Viṣṇupurāṇa

Before st. 1, Ś1,B3 ins., followed by *1-4:

oṃ namo bhagavate vāsudevāya |

Before st. 1, Ś2 ins.:

oṃ śrīgaṇeśāya namaḥ oṃ namo nārāyaṇāya oṃ |

Before st. 1, Ñ1 ins., followed by *1-4:

oṃ namo kṛṣṇāya |

Before st. 1, V1 ins., followed by *1-4:

oṃ namo bhagavate vāsudevāya |

Before st. 1, B1 ins., followed by *1-4:

namo gaṇapataye |

Before st. 1, B2 ins., followed by *1-4:

oṃ śrīkṛṣṇaḥ |

jitaṃ te puṇḍarīkākṣa namas te viśvabhāvana
namas te 'stu hṛṣīkeśa mahāpuruṣa pūrvaja // ViP_1,1.0*1

sadakṣaraṃ brahma ya īśvaraḥ pumān guṇormisṛṣṭisthitikālasaṃlayaḥ
pradhānabuddhyādijagatprapañcasūḥ sa no 'stu viṣṇur matibhūtimuktidaḥ // ViP_1,1.0*2

praṇamya viṣṇuṃ viśveśaṃ brahmādīn praṇipatya ca
guruṃ praṇamya vakṣyāmi purāṇaṃ vedasaṃmitam // ViP_1,1.0*3

itihāsapurāṇajñaṃ vedavedāṅgapāragam
dharmaśāstrāditattvajñaṃ vasiṣṭhatanayātmajam // ViP_1,1.0*4

Before st. 1, D2 ins., followed by *5-6:

svasti śrīgurugaṇeśabhāratīsvarūpiṇe śrīnārāyaṇāya namaḥ |

samastacetobhimatārthasiddhaye gaṇaiḥ surāṇām api saṃstutau yaḥ
aśeṣavighnendhanajātavedasaṃ namāmi taṃ śuddhadhiyaṃ gaṇādhipam // ViP_1,1.0*5

padmāsanaṃ padmasamānanaṃ ca padmasya yoniś caturānanaṃ ca
ṣaḍaṅgavedaiś ca vibhūṣitāṅgaṃ pitāmahaṃ taṃ praṇato 'smi nityam // ViP_1,1.0*6

Before st. 1, D4 ins. *16, followed by *7-8:

.... .... .... .tātmane [lacuna]
itihāsapurāṇānām ādikartre namo namaḥ // ViP_1,1.0*7

kṛtvā tan narasiṃharūpam atulaṃ lokatrayavyāpi yad vyālaṃ visphuṭacārukesarasaṭāsaṃghātaramyākṛtiḥ
vakṣo vajraśilāsamūhakaṭhinaṃ vistāri devadviṣo bhinnaṃ yena nakhair mudes tu bhagavān devaḥ sa vaḥ keśavaḥ // ViP_1,1.0*8

Before st. 1, D5 ins., followed by *9-10, thereafter by *1-4:

oṃ namo bhagavate vāsudevāya śrīgaṇeśasarasvatībhyāṃ namaḥ |

jayati kamalodaravapuḥ kama[la]mukhaḥ kamalagarbhasaṃbhūtaḥ /
suranamitacaraṇakamalaḥ kamalāsanasaṃsthito brahmā // ViP_1,1.0*9*

jayati jalabhāragarbhitanilāmbudanīlavapuḥ /
mandaragiriparivartanaviṣamaśilālāñchano vibhuḥ // ViP_1,1.0*10*

jayati śaśikhaṇḍamaṇḍitavikaṭajaṭāmukuṭasaṃkaṭalalāṭam /
sphuṭadaśanakiraṇavikasitamukhakamalacatuṣṭayaṃ śaṃbhoḥ // ViP_1,1.0*11*

Before st. 1, D6 ins., followed by *5-6, *24:

śrīgaṇeśāya namaḥ oṃ namo bhagavate śrīvāsudevāya |

Before st. 1, D7 ins.:

oṃ |

Before st. 1, D8 ins., followed by *1-4:

oṃ namo bhagavate vāsudevāya śrīgaṇeśasarasvatībhyāṃ namaḥ |

Before st. 1, T1 ins., followed by *12-14:

oṃ |

śuklāmbaradharaṃ viṣṇuṃ śaśivarṇaṃ caturbhujam
prasannavadanaṃ dhyāyet sarvavighnopaśāntaye // ViP_1,1.0*12

agajānanapadmārkaṃ gajānanam aharniśam
anekadantaṃ bhaktānām ekadantam upāsmahe // ViP_1,1.0*13

yā kundendutuṣārahāradhavalā yā śubhravastrāvṛtā yā vīṇāvaradaṇḍamaṇḍitakarā yā śvetapadmāsana
ya brahmācyutaśaṃkaraprabhṛtibhir devaiḥ sadā pūjitā sā māṃ pātu sarasvatī bhagavatī niḥśeṣajāḍyāpahā // ViP_1,1.0*14

