥ sayakṣoragadaityasaṅghāḥ
pretāḥ piśācās taravaḥ samastā ye cānnam icchanti mayā pradattam //
ViP_3,11.51
pipīlikāḥ kīṭapataṃgakādyā bubhukṣitāḥ karmanibandhabaddhāḥ
prayāntu te tṛptim idaṃ mayānnaṃ tebhyo visṛṣṭaṃ sukhino bhavantu //
ViP_3,11.52
yeṣāṃ na mātā na pitā na bandhur naivānnasiddhir na tadānnam asti
tattṛptaye 'nnaṃ bhuvi dattam etat te yāntu tṛptiṃ muditā bhavantu //
ViP_3,11.53
bhūtāni sarvāṇi tathānnam etad ahaṃ ca viṣṇur na yato 'nyad asti
tasmād ahaṃ bhūtanikāyabhūtam annaṃ prayacchāmi bhavāya teṣām //
ViP_3,11.54
caturdaśo bhūtagaṇo ya eṣa tatra sthitā ye 'khilabhūtasaṅghāḥ
tṛptyartham annaṃ hi mayā nisṛṣṭaṃ teṣām idaṃ te muditā bhavantu //
ViP_3,11.55
ity uccārya naro dadyād annaṃ śraddhāsamanvitaḥ
bhuvi bhūtopakārāya gṛhī sarvāśrayo yataḥ //
ViP_3,11.56
śvacaṇḍālavihaṃgānāṃ bhuvi dadyāt tato naraḥ
ye cānye patitāḥ kecid apātrā bhuvi mānavāḥ //
ViP_3,11.57
tato godohamātraṃ vai kālaṃ tiṣṭhed gṛhāṅgaṇe
atithigrahaṇārthāya tadūrdhvaṃ vā yathecchayā //
ViP_3,11.58
atithiṃ tatra saṃprāptaṃ pūjayet svāgatādinā
tathāsanapradānena pādaprakṣālanena ca //
ViP_3,11.59
śraddhayā cānnadānena priyapraśnottareṇa ca
gacchataś cānuyānena prītim utpādayed gṛhī //
ViP_3,11.60
ajñātakulanāmānam anyataḥ samupāgatam
pūjayed atithiṃ samyaṅ naikagrāmanivāsinam //
ViP_3,11.61
akiṃcanam asaṃbandham anyadeśād upāgatam
asaṃpūjyātithiṃ bhuñjan bhoktukāmaṃ vrajaty adhaḥ //
ViP_3,11.62
svādhyāyagotracaraṇam apṛṣṭvā ca tathā kulam
hiraṇyagarbhabuddhyā taṃ manyetābhyāgataṃ gṛhī //
ViP_3,11.63
pitrarthaṃ cāparaṃ vipram ekam apy āśayen nṛpa
taddeśyaṃ viditācārasaṃbhūtiṃ pāñcayajñikam //
ViP_3,11.64
annāgraṃ ca samuddhṛtya hantakāropakalpitam
nirvāpabhūtaṃ bhūpāla śrotriyāyopapādayet //
ViP_3,11.65
dadyāc ca bhikṣātritayaṃ parivrāḍbrahmacāriṇām
icchayā ca budho dadyād vibhave saty avāritam //
ViP_3,11.66
ity ete 'tithayaḥ proktāḥ prāguktā bhikṣavaś ca ye
caturaḥ pūjayed etān nṛyajñarṇāt pramucyate //
ViP_3,11.67
atithir yasya bhagnāśo gṛhād yāty anyatomukhaḥ
sa dattvā duṣkṛtaṃ tasmai puṇyam ādāya gacchati //
ViP_3,11.68
dhātā prajāpatiḥ śakro vahnir vasugaṇo 'ryamā
praviśyātithim ete vai bhuñjante 'nnaṃ nareśvara //
ViP_3,11.69
ye ca viṣṇuparā nityaṃ ye ca vikhānasāśramāḥ // ViP_3,11.69*21:1
pañcarātraṃ vidhānajñā ye ca viṣṇuparāyaṇāḥ // ViP_3,11.69*21:2
viṣṇurūpadharā ye te viṣṇum eva samāśritāḥ // ViP_3,11.69*21:3
sarvo viṣṇumayo loka iti matvā sthitāś ca ye // ViP_3,11.69*21:4
sarva ete hy atithayo mṛṣyā vai sārvakālikam // ViP_3,11.69*21:5
eteṣām ekam atithiṃ pūjayet puṇyalokabhāk // ViP_3,11.69*21:6
tasmād atithipūjāyāṃ yateta satataṃ naraḥ
sa kevalam aghaṃ bhuṅkte yo bhuṅkte tv atithiṃ vinā //
ViP_3,11.70
tataḥ suvāsinīduḥkhigarbhiṇīvṛddhabālakān
bhojayet saṃskṛtānnena prathamaṃ caramaṃ gṛhī //
ViP_3,11.71
abhuktavatsu caiteṣu bhuñjan bhuṅkte 'tiduṣkṛtam
mṛtaś ca narakaṃ gatvā śleṣmabhug jāyate naraḥ //
ViP_3,11.72
asnātāśī malaṃ bhuṅkte hy ajapī pūyaśoṇitam
asaṃskṛtānnabhuṅ mūtraṃ bālādiprathamaṃ śakṛt //
ViP_3,11.73
abhūtāśī kṛmiṃ bhuṅkte adātā viṣam aśnute // ViP_3,11.73*22
tasmāc chṛṇuṣva rājendra yathā bhuñjīta vai gṛhī
bhuñjataś ca yathā puṃsaḥ pāpabandho na jāyate //
ViP_3,11.74
iha cārogyam atulaṃ balavṛddhis tathā nṛpa
bhavaty ariṣṭaśāntiś ca vairipakṣābhicārikā //
ViP_3,11.75
snāto yathāvat kṛtvā ca devarṣipitṛtarpaṇam
praśastaratnapāṇiś ca bhuñjīta prayato gṛhī //
ViP_3,11.76
kṛte jape hute vahnau śuddhavastradharo nṛpa
dattvātithibhyo viprebhyo gurubhyaḥ saṃśritāya ca
puṇyagandhadharaḥ śastamālyadhārī nareśvara //
ViP_3,11.77
naikavastradharo 'thārdrapāṇipādo nareśvara
viśuddhavadanaḥ prīto bhuñjīta na vidiṅmukhaḥ //
ViP_3,11.78
prāṅmukhodaṅmukho vāpi na caivānyamanā naraḥ
annaṃ praśastaṃ pathyaṃ ca prokṣitaṃ prokṣaṇodakaiḥ //
ViP_3,11.79
na kutsitāhṛtaṃ naiva jugupsāvad asaṃskṛtam
dattvā tu bhuktaṃ śiṣyebhyaḥ kṣudhitebhyas tathā gṛhī //
ViP_3,11.80
praśastaśuddhapātreṣu bhuñjītākupito nṛpa // ViP_3,11.81
nāsandīsaṃsthite pātre nādeśe ca nareśvara
nākāle nātisaṃkīrṇe dattvāgraṃ ca naro 'gnaye //
ViP_3,11.82
mantrābhimantritaṃ śastaṃ na ca paryuṣitaṃ nṛpa
anyatra phalamāṃsebhyaḥ śuṣkaśākādikāṃs tathā //
ViP_3,11.83
tadvad bādarikebhyaś ca guḍapakvebhya eva ca
bhuñjītoddhṛtasārāṇi na kadācin nareśvara //
ViP_3,11.84
nāśeṣaṃ puruṣo 'śnīyād anyatra jagatīpate
madhvambudadhisarpibhyaḥ saktubhyaś ca vivekavān //
ViP_3,11.85
aśnīyāt tanmanā bhūtvā pūrvaṃ tu madhuraṃ rasam
lavaṇāmlau tathā madhye kaṭutiktādikaṃ tataḥ //
ViP_3,11.86
prāg dravaṃ puruṣo 'śnan vai madhye ca kaṭhināśanam
punar ante dravāśī tu balārogye na muñcati //
ViP_3,11.87
anindyaṃ bhakṣayed itthaṃ vāgyato 'nnam akutsayan
pañcagrāsaṃ mahāmaunaṃ prāṇādyāpyāyanāya tat //
ViP_3,11.88
bhuktvā samyag athācamya prāṅmukhodaṅmukho 'pi vā
yathāvat punar ācāmet pāṇī prakṣālya mūlataḥ //
ViP_3,11.89
svasthaḥ praśāntacittas tu kṛtāsanaparigrahaḥ
abhīṣṭadevatānāṃ tu kurvīta smaraṇaṃ naraḥ //
ViP_3,11.90
agnir āpyāyayatv annaṃ pārthivaṃ pavaneritaḥ
dattāvakāśaṃ nabhasā jarayatv astu me sukham //
ViP_3,11.91
annaṃ balāya me bhūmer apām agnyanilasya ca
bhavatv etat pariṇatau mamāstv avyāhataṃ sukham //
ViP_3,11.92
prāṇāpānasamānānām udānavyānayos tathā
annaṃ puṣṭikaraṃ cāstu mamāstv avyāhataṃ sukham //
ViP_3,11.93
agastir agnir vaḍavānalaś ca bhuktaṃ mayānnaṃ jarayatv aśeṣam
sukhaṃ ca me tatpariṇāmasaṃbhavaṃ yacchantv arogo mama cāstu dehe //
ViP_3,11.94
deheṣu sarveṣu yathā ca dehī .... // ViP_3,11.94*23
viṣṇuḥ samastendriyadehadehī pradhānabhūto bhagavān yathaikaḥ
satyena tenānnam aśeṣam etad ārogyadaṃ me pariṇāmam etu //
ViP_3,11.95
viṣṇur attā tathaivānnaṃ pariṇāmaś ca vai yathā
satyena tena vai bhuktaṃ jīryatv annam idaṃ tathā //
ViP_3,11.96
ity uccārya svahastena parimṛjya tathodaram
anāyāsapradāyīni kuryāt karmāṇy atandritaḥ //
ViP_3,11.97
sacchāstrādivinodena sanmārgād avirodhinā
dinaṃ nayet tataḥ saṃdhyām upatiṣṭhet samāhitaḥ //
ViP_3,11.98
dināntasaṃdhyāṃ sūryeṇa pūrvām ṛkṣair yutāṃ budhaḥ
upatiṣṭhed yathānyāyaṃ samyag ācamya pārthiva //
ViP_3,11.99
sarvakālam upasthānaṃ saṃdhyayoḥ pārthiveṣyate
anyatrasūtakāśaucavibhramāturabhītitaḥ //
ViP_3,11.100
sūryeṇābhyudito yaś ca tyaktaḥ sūryeṇa ca svapan
anyatrāturabhāvāt tu prāyaścittīyate naraḥ //
ViP_3,11.101
tasmād anudite sūrye samutthāya mahīpate
upatiṣṭhen naraḥ saṃdhyām asvapaṃś ca dināntajām //
ViP_3,11.102
upatiṣṭhanti ye saṃdhyāṃ na pūrvāṃ na ca paścimām
vrajanti te durātmānas tāmisraṃ narakaṃ nṛpa //
ViP_3,11.103
punaḥ pākam upādāya sāyam apy avanīpate
vaiśvadevanimittaṃ vai patny amantraṃ baliṃ haret //
ViP_3,11.104
tatrāpi śvapacādibhyas tathaivānnāpavarjanam // ViP_3,11.105
atithiṃ cāgataṃ tatra svaśaktyā pūjayed budhaḥ
pādaśaucāsanaprahvasvāgatoktyā ca pūjanam
tataś cānnapradānena śayanena ca pārthiva //
ViP_3,11.106
dinātithau tu vimukhe gate yat pātakaṃ nṛpa
tad evāṣṭaguṇaṃ puṃsāṃ sūryoḍhe vimukhe gate //
ViP_3,11.107
tasmāt svaśaktyā rājendra sūryoḍham atithiṃ naraḥ
pūjayet pūjite tasmin pūjitāḥ sarvadevatāḥ //
ViP_3,11.108
annaśākāmbudānena svaśaktyā prīṇayet pumān
śayanaprastaramahīpradānair athavāpi tam //
ViP_3,11.109
kṛtapādādiśaucaś ca bhuktvā sāyaṃ tato gṛhī
gacched asphuṭitāṃ śayyām api dārumayīṃ nṛpa //
ViP_3,11.110
nāviśālāṃ na vā bhagnāṃ nāsamāṃ malināṃ na ca
na ca jantumayīṃ śayyām adhitiṣṭhed anāstṛtām //
ViP_3,11.111
prācyāṃ diśi śiraḥ śastaṃ yāmyāyām athavā nṛpa
sadaiva svapataḥ puṃso viparītaṃ tu rogadam //
ViP_3,11.112
ṛtāv upagamaḥ śastaḥ svapatnyām avanīpate
punnāmarkṣe śubhe kāle jyeṣṭhayugmāsu rātriṣu //
ViP_3,11.113
nāsnātāṃ tu striyaṃ gacchen nāturāṃ na rajasvalām
nāniṣṭāṃ na prakupitāṃ nāpraśastāṃ na garbhiṇīm //
ViP_3,11.114
nādakṣiṇāṃ nānyakāmāṃ nākāmāṃ nānyayoṣitam
kṣutkṣāmām atibhuktāṃ vā svayaṃ caibhir guṇair yutaḥ //
ViP_3,11.115
snātaḥ sraggandhadhṛk prītaḥ nādhmātaḥ kṣudhito 'pi vā
sakāmaḥ sānurāgaś ca vyavāyaṃ puruṣo vrajet //
ViP_3,11.116
caturdaśy aṣṭamī caiva amāvāsyātha pūrṇimā
parvāṇy etāni rājendra ravisaṃkrāntir eva ca //
ViP_3,11.117
tailastrīmāṃsasaṃbhogī parvasv eteṣu vai pumān
viṇmūtrabhojanaṃ nāma prayāti narakaṃ mṛtaḥ //
ViP_3,11.118
aśeṣaparvasv eteṣu tasmāt saṃyamibhir budhaiḥ
bhāvyaṃ sacchāstradevejyādhyānajapyaparair naraiḥ //
ViP_3,11.119
nānyayonāv ayonau vā nopayuktauṣadhas tathā
devadvijagurūṇāṃ ca vyavāyī nāśraye bhavet //
ViP_3,11.120
caityacatvaratīreṣu naiva goṣṭhe catuṣpathe
naiva śmaśānopavane salileṣu mahīpate //
ViP_3,11.121
proktaparvasv aśeṣeṣu naiva bhūpāla saṃdhyayoḥ
gacched vyavāyaṃ matimān na mūtroccārapīḍitaḥ //
ViP_3,11.122
parvasv abhigamo 'dhanyo divā pāpaprado nṛpa
bhuvi rogaprado nṝṇām apraśasto jalāśaye //
ViP_3,11.123
paradārān na gaccheta manasāpi kadācana
kim u vācāsthibandho 'pi nāsti teṣu vyavāyinām //
ViP_3,11.124
mṛto narakam abhyeti hīyate 'trāpi cāyuṣaḥ
paradāraratiḥ puṃsām ubhayatrāpi bhītidā //
ViP_3,11.125
iti matvā svadāreṣu ṛtumatsu budho vrajet
yathoktadoṣahīneṣu sakāmeṣv anṛtāv api //
ViP_3,11.126
[[iti śrīviṣṇupurāṇe tṛtīyāṃśe ekādaśo 'dhyāyaḥ ]]
devagobrāhmaṇān siddhavṛddhācāryāṃs tathārcayet
dvikālaṃ ca namet saṃdhyām agnīn upacaret tathā //
ViP_3,12.1
sadānupahate vastre praśastāś ca tathauṣadhīḥ
gāruḍāni ca ratnāni bibhṛyāt prayato naraḥ //
ViP_3,12.2
prasnigdhāmalakeśaś ca sugandhaś cāruveṣadhṛk
sitāḥ sumanaso hṛdyā bibhṛyāc ca naraḥ sadā //
ViP_3,12.3
kiṃcit parasvaṃ na haren nālpam apy apriyaṃ vadet
priyaṃ ca nānṛtaṃ brūyān nānyadoṣān udīrayet //
ViP_3,12.4
nānyastriyaṃ tathā vairaṃ rocayet puruṣeśvara
na duṣṭayānam ārohet kūlacchāyāṃ na saṃśrayet //
ViP_3,12.5
vidviṣṭapatitonmattabahuvairādikīṭakaiḥ
bandhakībandhakībhartṛkṣudrānṛtakathaiḥ saha //
ViP_3,12.6
tathātivyayaśīlaiś ca parivādarataiḥ śaṭhaiḥ
budho maitrīṃ na kurvīta naikaḥ panthānam āśrayet //
ViP_3,12.7
nāvagāhej jalaughasya vegam agre nareśvara
pradīptaṃ veśma na viśen nārohec chikharaṃ taroḥ //
ViP_3,12.8
na kuryād dantasaṃgharṣaṃ na kuṣṇīyāc ca nāsikām
nāsaṃvṛtamukho jṛmbhec śvāsakāsau ca varjayet //
ViP_3,12.9
noccair haset saśabdaṃ ca na muñcet pavanaṃ budhaḥ
nakhān na khādayec chindyān na tṛṇaṃ na mahīṃ likhet //
ViP_3,12.10
na śmaśru bhakṣayel loṣṭaṃ na mṛd nīyād vicakṣaṇaḥ
jyotīṃṣy amedhyaḥ śastāni nābhivīkṣeta ca prabho //
ViP_3,12.11
nagnāṃ parastriyaṃ caiva sūryaṃ cāstamanodaye
na huṃkuryāc chavaṃ caiva śavagandho hi somajaḥ //
ViP_3,12.12
catuṣpathaṃ caityataruṃ śmaśānopavanāni ca
duṣṭastrīsaṃnikarṣaṃ ca varjayen niśi sarvadā //
ViP_3,12.13
pūjyadevadvijajyotiśchāyāṃ nātikramed budhaḥ
naikaḥ śūnyāṭavīṃ gacchen na ca śūnyagṛhe vaset //
ViP_3,12.14
keśāsthikaṇṭakāmedhyabalibhasmatuṣāṃs tathā
snānārdradharaṇīṃ caiva dūrataḥ parivarjayet //
ViP_3,12.15
nānāryān āśrayet kāṃścin na jihmaṃ rocayed budhaḥ
upasarpeta na vyālāṃś ciraṃ tiṣṭhen na cotthitaḥ //
ViP_3,12.16
atīva jāgarasvapne tadvat sthānāsane budhaḥ
na seveta tathā śayyāṃ vyāyāmaṃ ca nareśvara //
ViP_3,12.17
daṃṣṭriṇaḥ śṛṅgiṇaś caiva prājño dūreṇa varjayet
avaśyāyaṃ ca rājendra puro vātātapau tathā //
ViP_3,12.18
na snāyān na svapen nagno na caivopaspṛśed budhaḥ
muktakacchaś ca nācāmed devādyarcāṃ ca varjayet //
ViP_3,12.19
homadevārcanādyāsu kriyāsv ācamane tathā
naikavastraḥ pravarteta dvijavācanake jape //
ViP_3,12.20
nāsamañjasaśīlais tu sahāsīta kadācana
sadvṛttasaṃnikarṣo hi kṣaṇārdham api śasyate //
ViP_3,12.21
virodhaṃ nottamair gacchen nādhamaiś ca sadā budhaḥ
vivāhaś ca vivādaś ca tulyaśīlair nṛpeṣyate //
ViP_3,12.22
nārabheta kaliṃ prājñaḥ śuṣkavairaṃ ca varjayet
apy alpahāniḥ soḍhavyā vaireṇārthāgamaṃ tyajet //
ViP_3,12.23
snāto nāṅgāni nirmārjet snānaśāṭyā na pāṇinā
na ca nirdhūnayet keśān nācāmec caiva cotthitaḥ //
ViP_3,12.24
pādena nākramet pādaṃ na pūjyābhimukhaṃ nayet
vīrāsanaṃ guror agre bhajeta vinayānvitaḥ //
ViP_3,12.25
apasavyaṃ na gacchec ca devāgāracatuṣpathān
māṅgalyapūjyāṃś ca tato viparītān na dakṣiṇam //
ViP_3,12.26
somāgnyarkāmbuvāyūnāṃ pūjyānāṃ ca na saṃmukham
kuryāt ṣṭhīvanaviṇmūtrasamutsargaṃ ca paṇḍitaḥ //
ViP_3,12.27
tiṣṭhan na mūtrayet tadvat panthānaṃ nāvamūtrayet
śleṣmaviṇmūtraraktāni sarvadaiva na laṅghayet //
ViP_3,12.28
śleṣmasiṃhānakotsargo nānnakāle praśasyate
balimaṅgalajapyādau na home na mahājane //
ViP_3,12.29
yoṣito nāvamanyeta na cāsāṃ viśvased budhaḥ
na caiverṣyur bhavet tāsu nādhikuryāt kadācana //
ViP_3,12.30
maṅgalyapuṣparatnājyapūjyān anabhivādya ca
na niṣkramed gṛhāt prājñaḥ sadācāraparo nṛpa //
ViP_3,12.31
catuṣpathān namas kuryāt kāle homaparo bhavet
dīnān abhyuddharet sādhūn upāsīta bahuśrutān //
ViP_3,12.32
devarṣipūjakaḥ samyak pitṛpiṇḍodakapradaḥ
satkartā cātithīnāṃ yaḥ sa lokān uttamān vrajet //
ViP_3,12.33
ekāgracittasya dṛḍhavratasya sarvendriyaprītinivartakasya
adhyātmayoge yatamānasasya mokṣo dhruvaṃ nityam ahiṃsakasya //
ViP_3,12.33*24
hitaṃ mitaṃ priyaṃ kāle vaśyātmā yo 'bhibhāṣate
sa yāti lokān āhlādahetubhūtān nṛpākṣayān //
ViP_3,12.34
dhīmān hrīmān kṣamāyukta āstiko vinayānvitaḥ
vidyābhijanavṛddhānāṃ yāti lokān anuttamān //
ViP_3,12.35
akālagarjitādau tu parvasv āśaucakādiṣu
anadhyāyaṃ budhaḥ kuryād uparāgādike tathā //
ViP_3,12.36
śamaṃ nayati yaḥ kruddhān sarvabandhur amatsarī
bhītāśvāsanakṛt sādhuḥ svargas tasyālpakaṃ phalam //
ViP_3,12.37
varṣātapādike chatrī daṇḍī rātryaṭavīṣu ca
śarīratrāṇakāmo vai sopānatkaḥ sadā vrajet //
ViP_3,12.38
nordhvaṃ na tiryag dūraṃ vā nirīkṣan paryaṭed budhaḥ
yugamātraṃ mahīpṛṣṭhaṃ naro gacched vilokayan //
ViP_3,12.39
doṣahetūn aśeṣāṃś ca vaśyātmā yo nirasyati
tasya dharmārthakāmānāṃ hānir nālpāpi jāyate //
ViP_3,12.40
sadācārarataḥ prājño vidyāvinayaśikṣitaḥ // ViP_3,12.40*25
pāpe 'py apāpaḥ puruṣe 'py abhidhatte priyāṇi yaḥ
maitrīdravāntaḥkaraṇas tasya muktiḥ kare sthitā //
ViP_3,12.41
ye kāmakrodhalobhānāṃ vītarāgā na gocare
sadācārasthitās teṣām anubhāvair dhṛtā mahī //
ViP_3,12.42
tasmāt satyaṃ vadet prājño yat paraprītikāraṇam
satyaṃ yat paraduḥkhāya tatra maunaparo bhavet //
ViP_3,12.43
priyam uktaṃ hitaṃ naitad iti matvā na tad vadet
śreyas tatra hitaṃ vākyaṃ yady apy atyantam apriyam //
ViP_3,12.44
prāṇinām upakārāya yad eveha paratra ca
karmaṇā manasā vācā tad eva matimān bhajet //
ViP_3,12.45
[[iti śrīviṣṇupurāṇe tṛtīyāṃśe dvādaśo 'dhyāyaḥ ]]
sacailasya pituḥ snānaṃ jāte putre vidhīyate
jātakarma tathā kuryāc śrāddham abhyudaye ca yat //
ViP_3,13.1
yugmān devāṃś ca pitryāṃś ca samyak savyakramād dvijān
pūjayed bhojayec caiva tanmanā nānyamānasaḥ //
ViP_3,13.2
dadhyakṣataiḥ sabadaraiḥ prāṅmukhodaṅmukho 'pi vā
devatīrthena vai piṇḍān dadyāt kāyena vā nṛpa //
ViP_3,13.3
nāndīmukhaḥ pitṛgaṇas tena śrāddhena pārthiva
prīyate tat tu kartavyaṃ puruṣaiḥ sarvavṛddhiṣu //
ViP_3,13.4
kanyāputravivāheṣu praveśe navaveśmanaḥ
nāmakarmaṇi bālānāṃ cūḍākarmādike tathā //
ViP_3,13.5
sīmantonnayane caiva putrādimukhadarśane
nāndīmukhaṃ pitṛgaṇaṃ pūjayet prayato gṛhī //
ViP_3,13.6
pitṛpūjākramaḥ prokto vṛddhāv eṣa samāsataḥ
śrūyatām avanīpāla pretakarmakriyāvidhiḥ //
ViP_3,13.7
pretadehaṃ śubhaiḥ snānaiḥ snāpitaṃ sragvibhūṣitam
dagdhvā grāmād bahiḥ snātvā sacailāḥ salilāśaye //
ViP_3,13.8
yatra tatra sthitāyaitad amukāyeti vādinaḥ
dakṣiṇābhimukhā dadyur bāndhavāḥ salilāñjalim //
ViP_3,13.9
praviṣṭāś ca samaṃ gobhir grāmaṃ nakṣatradarśane
kaṭadharmāṃs tataḥ kuryur bhūmau prastaraśāyinaḥ //
ViP_3,13.10
dātavyo 'nudinaṃ piṇḍaḥ pretāya bhuvi pārthiva
divā ca bhaktaṃ bhoktavyam amāṃsaṃ manujarṣabha //
ViP_3,13.11
dināni tāni cecchātaḥ kartavyaṃ viprabhojanam
pretas tṛptiṃ tathā yāti bandhuvargeṇa bhuñjatā //
ViP_3,13.12
prathame 'hni tṛtīye ca saptame navame tathā
vastratyāgaṃ bahiḥsnānaṃ kṛtvā dadyāt tilodakam //
ViP_3,13.13
tato 'nubandhuvargas tu bhuvi dadyāt tilodakam // ViP_3,13.13*26
caturthe 'hni ca kartavyaṃ bhasmāsthicayanaṃ nṛpa
tadūrdhvam aṅgasparśaś ca sapiṇḍānām apīṣyate //
ViP_3,13.14
yogyāḥ sarvakriyāṇāṃ tu samānasalilās tathā
anulepanapuṣpādibhogād anyatra pārthiva //
ViP_3,13.15
śayyāsanopabhogaś ca sapiṇḍānām apīṣyate
bhasmāsthicayanād ūrdhvaṃ saṃyogo na tu yoṣitām //
ViP_3,13.16
bāle deśāntarasthe ca patite ca munau mṛte
sadyaḥ śaucaṃ tathecchāto jalāgnyudbandhanādiṣu //
ViP_3,13.17
mṛtabandhor daśāhāni kulasyānnaṃ na bhujyate
dānaṃ pratigraho yajñaḥ svādhyāyaś ca nivartate //
ViP_3,13.18
viprasyaitad dvādaśāhaṃ rājanyasyāpy aśaucakam
ardhamāsaṃ tu vaiśyasya māsaṃ śūdrasya śuddhaye //
ViP_3,13.19
ayujo bhojayet kāmaṃ dvijān ādye tato dine
dadyād darbheṣu piṇḍaṃ ca pretāyocchiṣṭasaṃnidhau //
ViP_3,13.20
vāryāyudhapratodās tu daṇḍaś ca dvijabhojanāt
spraṣṭavyo 'nantaraṃ varṇaiḥ śudhyeraṃs te tataḥ kramāt //
ViP_3,13.21
tataḥ svavarṇadharmā ye viprādīnām udāhṛtāḥ
tān kurvīta pumāñ jīven nijadharmārjanais tathā //
ViP_3,13.22
mṛte 'hani ca kartavyam ekoddiṣṭam ataḥ param
āhvānādikriyādaivaniyogarahitaṃ hi tat //
ViP_3,13.23
eko 'rghyas tatra dātavyas tathaivaikaṃ pavitrakam
pretāya piṇḍo dātavyo bhuktavatsu dvijātiṣu //
ViP_3,13.24
praśnaś ca tatrābhiratir yajamānadvijanmanām
akṣayyam amukasyeti vaktavyaṃ viratau tathā //
ViP_3,13.25
ekoddiṣṭamayo dharma ittham āvatsarāt smṛtaḥ
sapiṇḍīkaraṇaṃ tasmin kāle rājendra tac chṛṇu //
ViP_3,13.26
ekoddiṣṭavidhānena kāryaṃ tad api pārthiva // ViP_3,13.27ab
After 27ab, D3,G2,ed. Veṅk. ins.:saṃvatsare 'tha ṣaṣṭhe vā māsi vā dvādaśe 'hni vā // ViP_3,13.27ab*27
tilagandhodakair yuktaṃ tatra pātracatuṣṭayam // ViP_3,13.27cd
pātraṃ pretasya tatraikaṃ paitraṃ pātratrayaṃ tathā
secayet pitṛpātreṣu pretapātraṃ nṛpa triṣu //
ViP_3,13.28
tataḥ pitṛtvam āpanne tasmin prete mahīpate
śrāddhadharmair aśeṣais tu tatpūrvān arcayet pitṝn //
ViP_3,13.29
putraḥ pautraḥ prapautro vā bandhur vā bhrātṛsaṃtatiḥ
sapiṇḍasaṃtatir vāpi kriyārho nṛpa jāyate //
ViP_3,13.30
teṣām abhāve sarveṣāṃ samānodakasaṃtatiḥ
mātṛpakṣasya piṇḍena saṃbaddhā ye jalena vā //
ViP_3,13.31
kuladvaye 'pi cocchinne strībhiḥ kāryāḥ kriyā nṛpa
saṃghātāntargatair vāpi kāryāḥ pretasya yāḥ kriyāḥ
utsannabandhurikthānāṃ kārayed avanīpatiḥ //
ViP_3,13.32
pūrvāḥ kriyā madhyamāś ca tathā caivottarāḥ kriyāḥ
triḥprakārāḥ kriyā hy etās tāsāṃ bhedaṃ śṛṇuṣva me //
ViP_3,13.33
ādāhavāryāyudhādisparśādyantās tu yāḥ kriyāḥ
tāḥ pūrvā madhyamā māsi māsy ekoddiṣṭasaṃjñitāḥ //
ViP_3,13.34
prete pitṛtvam āpanne sapiṇḍīkaraṇād anu
kriyante yāḥ kriyāḥ pitryāḥ procyante tā nṛpottarāḥ //
ViP_3,13.35
pitṛmātṛsapiṇḍais tu samānasalilais tathā
tatsaṃghātagataiś caiva rājñā vā dhanahāriṇā //
ViP_3,13.36
pūrvāḥ kriyās tu kartavyāḥ putrādyair eva cottarāḥ
dauhitrair vā naraśreṣṭha kāryās tattanayais tathā //
ViP_3,13.37
mṛtāhani ca kartavyāḥ strīṇām apy uttarāḥ kriyāḥ
pratisaṃvatsaraṃ rājann ekoddiṣṭavidhānataḥ //
ViP_3,13.38
tasmād uttarasaṃjñā yāḥ kriyās tāḥ śṛṇu pārthiva
yadā yadā ca kartavyā vidhinā yena cānagha //
ViP_3,13.39
[[iti śrīviṣṇupurāṇe tṛtīyāṃśe trayodaśo 'dhyāyaḥ ]]
brahmendrarudranāsatyasūryāgnivasumārutān
viśvedevān ṛṣigaṇān vayāṃsi manujān paśūn //
ViP_3,14.1
sarīsṛpān pitṛgaṇān yac cānyad bhūtasaṃjñitam
śrāddhaṃ śraddhānvitaḥ kurvan tarpayaty akhilaṃ jagat //
ViP_3,14.2
māsi māsy asite pakṣe pañcadaśyāṃ nareśvara
tathāṣṭakāsu kurvīta kāmyān kālāñ chṛṇuṣva me //
ViP_3,14.3
śrāddhārham āgataṃ dravyaṃ viśiṣṭam athavā dvijam
śrāddhaṃ kurvīta vijñāya vyatīpāte 'yane tathā //
ViP_3,14.4
viṣuve cāpi saṃprāpte grahaṇe śaśisūryayoḥ
samasteṣv eva bhūpāla rāśiṣv arke ca gacchati //
ViP_3,14.5
nakṣatragrahapīḍāsu duṣṭasvapnāvalokane
icchāśrāddhāni kurvīta navasasyāgame tathā //
ViP_3,14.6
amāvāsyā yadā maitraviśākhāsvātiyoginī
śrāddhaiḥ pitṛgaṇas tṛptiṃ tathāpnoty aṣṭavārṣikīm //
ViP_3,14.7
amāvāsyā yadā puṣye raudre carkṣe punarvasau
dvādaśābdaṃ tadā tṛptiṃ prayānti pitaro 'rcitāḥ //
ViP_3,14.8
vāsavājaikapādarkṣe pitṝṇāṃ tṛptim icchatām
vāruṇe cāpy amāvāsyā devānām api durlabhā //
ViP_3,14.9
navasv ṛkṣeṣv amāvāsyā yadaiteṣv avanīpate
tadā tṛptipradaṃ śrāddhaṃ pitṝṇāṃ śṛṇu cāparam //
ViP_3,14.10
gītaṃ sanatkumāreṇa yad'ilāya mahātmane
pṛcchate pitṛbhaktāya śraddhayāvanatāya ca //
ViP_3,14.11
vaiśākhamāsasya ca yā tṛtīyā navamy asau kārttikaśuklapakṣe
nabhasyamāsasya tu kṛṣṇapakṣe trayodaśī pañcadaśī ca māghe //
ViP_3,14.12
etā yugādyās tithayaś catasro 'py anantapuṇyā nṛpa saṃpradiṣṭāḥ // ViP_3,14.13ab
Ś2,D7 ins. after 13ab:dve śukle dve tathā kṛṣṇe yugādye munayo viduḥ // ViP_3,14.13ab*28:1
śukle pūrvāhnike grāhye kṛṣṇe caivāparāhnike // ViP_3,14.13ab*28:2
yugādyeṣu yugānteṣu dattam akṣayam iṣyate // ViP_3,14.13ab*28:3
upaplave candramaso raveś ca triṣv aṣṭakāsv apy ayanadvaye ca // ViP_3,14.13cd
Ś,D1.6.7 ins., D5 ins. l. 1-2 after 13ab and l. 3-4 after 13:
candrakṣaye māghavamāsi yatra dinakṣaye vai viṣuvaddvayaṃ ca
manvantarādyās tithayas tathaiva chāyāgajasya vyatipātakālaḥ //
ViP_3,14.13*29
pānīyam apy atra tilair vimiśraṃ dadyāt pitṛbhyaḥ prayato manuṣyaḥ
śrāddhaṃ kṛtaṃ tena samāḥ sahasraṃ rahasyam etat pitaro vadanti //
ViP_3,14.14
māghāsite pañcadaśī kadācid upaiti yogaṃ yadi vāruṇena
ṛkṣeṇa kālaḥ sa paraḥ pitṝṇāṃ na hy alpapuṇyair nṛpa labhyate 'sau //
ViP_3,14.15
kāle dhaniṣṭhā yadi nāma tasmin bhavanti bhūpāla tadā pitṛbhyaḥ
dattaṃ jalānnaṃ pradadāti tṛptiṃ varṣāyutaṃ tatkulajair manuṣyaiḥ //
ViP_3,14.16
tatraiva ced bhādrapadās tu pūrvāḥ kāle tadā yat kriyate pitṛbhyaḥ
śrāddhaṃ parāṃ tṛptim upetya tena yugaṃ samagraṃ pitaraḥ svapanti //
ViP_3,14.17
gaṅgāṃ śatadrūm atha vā vipāśāṃ sarasvatīṃ naimiṣagomatīṃ vā
tato 'vagāhyārcanam ādareṇa kṛtvā pitṝṇāṃ duritāni hanti //
ViP_3,14.18
gāyanti caitat pitaraḥ sadaiva varṣāmaghātṛptim avāpya bhūyaḥ
māghāsitānte śubhatīrthatoyair yāsyāma tṛptiṃ tanayādidattaiḥ //
ViP_3,14.19
cittaṃ ca vittaṃ ca nṛṇāṃ viśuddhaṃ śastaś ca kālaḥ kathito vidhiś ca
pātraṃ yathoktaṃ paramā ca bhaktir nṛṇāṃ prayacchaty abhivāñchitāni //
ViP_3,14.20
pitṛgītāṃs tathaivātra ślokāṃs tāṃś ca śṛṇuṣva me
śrutvā tathaiva bhavatā bhāvyaṃ tatrādṛtātmanā //
ViP_3,14.21
api dhanyaḥ kule jāyād asmākaṃ matimān naraḥ
akurvan vittaśāṭhyaṃ yaḥ piṇḍānno nirvapiṣyati //
ViP_3,14.22
ratnavastramahīyānamahābhogādikaṃ vasu
vibhave sati viprebhyo yo 'smān uddiśya dāsyati //
ViP_3,14.23
annena vā yathāśaktyā kāle 'smin bhaktinamradhīḥ
bhojayiṣyati viprāgryāṃs tanmātravibhavo naraḥ //
ViP_3,14.24
asamartho 'nnadānasya dhānyam āmaṃ svaśaktitaḥ
pradāsyati dvijāgrebhyaḥ svalpālpāṃ vāpi dakṣiṇām //
ViP_3,14.25
tatrāpy asāmarthyayutaḥ karāgrāgrasthitāṃs tilān
praṇamya dvijamukhyāya kasmaicid bhūpa dāsyati //
ViP_3,14.26
tilaiḥ saptāṣṭabhir vāpi samavetāñ jalāñjalīn
bhaktinamraḥ samuddiśya bhuvy asmākaṃ pradāsyati //
ViP_3,14.27
yataḥ kutaścit saṃprāpya gobhyo vāpi gavāhnikam
abhāve prīṇayann asmāñ śraddhāyuktaḥ pradāsyati //
ViP_3,14.28
sarvābhāve vanaṃ gatvā kakṣamūlapradarśakaḥ
sūryādilokapālānām idam uccair paṭhiṣyati //
ViP_3,14.29
na me 'sti vittaṃ na dhanaṃ ca nānyac chrāddhopayogyaṃ svapitṝn nato 'smi
tṛpyantu bhaktyā pitaro mayaitau kṛtau bhujau vartmani mārutasya //
ViP_3,14.30
ity etat pitṛbhir gītaṃ bhāvābhāvaprayojanam
yaḥ karoti kṛtaṃ tena śrāddhaṃ bhavati pārthiva //
ViP_3,14.31
[[iti śrīviṣṇupurāṇe tṛtīyāṃśe caturdaśo 'dhyāyaḥ ]]
brāhmaṇān bhojayec chrāddhe yadguṇāṃs tān nibodha me // ViP_3,15.1
triṇāciketas trimadhus trisuparṇaḥ ṣaḍaṅgavit
vedavic chrotriyo yogī tathā vai jyeṣṭhasāmagaḥ //
ViP_3,15.2
ṛtviksvasrīyadauhitrajāmātṛśvaśurās tathā
mātulo 'tha taponiṣṭhaḥ pañcāgnyabhiratas tathā
śiṣyāḥ saṃbandhinaś caiva mātāpitṛrataś ca yaḥ //
ViP_3,15.3
etān niyojayec chrāddhe pūrvoktān prathamaṃ nṛpa
brāhmaṇān pitṛpuṣṭyartham anukalpeṣv anantarān //
ViP_3,15.4
mitradhruk kunakhī klībaḥ śyāvadantas tathā dvijaḥ
kanyādūṣayitā vahnivedojjhaḥ somavikrayī //
ViP_3,15.5
abhiśastas tathā stenaḥ piśuno grāmayājakaḥ
bhṛtakādhyāpakas tadvad bhṛtakādhyāpitaś ca yaḥ //
ViP_3,15.6
parapūrvāpatiś caiva mātāpitros tathojjhakaḥ // ViP_3,15.7ab
D3.4,T2 ins.:tathā bhrātṛparityāgī dūṣakaḥ sarvanindakaḥ // ViP_3,15.7ab*30
vṛṣalīsūtipoṣṭā ca vṛṣalīpatir eva ca // ViP_3,15.7cd
tathā devalakaś caiva śrāddhe nārhati ketanam // ViP_3,15.8
prathame 'hni budhaḥ śastāñ śrotriyādīn nimantrayet
kathayec ca tadaivaiṣāṃ niyogān pitṛdaivikān //
ViP_3,15.9
tataḥ krodhavyavāyādīn āyāsaṃ ca dvijaiḥ saha