Before st. 1, T1 ins., followed by *15-17:

oṃ |

yasmād idaṃ jagad ajāyata yatra tiṣṭhaty ante samastam idaṃ astam upaiti yatra /
tasmai namaḥ sadasadādivikalpaśūnya caitanyamātravapuṣe puruṣottamāya // ViP_1,1.0*15*

tattvena yaś ca dadhadīśvaratatsvabhāva bhogāpavargatadupāyagatīr udāraḥ /
saṃdarśayan niramimīta purāṇaratnaṃ tasmai namo munivarāya parāśarāya // ViP_1,1.0*16*

aṃśaiḥ ṣaḍbhiḥ samākīṇam aṅgair vedam ivāparam
purāṇaṃ vaiṣṇavaṃ cakre yas tam vande parāśaram // ViP_1,1.0*17

Before st. 1, T3 ins.:

oṃ śrīviṣṇave namaḥ |

Before st. 1, G1 ins., followed by *8:

śrīmahāgaṇapataye namaḥ | avighnam astu |

Before st. 1, G2 ins.:

paṅkeruhākṣāya bhavauṣadhāya bhaktārtināśāya parāt parāya
tārkṣyādhirūḍhāya sukhapradāya akṣmīvarāhāya namaḥ parasmai // ViP_1,1.0*18

Before st. 1, G3 ins.:

hariḥ oṃ viṣṇupurāṇaṃ saṃputaṃ ārambhaṃ śubham astu avighnam astu śrīśriyai nmaḥ [namaḥ] śrīhayagrīvāya nmaḥ [namaḥ] śrīrāmacandrāya parasmai brahmaṇe nmaḥ [namaḥ] hariḥ oṃ avighnam astu |

Before st. 1, M2 ins., followed by *1 and *8, then *19:

śrīgaṇeśāya namaḥ avighnena parisamāptir astu |

yasyāsīt prapitāmaho guṇanidher devaḥ purāṇo jagat sṛṣṭā yasya pitāmaho matimatāṃ śreṣṭho vasiṣṭhaḥ pitā
śaktir yasya jagaddhitāya bhagavān vyāso hariḥ putratāṃ yāto yasya parāśaraṃ tam atulam vandāmahe nirmalam // ViP_1,1.0*19

parāśaraṃ munivaraṃ kṛtapūrvāhṇikakriyam
maitreyaḥ paripapraccha praṇipatyābhivādya ca // ViP_1,1.1

tvatto hi vedādhyayanam adhītam akhilaṃ guro
dharmaśāstrāṇi sarvāṇi vedāṅgāni yathākramam // ViP_1,1.2

tvatprasādān muniśreṣṭha mām anye nākṛtaśramam
vakṣyanti sarvaśāstreṣu prāyaśo ye 'pi vidviṣaḥ // ViP_1,1.3

so 'ham icchāmi dharmajña śrotuṃ tvatto yathā jagat
babhūva bhūyaś ca yathā mahābhāga bhaviṣyati // ViP_1,1.4

yanmayaṃ ca jagad brahman yataś caitac carācaram
līnam āsīd yathā yatra layam eṣyati yatra ca // ViP_1,1.5

yatpramāṇāni bhūtāni devādīnāṃ ca saṃbhavam
samudraparvatānāṃ ca saṃsthānaṃ ca yathā bhuvaḥ // ViP_1,1.6

sūryādīnāṃ ca saṃsthānaṃ pramāṇaṃ munisattama
devādīnāṃ tathā vaṃśān manūn manvantarāṇi ca // ViP_1,1.7

kalpān kalpavikalpāṃś ca caturyugavikalpitān
kalpāntasya svarūpaṃ ca yugadharmāṃś ca kṛtsnaśaḥ // ViP_1,1.8

devarṣipārthivānāṃ ca caritaṃ yan mahāmune
vedaśākhāpraṇayanaṃ yathāvad vyāsakartṛkam // ViP_1,1.9

dharmāṃś ca brāhmaṇādīnāṃ tathā cāśramavāsinām
śrotum icchāmy ahaṃ sarvaṃ tvatto vāsiṣṭhanandana // ViP_1,1.10

brahman prasādapravaṇaṃ kuruṣva mayi mānasam
yenāham etaj jānīyāṃ tvatprasādān mahāmune // ViP_1,1.11

parāśara uvāca:

sādhu maitreya dharmajña smārito 'smi purātanam
pituḥ pitā me bhagavān vasiṣṭho yad uvāca ha // ViP_1,1.12

viśvāmitraprayuktena rakṣasā bhakṣito mayā
śrutas tātas tataḥ krodho maitreyāsīn mamātulaḥ // ViP_1,1.13

tato 'haṃ rakṣasāṃ satraṃ vināśāya samārabham
bhasmīkṛtāś ca śataśas tasmin satre niśācarāḥ // ViP_1,1.14

tataḥ saṃkṣīyamāṇeṣu teṣu rakṣaḥsv aśeṣataḥ
mām uvāca mahābhāgo vasiṣṭho 'smatpitāmahaḥ // ViP_1,1.15

alam atyantakopena tāta manyum imaṃ jahi
rākṣasā nāparādhyante pitus te vihitaṃ tathā // ViP_1,1.16