yajamāno na kurvīta doṣas tatra mahān ayam //
ViP_3,15.10
śrāddhe niyukto bhuktvā vā bhojayitvā niyujya ca
vyavāyī retaso garte majjayaty ātmanaḥ pitṝn //
ViP_3,15.11
tasmāt prathamam atroktaṃ dvijāgryāṇāṃ nimantraṇam
animantrya dvijān geham āgatān bhojayed yatīn //
ViP_3,15.12
pādaśaucādinā geham āgatān pūjayed dvijān // ViP_3,15.13
pavitrapāṇir ācāntān āsaneṣūpaveśayet
pitṝṇām ayujo yugmān devānām icchayā dvijān //
ViP_3,15.14
devānām ekam ekaṃ vā pitṝṇāṃ ca niyojayet // ViP_3,15.15
tathā mātāmahaśrāddhaṃ vaiśvadevasamanvitam
kurvīta bhaktisaṃpannas tantraṃ vā vaiśvadevikam //
ViP_3,15.16
prāṅmukhān bhojayed viprān devānām ubhayātmakān
pitṛpaitāmahānāṃ ca bhojayec cāpy udaṅmukhān //
ViP_3,15.17
pṛthak tayoḥ kecid āhuḥ śrāddhasya karaṇaṃ nṛpa
ekatraikena pākena vadanty anye maharṣayaḥ //
ViP_3,15.18
viṣṭarārthaṃ kuśān dattvā saṃpūjyārghyaṃ vidhānataḥ
kuryād āvāhanaṃ prājño devānāṃ tadanujñayā //
ViP_3,15.19
yavāmbunā ca devānāṃ dadyād arghyaṃ vidhānataḥ
sraggandhadhūpadīpāṃś ca dattvā tebhyo yathāvidhi //
ViP_3,15.20
pitṝṇām apasavyaṃ tat sarvam evopakalpayet
anujñāṃ ca tataḥ prāpya dattvā darbhān dvidhākṛtān //
ViP_3,15.21
mantrapūrvaṃ pitṝṇāṃ tu kuryād āvāhanaṃ budhaḥ
tilāmbunā cāpasavyaṃ dadyād arghyādikaṃ nṛpa //
ViP_3,15.22
kāle tatrātithiṃ prāptam annakāmaṃ nṛpādhvagam
brāhmaṇair abhyanujñātaḥ kāmaṃ tam api bhojayet //
ViP_3,15.23
yogino vividhai rūpair narāṇām upakāriṇaḥ
bhramanti pṛthivīm etām avijñātasvarūpiṇaḥ //
ViP_3,15.24
tasmād abhyarcayet prāptaṃ śrāddhakāle 'tithiṃ budhaḥ
śrāddhakriyāphalaṃ hanti narendrāpūjito 'tithiḥ //
ViP_3,15.25
juhuyād vyañjanakṣāravarjam annaṃ tato 'nale
anujñāto dvijais tais tu trikṛtvaḥ puruṣarṣabha //
ViP_3,15.26
agnaye kavyavāhāya svāhety ādau nṛpāhutiḥ
somāya vai pitṛmate dātavyā tadanantaram //
ViP_3,15.27
vaivasvatāya caivānyā tṛtīyā dīyate tataḥ
hutāvaśiṣṭam alpālpaṃ viprapātreṣu nirvapet //
ViP_3,15.28
tato 'nnaṃ mṛṣṭam atyartham abhīṣṭam atisaṃskṛtam
dattvā juṣadhvam icchāto vācyam etad aniṣṭhuram //
ViP_3,15.29
bhoktavyaṃ taiś ca taccittair maunibhiḥ sumukhaiḥ sukham
akrudhyatā cātvaratā deyaṃ tenāpi bhaktitaḥ //
ViP_3,15.30
rakṣoghnamantrapaṭhanaṃ bhūmer āstaraṇaṃ tilaiḥ
kṛtvā dhyeyāḥ svapitaras ta eva dvijasattamāḥ //
ViP_3,15.31
pitā pitāmahaś caiva tathaiva prapitāmahaḥ
mama tṛptiṃ prayāntv adya vipradeheṣu saṃsthitāḥ //
ViP_3,15.32
pitā pitāmahaś caiva tathaiva prapitāmahaḥ
mama tṛptiṃ prayāntv agnihomāpyāyitamūrtayaḥ //
ViP_3,15.33
pitā pitāmahaś caiva tathaiva prapitāmahaḥ
tṛptiṃ prayāntu piṇḍena mayā dattena bhūtale //
ViP_3,15.34
pitā pitāmahaś caiva tathaiva prapitāmahaḥ
tṛptiṃ prayāntu me bhaktyā yan mayaitad ihāhṛtam //
ViP_3,15.35
mātāmahas tṛptim upaitu tasya tathā pitā tasya pitā tathānyaḥ
viśve ca devāḥ paramāṃ prayāntu tṛptiṃ praṇaśyantu ca yātudhānāḥ //
ViP_3,15.36
yajñeśvaro havyasamastakavya bhoktāvyayātmā harir īśvaro 'tra
tatsaṃnidhānād apayāntu sadyo rakṣāṃsy aśeṣāṇy asurāś ca sarve //
ViP_3,15.37
tṛpteṣu teṣu vikired annaṃ vipreṣu bhūtale
dadyāc cācamanārthāya tebhyo vāri sakṛt sakṛt //
ViP_3,15.38
sutṛptais tair anujñātaḥ sarveṇānnena bhūtale
satilena tataḥ piṇḍān samyag dadyāt samāhitaḥ //
ViP_3,15.39
pitṛtīrthena salilaṃ dadyād atha jalāñjalim
mātāmahebhyas tenaiva piṇḍāṃs tīrthena nirvapet //
ViP_3,15.40
dakṣiṇāpravaṇaṃ caiva prayatnenopapādayet // ViP_3,15.40*31:1
avakāśeṣu cokṣeṣu jalatīreṣu caiva hi // ViP_3,15.40*31:2
dakṣiṇāgreṣu darbheṣu puṣpadhūpādipūjitam
svapitre prathamaṃ piṇḍaṃ dadyād ucchiṣṭasaṃnidhau //
ViP_3,15.41
pitāmahāya caivānyaṃ tatpitre ca tathā param
darbhamūle lepabhujaḥ prīṇayel lepagharṣaṇaiḥ //
ViP_3,15.42
piṇḍair mātāmahāṃs tadvad gandhamālyādisaṃyutaiḥ
pūjayitvā dvijāgryāṇāṃ dadyād ācamanaṃ tataḥ //
ViP_3,15.43
pitṛbhyaḥ prathamaṃ bhaktyā tanmanasko nareśvara
susvadhety āśiṣā yuktāṃ dadyāc chaktyā ca dakṣiṇām //
ViP_3,15.44
dattvā ca dakṣiṇāṃ tebhyo vācayed vaiśvadevikān
prīyantām iti ye viśvedevās tena itīrayet //
ViP_3,15.45
tatheti cokte tair vipraiḥ prārthanīyās tathāśiṣaḥ
paścād visarjayed devān pūrvaṃ paitrān mahāmate //
ViP_3,15.46
mātāmahānām apy evaṃ saha devaiḥ kramaḥ smṛtaḥ
bhojane ca svaśaktyā ca dāne tadvad visarjane //
ViP_3,15.47
āpādaśaucanāt pūrvaṃ kuryād devadvijanmasu
visarjanaṃ tu prathamaṃ paitraṃ mātāmaheṣu vai //
ViP_3,15.48
visarjayet prītivacaḥ sanmānābhyarcitāṃs tataḥ
nivartetābhyanujñāta ādvārāt tān anuvrajet //
ViP_3,15.49
tatas tu vaiśvadevākhyāṃ kuryān nityakriyāṃ budhaḥ
bhuñjīyāc ca samaṃ pūjyabhṛtyabandhubhir ātmanaḥ //
ViP_3,15.50
evaṃ śrāddhaṃ budhaḥ kuryāt paitraṃ mātāmahaṃ tathā
śrāddhair āpyāyitā dadyuḥ sarvakāmān pitāmahāḥ //
ViP_3,15.51
trīṇi śrāddhe pavitrāṇi dauhitraḥ kutapas tilāḥ
rajatasya tathā dānaṃ kathāsaṃdarśanādikam //
ViP_3,15.52
varjyāni kurvatā śrāddhaṃ kopo 'dhvagamanaṃ tvarā
bhoktur apy atra rājendra trayam etan na śasyate //
ViP_3,15.53
viśvedevāḥ sapitaras tathā mātāmahā nṛpa
kulaṃ cāpyāyyate puṃsāṃ sarvaṃ śrāddhaṃ prakurvatām //
ViP_3,15.54
somādhāraḥ pitṛgaṇo yogādhāraś ca candramāḥ
śrāddhe yoginiyogas tu tasmād bhūpāla śasyate //
ViP_3,15.55
sahasrasyāpi viprāṇāṃ yogī cet purataḥ sthitaḥ
sarvān bhoktṝṃs tārayati yajamānaṃ tathā nṛpa //
ViP_3,15.56
[[iti śrīviṣṇupurāṇe tṛtīyāṃśe pañcadaśo 'dhyāyaḥ ]]
haviṣyamatsyamāṃsais tu śaśasya śakunasya ca
saukaracchāgalaiṇeyarauravair gavayena ca //
ViP_3,16.1
aurabhragavyaiś ca tathā māsavṛddhyā pitāmahāḥ
prayānti tṛptiṃ māṃsais tu nityaṃ vārdhrīṇasām iṣaiḥ //
ViP_3,16.2
khaḍgamāṃsam atīvātra kālaśākaṃ tathā madhu
śastāni karmaṇy atyantatṛptidāni nareśvara //
ViP_3,16.3
gayām upetya yaḥ śrāddhaṃ karoti pṛthivīpate
saphalaṃ tasya taj janma jāyate pitṛtuṣṭidam //
ViP_3,16.4
prasātikāḥ sanīvārāḥ śyāmākā dvividhās tathā
vanyauṣadhīpradhānās tu śrāddhārhāḥ puruṣarṣabha //
ViP_3,16.5
yavāḥ priyaṃgavo mudgā godhūmā vrīhayas tilāḥ
niṣpāvāḥ kovidārāś ca sarṣapāś cātra śobhanāḥ //
ViP_3,16.6
akṛtāgrayaṇaṃ yac ca dhānyajātaṃ nareśvara
rājamāṣān aṇūṃś caiva masūrāṃś ca vivarjayet //
ViP_3,16.7
alābuṃ gṛñjanaṃ caiva palāṇḍuṃ piṇḍamūlakam
gandhārakaṃ karambhāṇi lavaṇāny auṣarāṇi ca //
ViP_3,16.8
āraktāś caiva niryāsāḥ pratyakṣalavaṇāni ca
varjyāny etāni vai śrāddhe yac ca vācā na śasyate //
ViP_3,16.9
naktāhṛtam anutsṛṣṭaṃ tṛpyate na ca yatra gauḥ
durgandhi phenilaṃ cāmbu śrāddhayogyaṃ na pārthiva //
ViP_3,16.10
kṣīram ekaśaphānāṃ yad auṣṭram āvikam eva ca
mārgaṃ ca māhiṣaṃ caiva varjayec chrāddhakarmaṇi //
ViP_3,16.11
ṣaṇḍāpaviddhacaṇḍālapāṣaṇḍyunmattarogibhiḥ
kṛkavākuśvanagnaiś ca vānaragrāmasūkaraiḥ //
ViP_3,16.12
udakyāsūtikāśaucimṛtahāraiś ca vīkṣite
śrāddhe surā na pitaro bhuñjate puruṣarṣabha //
ViP_3,16.13
tasmāt pariśrite kuryāc śrāddhaṃ śraddhāsamanvitaḥ
urvyāṃ ca tilavikṣepād yātudhānān nivārayet //
ViP_3,16.14
na pūti naivopapannaṃ keśakīṭādibhir nṛpa
na caivābhiṣavair miśram annaṃ paryuṣitaṃ tathā //
ViP_3,16.15
śraddhāsamanvitair dattaṃ pitṛbhyo nāmagotrataḥ
yadāhārās tu te jātās tadāhāratvam eti tat //
ViP_3,16.16
śrūyante cāpi pitṛbhir gītā gāthā mahīpate
ikṣvākor manuputrasya kalāpopavane purā //
ViP_3,16.17
api nas te bhaviṣyanti kule sanmārgaśīlinaḥ
gayām upetya ye piṇḍān dāsyanty asmākam ādarāt //
ViP_3,16.18
api naḥ sa kule jāyād yo no dadyāt trayodaśīm
pāyasaṃ madhusarpibhyāṃ varṣāsu ca maghāsu ca //
ViP_3,16.19
gaurīṃ vāpy udvahet kanyāṃ nīlaṃ vā vṛṣam utsṛjet
yajeta vāśvamedhena vidhivad dakṣiṇāvatā //
ViP_3,16.20
[[iti śrīviṣṇupurāṇe tṛtīyāṃśe ṣoḍaśo 'dhyāyaḥ ]]
ity āha bhagavān aurvaḥ sagarāya mahātmane
sadācārān purā samyaṅ maitreya paripṛcchate //
ViP_3,17.1
evaṃ navabhir adhyāyais trayīdharmaḥ prapañcitaḥ // ViP_3,17.1*32:1
tatparityāganindārtham adhyāyadvayam uttaram // ViP_3,17.1*32:2
mayāpy etad aśeṣeṇa kathitaṃ bhavato dvija
samullaṅghya sadācāraṃ kaścin nāpnoti śobhanam //
ViP_3,17.2
ṣaṇḍāpaviddhapramukhā viditā bhagavan mayā
udakyādyāś ca ye sarve nagnam icchāmi veditum //
ViP_3,17.3
ko nagnaḥ kiṃsamācāro nagnasaṃjñāṃ naro labhet
nagnasvarūpam icchāmi yathāvat gaditaṃ tvayā //
ViP_3,17.4
śrotuṃ dharmabhṛtāṃ śreṣṭha na hy asty aviditaṃ tava // ViP_3,17.4*33
parāśara uvāca:
ṛgyajuḥsāmasaṃjñeyaṃ trayī varṇāvṛtir dvija
etām ujjhati yo mohāt sa nagnaḥ pātakī smṛtaḥ //
ViP_3,17.5
trayī samastavarṇānāṃ dvija saṃvaraṇaṃ yataḥ
nagno bhavaty ujjhitāyām atas tasyām asaṃśayam //
ViP_3,17.6
idaṃ ca śrūyatām anyad bhīṣmāya sumahātmane
kathayām āsa dharmajño vasiṣṭho 'smatpitāmahaḥ //
ViP_3,17.7
mayāpi tasya gadataḥ śrutam etan mahātmanaḥ
nagnasaṃbandhi maitreya yat pṛṣṭo 'ham iha tvayā //
ViP_3,17.8
devāsuram abhūd yuddhaṃ divyam abdaṃ purā dvija
tasmin parājitā devā daityair hrādapurogamaiḥ //
ViP_3,17.9
kṣīrodasyottaraṃ kūlaṃ gatvātapyanta vai tapaḥ
viṣṇor ārādhanārthāya jaguś cemaṃ stavaṃ tadā //
ViP_3,17.10
ārādhanāya lokānāṃ viṣṇor īśasya yāṃ giram
vakṣyāmo bhagavān ādyas tayā viṣṇuḥ prasīdatu //
ViP_3,17.11
yato bhūtāny aśeṣāṇi prasūtāni mahātmanaḥ
yasmiṃś ca layam eṣyanti kas taṃ saṃstotum īśvaraḥ //
ViP_3,17.12
tathāpy arātividhvaṃsadhvastavīryā bhavārthinaḥ
tvāṃ stoṣyāmas tavoktīnāṃ yāthārthyaṃ naiva gocare //
ViP_3,17.13
tvam urvī salilaṃ vahnir vāyur ākāśam eva ca
samastam antaḥkaraṇaṃ pradhānaṃ tatparaḥ pumān //
ViP_3,17.14
ekaṃ tavaitad bhūtātman mūrtāmūrtamayaṃ vapuḥ
ābrahmastambaparyantaṃ sthānakālavibhedavat //
ViP_3,17.15
tatreśa tava yat pūrvaṃ tvannābhikamalodbhavam
rūpaṃ sargopakārāya tasmai brahmātmane namaḥ //
ViP_3,17.16
śakrārkarudravasvaśvimarutsomādibhedavat
vayam evaṃ svarūpaṃ te tasmai devātmane namaḥ //
ViP_3,17.17
dambhaprāyam asaṃbodhi titikṣādamavarjitam
yad rūpaṃ tava govinda tasmai daityātmane namaḥ //
ViP_3,17.18
nātijñānavahā yasmin nāḍyaḥ stimitatejasi
śabdādilobhi yat tasmai tubhyaṃ yakṣātmane namaḥ //
ViP_3,17.19
krauryamāyāmayaṃ ghoraṃ yac ca rūpaṃ tavāsitam
niśācarātmane tasmai namas te puruṣottama //
ViP_3,17.20
svargasthadharmisaddharmaphalopakaraṇaṃ tava
dharmākhyaṃ ca tathā rūpaṃ namas tasmai janārdana //
ViP_3,17.21
harṣaprāyam asaṃsargi gatimad gamanādiṣu
siddhātmaṃs tava yad rūpaṃ tasmai siddhātmane namaḥ //
ViP_3,17.22
atitikṣādhanaṃ krūram upabhogasahaṃ hare
dvijihvaṃ tava yad rūpaṃ tasmai sarpātmane namaḥ //
ViP_3,17.23
avabodhi ca yac chāntam adoṣam apakalmaṣam
ṛṣirūpātmane tasmai viṣṇo rūpāya te namaḥ //
ViP_3,17.24
bhakṣayaty atha kalpānte bhūtāni yad avāritam
tvadrūpaṃ puṇḍarīkākṣa tasmai kālātmane namaḥ //
ViP_3,17.25
saṃbhakṣya sarvabhūtāni devādīny aviśeṣataḥ
nṛtyaty ante ca yad rūpaṃ tasmai rudrātmane namaḥ //
ViP_3,17.26
pravṛttyā rajaso yac ca karmaṇāṃ kāraṇātmakam
janārdana namas tasmai tvadrūpāya narātmane //
ViP_3,17.27
aṣṭāviṃśadvadhopetaṃ yad rūpaṃ tāmasaṃ tava
unmārgagāmi sarvātmaṃs tasmai paśvātmane namaḥ //
ViP_3,17.28
yajñāṅgabhūtaṃ yad rūpaṃ jagataḥ siddhisādhanam
vṛkṣādibhedair yad bhedi tasmai mukhyātmane namaḥ //
ViP_3,17.29
tiryaṅmanuṣyadevādivyomaśabdādikaṃ ca yat
rūpaṃ tavādeḥ sarvasya tasmai sarvātmane namaḥ //
ViP_3,17.30
pradhānabuddhyādimayād aśeṣād yad anyad asmāt paramaṃ parātman
rūpaṃ tavādyaṃ na yad anyatulyaṃ tasmai namaḥ kāraṇakāraṇāya //
ViP_3,17.31
śuklādidīrghādighanādihīnam agocare yac ca viśeṣaṇānām
śuddhātiśuddhaṃ paramarṣidṛśyaṃ rūpāya tasmai bhagavan natāḥ smaḥ //
ViP_3,17.32
yan naḥ śarīreṣu yad anyadeheṣv aśeṣavastuṣv ajam avyayaṃ yat
yasmāc ca nānyad vyatiriktam asti brahmasvarūpāya natāḥ sma tasmai //
ViP_3,17.33
sakalam idam ajasya yasya rūpaṃ paramapadātmavataḥ sanātanasya
tam anidhanam aśeṣabījabhūtaṃ prabhum amalaṃ praṇatāḥ sma vāsudevam //
ViP_3,17.34
stotrasyāsyāvasāne tu dadṛśuḥ parameśvaram
śaṅkhacakragadāpāṇiṃ garuḍasthaṃ surā harim //
ViP_3,17.35
tam ūcuḥ sakalā devāḥ praṇipātapuraḥsaram
prasīda deva daityebhyas trāhīti śaraṇārthinaḥ //
ViP_3,17.36
trailokyaṃ yajñabhāgāś ca daityair hrādapurogamaiḥ
hṛtaṃ no brahmaṇo 'py ājñām ullaṅghya parameśvara //
ViP_3,17.37
yady apy aśeṣabhūtasya vayaṃ te ca tavāṃśakāḥ
tathāpy avidyābhedena bhinnaṃ paśyāmahe jagat //
ViP_3,17.38
svavarṇadharmābhiratā vedamārgānusāriṇaḥ
na śakyās te 'rayo hantum asmābhis tapasānvitāḥ //