mūḍhānām eṣa bhavati krodho jñānavatāṃ kutaḥ
hanyate tāta kaḥ kena yataḥ svakṛtabhuk pumān // ViP_1,1.17

saṃcitasyāpi mahatā vatsa kleśena mānavaiḥ
yaśasas tapasaś caiva krodho nāśakaraḥ paraḥ // ViP_1,1.18

svargāpavargavyāsedhakāraṇaṃ paramarṣayaḥ
varjayanti sadā krodhaṃ tāta mā tadvaśo bhava // ViP_1,1.19

alaṃ niśācarair dagdhair dīnair anaparādhibhiḥ
satraṃ te viramatv etat kṣamāsārā hi sādhavaḥ // ViP_1,1.20

evaṃ tātena tenāham anunīto mahātmanā
upasaṃhṛtavān satraṃ sadyas tadvākyagauravāt // ViP_1,1.21

tataḥ prītaḥ sa bhagavān vasiṣṭho munisattamaḥ
saṃprāptaś ca tadā tatra pulastyo brahmaṇaḥ sutaḥ // ViP_1,1.22

pitāmahena dattārghyaḥ kṛtāsanaparigrahaḥ
mām uvāca mahābhāgo maitreya pulahāgrajaḥ // ViP_1,1.23

pulastya uvāca:

vaire mahati yad vākyād guror asyāśritā kṣamā
tvayā tasmāt samastāni bhavāñ chāstrāṇi vetsyati // ViP_1,1.24

saṃtater na mamocchedaḥ kruddhenāpi yataḥ kṛtaḥ
tvayā tasmān mahābhāga dadāmy anyaṃ mahāvaram // ViP_1,1.25

purāṇasaṃhitākartā bhavān vatsa bhaviṣyati
devatāpāramārthyaṃ ca yathāvad vetsyate bhavān // ViP_1,1.26

pravṛtte ca nivṛtte ca karmaṇy astamalā matiḥ
matprasādād asaṃdigdhā tava vatsa bhaviṣyati // ViP_1,1.27

tataś ca bhagavān prāha vasiṣṭho me pitāmahaḥ
pulastyena yad uktaṃ te sarvam etad bhaviṣyati // ViP_1,1.28

iti pūrvaṃ vasiṣṭhena pulastyena ca dhīmatā
yad uktaṃ tat smṛtiṃ yātaṃ tvatpraśnād akhilaṃ mama // ViP_1,1.29

so 'haṃ vadāmy aśeṣaṃ te maitreya paripṛcchate
purāṇasaṃhitāṃ samyak tāṃ nibodha yathātatham // ViP_1,1.30

viṣṇoḥ sakāśād udbhūtaṃ jagat tatraiva ca sthitam
sthitisaṃyamakartāsau jagato 'sya jagac ca saḥ // ViP_1,1.31

M0 ins.:

mitrāputravaco niśamya sakalaṃ smṛtvātmanas tad varam satraṃ caiva nivāritaṃ sa sumahābhāgo 'bhavat tāraṇam
kṛtvā vaiṣṇavam uttamaṃ munivaraṃ maitreyam adhyāpayat tattvārthapratipādanaṃ pravadatāṃ sarvārthadaṃ śṛṇvatām // ViP_1,1.31*20

[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe prathamo 'dhyāyaḥ ]]

parāśara uvāca:

avikārāya śuddhāya nityāya paramātmane
sadaikarūparūpāya viṣṇave sarvajiṣṇave // ViP_1,2.1

namo hiraṇyagarbhāya haraye śaṃkarāya ca
vāsudevāya tārāya sargasthityantakāriṇe // ViP_1,2.2

ekānekasvarūpāya sthūlasūkṣmātmane namaḥ
avyaktavyaktarūpāya viṣṇave muktihetave // ViP_1,2.3

sargasthitivināśānāṃ jagato yo jaganmayaḥ
mūlabhūto namas tasmai viṣṇave paramātmane // ViP_1,2.4

ādhārabhūtaṃ viśvasyāpy aṇīyāṃsam aṇīyasām
praṇamya sarvabhūtastham acyutaṃ puruṣottamam // ViP_1,2.5

jñānasvarūpam atyantanirmalaṃ paramārthataḥ
tam evārthasvarūpeṇa bhrāntidarśanataḥ sthitam // ViP_1,2.6

viṣṇuṃ grasiṣṇuṃ viśvasya sthitisarge tathā prabhum
praṇamya jagatām īśam ajam akṣayam avyayam // ViP_1,2.7

kathayāmi yathāpūrvaṃ dakṣādyair munisattamaiḥ
pṛṣṭaḥ provāca bhagavān abjayoniḥ pitāmahaḥ // ViP_1,2.8

taiś coktaṃ purukutsāya bhūbhuje narmadātaṭe
sārasvatāya tenāpi mama sārasvatena ca // ViP_1,2.9

paraḥ parāṇāṃ paramaḥ paramātmātmasaṃsthitaḥ
rūpavarṇādinirdeśaviśeṣaṇavivarjitaḥ // ViP_1,2.10