ViP_3,17.39
tam upāyam aśeṣātmann asmākaṃ dātum arhasi
yena tān asurān hantuṃ bhavema bhagavan kṣamāḥ //
ViP_3,17.40
ity ukto bhagavāṃs tebhyo māyāmohaṃ śarīrataḥ
samutpādya dadau viṣṇuḥ prāha cedaṃ surottamān //
ViP_3,17.41
māyāmoho 'yam akhilān daityāṃs tān mohayiṣyati
tato vadhyā bhaviṣyanti vedamārgabahiṣkṛtāḥ //
ViP_3,17.42
sthitau sthitasya me vadhyā yāvantaḥ paripanthinaḥ
brahmaṇo hy adhikārasya devā daityādikāḥ surāḥ //
ViP_3,17.43
tad gacchata na bhīḥ kāryā māyāmoho 'yam agrataḥ
gacchatv adyopakārāya bhavatāṃ bhavitā surāḥ //
ViP_3,17.44
ity uktāḥ praṇipatyainaṃ yayur devā yathāgatam
māyāmoho 'pi taiḥ sārdhaṃ yayau yatra mahāsurāḥ //
ViP_3,17.45
[[iti śrīviṣṇupurāṇe tṛtīyāṃśe saptadaśo 'dhyāyaḥ ]]
tapasy abhiratān so 'tha māyāmoho mahāsurān
maitreya dadṛśe gatvā narmadātīrasaṃśrayān //
ViP_3,18.1
tato digambaro muṇḍo barhipatradharo dvija
māyāmoho 'surān ślakṣṇam idaṃ vacanam abravīt //
ViP_3,18.2
bho daityapatayo brūta yadarthaṃ tapyate tapaḥ
aihikaṃ vātha pāratryaṃ tapasaḥ phalam icchatha //
ViP_3,18.3
pāratryaphalalābhāya tapaścaryā mahāmate
asmābhir iyam ārabdhā kiṃ vā te 'tra vivakṣitam //
ViP_3,18.4
kurudhvaṃ mama vākyāni yadi muktim abhīpsatha
arhadhvaṃ dharmam etaṃ ca muktidvāram asaṃvṛtam //
ViP_3,18.5
dharmo vimukter arho 'yaṃ naitasmād aparaḥ paraḥ
atraivāvasthitāḥ svargaṃ vimuktiṃ vā gamiṣyatha //
ViP_3,18.6
arhadhvaṃ dharmam etaṃ ca sarve yūyaṃ mahābalāḥ // ViP_3,18.7
parāśara uvāca:
evaṃprakārair bahubhir yuktidarśanavardhitaiḥ
māyāmohena daityās te vedamārgād apākṛtāḥ //
ViP_3,18.8
dharmāyaitad adharmāya sad etan na sad ity api
vimuktaye tv idaṃ naitad vimuktiṃ saṃprayacchati //
ViP_3,18.9
paramārtho 'yam atyarthaṃ paramārtho na cāpy ayam // ViP_3,18.10
kāryam etad akāryaṃ ca naitad evaṃ sphuṭaṃ tv idam
digvāsasām ayaṃ dharmo dharmo 'yaṃ bahuvāsasām //
ViP_3,18.11
ity anekāntavādaṃ ca māyāmohena naikadhā
tena darśayatā daityāḥ svadharmāṃs tyājitā dvija //
ViP_3,18.12
arhathemaṃ mahādharmaṃ māyāmohena te yataḥ
proktās tam āśritā dharmam arhatās tena te 'bhavan //
ViP_3,18.13
trayīdharmasamutsargaṃ māyāmohena te 'surāḥ
kāritās tanmayā hy āsaṃs tathānye tatprabodhitāḥ //
ViP_3,18.14
tair apy anye pare taiś ca tair apy anye pare ca taiḥ
alpair ahobhiḥ saṃtyaktā tair daityaiḥ prāyaśas trayī //
ViP_3,18.15
punaś ca raktāmbaradhṛṅ māyāmoho 'jitekṣaṇaḥ
anyān āhāsurān gatvā mṛdvalpamadhurākṣaram //
ViP_3,18.16
svargārthaṃ yadi vo vāñchā nirvāṇārtham athāsurāḥ
tad alaṃ paśughātādiduṣṭadharmaṃ nibodhata //
ViP_3,18.17
vijñānamayam evaitad aśeṣam avagacchata
budhyadhvaṃ me vacaḥ samyag budhair evam udīritam //
ViP_3,18.18
jagad etad anādhāraṃ bhrāntijñānārthatatparam
rāgādiduṣṭam atyarthaṃ bhrāmyate bhavasaṃkaṭe //
ViP_3,18.19
evaṃ budhyata budhyadhvaṃ budhyataivam itīrayan
māyāmohaḥ sa daityeyān dharmam atyājayan nijam //
ViP_3,18.20
nānāprakāravacanaṃ sa teṣāṃ yuktiyojitam
tathā tathāvadad dharmaṃ tatyajus te yathā yathā //
ViP_3,18.21
te 'py anyeṣāṃ tathaivocur anyair anye tathoditāḥ
maitreya tatyajur dharmaṃ vedasmṛtyuditaṃ param //
ViP_3,18.22
anyān apy anyapāṣaṇḍaprakārair bahubhir dvija
daiteyān mohayām āsa māyāmoho 'timohakṛt //
ViP_3,18.23
svalpenaiva hi kālena māyāmohena te 'surāḥ
mohitās tatyajuḥ sarvāṃ trayīmārgāśritāṃ kathām //
ViP_3,18.24
kecid vinindāṃ vedānāṃ devānām apare dvija
yajñakarmakalāpasya tathānye ca dvijanmanām //
ViP_3,18.25
naitad yuktisahaṃ vākyaṃ hiṃsā dharmāya neṣyate
havīṃṣy analadagdhāni phalāyety arbhakoditam //
ViP_3,18.26
yajñair anekair devatvam avāpyendreṇa bhujyate
śamyādi yadi cet kāṣṭhaṃ tadvaraṃ patrabhuk paśuḥ //
ViP_3,18.27
.... .... bhaved yajñasya sādhanam // ViP_3,18.27*34:1
tadāhāras tadā nityaṃ .... .... // ViP_3,18.27*34:2
nihatasya paśor yajñe svargaprāptir yadīṣyate
svapitā yajamānena kiṃ nu tasmān na hanyate //
ViP_3,18.28
tṛptaye jāyate puṃso bhuktam anyena cet tataḥ
dadyāc chrāddhaṃ śraddhayānnaṃ na vaheyuḥ pravāsinaḥ //
ViP_3,18.29
janaśraddheyam ity etad avagamya tato 'tra vaḥ
upekṣā śreyasī vākyaṃ rocatāṃ yan mayeritam //
ViP_3,18.30
na hy āptavādā nabhaso nipatanti mahāsurāḥ
yuktimad vacanaṃ grāhyaṃ mayānyaiś ca bhavadvidhaiḥ //
ViP_3,18.31
māyāmohena te daityāḥ prakārair bahubhis tathā
vyutthāpitā yathā naiṣāṃ trayīṃ kaścid arocayat //
ViP_3,18.32
ittham unmārgayāteṣu teṣu daityeṣu te 'marāḥ
udyogaṃ paramaṃ kṛtvā yuddhāya samupasthitāḥ //
ViP_3,18.33
tato devāsuraṃ yuddhaṃ punar evābhavad dvija
hatāś ca te 'surā devaiḥ sanmārgaparipanthinaḥ //
ViP_3,18.34
saddharmakavacas teṣām abhūd yaḥ prathamaṃ dvija
tena rakṣābhavat pūrvaṃ neśur naṣṭe ca tatra te //
ViP_3,18.35
tato maitreya tanmārgavartino ye 'bhavañ janāḥ
nagnās te tair yatas tyaktaṃ trayīsaṃvaraṇaṃ vṛthā //
ViP_3,18.36
kṛtāś ca te 'surā devair nānāvedavinindakāḥ // ViP_3,18.36*35
brahmacārī gṛhasthaś ca vānaprasthas tathāśramāḥ
parivrāḍ vā caturtho 'tra pañcamo nopapadyate //
ViP_3,18.37
yas tu saṃtyajya gārhasthyaṃ vānaprastho na jāyate
parivrāḍ vāpi maitreya sa nagnaḥ pāpakṛn naraḥ //
ViP_3,18.38
nityānāṃ karmaṇāṃ vipra tasya hānir aharniśam
akurvan vihitaṃ karma śaktaḥ patati taddine //
ViP_3,18.39
prāyaścittena mahatā śuddhiṃ prāpnoty anāpadi
pakṣaṃ nityakriyāhāneḥ kartā maitreya mānavaḥ //
ViP_3,18.40
saṃvatsaraṃ kriyāhānir yasya puṃso 'bhijāyate
tasyāvalokanāt sūryo nirīkṣyaḥ sādhubhiḥ sadā //
ViP_3,18.41
spṛṣṭe snānaṃ sacailasya śuddhihetur mahāmune
puṃso bhavati tasyoktā na śuddhiḥ pāpakarmaṇaḥ //
ViP_3,18.42
devarṣipitṛbhūtāni yasya niḥśvasya veśmani
prayānty anarcitāny atra na tasmāt pāpakṛn naraḥ //
ViP_3,18.43
devādiniḥśvāsahataṃ śarīraṃ yasya veśma ca
na tena saṃkaraṃ kuryād gṛhāsanaparicchadaiḥ //
ViP_3,18.44
saṃbhāṣaṇānupraśnādi sahāsyaṃ caiva kurvataḥ
jāyate tulyatā puṃsas tenaiva dvija vatsaram //
ViP_3,18.45
atha bhuṅkte gṛhe tasya karoty āsyāṃ tathāsane
śete cāpy ekaśayane sa sadyas tatsamo bhavet //
ViP_3,18.46
devatāpitṛbhūtāni tathānabhyarcya yo 'tithīn
bhuṅkte sa pātakaṃ bhuṅkte niṣkṛtis tasya kīdṛśī //
ViP_3,18.47
brāhmaṇādyāś ca ye varṇāḥ svadharmād anyatomukham
yānti te nagnasaṃjñāṃ tu hīnakarmasv avasthitāḥ //
ViP_3,18.48
caturṇāṃ yatra varṇānāṃ maitreyātyantasaṃkaraḥ
tatrāsyā sādhuvṛttīnām upaghātāya jāyate //
ViP_3,18.49
anabhyarcya ṛṣīn devān pitṛbhūtātithīṃs tathā
yo bhuṅkte tasya saṃbhāṣāt patanti narake narāḥ //
ViP_3,18.50
tasmād etān naro nagnāṃs trayīsaṃtyāgadūṣitān
sarvadā varjayet prājña ālāpasparśanādiṣu //
ViP_3,18.51
śraddhāvadbhiḥ kṛtaṃ yatnād devān pitṛpitāmahān
na prīṇayati tac chrāddhaṃ yady ebhir avalokitam //
ViP_3,18.52
śrūyate ca purā khyāto rājā śatadhanur bhuvi
patnī ca śaibyā tasyābhūd atidharmaparāyaṇā //
ViP_3,18.53
pativratā mahābhāgā satyaśaucadayānvitā
sarvalakṣaṇasaṃpannā saṃpannā vinayena ca //
ViP_3,18.54
sa tu rājā tayā sārdhaṃ devadevaṃ janārdanam
ārādhayām āsa vibhuṃ parameṇa samādhinā //
ViP_3,18.55
homair japais tathā dānair upavāsaiś ca bhaktitaḥ
pūjābhiś cānudivasaṃ tanmanā nānyamānasaḥ //
ViP_3,18.56
ekadā tu samaṃ snātau tau tu bhāryāpatī jale
bhāgīrathyāḥ samuttīrṇau kārttikyāṃ samupoṣitau
pāṣaṇḍinam apaśyetām āyāntaṃ saṃmukhaṃ dvija //
ViP_3,18.57
cāpācāryasya tasyāsau sakhā rājño mahātmanaḥ
atas tadgauravāt tena sahālāpam athākarot //
ViP_3,18.58
na tu sā vāgyatā devī tasya patnī yatavratā
upoṣitāsmīti raviṃ tasmin dṛṣṭe dadarśa ca //
ViP_3,18.59
samāgamya yathānyāyaṃ dampatī tau yathāvidhi
viṣṇoḥ pūjādikaṃ sarvaṃ kṛtavantau dvijottama //
ViP_3,18.60
kālena gacchatā rājā mamārāsau sapatnajit
anvāruroha taṃ devī citāsthaṃ bhūpatiṃ patim //
ViP_3,18.61
sa tu tenāpacāreṇa śvā jajñe vasudhādhipaḥ
upoṣitena pāṣaṇḍasaṃbhāṣo yaḥ kṛto 'bhavat //
ViP_3,18.62
sāpi jātismarā jajñe kāśirājasutā śubhā
sarvavijñānasaṃpannā sarvalakṣaṇabhūṣitā //
ViP_3,18.63
tāṃ pitā dātukāmo 'bhūd varāya vinivāritaḥ
tayaiva tanvyā virato vivāhārambhato nṛpaḥ //
ViP_3,18.64
tataḥ sā divyayā dṛṣṭyā dṛṣṭvā śvānaṃ nijaṃ patim
vaidiśākhyaṃ puraṃ gatvā tadavasthaṃ dadarśa tam //
ViP_3,18.65
taṃ dṛṣṭvaiva mahābhāgā śvānabhūtaṃ patiṃ tathā
dadau tasmai varāhāraṃ satkārapravaṇaṃ śubham //
ViP_3,18.66
bhuñjan dattaṃ tayā so 'nnam atimiṣṭam abhīpsitam
śvajātilalitaṃ kurvan bahu cāṭu cakāra vai //
ViP_3,18.67
atīva vrīḍitā bālā kurvatā cāṭu tena sā
praṇāmapūrvam āhedaṃ dayitaṃ taṃ kuyonijam //
ViP_3,18.68
smaryatāṃ tan mahārāja dākṣiṇyalalitaṃ tvayā
yena śvayonim āpanno mama cāṭukaro bhavān //
ViP_3,18.69
pāṣaṇḍinaṃ samābhāṣya tīrthasnānād anantaram
prāpto 'si kutsitāṃ yoniṃ kiṃ na smarasi tat prabho //
ViP_3,18.70
tayaivaṃ smārite tatra pūrvajātikṛte tadā
dadhyau ciram athāvāpa nirvedam atidurlabham //
ViP_3,18.71
nirviṇṇacittaḥ sa tato nirgamya nagarād bahiḥ
maruprapatanaṃ kṛtvā śārgālīṃ yonim āgataḥ //
ViP_3,18.72
sāpi dvitīye saṃprāpte varṣe divyena cakṣuṣā
jñātvā sṛgālaṃ taṃ draṣṭuṃ yayau kolāhalaṃ girim //
ViP_3,18.73
tatrāpi dṛṣṭvā taṃ prāha śārgālīṃ yonim āgatam
bhartāram api cārvaṅgī tanayā pṛthivīkṣitaḥ //
ViP_3,18.74
api smarasi rājendra śvayonisthasya yan mayā
proktaṃ te pūrvacaritaṃ pāṣaṇḍālāpasaṃśrayam //
ViP_3,18.75
punas tayoktaṃ taj jñātvā satyaṃ satyavatāṃ varaḥ
kānane sa nirāhāras tatyāja svaṃ kalevaram //
ViP_3,18.76
bhūyas tato vṛkaṃ jātaṃ gatvā taṃ nirjane vane
smārayām āsa bhartāraṃ pūrvavṛttam aninditā //
ViP_3,18.77
na tvaṃ vṛko mahābhāga rājā śatadhanur bhavān
śvā bhūtvā tvaṃ śṛgālo 'bhūr vṛkatvaṃ sāmprataṃ gataḥ //
ViP_3,18.78
smāritena yathā vyaktas tenātmā gṛdhratāṃ gataḥ
apāpā sā punaś cainaṃ bodhayām āsa bhāminī //
ViP_3,18.79
narendra smaryatām ātmā hy alaṃ te gṛdhraceṣṭayā
pāṣaṇḍālāpajāto 'yaṃ doṣo yad gṛdhratāṃ gataḥ //
ViP_3,18.80
tataḥ kākatvam āpannaṃ samanantarajanmani
uvāca tanvī bhartāram upalabhyātmayogataḥ //
ViP_3,18.81
aśeṣā bhūbhṛtaḥ pūrvaṃ vaśyā yasmai baliṃ daduḥ
sa tvaṃ kākatvam āpanno jāto 'dya balibhuk prabho //
ViP_3,18.82
evam eva ca kākatve smāritaḥ sa purātanam
tatyāja bhūpatiḥ prāṇān mayūratvam avāpa ca //
ViP_3,18.83
mayūratve tataḥ sā vai cakārānugataṃ śubhā
dattaiḥ pratikṣaṇaṃ bhojyair bālā tajjātibhojanaiḥ //
ViP_3,18.84
tatas tu janako rājā vājimedhaṃ mahākratum
cakāra tasyāvabhṛthe snāpayām āsa taṃ tadā //
ViP_3,18.85
sasnau svayaṃ ca tanvaṅgī smārayām āsa cāpi tam
yathāsau śvaśṛgālādyā yonīr jagrāha pārthivaḥ //
ViP_3,18.86
smṛtajanmakramaḥ so 'tha tatyāja svaṃ kalevaram
jajñe ca janakasyaiva putro 'sau sumahātmanaḥ //
ViP_3,18.87
tataḥ sā pitaraṃ tanvī vivāhārtham acodayat
sa cāpi kārayām āsa pitā tasyāḥ svayaṃvaram //
ViP_3,18.88
svayaṃvare kṛte sā taṃ saṃprāptaṃ patim ātmanaḥ
varayām āsa bhūyo 'pi bhartṛbhāvena bhāminī //
ViP_3,18.89
bubhuje ca tayā sārdhaṃ saṃbhogān nṛpanandanaḥ
pitary uparate rājyaṃ videheṣu cakāra saḥ //
ViP_3,18.90
iyāja yajñān subahūn dadau dānāni cārthinām
putrān utpādayām āsa yuyudhe ca sahāribhiḥ //
ViP_3,18.91
rājyaṃ kṛtvā yathānyāyaṃ pālayitvā vasuṃdharām
tatyāja sa priyān prāṇān saṃgrāme dharmato nṛpaḥ //
ViP_3,18.92
tataś citāsthaṃ taṃ bhūyo bhartāraṃ sā śubhekṣaṇā
anvāruroha vidhivad yathāpūrvaṃ mudāvatī //
ViP_3,18.93
tato 'vāpa tayā sārdhaṃ rājaputryā sa pārthivaḥ
aindrān atītya vai lokāṃl lokān kāmaduho 'kṣayān //
ViP_3,18.94
svargākṣayatvam atulaṃ dāmpatyam atidurlabham
prāptaṃ puṇyaphalaṃ prāpya saṃśuddhiṃ tāṃ dvijottama //
ViP_3,18.95
eṣa pāṣaṇḍasaṃbhāṣadoṣaḥ prokto mayā dvija
tathāśvamedhāvabhṛthasnānamāhātmyam eva ca //
ViP_3,18.96
tasmāt pāṣaṇḍibhiḥ pāpair ālāpasparśanaṃ tyajet
viśeṣataḥ kriyākāle yajñādau cāpi dīkṣitaḥ //
ViP_3,18.97
kriyāhānir gṛhe yasya māsam ekaṃ prajāyate
tasyāvalokanāt sūryaṃ paśyeta matimān naraḥ //
ViP_3,18.98
kiṃ punar yais tu saṃtyaktā trayī sarvātmanā dvija
parānnabhojibhiḥ pāpair vedavādavirodhibhiḥ //
ViP_3,18.99
sahālāpas tu saṃsargaḥ sahāsyā cātipāpinī // ViP_3,18.99*36:1
pāṣaṇḍibhir durācārais tasmāt tān parivarjayet // ViP_3,18.99*36:2
pāṣaṇḍino vikarmasthān baiḍālavratikāñ chaṭhān
haitukān bakavṛttīṃś ca vāṅmātreṇāpi nārcayet //
ViP_3,18.100
bhraṣṭaḥ svadharmāt pāṣaṇḍo vikarmastho niṣiddhakṛt // ViP_3,18.100*37:1