apakṣayavināśābhyāṃ pariṇāmarddhijanmabhiḥ
varjitaḥ śakyate vaktuṃ yaḥ sadāstīti kevalam // ViP_1,2.11

sarvatrāsau samastaṃ ca vasaty atreti vai yataḥ
tataḥ sa vāsudeveti vidvadbhiḥ paripaṭhyate // ViP_1,2.12

tad brahma paramaṃ nityam ajam akṣayam avyayam
ekasvarūpaṃ ca sadā heyābhāvāc ca nirmalam // ViP_1,2.13

tad eva sarvam evaitad vyaktāvyaktasvarūpavat
tathā puruṣarūpeṇa kālarūpeṇa ca sthitam // ViP_1,2.14

parasya brahmaṇo rūpaṃ puruṣaḥ prathamaṃ dvija
vyaktāvyakte tathaivānye rūpe kālas tathāparam // ViP_1,2.15

pradhānapuruṣavyaktakālānāṃ paramaṃ hi yat
paśyanti sūrayaḥ śuddhaṃ tad viṣṇoḥ paramaṃ padam // ViP_1,2.16

pradhānapuruṣavyaktakālās tu pravibhāgaśaḥ
rūpāṇi sthitisargāntavyaktisadbhāvahetavaḥ // ViP_1,2.17

vyaktaṃ viṣṇus tathāvyaktaṃ puruṣaḥ kāla eva ca
krīḍato bālakasyeva ceṣṭāṃ tasya niśāmaya // ViP_1,2.18

avyaktaṃ kāraṇaṃ yat tat pradhānam ṛṣisattamaiḥ
procyate prakṛtiḥ sūkṣmā nityā sadasadātmikā // ViP_1,2.19

akṣayaṃ nānyadādhāram ameyam ajaraṃ dhruvam
śabdasparśavihīnaṃ tad rūpādibhir asaṃhatam // ViP_1,2.20

triguṇaṃ taj jagadyonir anādiprabhavāvyayam
tenāgre sarvam evāsīd vyāptaṃ vai pralayād anu // ViP_1,2.21

vedavādavido vidvan niyatā brahmavādinaḥ
paṭhanti caitam evārthaṃ pradhānapratipādakam // ViP_1,2.22

nāho na rātrir na nabho na bhūmir nāsīt tamo jyotir abhūn na cānyat
śrotrādibuddhyānupalabhyam ekaṃ prādhānikaṃ brahma pumāṃs tadāsīt // ViP_1,2.23

viṣṇoḥ svarūpāt parato hi te 'nye rūpe pradhānaṃ puruṣaś ca vipra
tasyaiva te 'nyena dhṛte viyukte rūpāntaraṃ tad dvija kālasaṃjñam // ViP_1,2.24

prakṛtau ca sthitaṃ vyaktam atītapralaye tu yat
tasmāt prākṛtasaṃjño 'yam ucyate pratisaṃcaraḥ // ViP_1,2.25

anādir bhagavān kālo nānto 'sya dvija vidyate
avyucchinnās tatas tv ete sargasthityantasaṃyamāḥ // ViP_1,2.26

guṇasāmye tatas tasmin pṛthak puṃsi vyavasthite
kālasvarūpaṃ tad viṣṇor maitreya parivartate // ViP_1,2.27

Ś2,Ñ1,V1,B,D2,4-8,G2,M2 subst.:

kālasvarūparūpaṃ tad viṣṇor maitreya vartate // ViP_1,2.27*21

tatas tat paramaṃ brahma paramātmā jaganmayaḥ
sarvagaḥ sarvabhūteśaḥ sarvātmā parameśvaraḥ // ViP_1,2.28

pradhānaṃ puruṣaṃ cāpi praviśyātmecchayā hariḥ
kṣobhayām āsa saṃprāpte sargakāle vyayāvyayau // ViP_1,2.29

yathā saṃnidhimātreṇa gandhaḥ kṣobhāya jāyate
manaso nopakartṛtvāt tathāsau parameśvaraḥ // ViP_1,2.30

sa eva kṣobhako brahman kṣobhyaś ca puruṣottamaḥ
sa saṃkocavikāsābhyāṃ pradhānatve 'pi ca sthitaḥ // ViP_1,2.31

vikāsāṇusvarūpaiś ca brahmarūpādibhis tathā
vyaktasvarūpaś ca tathā viṣṇuḥ sarveśvareśvaraḥ // ViP_1,2.32

guṇasāmyāt tatas tasmāt kṣetrajñādhiṣṭhitān mune
guṇavyañjanasaṃbhūtiḥ sargakāle dvijottama // ViP_1,2.33

pradhānatattvam udbhūtaṃ mahāntaṃ tat samāvṛṇot
sāttviko rājasaś caiva tāmasaś ca tridhā mahān
pradhānatattvena samaṃ tvacā bījam ivāvṛtam // ViP_1,2.34

vaikārikas taijasaś ca bhūtādiś caiva tāmasaḥ
trividho 'yam ahaṃkāro mahattattvād ajāyata // ViP_1,2.35

bhūtendriyāṇāṃ hetuḥ sa triguṇatvān mahāmune
yathā pradhānena mahān mahatā sa tathāvṛtaḥ // ViP_1,2.36

bhūtādis tu vikurvāṇaḥ śabdatanmātrakaṃ tataḥ
sasarja śabdatanmātrād ākāśaṃ śabdalakṣaṇam // ViP_1,2.37