yasya dharmasya yo nityaṃ suradhvaja ivocchritaḥ // ViP_3,18.100*37:2
pracchannāni ca pāpāni baiḍālaṃ nāma tadvratam // ViP_3,18.100*37:3
priyaṃ vakti puro 'nyatra vipriyaṃ kurute bhṛśam // ViP_3,18.100*37:4
tyaktāparādhaceṣṭaś ca śaṭho 'yaṃ kathito budhaiḥ // ViP_3,18.100*37:5
saṃdehakṛd dhetubhir yaḥ satkarmasu sa haitukaḥ // ViP_3,18.100*37:6
arvāgdṛṣṭir nikṛtikāḥ svārthasādhanatatparāḥ // ViP_3,18.100*37:7
B2 cont.:śaṭho mithyāvinītaś ca bakavṛttir udāhṛtaḥ // ViP_3,18.100*38
dūrād apāstaḥ saṃparkas sahāsyāpi ca pāpibhiḥ
pāṣaṇḍibhir durācārais tasmāt tān parivarjayet //
ViP_3,18.101
ete nagnās tavākhyātā dṛṣṭyā śrāddhopaghātakāḥ
yeṣāṃ saṃbhāṣaṇāt puṃsāṃ dinapuṇyaṃ praṇaśyati //
ViP_3,18.102
ete pāṣaṇḍinaḥ pāpā na hy etān ālaped budhaḥ
puṇyaṃ naśyati saṃbhāṣād eteṣāṃ taddinodbhavam //
ViP_3,18.103
puṃsāṃ jaṭādharaṇamauṇḍyavatāṃ vṛthaiva moghāśinām akhilaśaucanirākṛtānām
toyapradānapitṛpiṇḍabahiṣkṛtānāṃ saṃbhāṣaṇād api narā narakaṃ prayānti //
ViP_3,18.104
[[iti śrīviṣṇupurāṇe tṛtīyāṃśe 'ṣṭādaśo 'dhyāyaḥ ]]
bhagavan yan naraiḥ kāryaṃ sādhukarmaṇy avasthitaiḥ
tan mahyaṃ guruṇākhyātaṃ nityanaimittikātmakam //
ViP_4,1.1
varṇadharmās tathākhyātā dharmā ye cāśrameṣu vai
śrotum icchāmy ahaṃ vaṃśāṃs tāṃs tvaṃ prabrūhi me guro //
ViP_4,1.2
maitreya śrūyatām ayam anekayajvivīraśūrabhūpālālaṃkṛto brahmādir mānavo vaṃśaḥ || (ViP_4,1.3|)
tathā coktam |
brahmādyaṃ yo manor vaṃśam ahany ahani saṃsmaret
tasya vaṃśasamucchedo na kadācid bhaviṣyati //
ViP_4,1.4
tad asya vaṃśasyānupūrvīm aśeṣapāpaprakṣālanāya maitreya tāṃ śṛṇu || (ViP_4,1.5|)
tad yathā sakalajagatām anādir ādibhūta-ṛgyajuḥsāmādimayo bhagavadviṣṇumayasya brahmaṇo mūrtaṃ rūpaṃ hiraṇyagarbho brahmāṇḍato bhagavān brahmā prāg babhūva || (ViP_4,1.6|)
brahmaṇaś ca dakṣiṇāṅguṣṭhajanmā dakṣaḥ prajāpatir dakṣasyāditir aditer vivasvān vivasvato manuḥ || (ViP_4,1.7|)
manor ikṣvākunṛgadhṛṣṭaśaryātinariṣyantaprāṃśunābhāganediṣṭakarūṣapṛṣadhrākhyā daśa putrā babhūvuḥ || (ViP_4,1.8|)
iṣṭiṃ ca mitrāvaruṇayor manuḥ putrakāmaś cakāra || (ViP_4,1.9|)
tatrāpahute hotur apacārād ilā nāma kanyā babhūva || (ViP_4,1.10|)
saiva ca mitrāvaruṇayoḥ prasādāt sudyumno nāma manoḥ putro maitreyāsīt || (ViP_4,1.11|)
punaś ceśvarakopāt strī satī somasūnor budhasyāśramasamīpe babhrāma || (ViP_4,1.12|)
sānurāgaś ca tasyāṃ budhaḥ purūravasam ātmajam utpādayām āsa || (ViP_4,1.13|)
jāte ca tasminn amitatejobhiḥ paramarṣibhir ṛṅmayo yajurmayaḥ sāmamayo 'tharvamayaḥ sarvamayo manomayo jñānamayo na kiṃcinmayo bhagavān yajñapuruṣasvarūpī sudyumnasya puṃstvam abhilaṣadbhir yathāvad iṣṭas tatprasādāc cāsāv ilā punar api sudyumno 'bhavat || (ViP_4,1.14|)
tasyāpy utkalagayavinatasaṃjñās trayaḥ putrā babhūvuḥ || (ViP_4,1.15|)
sudyumnas tu strīpūrvakatvād rājyabhāgaṃ na lebhe || (ViP_4,1.16|)
tatpitrā tu vasiṣṭhavacanāt pratiṣṭhānaṃ nāma nagaraṃ sudyumnāya dattaṃ tac cāsau purūravase prādāt || (ViP_4,1.17|)
pṛṣadhras tu manoḥ putro gurugovadhāc chūdratvam agamat || (ViP_4,1.18|)
karūṣāt kārūṣāḥ kṣatriyā mahābalaparākramā babhūvuḥ || (ViP_4,1.19|)
nābhāgo nediṣṭaputras tu vaiśyatām agamat | tasmād bhalandanaḥ putro 'bhavat || (ViP_4,1.20)
bhalandanād vatsaprir udārakīrtiḥ || (ViP_4,1.21|)
vatsapreḥ prāṃśur abhavat || (ViP_4,1.22|)
prajāniś ca prāṃśor eko 'bhavat || (ViP_4,1.23|)
tataś ca khanitras tasmāc cakṣupaḥ cakṣupāc cātibalaparākramo viṃśo 'bhavat || (ViP_4,1.24|)
tato viviṃśas tasmāc ca khaninetras tataś cātivibhūtiḥ || (ViP_4,1.25|)
ativibhūter bhūribalaparākramaḥ karaṃdhamaḥ putro 'bhavat tasmād apy avikṣir avikṣer apy atibalaḥ putro marutto 'bhavad yasyemāv adyāpi ślokau gīyete || (ViP_4,1.26|)
maruttasya yathā yajñas tathā kasyābhavad bhuvi
sarvaṃ hiraṇmayaṃ yasya yajñavastv atiśobhanam //
ViP_4,1.27
amādyad indraḥ somena dakṣiṇābhir dvijātayaḥ
marutaḥ pariveṣṭāraḥ sadasyāś ca divaukasaḥ //
ViP_4,1.28
maruttaś cakravartī nariṣyantanāmānaṃ putram avāpa || (ViP_4,1.29|)
tasmāc ca damo damasya putro rājyavardhano jajñe || (ViP_4,1.30|)
rājyavardhanāt sudhṛtir abhūt tataś ca naras tasmāc ca kevalaḥ kevalād bandhumān bandhumato vegavān vegavato budhaś tataś ca tṛṇabinduḥ || (ViP_4,1.31|)
tasyāpy ekā kanyā ilavilā nāma || (ViP_4,1.32|)
taṃ cālambuṣā nāma varāpsarās tṛṇabinduṃ bheje || (ViP_4,1.33|)
tasyām asya viśālo jajñe yaḥ purīṃ vaiśālīṃ nāma nirmame || (ViP_4,1.34|)
hemacandro viśālasya putro 'bhavat || (ViP_4,1.35|)
tasmāc ca sucandras tattanayo dhūmrāśvas tasyāpi sṛñjayo 'bhūt || (ViP_4,1.36|)
sṛñjayāt sahadevaḥ | tataḥ kṛśāśvo nāma putro 'bhavat || (ViP_4,1.37)
somadattaḥ kṛśāśvāj jajñe yo daśāśvamedhān ājahāra || (ViP_4,1.38|)
tatputraś ca janamejayaḥ | janamejayāt sumatiḥ | ete vaiśālikā bhūbhṛtaḥ || (ViP_4,1.39)
śloko 'py atra gīyate |
tṛṇabindoḥ prasādena sarve vaiśālikā nṛpāḥ
dīrghāyuṣo mahātmāno vīryavanto 'tidhārmikāḥ //
ViP_4,1.40
śaryāteḥ kanyā sukanyā nāmābhavad yām upayeme cyavanaḥ || (ViP_4,1.41|)
ānartaś ca nāma dhārmikaḥ śaryātiputro 'bhūt || (ViP_4,1.42|)
ānartasyāpi revato nāma putro jajñe yo 'sāv ānartaviṣayaṃ bubhuje purīṃ ca kuśasthalīm adhyuvāsa || (ViP_4,1.43|)
revatasyāpi raivataḥ putraḥ kakudmī nāma dharmātmā bhrātṛśatasya jyeṣṭho 'bhavat || (ViP_4,1.44|)
tasya ca revatī nāma kanyā |
tām ādāya kasyeyam arhatīti bhagavantam abjayoniṃ praṣṭuṃ brahmalokaṃ jagāma ||
ViP_4,1.45
tāvac ca brahmaṇo 'ntike hāhāhūhūsaṃjñābhyāṃ gandharvābhyām atitānaṃ nāma divyaṃ gāndharvam agīyata || (ViP_4,1.46|)
tāvac ca trimārgaparivartair anekayugaparivṛttitiṣṭhann api raivataḥ śṛṇvan muhūrtam iva mene || (ViP_4,1.47|)
gītāvasāne ca bhagavantam abjayoniṃ praṇamya raivataḥ kanyāyogyaṃ varam apṛcchat || (ViP_4,1.48|)
taṃ cāha bhagavān kathaya yo 'bhimatas te vara iti || (ViP_4,1.49|)
punaś ca praṇamya bhagavate tasmai yathābhimatān ātmanaḥ sa varān kathayām āsa |
ka eṣāṃ bhagavato 'bhimato yasmai kanyām imāṃ prayacchāmīti ||
ViP_4,1.50
tataḥ kiṃcidavanataśirāḥ sasmitaṃ bhagavān abjayonir āha || (ViP_4,1.51|)
ya ete bhavato 'bhimatā naiteṣāṃ sāmpratam apatyāpatyasaṃtatir apy avanītale 'sti || (ViP_4,1.52|)
bahūni hi tavātraiva gāndharvaṃ śṛṇvataś caturyugāny atītāni || (ViP_4,1.53|)
sāmprataṃ hi bhūtale 'ṣṭāviṃśatitamasya manoś caturyugam atītaprāyam āsanno hi tatra kaliḥ || (ViP_4,1.54|)
anyasmai kanyāratnam idaṃ bhavataikākinā deyam || (ViP_4,1.55|)
bhavato 'pi mitramantribhṛtyakalatrabandhubalakośādayaḥ samastāḥ kālenaitenātyantam atītāḥ || (ViP_4,1.56|)
tataḥ punar utpannasādhvasaḥ sa rājā bhagavantaṃ praṇamya papraccha || (ViP_4,1.57|)
bhagavann evam avasthite mayeyaṃ kasmai deyeti || (ViP_4,1.58|)
tataḥ sa bhagavān kiṃcidavanamrakandharaṃ kṛtāñjalibhūtaṃ sarvalokagurur abjayonir āha || (ViP_4,1.59|)
brahmovāca:
na hy ādimadhyāntam ajasya yasya vidmo vayaṃ sarvamayasya dhātuḥ
na ca svarūpaṃ na paraṃ svabhāvaṃ na caiva sāraṃ parameśvarasya //
ViP_4,1.60
kalāmuhūrtādimayaś ca kālo na yadvibhūteḥ pariṇāmahetuḥ
ajanmanāśasya samastamūrter anāmarūpasya sanātanasya //
ViP_4,1.61
yasya prasādād aham acyutasya bhūtaḥ prajāsṛṣṭikaro 'ntakārī
krodhāc ca rudraḥ sthitihetubhūto yasmāc ca madhye puruṣaḥ parasmāt //
ViP_4,1.62
madrūpam āsthāya sṛjaty ajo yaḥ sthitau ca yo 'sau puruṣasvarūpī
rudrasvarūpeṇa ca yo 'tti viśvaṃ dhatte tathānantavapuḥ samastam //
ViP_4,1.63
śakrādirūpī paripāti viśvam arkendurūpaś ca tamo hinasti
pākāya yo 'gnitvam upetya lokān bibharti pṛthvīvapur avyayātmā //
ViP_4,1.64
ceṣṭāṃ karoti śvasanasvarūpī lokasya tṛptiṃ ca jalānnarūpī
dadāti viśvasthitisaṃsthitas tu sarvāvakāśaṃ ca nabhaḥsvarūpī //
ViP_4,1.65
yaḥ sṛjyate sargakṛd ātmanaiva yaḥ pālyate pālayitā ca devaḥ
viśvātmanā saṃhriyate 'ntakārī pṛthak trayasyāsya ca yo 'vyayātmā //
ViP_4,1.66
yasmiñ jagad yo jagad etad ādyo yaś cāśrito 'smiñ jagati svayaṃbhūḥ
sa sarvabhūtaprabhavo dharitryāṃ svāṃśena viṣṇur nṛpate 'vatīrṇaḥ //
ViP_4,1.67
kuśasthalī yā tava bhūpa ramyā purī purābhūd amarāvatīva
sā dvārakā saṃprati tatra cāste sa keśavāṃśo baladevanāmā //
ViP_4,1.68
tasmai tvam enāṃ tanayāṃ narendra prayaccha māyāmanujāya jāyām
ślāghyo varo 'sau tanayā taveyaṃ strīratnabhūtā sadṛśo hi yogaḥ //
ViP_4,1.69
itīrito 'sau kamalodbhavena bhuvaṃ samāsādya patiḥ prajānām
dadarśa hrasvān puruṣān aśeṣān alpaujasaḥ svalpavivekavīryān //
ViP_4,1.70
kuśasthalīṃ tāṃ ca purīm upetya dṛṣṭvānyarūpāṃ pradadau svakanyām
sīradhvajāya sphaṭikācalābha vakṣaḥsthalāyātuladhīr narendraḥ //
ViP_4,1.71
uccapramāṇām iti tām avekṣya svalāṅgalāgreṇa sa tālaketuḥ
vināmayām āsa tataś ca sāpi babhūva sadyo vanitā yathānyā //
ViP_4,1.72
tāṃ revatīṃ raivatabhūpakanyāṃ sīrāyudho 'sau vidhinopayeme
dattvā ca kanyāṃ sa nṛpo jagāma himālayaṃ vai tapase dhṛtātmā //
ViP_4,1.73
[[iti śrīviṣṇupurāṇe caturthe 'ṃśe prathamo 'dhyāyaḥ ]]
parāśara uvāca:yāvac ca brahmalokāt kakudmī raivato nābhyeti tāvat puṇyajanasaṃjñā rākṣasās tām asya purīṃ kuśasthalīṃ jaghnuḥ || (ViP_4,2.1|)
tac cāsya bhrātṛśataṃ puṇyajanatrāsād diśo bheje || (ViP_4,2.2|)
tadanvayāś ca kṣatriyāḥ sarvadikṣv abhavan || (ViP_4,2.3|)
dhṛṣṭasyāpi dhārṣṭakaṃ kṣatram abhavat || (ViP_4,2.4|)
nabhagasyātmajo nābhāgasaṃjño 'bhavat | tasya ambarīṣaḥ | ambarīṣasyāpi virūpo 'bhavat || (ViP_4,2.5)
virūpāt pṛṣadaśvo jajñe tataś ca rathītaraḥ || (ViP_4,2.6|)
tatrāyaṃ ślokaḥ |
ete kṣatraprasūtā vai punaś cāṅgirasāḥ smṛtāḥ |
rathītarāṇāṃ pravarāḥ kṣatropetā dvijātayaḥ ||
ViP_4,2.7
kṣuvataś ca manor ikṣvākur ghrāṇataḥ putro jajñe || (ViP_4,2.8|)
tasya putraśatapravarā vikukṣinimidaṇḍākhyās trayaḥ putrā | śakunipramukhāḥ pañcāśat putrāḥ uttarāpatharakṣitāro babhūvuḥ | catvāriṃśad aṣṭau ca dakṣiṇāpathabhūpālāḥ || (ViP_4,2.9)
sa cekṣvākur aṣṭakāyām utpādya śrāddhārhaṃ māṃsam ānayeti vikukṣim ājñāpayām āsa | sa tatheti gṛhītājño vanam abhyetyānekān mṛgān hatvātiśrānto 'tikṣutparīto vikukṣir ekaṃ śaśam abhakṣayat | śeṣaṃ ca māṃsam ānīya pitre nivedayām āsa || (ViP_4,2.10)
ikṣvākukulācāryas tatprokṣaṇāya vasiṣṭhaś coditaḥ prāha | alam anenāmedhyenāmiṣeṇa durātmanānena te putreṇaitan māṃsam upahataṃ yato 'nena śaśo bhakṣitaḥ || (ViP_4,2.11)
tataś cāsau vikukṣir guruṇaivam uktaḥ śaśādasaṃjñām avāpa pitrā ca parityaktaḥ || (ViP_4,2.12|)
pitary uparate cākhilām etāṃ pṛthvīṃ dharmataḥ śaśāsa || (ViP_4,2.13|)
śaśādasya puraṃjayo nāma putro 'bhavat || (ViP_4,2.14|)
idaṃ cānyat purā hi tretāyāṃ devāsuram atīva bhīṣaṇaṃ yuddham āsīt | tatra cātibalibhir asurair amarāḥ parājitā bhagavantaṃ viṣṇum ārādhayāṃ cakruḥ || (ViP_4,2.15)
prasannaś ca devānām anādinidhanaḥ sakalajagatparāyaṇo nārāyaṇaḥ prāha | jñātam eva mayā yuṣmābhir yad abhilaṣitaṃ tadartham idaṃ śrūyatām | puraṃjayo nāma śaśādasya ca rājarṣes tanayaḥ kṣatriyavaryas taccharīre 'ham aṃśena svayam evāvatīrya tān aśeṣān asurān nihaniṣyāmi tad bhavadbhiḥ puraṃjayo 'suravadhārthāya kāryodyogaḥ kārya iti etac ca śrutvā praṇamya bhagavantaṃ viṣṇum amarāḥ puraṃjayasakāśam ājagmuḥ || (ViP_4,2.16)
ūcuś cainaṃ | bho bhoḥ kṣatriyavaryāsmābhir abhyarthitena bhavatāsmākam arātivadhodyatānāṃ sāhāyyaṃ kṛtam icchāmaḥ | tad bhavatāsmākam abhyāgatānāṃ praṇayabhaṅgo na kāryaḥ | ity uktaḥ puraṃjayaḥ prāha | sakalatrailokyanātho yo 'yaṃ yuṣmākam indraḥ śatakratur asya yady ahaṃ skandhārūḍho yuṣmadarātibhiḥ saha yotsye tadāhaṃ bhavatāṃ sahāyaḥ | ity ākarṇya samastadevair indreṇa ca bāḍham ity evaṃ samanvicchitam || (ViP_4,2.17)
tataś ca śatakrator vṛṣabharūpadhāriṇaḥ kakutstho 'tiharṣasamanvito bhagavataś carācaraguror acyutasya tejasāpyāyito devāsurasaṃgrāme samastān evāsurān nijaghāna || (ViP_4,2.18|)
yataś ca vṛṣabhakakutsthena rājñā niṣūditam asurabalam ataś cāsau kakutsthasaṃjñām avāpa || (ViP_4,2.19|)
kakutsthasyāpy anenāḥ putro 'bhūt pṛthur anenasaḥ pṛthor viśvagaśvas tasyāpi cāndro yuvanāśvaś cāndrasya tasya yuvanāśvasya śrāvasto yaḥ purīṃ śrāvastīṃ niveśayām āsa || (ViP_4,2.20|)
śrāvastasya bṛhadaśvas tasyāpi kuvalayāśvo yo 'sāv uttaṅkasya maharṣer apakāriṇaṃ dhundhunāmānam asuraṃ vaiṣṇavena tejasāpyāyitaḥ putrasahasrair ekaviṃśatibhiḥ parivṛto jaghāna dhundhumārasaṃjñāṃ cāvāpa || (ViP_4,2.21|)
tasya ca samastā eva putrā dhundhumukhaniḥśvāsāgninā vipluṣṭā vineśuḥ || (ViP_4,2.22|)
dṛḍhāśvacandrāśvakapilāśvās trayaḥ kevalaṃ avaśeṣitāḥ || (ViP_4,2.23|)
dṛḍhāśvād dharyaśvas tasmān nikumbho nikumbhāt saṃhitāśvaḥ | tataś ca kṛśāśvas | tasmāc ca prasenajit tato yuvanāśvo 'bhavat || (ViP_4,2.24)
tasya cāputrasyātinirvedān munīnām āśramamaṇḍale nivasataḥ kṛpālubhis tair munibhir apatyotpādanāya iṣṭiḥ kṛtā | tasyāṃ ca madhyarātrinivṛttāyāṃ mantrapūtajalapūrṇaṃ kalaśaṃ vedimadhye niveśya te munayaḥ suṣupuḥ || (ViP_4,2.25)
teṣu ca supteṣv atitṛṭparītaḥ sa bhūpālas tam āśramaṃ viveśa || (ViP_4,2.26|)
suptāṃś ca tān ṛṣīn naivotthāpayām āsa | tac ca kalaśajalam aparimeyamāhātmyaṃ mantrapūtaṃ papau || (ViP_4,2.27)
prabuddhāś ca ṛṣayaḥ papracchuḥ kenaitan mantrapūtaṃ vāri pītam || (ViP_4,2.28|)
atra hi pīte rājño yuvanāśvasya patnī mahābalaparākramaṃ putraṃ janayiṣyatīty ākarṇya sa rājā ajānatā mayā pītam ity āha || (ViP_4,2.29|)
garbhaś ca yuvanāśvasyodare 'bhavat krameṇa ca vavṛdhe || (ViP_4,2.30|)
prāptasamayaś ca dakṣiṇakukṣim avanīpater nirbhidya niścakrāma na cāsau rājā mamāra || (ViP_4,2.31|)
jāto nāmaiṣa kaṃ dhāsyatīti munayaḥ procuḥ || (ViP_4,2.32|)
athāgamya devarāḍ abravīt mām ayaṃ dhāsyatīti || (ViP_4,2.33|)
tato māṃdhātā nāmato 'bhavat | vaktre cāsya pradeśinī devarājena nyastā tāṃ papau | tāṃ cāmṛtasrāviṇīm āsvādyāhnaiva sa vyavardhata || (ViP_4,2.34)
sa tu māṃdhātā cakravartī saptadvīpāṃ mahīṃ bubhuje || (ViP_4,2.35|)
bhavati cātra ślokaḥ | yāvat sūrya udeti sma yāvac ca pratitiṣṭhati | sarvaṃ tad yauvanāśvasya māṃdhātuḥ kṣetram ucyate || (ViP_4,2.36)
māṃdhātā śaśabindor duhitaraṃ bindumatīm upayeme | purukutsam ambarīṣaṃ ca mucakundaṃ ca tasyāṃ putratrayam utpādayām āsa || (ViP_4,2.37)
pañcāśac ca duhitaras tasya nṛpater babhūvuḥ || (ViP_4,2.38|)
bahvṛcaś ca saubharir nāma ṛṣir antarjale dvādaśābdaṃ kālam uvāsa || (ViP_4,2.39|)
tatra cāntarjale saṃmado nāmātibahuprajo 'tipramāṇo mīnādhipatir āsīt | tasya ca putrapautradauhitrāḥ pārśvataḥ pṛṣṭhato 'grato vakṣaḥpucchaśirasāṃ copari bhramantas tenaiva sahāharniśam atinirvṛtā remire || (ViP_4,2.40)
sa cāpi tatsparśopacīyamānaharṣaprakarṣo bahuprakāraṃ tasya ṛṣeḥ paśyatas tair ātmajapautradauhitrādibhiḥ sahānudinaṃ bahuprakāraṃ reme || (ViP_4,2.41|)
athāntarjalāvasthitaḥ sa saubharir ekāgratāsamādhānam apahāyānudinaṃ tat tasya matsyasyātmajapautradauhitrādibhiḥ sahātiramaṇīyaṃ lalitam avekṣyācintayat | aho dhanyo 'yam īdṛśam apy anabhimataṃ yonyantaram avāpyaibhir ātmajapautrādibhiḥ saha ramamāṇo 'tīvāsmākaṃ spṛhām utpādayati | vayam apy evaṃ putrādibhiḥ saha ramiṣyāmaḥ | ity evam abhisamīkṣya sa tasmād antarjalān niṣkramya nirveṣṭukāmaḥ kanyārthaṃ māṃdhātāraṃ rājānam agacchat || (ViP_4,2.42)
āgamanaśravaṇasamanantaraṃ cotthāya tena rājñā samyag arghādinā pūjitaḥ kṛtāsanaparigrahaḥ saubharir uvāca || (ViP_4,2.43|)
saubharir uvāca:
nirveṣṭukāmo 'smi narendra kanyāṃ prayaccha me mā praṇayaṃ vibhāṅkṣīḥ
na hy arthinaḥ kāryavaśābhyupetāḥ kakutsthagotre vimukhāḥ prayānti //
ViP_4,2.44
anye 'pi santy eva nṛpāḥ pṛthivyāṃ kṣmāpāla yeṣāṃtanayāḥ prasūtāḥ
kiṃtv arthinām arthitadānadīkṣā kṛtavrataṃ ślāghyam idaṃ kulaṃ te //
ViP_4,2.45
śatārdhasaṃkhyās tava santi kanyās tāsāṃ mamaikāṃ nṛpate prayaccha
yat prārthanābhaṅgabhayād bibhemi tasmād ahaṃ rājavarātiduḥkhāt //
ViP_4,2.46
iti ṛṣivacanam ākarṇya sa rājā jarājarjaritadehaṃ tam ṛṣim ālokya pratyākhyānakātaras tasmāc ca bhagavataḥ śāpato bibhyatkiṃcidadhomukhaś ciraṃ dadhyau || (ViP_4,2.47|)
saubharir uvāca:
narendra kasmāt samupaiṣi cintām aśakyam uktaṃ na mayātra kiṃcit
yāvaśyadeyā tanayā tayaiva kṛtārthatā no yadi kiṃ na labdham //
ViP_4,2.48
atha tasya śāpabhītaḥ sapraśrayam uvācāsau rājā || (ViP_4,2.49|)
rājovāca: bhagavann asmatkulasthitir iyaṃ ya eva kanyāyā abhirucito 'bhijanavān varas tasmai kanyā pradīyate | bhagavadājñāsmanmanorathānām apy agocaravartinī | katham apy eṣā saṃjātā tad evam upasthite na vidmaḥ kiṃ kurma ity etan mayā cintyate | ity abhihite ca tena bhūbhujā munir acintayat |aho 'yam anyo 'smatpratyākhyānopāyo vṛddho 'yam anabhimataḥ strīṇāṃ kim uta kanyānām ity amunā saṃcintyaivam abhihitam | evam astu tathā kariṣyāmīti saṃcintya māṃdhātāram uvāca || (ViP_4,2.50)
yady evaṃ tadādiśyatām asmākaṃ praveśāya kanyāntaḥpuravarṣavaraḥ | yadi kanyaiva kācin mām abhilaṣati tadāhaṃ dārasaṃgrahaṃ kariṣyāmīty anyathā cet tad alam asmākam etenātītakālārambhenety uktvā virarāma || (ViP_4,2.51)
parāśara uvāca:tataś ca māṃdhātrā muniśāpaśaṅkitena kanyāntaḥpuravarṣavaraḥ samājñaptaḥ || (ViP_4,2.52|)
kanyāntaḥpuraṃ praviśann eva bhagavān akhilasiddhagandharvamanuṣyebhyo 'tiśayena kamanīyaṃ rūpam akarot || (ViP_4,2.53|)
praveśya ca tam ṛṣim antaḥpuravarṣavaras tāḥ kanyakāḥ prāha || (ViP_4,2.54|)
bhavatīnāṃ janayitā mahārājaḥ samājñāpayati | ayam asmān brahmarṣiḥ kanyārthī samabhyāgato mayā cāsya pratijñātaṃ yady asmatkanyakā kācid bhagavantaṃ varayati tat kanyāyāś chande nāhaṃ paripanthānaṃ kariṣyāmīty ākarṇya sarvā eva tāḥ kanyāḥ sānurāgāḥ samanmathāḥ kareṇava ivebhayūthapatiṃ tam ṛṣim ahamahamikayā varayāṃ babhūvuḥ || (ViP_4,2.55|)
ūcuś ca:
alaṃ bhaginyo 'ham imaṃ vṛṇomi vṛto mayā naiṣa tavānurūpaḥ
mamaiva bhartā vidhinaiṣa sṛṣṭaḥ sṛṣṭāham asyopaśamaṃ prayāhi //
ViP_4,2.56
vṛto mayāyaṃ prathamaṃ mayāyaṃ gṛhaṃ viśann eva vihanyase kim
mayā mayeti kṣitipātmajānāṃ tadartham atyarthakalir babhūva //
ViP_4,2.57
yadā tu sarvābhir atīva hārdād vṛtaḥ sa kanyābhir anindyakīrtiḥ
tadā sa kanyādhikṛto nṛpāya yathāvad ācaṣṭa vinamramūrtiḥ //
ViP_4,2.58
tadavagamāt kiṃ kim etat kathaya kiṃ karomīti kiṃ mayābhihitam ity ākulamatir anicchann api kathamapi rājānumene || (ViP_4,2.59|)
kṛtānurūpavivāhaś ca maharṣiḥ sakalā eva tāḥ kanyāḥ svam āśramam anayat || (ViP_4,2.60|)
tatra cāśeṣaśilpiśilpapraṇetāraṃ dhātāram ivānyaṃ viśvakarmāṇam āhūya sakalakanyānām ekaikasyāḥ protphullapaṅkajāḥ kūjatkalahaṃsakāraṇḍavādi vihaṃgamābhirāmajalāśayāḥ sopavanāḥ sāvakāśāḥ sādhuśayyāparicchadāḥ prāsādāḥ kriyantām ity ādideśa || (ViP_4,2.61|)
tac ca tathaivānuṣṭhitam aśeṣaśilpaviśeṣācāryas tvaṣṭā darśitavān || (ViP_4,2.62|)
tataś ca paramarṣiṇā saubhariṇājñaptas teṣu gṛheṣv anapāyī nandanāmā mahānidhir āsāṃ cakre || (ViP_4,2.63|)
tato 'navaratabhakṣyabhojyalehyādyupabhogair āgatānugatabhṛtyādīn aharniśam aśeṣagṛheṣu tāḥ kṣitīśaduhitaro bhojayām āsuḥ || (ViP_4,2.64|)
ekadā tu duhitṛsnehākṛṣṭahṛdayaḥ sa mahīpatir atiduḥkhitās tāḥ sukhitā veti vicintya tasya maharṣer āśramam upetya sphuradaṃśumālāṃ sphaṭikamayīṃ prāsādamālām atiramyopavanajalāśayāṃ dadarśa || (ViP_4,2.65|)
praviśya caikaṃ prāsādam ātmajāṃ pariṣvajya kṛtāsanaparigrahaḥ pravṛddhasnehanayanāmbugarbhanayano 'bravīt || (ViP_4,2.66|)
apy atra vatse bhavatyāḥ sukham uta kiṃcid asukham api te maharṣiḥ snehavān uta saṃsmaryate 'smadgṛhavāsasyety uktā tattanayā pitaram āha || (ViP_4,2.67|)
tātātiramaṇīyaḥ prāsādo 'trātimanojñam upavanam atikalavākyavihaṃgābhirutāḥ protphullapadmākarā jalāśayāḥ | manonukūlabhakṣyabhojyānulepanavastra bhūṣaṇādibhogopabhogā mṛdūni śayanāni sarvasaṃpatsamavetam etad gārhasthyam tathāpi kena vā janmabhūmir na smaryate || (ViP_4,2.68|)
tvatprasādād idam aśeṣam atiśobhanam || (ViP_4,2.69|)
kiṃtv ekaṃ mamaitad duḥkhakāraṇaṃ yad asmadgṛhān maharṣir ayaṃ madbhartā na niṣkrāmati mamaiva kevalam atiprītyā samīpavartī nānyāsām asmadbhaginīnām || (ViP_4,2.70|)
evaṃ ca mama sahodaryā duḥkhitā ity evam atiduḥkhakāraṇam ity uktas tayā dvitīyaṃ prāsādam upetya svatanayāṃ pariṣvajyopaviṣṭas tathaiva pṛṣṭavān || (ViP_4,2.71|)
tayāpi tathaiva sarvam etat prāsādādyupabhogasukham ākhyātaṃ mamaiva kevalam atiprītyā pārśvavartī nāsmadbhaginīnām ity evamādi śrutvā samastaprāsādeṣu rājā praviveśa tanayās tathaivāpṛcchat || (ViP_4,2.72|)
sarvābhiś ca tābhis tathaivābhihitaḥ paritoṣavismayanirbharavivaśahṛdayo bhagavantaṃ saubharim ekāntāvasthitam upetya kṛtapūjo 'bravīt || (ViP_4,2.73|)
dṛṣṭas te bhagavan sumahān eṣa siddhiprabhāvo naivaṃvidham anyasya kasyacid asmābhir vibhūtivilasitam upalakṣitaṃ | kiyad etad bhagavaṃs tapasaḥ phalam ity abhipūjya tam ṛṣiṃ tatraiva tena ṛṣivaryeṇa saha kiṃcit kālam abhimatopabhogaṃ bubhuje svapuraṃ ca jagāma || (ViP_4,2.74|)
kālena gacchatā tasya rājatanayāsu putraśataṃ sārdham abhavat || (ViP_4,2.75|)
anudinānurūḍhasnehaprasaraś ca sa tatrātīva mamatākṛṣṭahṛdayo 'bhavat || (ViP_4,2.76|)
apy ete 'smatputrāḥ kalabhāṣiṇaḥ padbhyāṃ gaccheyuḥ | apy ete yauvanino bhaveyuḥ | api kṛtadārān etān paśyeyam | apy eṣāṃ putrā bhaveyuḥ | apy etatputrān putrasamanvitān paśyeyam evamādimanorathān anudinakālasaṃpattivṛttim avetyaitat saṃcintayām āsa | aho me mohasyātivistāraḥ || (ViP_4,2.77|)
manorathānāṃ na samāptir asti varṣāyutenāpi tathābdalakṣaiḥ
pūrṇeṣu pūrṇeṣu punar navānām utpattayaḥ santi manorathānām //
ViP_4,2.78
padbhyāṃ gatā yauvaninaś ca jātā dāraiś ca saṃyogam itāḥ prasūtāḥ
dṛṣṭāḥ sutās tattanayaprasūtiṃ draṣṭuṃ punar vāñchati me 'ntarātmā //
ViP_4,2.79
drakṣyāmi teṣām api cet prasūtiṃ manoratho me bhavitā tato 'nyaḥ
pūrṇe 'pi tatrāpy aparasya janma nivāryate kena manorathasya //
ViP_4,2.80
āmṛtyuto naiva manorathānām anto 'sti vijñātam idaṃ mayādya
manorathāsaktiparasya cittaṃ na jāyate vai paramārthasaṅgi //
ViP_4,2.81
sa me samādhir jalavāsamitra matsyasya saṅgāt sahasaiva naṣṭaḥ
parigrahaḥ saṅgakṛto mamāyaṃ parigrahotthā ca mahāvidhitsā //
ViP_4,2.82
duḥkhaṃ yadaivaikaśarīrajanma śatārdhasaṃkhyaṃ yad idaṃ prasūtam
parigraheṇa kṣitipātmajānāṃ sutair anekair bahulīkṛtaṃ tat //
ViP_4,2.83
sutātmajais tattanayaiś ca bhūyo bhūyaś ca teṣāṃ svaparigraheṇa
vistāram eṣyaty atiduḥkhahetuḥ parigraho vai mamatānidhānam //
ViP_4,2.84
cīrṇaṃ tapo yat tu jalāśrayeṇa tasyarddhir eṣā tapaso 'ntarāyaḥ
matsyasya saṅgād abhavac ca yo me sutādirāgo muṣito 'smi tena //
ViP_4,2.85
niḥsaṅgatā muktipadaṃ yatīnāṃ saṅgād aśeṣāḥ prabhavanti doṣāḥ
ārūḍhayogo 'pi nipātyate 'dhaḥ saṅgena yogī kim utālpasiddhiḥ //
ViP_4,2.86
ahaṃ cariṣyāmi tathātmano 'rthe parigrahagrāhagṛhītabuddhiḥ
yathā hi bhūyaḥ parihīnadoṣo janasya duḥkhair bhavitā na duḥkhī //
ViP_4,2.87
sarvasya dhātāram acintyarūpam aṇor aṇīyāṃsam atipramāṇam
sitāsitaṃ ceśvaram īśvarāṇām ārādhayiṣye tapasaiva viṣṇum //
ViP_4,2.88
tasminn aśeṣaujasi sarvarūpiṇy avyaktavispaṣṭatanāv anante
mamācalaṃ cittam apetadoṣaṃ sadāstu viṣṇāv abhavāya bhūyaḥ //
ViP_4,2.89
samastabhūtād amalād anantāt sarveśvarād anyad anādimadhyāt
yasmān na kiṃcit tam ahaṃ gurūṇāṃ paraṃ guruṃ saṃśrayam emi viṣṇum //
ViP_4,2.90
ity ātmānam ātmanaivābhidhāyāsau saubharir apahāya putragṛhāsanaparicchadādikam aśeṣam arthajātaṃ sakalabhāryāsamaveto vanaṃ praviveśa || (ViP_4,2.91|)
tatrāpy anudinaṃ vaikhānasaniṣpādyam aśeṣaṃ kriyākalāpaṃ niṣpādya kṣapitasakalapāpaḥ paripakvamanovṛttir ātmany agnīn samāropya bhikṣur abhavat || (ViP_4,2.92|)
bhagavaty āsajyākhilakarmakalāpaṃ ajam avikāram amaraṇādidharmam avāpa paraṃ paravatām acyutapadam || (ViP_4,2.93|)
ity etan māṃdhātur duhitṛsaṃbandhād ākhyātam || (ViP_4,2.94|)
yaś caitat saubharicaritam anusmarati paṭhati śṛṇoti avadhārayati lekhayati tasyāṣṭau janmany asanmatir asaddharmo vā manaso 'sanmārgācaraṇam aśeṣaheyeṣu vā mamatvaṃ na bhavati || (ViP_4,2.95|)
[[iti śrīviṣṇupurāṇe caturthe 'ṃśe caturthāṃśe dvitīyo 'dhyāyaḥ ]]
parāśara uvāca:ato māṃdhātuḥ putrasaṃtatir abhidhīyate || (ViP_4,3.1|)
ambarīṣasya māṃdhātus tanayasya yuvanāśvaḥ putro 'bhūt || (ViP_4,3.2|)
tasmād dharīto yato 'ṅgiraso hārītāḥ || (ViP_4,3.3|)
rasātale ca mauneyā nāma gandharvāḥ ṣaṭkoṭisaṃkhyās tair aśeṣāṇi nāgakulāny apahṛtapradhānaratnādhipatyāny akriyanta || (ViP_4,3.4|)
taiś ca gandharvavīryāvadhūtair urageśvarair bhagavān aśeṣadeveśastavaśravaṇonmīlitonnidrapuṇḍarīkanayano jalaśayano nidrāvasānād vibuddhaḥ praṇipatyābhihitaḥ | bhagavann apy asmākam etebhyo gandharvebhyo bhayam upaśamam eṣyatīti āha bhagavān anādipuruṣaḥ puruṣottamo yauvanāśvasya māṃdhātuḥ purukutsanāmā putras tam aham anupraviśya tān aśeṣaduṣṭagandharvān upaśamaṃ nayiṣyāmi || (ViP_4,3.5|)
ity ākarṇya bhagavate kṛtapraṇāmāḥ punar nāgalokam āgatāḥ pannagapatayo narmadāṃ ca purukutsānayanāya codayām āsuḥ || (ViP_4,3.6|)