śabdamātraṃ tathākāśaṃ bhūtādiḥ sa samāvṛṇot
ākāśas tu vikurvāṇaḥ sparśamātraṃ sasarja ha // ViP_1,2.38

balavān abhavad vāyus tasya sparśo guṇo mataḥ
ākāśaṃ śabdamātraṃ tu sparśamātraṃ samāvṛṇot // ViP_1,2.39

tato vāyur vikurvāṇo rūpamātraṃ sasarja ha
jyotir utpadyate vāyos tad rūpaguṇam ucyate // ViP_1,2.40

sparśamātras tato vāyū rūpamātraṃ samāvṛṇot
jyotiś cāpi vikurvāṇaṃ rasamātraṃ sasarja ha // ViP_1,2.41

saṃbhavanti tato 'mbhāṃsi rasādhārāṇi tāni ca
rasamātrāṇi cāmbhāṃsi rūpamātraṃ samāvṛṇot // ViP_1,2.42

vikurvāṇāni cāmbhāṃsi gandhamātraṃ sasarjire
saṃghāto jāyate tasmāt tasya gandho guṇo mataḥ // ViP_1,2.43

tasmiṃs tasmiṃs tu tanmātrā tena tanmātratā smṛtā
tanmātrāṇy aviśeṣāṇi aviśeṣās tato hi te // ViP_1,2.44

na śāntā nāpi ghorās te na mūḍhāś cāviśeṣiṇaḥ
bhūtatanmātrasargo 'yam ahaṃkārāt tu tāmasāt // ViP_1,2.45

taijasānīndriyāṇy āhur devā vaikārikā daśa
ekādaśaṃ manaś cātra devā vaikārikāḥ smṛtāḥ // ViP_1,2.46

tvak cakṣur nāsikā jihvā śrotram atra ca pañcamam
śabdādīnām avāptyarthaṃ buddhiyuktāni vai dvija // ViP_1,2.47

pāyūpasthau karau pādau vāk ca maitreya pañcamī
visargaśilpagatyukti karma teṣāṃ ca kathyate // ViP_1,2.48

ākāśavāyutejāṃsi salilaṃ pṛthivī tathā
śabdādibhir guṇair brahman saṃyuktāny uttarottaraiḥ // ViP_1,2.49

śāntā ghorāś ca mūḍhāś ca viśeṣās tena te smṛtāḥ // ViP_1,2.50

nānāvīryāḥ pṛthagbhūtās tatas te saṃhatiṃ vinā
nāśaknuvan prajāḥ sraṣṭum asamāgamya kṛtsnaśaḥ // ViP_1,2.51

sametyānyonyasaṃyogaṃ parasparasamāśrayāḥ
ekasaṃghātalakṣyāś ca saṃprāpyaikyam aśeṣataḥ // ViP_1,2.52

puruṣādhiṣṭhitatvāc ca avyaktānugraheṇa ca
mahadādyā viśeṣāntā hy aṇḍam utpādayanti te // ViP_1,2.53

tat krameṇa vivṛddhaṃ tu jalabudbudavat samam
bhūtebhyo 'ṇḍaṃ mahābuddhe bṛhat tad udakeśayam
prākṛtaṃ brahmarūpasya viṣṇoḥ sthānam anuttamam // ViP_1,2.54

tatrāvyaktasvarūpo 'sau vyaktarūpī jagatpatiḥ
viṣṇur brahmasvarūpeṇa svayam eva vyavasthitaḥ // ViP_1,2.55

merur ulbam abhūt tasya jarāyuś ca mahīdharāḥ
garbhodakaṃ samudrāś ca tasyāsan sumahātmanaḥ // ViP_1,2.56

sādridvīpasamudrāś ca sajyotir lokasaṃgrahaḥ
tasminn aṇḍe 'bhavad vipra sadevāsuramānuṣaḥ // ViP_1,2.57

vārivahnyanilākāśais tato bhūtādinā bahiḥ
vṛtaṃ daśaguṇair aṇḍaṃ bhūtādir mahatā tathā // ViP_1,2.58

avyaktenāvṛto brahmaṃs taiḥ sarvaiḥ sahito mahān
ebhir āvaraṇair aṇḍaṃ saptabhiḥ prākṛtair vṛtam
nālikeraphalasyāntar bījaṃ bāhyadalair iva // ViP_1,2.59

juṣan rajoguṇaṃ tatra svayaṃ viśveśvaro hariḥ
brahmā bhūtvāsya jagato visṛṣṭau saṃpravartate // ViP_1,2.60

sṛṣṭaṃ ca pāty anuyugaṃ yāvat kalpavikalpanā
sattvabhṛd bhagavān viṣṇur aprameyaparākramaḥ // ViP_1,2.61