sā cainaṃ rasātalaṃ nītavatī || (ViP_4,3.7|)
rasātalagataś cāsau bhagavattejasāpyāyitātmavīryaḥ sakalagandharvāñ jaghāna | punaś ca svabhavanam ājagāma || (ViP_4,3.8|)
sakalapannagapatayaś ca narmadāyai varaṃ daduḥ | yas te 'nusmaraṇasamavetaṃ nāmagrahaṇaṃ kariṣyati na tasya sarpaviṣabhayaṃ bhaviṣyatīti || (ViP_4,3.9|)
atra ca ślokaḥ |
narmadāyai namaḥ prātar narmadāyai namo niśi
namo 'stu narmade tubhyaṃ trāhi māṃ viṣasarpataḥ //
ViP_4,3.10/
ity uccāryāharniśam andhakārapraveśe vā na sarpair daśyate na cāpi kṛtānusmaraṇabhujo viṣam api bhuktam upaghātāya bhaviṣyati || (ViP_4,3.11|)
purukutsāya ca saṃtativicchedo na bhavato bhaviṣyatīty uragapatayo varaṃ daduḥ || (ViP_4,3.12|)
purukutso narmadāyāṃ trasadasyum ajījanat || (ViP_4,3.13|)
trasadasyutaḥ saṃbhūtas tato 'naraṇyas taṃ rāvaṇo digvijaye nijaghāna | anaraṇyasya pṛṣadaśvaḥ pṛṣadaśvasya haryaśvaḥ putro 'bhavat | tataś ca vasumanās tasyāpi tridhanvā tridhanvanas trayyāruṇaḥ || (ViP_4,3.20|)
tasmāt satyavrato yo 'sau triśaṅkusaṃjñām avāpa | caṇḍālatām upagataś ca || (ViP_4,3.14|)
dvādaśavārṣikyām anāvṛṣṭyāṃ viśvāmitrakalatrāpatyapoṣaṇārthaṃ cāṇḍālapratigrahapariharaṇāya jāhnavītīranyagrodhe mṛgamāṃsam anudinaṃ babandha || (ViP_4,3.15|)
parituṣṭena viśvāmitreṇa saśarīraḥ svargam āropitaḥ || (ViP_4,3.16|)
triśaṅkor hariścandras tasmād rohitāśvas tataś ca harito haritāc cañcuś cañcor vijayasudevau ruruko vijayād rurukasya vṛkaḥ || (ViP_4,3.17|)
tato bāhur yo 'sau haihayatālajaṅghādibhir avajito 'ntarvatnyā mahiṣyā saha vanaṃ viveśa || (ViP_4,3.18|)
tasyāś ca sapatnyā garbhastambhanāya garo dattaḥ || (ViP_4,3.19|)
tenāsyā garbhaḥ saptavarṣāṇi jaṭhara eva tasthau | sa ca bāhur vṛddhabhāvād aurvāśramasamīpe mamāra || (ViP_4,3.20|)
sā tasya bhāryā citāṃ kṛtvā tam āropyānumaraṇakṛtaniścayābhūt || (ViP_4,3.21|)
athaitām atītānāgatavartamānakālavedī bhagavān aurvaḥ svāśramān nirgatyābravīt | alam anenāsadgrāheṇākhilabhūmaṇḍalapatir ativīryaparākramo naikayajñakṛd arātipakṣakṣayakartā tavodare cakravartī tiṣṭhati || (ViP_4,3.22|)
maivaṃ maivaṃ sāhasādhyavasāyinī bhavetyukte ca sā tasmād anumaraṇanirbandhād virarāma || (ViP_4,3.23|)
tenaiva bhagavatā svāśramam ānīyata | katipayadinābhyantare ca sahaiva tena gareṇātitejasvī bālako jajñe | tasyaurvo jātakarmādikriyāṃ niṣpādya sagara iti nāma cakāra || (ViP_4,3.24|)
kṛtopanayanaṃ cainam aurvo vedaśāstrāṇy astraṃ cāgneyaṃ bhārgavākhyam adhyāpayām āsa || (ViP_4,3.25|)
utpannabuddhiś ca mātaram apṛcchat | amba katham atra vayaṃ kva tāto 'smākam ity evamādi pṛcchatas tanmātā sarvam avocat || (ViP_4,3.26|)
tataḥ pitṛrājyaharaṇāmarṣito haihayatālajaṅghādivadhāya pratijñām akarot | prāyaśaś ca haihayāñ jaghāna || (ViP_4,3.27|)
śakayavanakāmbojapāradapahlavā hanyamānās tatkulaguruṃ vasiṣṭhaṃ śaraṇaṃ yayuḥ || (ViP_4,3.28|)
athaitān vasiṣṭho jīvanmṛtakān kṛtvā sagaram āha | vatsālam ebhir jīvanmṛtakair anumṛtaiḥ || (ViP_4,3.29|)
ete ca mayaiva tvatpratijñāparipālanāya nijadharmadvijasaṅgaparityāgaṃ kāritāḥ || (ViP_4,3.30|)
sa tatheti tad guruvacanam abhinandya teṣāṃ veṣānyatvam akārayat yavanān muṇḍitaśiraso 'rdhamuṇḍāñ chakān pralambakeśān pāradān pahlavāṃś ca śmaśrudharān niḥsvādhyāyavaṣaṭkārān etān anyāṃś ca kṣatriyāṃś cakāra || (ViP_4,3.31|)
te ca nijadharmaparityāgād brāhmaṇaiś ca parityaktā mlecchatāṃ yayuḥ || (ViP_4,3.32|)
sagaro 'pi svam adhiṣṭhānam āgamya askhalitacakraḥ saptadvīpavatīm imām urvīṃ praśaśāsa || (ViP_4,3.33|)
[[iti śrīviṣṇupurāṇe caturthe 'ṃśe tṛtīyo 'dhyāyaḥ ]]
parāśara uvāca:kāśyapaduhitā sumatir vidarbharājatanayā keśinī ca dve bhārye sagarasyāstām || (ViP_4,4.1|)
tābhyāṃ cāpatyārtham ārādhita aurvaḥ parameṇa samādhinā varam adāt || (ViP_4,4.2|)
ekā vaṃśadharam ekaṃ putram aparā ṣaṣṭiṃ putrasahasrāṇi janayiṣyati ||
yasyā yad abhimataṃ tad icchayā gṛhyatām ity ukte keśinī putram ekaṃ sumatiḥ putrasahasrāṇi ṣaṣṭiṃ vavre || (ViP_4,4.3|)
tatheti ca ṛṣiṇābhihite 'lpair evāhobhiḥ keśinī putram ekam asamañjasaṃ nāma vaṃśadharam asūta | vinatātanayāyās tu sumatyāḥ ṣaṣṭiḥ putrasahasrāṇy abhavan || (ViP_4,4.4|)
tasmād asamañjaso 'ṃśumān nāma kumāro jajñe || (ViP_4,4.5|)
sa tv asamañjā bālyād evāpavṛttaḥ pitā cāsyācintayad ayam atītabālyo buddhimān bhaviṣyatīti || (ViP_4,4.6|)
atha tatrāpi vayasy atīte tac caritam evainaṃ pitā tatyāja || (ViP_4,4.7|)
tāny api ṣaṣṭiḥ kumārasahasrāṇy asamañjasaś caritam anucakruḥ || (ViP_4,4.8|)
tataś cāsamañjasaś caritānukāribhiḥ sāgarair apadhvastayajñādisanmārge jagati devāḥ sakalavidyāmayam asaṃspṛṣṭam aśeṣadoṣair bhagavataḥ puruṣottamasyāṃśabhūtaṃ kapilaṃ praṇamya tad artham ūcuḥ || (ViP_4,4.9|)
bhagavann ebhiḥ sagaratanayair asamañjasaś caritam anugamyate | katham evam ebhir anusaradbhir jagad bhaviṣyatīty ārtajagatparitrāṇāya ca bhagavato 'tra śarīragrahaṇam ity ākarṇya bhagavān alpair eva dinair ete vinaṅkṣyantīty uktavān || (ViP_4,4.10|)
tatrāntare ca sagaro hayamedham ārebhe tatra ca putrair adhiṣṭhitam asyāśvaṃ ko 'py apahṛtya bhuvo bilaṃ praviveśa || (ViP_4,4.12|)
tataś cāśvānveṣaṇāya tanayān yuyoja tatas tattanayāś cāśvakhurapadavīm anusaranto atinirbandhena vasudhātalam ekaiko yojanaṃ yojanam avaneś cakhāna || (ViP_4,4.13|)
pātāle cāśvaṃ paribhramantaṃ tam avanīpatitanayās te dadṛśuḥ || (ViP_4,4.14|)
nātidūrāvasthitaṃ ca bhagavantam apaghane śaratkāle 'rkam iva tejobhir anavaratam ūrdhvam adhaś cāśeṣadiśaś codbhāsayamānaṃ kapilarṣim apaśyan || (ViP_4,4.15|)
tataś codyatāyudhā durātmāyam asmadapakārī yajñavighātakartā hayahartā hanyatāṃ hanyatām ity avocan | tatas tenāpi bhagavatā kiṃcidīṣatparivartitalocanenāvalokitāḥ svaśarīrasamutthenāgninā dahyamānā vineśuḥ || (ViP_4,4.16|)
sagaro 'py avagamyāśvānusāri tat putrabalam aśeṣaṃ paramarṣikapilatejasā dagdham aṃśumantam asamañjasaḥ putram aśvānayanāya codayām āsa || (ViP_4,4.17|)
sa tu sagaratanayakhātamārgeṇa kapilam upagamya bhaktinamras tathā tuṣṭāva yathainaṃ bhagavān āha gacchainaṃ pitāmahāyāśvaṃ prāpaya varaṃ vṛṇīṣva ca putrapautraś ca te svargād gaṅgāṃ ānayiṣyatīti || (ViP_4,4.18|)
athāṃśumān api brahmadaṇḍahatānām asmatpitṝṇām asvargayogyānāṃ svargaprāptikaraṃ varam asmākaṃ bhagavān prayacchatv iti pratyāha || (ViP_4,4.19|)
taṃ cāha bhagavān uktam evaitan mayā pautras te tridivād gaṅgāṃ bhuvam ānayiṣyatīti | tadambhasā saṃspṛṣṭeṣv asthibhasmasv ete svargam ārokṣyanti | bhagavadviṣṇupādāṅguṣṭhavinirgatasya jalasya hi tanmāhātmyam || (ViP_4,4.20|)
yan na kevalam abhisaṃdhipūrvakaṃ snānādyupabhogeṣūpakārakam anabhisaṃhitam apy apetaprāṇasyāsthicarmasnāyukeśādyutsṛṣṭaṃ śarīrajam yad bhūpatitam śarīriṇaṃ sadyaḥ svargaṃ nayatīty uktaḥ praṇamya ca bhagavate 'śvam ādāya pitāmahayajñam ājagāma || (ViP_4,4.21|)
sagaro 'py aśvam āsādya taṃ yajñaṃ samāpayām āsa || (ViP_4,4.22|)
sāgaraṃ cātmajaprītyā putratve kalpayām āsa || (ViP_4,4.23|)
tasyāṃśumato dilīpaḥ putro 'bhavat || (ViP_4,4.24|)
dilīpasya bhagīratho yo 'sau gaṅgāṃ svargād ihānīya bhāgīrathīsaṃjñāṃ cakāra || (ViP_4,4.25|)
bhagīrathāc chrutas tasyāpi nābhāgas tato 'mbarīṣas tasmāt sindhudvīpaḥ | sindhudvīpād ayutāyus tatputraś ca ṛtuparṇo nalasahāyo 'kṣahṛdayajño 'bhūt || (ViP_4,4.26|)
ṛtuparṇaputraḥ sarvakāmas tattanayaḥ sudāsaḥ sudāsāt saudāso mitrasahanāmā || (ViP_4,4.27|)
sa cāṭavyāṃ mṛgayāṃ gato vyāghradvayam apaśyat || (ViP_4,4.28|)
tābhyāṃ ca tad vanam apamṛgaṃ kṛtaṃ sa caikaṃ tayor bāṇena jaghāna || (ViP_4,4.29|)
mriyamāṇaś cāsāv atibhīṣaṇākṛtir atikarālavadano rākṣaso 'bhavat || (ViP_4,4.30|)
dvitīyo 'pi pratikriyāṃ te kariṣyāmīty uktvāntardhānaṃ jagāma || (ViP_4,4.31|)
kālena gacchatā sa saudāso yajñam ayajat | pariniṣṭhitayajñe cācārye vasiṣṭhe niṣkrānte tad rakṣo vasiṣṭharūpam āsthāya yajñāvasāne mama samāṃsaṃ bhojanaṃ deyaṃ tat saṃskriyatāṃ kṣaṇād ihāgamiṣyāmīty uktvā niṣkrāntaḥ || (ViP_4,4.32|)
bhūyaś ca sūdaveṣaṃ kṛtvā rājājñayā mānuṣamāṃsaṃ saṃskṛtya rājñe nyavedayat || (ViP_4,4.33|)
asāv api hiraṇyapātrasthitaṃ māṃsam ādāya vasiṣṭhāgamanapratīkṣo 'bhavat | āgatāya ca vasiṣṭhāya niveditavān || (ViP_4,4.34|)
sa cāpy acintayad aho 'sya rājño dauḥśīlyaṃ yenaitan māṃsam asmākaṃ prayacchati kim etad dravyajātam iti dhyānaparo 'bhūt | apaśyac ca tan mānuṣamāṃsam | tataś ca krodhakaluṣīkṛtacetā rājānaṃ prati śāpam utsasarja | yasmād abhojyam etad asmadvidhānāṃ tapasvinām avagacchann api bhavān mahyaṃ dadāti tasmāt tavaivātra lolupā buddhir bhaviṣyatīti || (ViP_4,4.35|)
anantaraṃ ca tenāpi bhagavataivābhihito 'smīty ukte kiṃ kiṃ mayaivābhihitam iti saṃcintya munir api samādhau tasthau || (ViP_4,4.36|)
samādhivijñānāvagatārthaś cānugrahaṃ tasmai cakāra | nātyantikam etad dvādaśābdaṃ tava bhojanaṃ bhaviṣyatīti || (ViP_4,4.37|)
asāv api tu pragṛhyodakāñjaliṃ muniśāpapradānāyodyato bhagavān asmadgurur nārhasy enaṃ kuladevatābhūtam ācāryaṃ śaptum iti madayantyā svapatnyā prasāditaḥ | sasyāmbudarakṣaṇārthaṃ tac chāpāmbu norvyāṃ na cākāśe cikṣepa tenaiva svapadau siṣeca || (ViP_4,4.38|)
tena krodhāśritenāmbhasā dagdhacchāyau tatpādau kalmāṣatām upagatau | tataḥ sa kalmāṣapādasaṃjñām avāpa || (ViP_4,4.39|)
vasiṣṭhaśāpāc ca ṣaṣṭhe kāle rākṣasabhāvam upetyāṭavyāṃ paryaṭann anekaśo mānuṣān abhakṣayat || (ViP_4,4.40|)
ekadā tu kaṃcin munim ṛtukāle bhāryayā saha saṃgataṃ dadarśa | tayoś ca tam atibhīṣaṇaṃ rākṣasam avalokya trāsāt pradhāvitayor dampatyor brāhmaṇaṃ jagrāha || (ViP_4,4.41|)
tataḥ sā brāhmaṇī bahuśas taṃ yācitavatī | prasīdekṣvākukulatilakabhūtas tvaṃ mahārāja mitrasaho na rākṣaso nārhasi strīdharmasukhābhijño mayy akṛtārthāyām imaṃ madbhartāram attum ity evaṃ bahuprakāraṃ tasyāṃ vilapantyāṃ vyāghraḥ paśum iva taṃ brāhmaṇam abhakṣayat || (ViP_4,4.42|)
tataś cātikopasamanvitā brāhmaṇī taṃ rājānaṃ yasmād evaṃ mayy atṛptāyāṃ tvayāyaṃ matpatir bhakṣitaḥ | tasmāt tvam apy antaṃ kāmopabhogapravṛttaḥ prāpsyasīti śaśāpa | agniṃ praviveśa ca || (ViP_4,4.43|)
tatas tasya dvādaśābdaviparyaye vimuktaśāpasya strīviṣayābhilāṣiṇo madayantī smārayām āsa || (ViP_4,4.44|)
tataḥ param asau strībhogaṃ tatyāja | vasiṣṭhaś cāputreṇa rājñā putrārtham abhyarthito madayantyāṃ garbhādhānaṃ cakāra | yadā ca saptavarṣāṇy asau garbho na jajñe tatas taṃ garbham aśmanā sā devī jaghāna | putraś cājāyata tasya cāśmaka eva nāmābhavat || (ViP_4,4.45|)
aśmakasya mūlako nāma putro 'bhavat | yo 'sau niḥkṣatre kṣmātale 'smin kriyamāṇe strībhir vivastrābhiḥ parivārya rakṣitaḥ tatas taṃ nārīkavacam udāharanti || (ViP_4,4.46|)
mūlakād daśarathas tasmād ilivilas tataś ca viśvasahaḥ | tasmāc ca khaṭvāṅgo dilīpaḥ yo 'sau devāsurāṇāṃ saṃgrāme devair abhyarthito 'surāñ jaghāna | svarge ca kṛtapriyair devair varagrahaṇāya coditaḥ prāha | yady avaśyaṃ varo grāhyas tan mamāyuḥ kathyatām iti | anantaraṃ ca tair uktam ekamuhūrtapramāṇaṃ tavāyur ity ukto 'thāskhalitagatinā vimānena laghimaguṇo martyalokam āgamyedam āha | yathā na brāhmaṇebhyaḥ sakāśād ātmāpi me priyataraḥ | na ca svadharmollaṅghanaṃ mayā kadācid apy anuṣṭhitam | na ca sakaladevamānuṣapaśuvṛkṣādike 'py 'cyutavyatirekavatī dṛṣṭir mamābhūt | tathā tam eva devaṃ munijanānusmṛtaṃ bhagavantam askhalitagatiḥ prāpayeyam ity aśeṣadevagurau bhagavaty anirdeśyavapuṣi sattāmātrātmany ātmānaṃ paramātmani vāsudevākhye yuyoja | tatraiva ca layam avāpa || (ViP_4,4.47|)
atrāpi śrūyate śloko gītaḥ saptarṣibhiḥ purā
khaṭvāṅgena samo nānyaḥ kaścid urvyāṃ bhaviṣyati //
ViP_4,4.48[1]
yena svargād ihāgamya muhūrtaṃ prāpya jīvitam
trayo 'bhisaṃdhitā lokā buddhyā dānena caiva hi //
ViP_4,4.48[2]
khaṭvāṅgād dīrghabāhuḥ putro 'bhavat | tato raghus tasmād apy ajaḥ | ajād daśaratho daśarathasyāpi bhagavān abjanābho jagatsthityartham ātmāṃśena rāmalakṣmaṇabharataśatrughnarūpiṇā caturdhā putratvam āyāsīt | rāmo 'pi bāla eva viśvāmitrayajñarakṣaṇāya gacchaṃs tāṭakāṃ jaghāna || (ViP_4,4.49|)
yajñe ca mārīcam iṣupātāhataṃ dūraṃ cikṣepa subāhupramukhāṃś ca kṣayam anayat | darśanamātreṇaivāhalyām apāpāṃ cakāra | janakagṛhe ca māheśvaraṃ cāpam anāyāsenaiva babhañja | sītāṃ ca ayonijāṃ janakarājatanayāṃ vīryaśulkāṃ lebhe || (ViP_4,4.50|)
sakalakṣatrakṣayakāriṇam aśeṣahaihayakuladhūmaketubhūtaṃ ca paraśurāmam apāstavīryabalāvalepaṃ cakāra || (ViP_4,4.51|)