tamoudrekī ca kalpānte rudrarūpī janārdanaḥ
maitreyākhilabhūtāni bhakṣayaty atibhīṣaṇaḥ // ViP_1,2.62

saṃbhakṣayitvā bhūtāni jagaty ekārṇavīkṛte
nāgaparyaṅkaśayane śete 'sau parameśvaraḥ // ViP_1,2.63

prabuddhaś ca punaḥ sṛṣṭiṃ karoti brahmarūpadhṛk // ViP_1,2.64

sṛṣṭisthityantakaraṇād brahmaviṣṇuśivātmikām
sa saṃjñāṃ yāti bhagavān eka eva janārdanaḥ // ViP_1,2.65

sraṣṭā sṛjati cātmānaṃ viṣṇuḥ pālyaṃ ca pāti ca
upasaṃharate cānte saṃhartā ca svayaṃ prabhuḥ // ViP_1,2.66

pṛthivy āpas tathā tejo vāyur ākāśam eva ca
sarvendriyāntaḥkaraṇaṃ puruṣākhyaṃ hi yaj jagat // ViP_1,2.67

sa eva sarvabhūteśo viśvarūpo yato 'vyayaḥ
sargādikaṃ tato 'syaiva bhūtastham upakārakam // ViP_1,2.68

sa eva sṛjyaḥ sa ca sargakartā sa eva pāty atti ca pālyate ca
brahmādyavasthābhir aśeṣamūrtir viṣṇur variṣṭho varado vareṇyaḥ // ViP_1,2.69

[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe dvitīyo 'dhyāyaḥ ]]

maitreya uvāca:

nirguṇasyāprameyasya śuddhasyāpy amalātmanaḥ
kathaṃ sargādikartṛtvaṃ brahmaṇo 'bhyupagamyate // ViP_1,3.1

parāśara uvāca:

śaktayaḥ sarvabhāvānām acintyajñānagocarāḥ
yato 'to brahmaṇas tās tu sargādyā bhāvaśaktayaḥ
bhavanti tapatāṃ śreṣṭha pāvakasya yathoṣṇatā // ViP_1,3.2

tan nibodha yathā sarge bhagavān saṃpravartate
nārāyaṇākhyo bhagavān brahmā lokapitāmahaḥ // ViP_1,3.3

utpannaḥ procyate vidvan nitya evopacārataḥ // ViP_1,3.4

nijena tasya mānena āyur varṣaśataṃ smṛtam
tat parākhyaṃ tadardhaṃ ca parārdham abhidhīyate // ViP_1,3.5

kālasvarūpaṃ viṣṇoś ca yan mayoktaṃ tavānagha
tena tasya nibodha tvaṃ parimāṇopapādanam // ViP_1,3.6

anyeṣāṃ caiva jantūnāṃ carāṇām acarāś ca ye
bhūbhūbhṛtsāgarādīnām aśeṣāṇāṃ ca sattama // ViP_1,3.7

kāṣṭhā pañcadaśākhyātā nimeṣā munisattama
kāṣṭhātriṃśat kalā triṃśat kalā mauhūrtiko vidhiḥ // ViP_1,3.8

tāvatsaṃkhyair ahorātraṃ muhūrtair mānuṣaṃ smṛtam
ahorātrāṇi tāvanti māsaḥ pakṣadvayātmakaḥ // ViP_1,3.9

taiḥ ṣaḍbhir ayanaṃ varṣaṃ dve 'yane dakṣiṇottare
ayanaṃ dakṣiṇaṃ rātrir devānām uttaraṃ dinam // ViP_1,3.10

divyair varṣasahasrais tu kṛtatretādisaṃjñitam
caturyugaṃ dvādaśabhis tadvibhāgaṃ nibodha me // ViP_1,3.11

catvāri trīṇi dve caikaṃ kṛtādiṣu yathākramam
divyābdānāṃ sahasrāṇi yugeṣv āhuḥ purāvidaḥ // ViP_1,3.12

tatpramāṇaiḥ śataiḥ saṃdhyā pūrvā tatrābhidhīyate
saṃdhyāṃśakaś ca tattulyo yugasyānantaro hi saḥ // ViP_1,3.13

saṃdhyāsaṃdhyāṃśayor antar yaḥ kālo munisattama
yugākhyaḥ sa tu vijñeyaḥ kṛtatretādisaṃjñitaḥ // ViP_1,3.14

kṛtaṃ tretā dvāparaś ca kaliś caiva caturyugam
procyate tatsahasraṃ ca brahmaṇo divasaṃ mune // ViP_1,3.15

brahmaṇo divase brahman manavas tu caturdaśa
bhavanti parimāṇaṃ ca teṣāṃ kālakṛtaṃ śṛṇu // ViP_1,3.16

saptarṣayaḥ surāḥ śakro manus tatsūnavo nṛpāḥ
ekakāle hi sṛjyante saṃhriyante ca pūrvavat // ViP_1,3.17

caturyugāṇāṃ saṃkhyātā sādhikā hy ekasaptatiḥ
manvantaraṃ manoḥ kālaḥ surādīnāṃ ca sattama // ViP_1,3.18

aṣṭau śatasahasrāṇi divyayā saṃkhyayā smṛtam
dvāpañcāśat tathānyāni sahasrāṇy adhikāni tu // ViP_1,3.19

triṃśatkoṭyas tu saṃpūrṇāḥ saṃkhyātāḥ saṃkhyayā dvija
saptaṣaṣṭis tathānyāni niyutāni mahāmune // ViP_1,3.20

D7 ins.:

dvicatvāriṃśatā yukta śatenāpy adhikās tathā // ViP_1,3.20*22:1

divyāhnaḥ pañcasāhasramāsā daśa dināṣṭakam // ViP_1,3.20*22:2

catur yāmā muhūrtau dvāv aṣṭāv api kalās tathā // ViP_1,3.20*22:3

kāṣṭā saptadaśa dvau ca nimeṣau tadanantaram // ViP_1,3.20*22:4

daivasyaikanimeṣasya saptamo bhāga iṣyate // ViP_1,3.20*22:5

mānuṣābdās tu lakṣyāṇi tathāṣṭādaśa tatparam // ViP_1,3.20*22:6

sahasram aṣṭāviṃśatyā yutāś cābdā catuḥśatī // ViP_1,3.20*22:7

caturviṃśed ahorātre yutā māsāś ca ṣaṭ tathā // ViP_1,3.20*22:8

nāḍyo dvādaśa tāvatyaḥ kalāś ca tadanantaram // ViP_1,3.20*22:9

pañcaviṃśati kāṣṭāś ca nimeṣā daśasāyikā // ViP_1,3.20*22:10

viṃśatiś ca sahasrāṇi kālo 'yam adhikaṃ vinā
manvantarasya saṃkhyeyaṃ mānuṣair vatsarair dvija // ViP_1,3.21

caturdaśaguṇo hy eṣa kālo brāhmam ahaḥ smṛtam
brāhmo naimittiko nāma tasyānte pratisaṃcaraḥ // ViP_1,3.22

tadā hi dahyate sarvaṃ trailokyaṃ bhūrbhuvādikam
janaṃ prayānti tāpārtā maharlokanivāsinaḥ // ViP_1,3.23

ekārṇave tu trailokye brahmā nārāyaṇātmakaḥ
bhogiśayyāgataḥ śete trailokyagrāsabṛṃhitaḥ // ViP_1,3.24

janasthair yogibhir devaś cintyamāno 'bjasaṃbhavaḥ
tatpramāṇāṃ hi tāṃ rātriṃ tadante sṛjate punaḥ // ViP_1,3.25

evaṃ tu brahmaṇo varṣam evaṃ varṣaśataṃ ca yat
śataṃ hi tasya varṣāṇāṃ paramāyur mahātmanaḥ // ViP_1,3.26

ekam asya vyatītaṃ tu parārdhaṃ brahmaṇo 'nagha
tasyānte 'bhūn mahākalpaḥ pādma ity abhiviśrutaḥ // ViP_1,3.27

dvitīyasya parārdhasya vartamānasya vai dvija
vārāha iti kalpo 'yaṃ prathamaḥ parikīrtitaḥ // ViP_1,3.28

[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe tṛtīyo 'dhyāyaḥ ]]

maitreya uvāca:

brahmā nārāyaṇākhyo 'sau kalpādau bhagavān yathā
sasarja sarvabhūtāni tad ācakṣva mahāmune // ViP_1,4.1

parāśara uvāca:

prajāḥ sasarja bhagavān brahmā nārāyaṇātmakaḥ
prajāpatipatir devo yathā tan me niśāmaya // ViP_1,4.2

atītakalpāvasāne niśāsuptotthitaḥ prabhuḥ
sattvodriktas tathā brahmā śūnyaṃ lokam avaikṣata // ViP_1,4.3

nārāyaṇaḥ paro 'cintyaḥ pareṣām api sa prabhuḥ
brahmasvarūpī bhagavān anādiḥ sarvasaṃbhavaḥ // ViP_1,4.4

imaṃ codāharanty atra ślokaṃ nārāyaṇaṃ prati
brahmasvarūpiṇaṃ devaṃ jagataḥ prabhavāpyayam // ViP_1,4.5

āpo nārā iti proktā āpo vai narasūnavaḥ
ayanaṃ tasya tāḥ pūrvaṃ tena nārāyaṇaḥ smṛtaḥ // ViP_1,4.6

toyāntaḥ sa mahīṃ jñātvā jagaty ekārṇave prabhuḥ
anumānāt taduddhāraṃ kartukāmaḥ prajāpatiḥ // ViP_1,4.7

akarot sa tanūm anyāṃ kalpādiṣu yathā purā
matsyakūrmādikāṃ tadvad vārāhaṃ vapur āsthitaḥ // ViP_1,4.8

vedayajñamayaṃ rūpam aśeṣajagataḥ sthitau
sthitaḥ sthirātmā sarvātmā paramātmā prajāpatiḥ // ViP_1,4.9

janalokagataiḥ siddhaiḥ sanakādyair abhiṣṭutaḥ
praviveśa tadā toyam ātmādhāro dharādharaḥ // ViP_1,4.10