pitṛvacanāc cāgaṇitarājyābhilāṣo bhrātṛbhāryāsamaveto vanaṃ viveśa || (ViP_4,4.52|)
virādhakharadūṣaṇādīn kabandhavālinau ca nijaghāna || (ViP_4,4.53|)
baddhvā cāmbhonidhim aśeṣarākṣasakulakṣayaṃ kṛtvā daśānanāpahṛtāṃ tadvadhāpahatakalaṅkām apy analapraveśaśuddhām aśeṣadeveśasaṃstūyamānāṃ sītāṃ janakarājatanayām ayodhyām āninye || (ViP_4,4.54|)
viśvāmitrabharadvājāgastyaprabhṛtibhir munivaraiḥ ṛgyajuḥsāmātharvaiḥ saṃstūyamāno nṛtyagītavādyākhilalokamaṅgalavādyair vīṇāveṇumṛdaṅgabherīpaṭahaśaṅkhakāhalagomukhaprabhṛtibhiḥ sunādaiḥ samastabhūbhṛtāṃ madhye sakalalokarakṣārthaṃ yathocitam abhiṣikto dāśarathiḥ kosalendro raghukulatilako jānakīpriyo bhrātṛtrayapriyaḥ siṃhāsanagato dvādaśābdasahasraṃ rājyam akarot || (ViP_4,4.54*7|)
bharato 'pi gandharvaviṣayasādhanāyogragandharvakoṭīs tisro jaghāna | śatrughnenāpy atibalaparākramo madhuputro lavaṇo nāma rākṣaseśvaro nihato madhurā ca niveśitā || (ViP_4,4.55|)
ity evamādiatulabalaparākramair atiduṣṭanibarhaṇair 'śeṣasyāsya jagato niṣpāditasthitayo rāmalakṣmaṇabharataśatrughnāḥ punar api divam ārūḍhāḥ || (ViP_4,4.56|)
ye 'pi teṣu bhagavadaṃśeṣv anurāgiṇaḥ kosalanagarajanapadās te 'pi tanmanasas tatsalokatām avāpuḥ || (ViP_4,4.57|)
rāmasya tu kuśalavau putrau lakṣmaṇasyāṅgadacandraketū takṣapuṣkarau bharatasya subāhuśūrasenau śatrughnasya kuśasyātithir atither api niṣadhaḥ putro 'bhavat | niṣadhasyāpi nalas tasya api nabho nabhasaḥ puṇḍarīkaḥ | tattanayaḥ kṣemadhanvā tasya ca devānīkas tasyāpy ahīnagus tato rurus tasya ca pāriyātraḥ pāriyātrād dalo dalāc chalas tasyāpy uktha ukthād vajranābhas tasmāc chaṅkhanābhas tato vyutthitāśvas tataś ca viśvasaho jajñe || (ViP_4,4.58|)
hiraṇyanābhas tato mahāyogīśvaro jaiminiśiṣyo yato yājñavalkyo yogam avāpa || (ViP_4,4.59|)
hiraṇyanābhasya putraḥ puṣyas tasmād dhruvasaṃdhis tataḥ sudarśanas tasmād agnivarṇas tataś ca śīghragas tasyāpi maruḥ putro 'bhūt yo 'sau yogam āsthāyādyāpi kalāpagrāmam āśritas tiṣṭhati | āgāmiyuge sūryavaṃśakṣatrapravartayitā bhaviṣyati | prasuśrutas tasyātmajas tasyāpi susaṃdhis tataś cāpy amarṣas tasya ca mahasvāṃs tataś ca viśrutavāṃs tato bṛhadbalo yo 'rjunatanayenābhimanyunā bhāratayuddhe kṣayam anīyata || (ViP_4,4.60|)
ete hīkṣvākubhūpālāḥ prādhānyena mayeritāḥ
eteṣāṃ caritaṃ śṛṇvan sarvapāpaiḥ pramucyate //
ViP_4,4.61
[[iti śrīviṣṇupurāṇe caturthe 'ṃśe caturtho 'dhyāyaḥ ]]
parāśara uvāca:ikṣvākutanayo yo 'sau nimir nāmā sa tu sahasrasaṃvatsaraṃ satram ārebhe vasiṣṭhaṃ ca hotāraṃ varayām āsa || (ViP_4,5.1|)
tam āha vasiṣṭho 'ham indreṇa pañcavarṣaśataṃ yāgārthaṃ prathamataraṃ vṛtas tadanantaraṃ pratipālyatām āgatas tavāpi ṛtvig bhaviṣyāmīty ukte sa pṛthivīpatir na kiṃcid uktavān || (ViP_4,5.2|)
vasiṣṭho 'py anena samanvicchitam ity amarapater yāgam akarot || (ViP_4,5.3|)
so 'pi tatkālam evānyair gautamādibhir yāgam akārayat | samāpte cāmarapater yāge tvarāvān vasiṣṭho nimeḥ karma kariṣyāmīty ājagāma | tatkarmakartṛtvaṃ ca tatra gautamasya dṛṣṭvātha svapate tasmai rājñe mām apratyākhyāyaitad anena gautamāya karmāntaraṃ samarpitaṃ yasmāt tasmād ayaṃ videho bhaviṣyatīti śāpaṃ dadau || (ViP_4,5.4|)
pratibuddhaś cāsāv avanipatir api prāha | yasmān mām asaṃbhāṣyājñānata eva śayānasya śāpotsargam asau duṣṭaguruś cakāra tasmāt tasyāpi dehaḥ patito bhaviṣyatīti pratiśāpaṃ dattvā deham atyajat || (ViP_4,5.5|)
tasmāc chāpāc ca mitrāvaruṇayos tejasi vasiṣṭhatejaḥ praviṣṭam | urvaśīdarśanād udbhūtabījaprapātayos sakāśād vasiṣṭho deham aparaṃ lebhe || (ViP_4,5.6|)
nimer api taccharīram atimanoharatailagandhādibhir upasaṃskriyamāṇaṃ naiva kledādikaṃ doṣam avāpa sadyomṛtam iva tasthau | yajñasamāptau bhāgagrahaṇāyāgatān devān V devān āgatān ṛtvija ūcuḥ | yajamānāya varo dīyatām iti devaiś ca chandito 'sau nimir āha || (ViP_4,5.7|)
bhagavanto 'khilasaṃsāraduḥkhasaṃghātasya chettāro na hy etāvaj jagaty anyad duḥkham asti yac charīrātmanor viyoge bhavati | tad aham icchāmi sakalalokalocaneṣu vastuṃ na punaḥ śarīragrahaṇaṃ kartum ity evam uktair devair asāv aśeṣabhūtānāṃ netreṣv avatāritaḥ || (ViP_4,5.8|)
tato bhūtāny unmeṣanimeṣaṃ cakruḥ | aputrasya tasya bhūbhujaḥ śarīram arājakabhīravas te munayo 'raṇyā mamanthuḥ || (ViP_4,5.9|)
tatra ca kumāro jajñe jananāj janakasaṃjñāṃ cāvāpa || (ViP_4,5.10|)
abhūd videho 'sya piteti vaideho mathanān mithir abhūt | tasyodāvasuḥ putro 'bhavat | udāvasor nandivardhanas tataḥ suketuḥ tasmāc ca devarātas tataś ca bṛhadukthas tasya ca mahāvīryas tasyāpi satyadhṛtis dhṛtiḥ tataś ca dhṛṣṭaketur ajāyata dhṛṣṭaketor haryaśvas tasya ca marur maroḥ pratibandhakas tasmāt kṛtarathas tasmāt kṛtis tasya vibudhaḥ tasyāpi mahādhṛtis tataś ca kṛtirātas tato mahāromā | tasya suvarṇaromā tasyāpi hrasvaromā tataḥ sīradhvajo 'bhūt | tasya putrārthaṃ yajanabhuvaṃ kṛṣataḥ sīre sītā duhitā samutpannā | sīradhvajasya bhrātā sāṃkāśyādhipatiḥ kuśadhvajanāmā | sīradhvajasyāpatyaṃ bhānumān bhānumataḥ śatadyumnaḥ tasya śucis tasmād ūrjavaho putro jajñe || (ViP_4,5.11|)
tasyāpi śatadhvajaḥ tataḥ kuṇiḥ kuṇer añjanas tatputra ṛtujit tato 'riṣṭanemis tasmāc chrutāyuḥ śrutāyuṣaḥ supārvas tasmāt saṃjayas tataḥ kṣemāris tasmād anenās tasmād mīnarathas tasya satyarathas tasya sātyarathiḥ sātyarather upagus tasmāc chāśvatas tasmāt sudhanvā tasyāpi subhāṣaḥ tataḥ suśrutas tasmāj jayo jayaputro vijayas tasya ca ṛto nāma suśrutaḥ tasmāt suśrutāj jayaḥ tasya putro vijayaḥ vijayasya ṛtaḥ ṛtāt sunayas tato vītahavyas tasmād dhṛtir dhṛter bahulāśvas tasya putraḥ kṛtiḥ kṛtau saṃtiṣṭate 'yaṃ janakavaṃśaḥ || (ViP_4,5.12|)
ity ete maithilāḥ prācuryeṇa teṣām ātmavidyāśrayiṇo bhūpālā bhaviṣyantīti || (ViP_4,5.13|)
[[iti śrīviṣṇupurāṇe caturthe 'ṃśe pañcamo 'dhyāyaḥ ]]
sūryasya bhagavan vaṃśaḥ kathito bhavatā mama
somasya vaṃśe tv akhilāñ śrotum icchāmi pārthivān //
ViP_4,6.1
kīrtyate sthirakīrtīnāṃ yeṣām adyāpi saṃtatiḥ
prasādasumukhas tan me brahmann ākhyātum arhasi //
ViP_4,6.2
śrūyatāṃ muniśārdūla vaṃśaḥ prathitatejasaḥ | somasyānukramāt khyātā yatrorvīpatayo 'bhavan || (ViP_4,6.3|)
ayaṃ hi vaṃśo 'tibalaparākramadyutiśīlaceṣṭāvadbhir atiguṇānvitair nahuṣayayātikārtavīryārjunādibhir bhūpālair alaṃkṛtaḥ | tam ahaṃ kathayāmi śrūyatām || (ViP_4,6.4|)
akhilajagatsraṣṭur bhagavannārāyaṇanābhisarojinīsamudbhavābjayoner brahmaṇaḥ putro 'trir atreḥ somaḥ || (ViP_4,6.5|)
taṃ ca bhagavān abjayonir aśeṣauṣadhīdvijanakṣatrāṇām ādhipatye 'bhyaṣecayat || (ViP_4,6.6|)
sa ca rājasūyam akarot | tatprabhāvād atyutkṛṣṭādhipatyādhiṣṭhātṛtvāc cainaṃ mada āviveśa || (ViP_4,6.7|)
madāvalepāc cāsau sakaladevaguror bṛhaspates tārāṃ nāma patnīṃ jahāra || (ViP_4,6.8|)
bahuśas tu bṛhaspaticoditena bhagavatā brahmaṇā codyamānaḥ sakalaiś ca devarṣibhir yācyamāno 'pi na mumoca || (ViP_4,6.9|)
tasya ca bṛhaspatidveṣād uśanā pārṣṇigrāho 'bhavat || (ViP_4,6.10|)
aṅgiraḥ sakāśād upalabdhavidyo bhagavān rudro bṛhaspateḥ sahāyyam akarot || (ViP_4,6.11|)
yataś cośanā tato jambhakumbhādyāḥ samastā eva daityadānavanikāyā mahāntam udyamaṃ cakruḥ | bṛhaspater api sakaladevasainyasahāyaḥ śakro 'bhavat || (ViP_4,6.12|)
evaṃ ca tayor atīvograḥ saṃgrāmas tārānimittas tārakāmayo nāmābhavat | tataḥ samastaśastrāṇy asureṣu rudrapurogamā devā deveṣu cāśeṣadānavā mumucuḥ || (ViP_4,6.13|)
evaṃ ca devāsurāhavakṣobhakṣubdhahṛdayam aśeṣaṃ eva jagad brahmāṇaṃ śaraṇaṃ jagāma || (ViP_4,6.14|)
tataś ca bhagavān apy uśanasaṃ śaṃkaram asurān devāṃś ca nivārya bṛhaspataye tārām adadāt | tāṃ cāntaḥprasavām avalokya bṛhaspatir āha || (ViP_4,6.15|)
naiṣa mama kṣetre bhavatyānyasya suto dhāryaḥ samutsṛjainam alam atidhārṣṭyeneti || (ViP_4,6.16|)
sā ca tenaivam uktātipativratā bhartṛvacanāt tam īṣikāstambe garbham utsasarja || (ViP_4,6.17|)
sa cotsṛṣṭamātra evātitejasā devānāṃ tejāṃsy ācikṣepa || (ViP_4,6.18|)
bṛhaspatim induṃ ca tasya kumārasyāticārutayā sābhilāṣau dṛṣṭvā devāḥ samutpannasaṃdehās tārāṃ papracchuḥ || (ViP_4,6.19|)
satyaṃ kathayāsmākam atisubhage kasyāyam ātmajaḥ somasyātha bṛhaspateḥ putraḥ | ityuktāpi sā tārā hriyā na kiṃcid uvāca | bahuśo 'py abhihitā yadāsau devebhyo nācacakṣe tataś ca sa kumāras tāṃ śaptum udyataḥ prāha ca | duṣṭe kasmān mama tātaṃ nākhyāsi | adyaiva te 'līkalajjāvatyās tathā śāstim ayam ahaṃ karomi yathā naivam anyāpy atimantharavacanā bhaviṣyatīti atha bhagavān pitāmahas taṃ kumāraṃ saṃnivārya svayam apṛcchat tārām | kathaya vatse kasyāyam ātmajaḥ somasya atha bṛhaspater ity uktā lajjājaḍam āha somasyeti || (ViP_4,6.21|)
tataḥ sphuraducchvasitāmalakapolakāntir bhagavān uḍupatis tam āliṅgya kumāraṃ sādhu sādhu vatsa prājño 'sīti budha iti nāma cakre || (ViP_4,6.22|)
sa cākhyātam evaitad yathelāyām ātmajapurūravasam utpādayām āsa | purūravās tv atidānaśīlo 'tiyajvātitejasvī yaṃ satyavādinam atirūpiṇaṃ mitrāvaruṇaśāpān mānuṣe loke mayā vastavyam iti kṛtamatir urvaśī dadarśa || (ViP_4,6.23|)
dṛṣṭamātre ca yasminn apahāya mānam aśeṣasvargābhilāṣam apāsya tanmanaskā bhūtvā tam evopatasthe || (ViP_4,6.24|)
so 'pi ca tām atiśayitasakalalokastrīkāntisaukumāryalāvaṇyagativilāsahāsādiguṇām avalokya tadāyattacittavṛttir babhūva || (ViP_4,6.25|)
ubhayam api tanmanaskam ananyadṛṣṭi parityaktasamastānyatprayojanam abhūt || (ViP_4,6.26|)
rājā tu prāgalbhyāt tām āha || (ViP_4,6.27|)
subhru tvām aham atikāmo 'smi | prasīdānurāgam udvahety uktā lajjāvakhaṇḍitam urvaśī prāha || (ViP_4,6.28|)
bhavatv evaṃ yadi me samayaparipālanaṃ bhavān karoti || (ViP_4,6.29|)
ākhyāhi me samayam ity atha pṛṣṭā punar abravīt | śayanasamīpe mamoraṇakadvayaṃ putrabhūtaṃ nāpaneyam | bhavāṃś ca mayā nagno na draṣṭavyaḥ | ghṛtamātraṃ ca mamāhāra ity evam eveti bhūpatir āha | tayā ca sahāvanīpatir alakāyāṃ caitrarathādivaneṣv amalapadmaṣaṇḍeṣu saraḥsv abhiramamāṇa ekaṣaṣṭivarṣāṇy anudinapravardhamānapramodo 'nayat || (ViP_4,6.30|)
urvaśī ca tadupabhogāt pratidinapravardhamānānurāgā amaralokavāse 'pi na spṛhāṃ cakāra || (ViP_4,6.31|)
vinā corvaśyā suraloko 'psarasāṃ siddhagandharvāṇāṃ ca nātiramaṇīyo 'bhavat || (ViP_4,6.32|)
tataś corvaśīpurūravasoḥ samayavid viśvāvasur gandharvasamaveto niśi śayanābhyāśād ekam uraṇakaṃ jahāra || (ViP_4,6.33|)
tasyākāśe nīyamānasyorvaśī śabdam aśṛṇot | āha ca mamānāthāyāḥ putraḥ kenāpy'pahriyate kaṃ śaraṇam upayāmīty V iti ākarṇya rājā nagnaṃ māṃ devī drakṣyatīti na yayau | athānyam apy uraṇakam ādāya gandharvā yayuḥ | tasyāpy apahriyamāṇasyaśabdam ākarṇya'kāśe punar apy anāthāsmy aham abhartṛkā kupuruṣāśrayety ārtarāviṇī babhūva || (ViP_4,6.34|)
rājāpy amarṣavaśād andhakāram etad iti khaḍgam ādāya duṣṭa duṣṭa hato 'sīti vyāharann abhyadhāvat || (ViP_4,6.35|)
tāvac ca gandharvair atīvojjvalā vidyuj janitā | tatprabhayā corvaśī rājānam apagatāmbaraṃ dṛṣṭvāpavṛttasamayā tatkṣaṇād evāpakrāntā || (ViP_4,6.36|)
parityajya tāv uraṇakau gandharvāḥ suralokam upagatāḥ || (ViP_4,6.37|)
rājāpi ca tau meṣāv ādāya hṛṣṭamanāḥ svaśayanam āyāto norvaśīṃ dadarśa || (ViP_4,6.38|)
tāṃ cāpaśyann apagatāmbara evonmattarūpo babhrāma | kurukṣetre cāmbhojasarasy anyābhiś catasṛbhir apsarobhiḥ samavetām urvaśīṃ dadarśa | tataś conmattarūpo jāye he tiṣṭha manasi ghore tiṣṭha vacasīty anekaprakāraṃ sūktam avocat || (ViP_4,6.39|)
āha corvaśī | mahārājālam anenāvivekaceṣṭitenāntarvatny aham abdānte bhavatātrāgantavyaṃ kumāras te bhaviṣyatīty ekāṃ ca niśām ahaṃ tvayā saha vatsyāmīty uktaḥ prahṛṣṭaḥ svapuraṃ jagāma || (ViP_4,6.40|)
tāsāṃ cāpsarasām urvaśī kathayām āsa | ayaṃ sa puruṣotkarṣṭo yenāham etāvantaṃ kālam anurāgākṛṣṭamānasā sahoṣitety evam uktās tām apsarasa ūcuḥ | sādhu sādhv asya rūpam anena sahāsmākam api sarvakālam abhirantuṃ spṛhā bhavet | ity abde ca pūrṇe sa rājā tatrājagāma | kumāraṃ cāyuṣam asmai tadorvaśī dadau || (ViP_4,6.41|)
ekāṃ ca niśāṃ tena rājñā sahoṣitvā pañcaputrotpattaye garbham avāpa || (ViP_4,6.42|)
uvāca cainaṃ rājānam asmatprītyā mahārājāya sarva eva gandharvā varadāḥ saṃvṛttā vriyatāṃ vara iti || (ViP_4,6.43|)
āha rājā | vijitasakalārātir avihatendriyasāmarthyo bandhumān amitabalakośo nānyad asmākam urvaśīsālokyād aprāpyam asti | tad aham anayā sahorvaśyā k