nirīkṣya taṃ tadā devī pātālatalam āgatam
tuṣṭāva praṇatā bhūtvā bhaktinamrā vasuṃdharā // ViP_1,4.11

pṛthivy uvāca:

namas te sarvabhūtāya tubhyaṃ śaṅkhagadādhara
mām uddharāsmād adya tvaṃ tvatto 'haṃ pūrvam utthitā // ViP_1,4.12

tvayāham uddhṛtā pūrvaṃ tvanmayāhaṃ janārdana
tathānyāni ca bhūtāni gaganādīny aśeṣataḥ // ViP_1,4.13

namas te paramātmātman puruṣātman namo 'stu te
pradhānavyaktabhūtāya kālabhūtāya te namaḥ // ViP_1,4.14

tvaṃ kartā sarvabhūtānāṃ tvaṃ pātā tvaṃ vināśakṛt
sargādiṣu prabho brahmaviṣṇurudrātmarūpadhṛk // ViP_1,4.15

saṃbhakṣayitvā sakalaṃ jagaty ekārṇavīkṛte
śeṣe tvam eva govinda cintyamāno manīṣibhiḥ // ViP_1,4.16

bhavato yat paraṃ rūpaṃ tan na jānāti kaścana
avatāreṣu yad rūpaṃ tad arcanti divaukasaḥ // ViP_1,4.17

tvām ārādhya paraṃ brahma yātā muktiṃ mumukṣavaḥ
vāsudevam anārādhya ko mokṣaṃ samavāpsyati // ViP_1,4.18

yat kiṃcin manasā grāhyaṃ yad grāhyaṃ cakṣurādibhiḥ
buddhyā ca yat paricchedyaṃ tad rūpam akhilaṃ tava // ViP_1,4.19

tvanmayāhaṃ tvadādhārā tvatsṛṣṭā tvām upāśritā
mādhavīm iti loko 'yam abhidhatte tato hi mām // ViP_1,4.20

jayākhilajñānamaya jaya sthūlamayāvyaya
jayānanta jayāvyakta jaya vyaktamaya prabho
parāparātman viśvātmañ jaya yajñapate 'nagha // ViP_1,4.21

tvaṃ yajñas tvaṃ vaṣaṭkāras tvam oṃkāras tvam agnayaḥ
tvaṃ vedās tvaṃ tadaṅgāni tvaṃ yajñapuruṣo hare // ViP_1,4.22

sūryādayo grahās tārā nakṣatrāṇy akhilāni ca
mūrtāmūrtam adṛśyaṃ ca dṛśyaṃ ca puruṣottama // ViP_1,4.23

D4 ins.:

tathaiva māyayā sarvaṃ tvatto 'ham iva dṛśyate // ViP_1,4.23*23

yac coktaṃ yac ca naivoktaṃ mayātra parameśvara
tat sarvaṃ tvaṃ namas tubhyaṃ bhūyo bhūyo namo namaḥ // ViP_1,4.24

parāśara uvāca:

evaṃ saṃstūyamānas tu pṛthivyā pṛthivīdharaḥ
sāmasvaradhvaniḥ śrīmāñ jagarja parighargharam // ViP_1,4.25

tataḥ samutkṣipya dharāṃ svadaṃṣṭrayā mahāvarāhaḥ sphuṭapadmalocanaḥ
rasātalād utpalapatrasaṃnibhaḥ samutthito nīla ivācalo mahān // ViP_1,4.26

uttiṣṭhatā tena mukhānilāhataṃ tatsaṃplavāmbho janalokasaṃśrayān
sanandanādīn apakalmaṣān munīn cakāra bhūyo 'pi pavitratāspadam // ViP_1,4.27

prayānti toyāni khurāgravikṣate rasātale 'dhaḥ kṛtaśabdasaṃtatam
śvāsānilārtāḥ paritaḥ prayānti siddhā jane ye niyataṃ vasanti // ViP_1,4.28

D5 ins.:

nārāyaṇasyāpi tanur viśanti ... // ViP_1,4.28*24

uttiṣṭhatas tasya jalārdrakukṣer mahāvarāhasya mahīṃ vigṛhya
vidhunvato vedamayaṃ śarīraṃ romāntarasthā munayaḥ stuvanti // ViP_1,4.29

taṃ tuṣṭuvus toṣaparītacetaso loke jane ye nivasanti yoginaḥ
sanandanādyā natinamrakandharā dharādharaṃ dhīrataroddhatekṣaṇam // ViP_1,4.30

jayeśvarāṇāṃ parameśa keśava prabho gadāśaṅkhadharāsicakradhṛk
prasūtināśasthitihetur īśvaras tvam eva nānyat paramaṃ ca yat padam // ViP_1,4.31

pādeṣu vedās tava yūpadaṃṣṭra danteṣu yajñāś citayaś ca vaktre
hutāśajihvo 'si tanūruhāṇi darbhāḥ prabho yajñapumāṃs tvam eva // ViP_1,4.32

vilocane rātryahanī mahātman sarvāspadaṃ brahma paraṃ śiras te
sūktāny aśeṣāṇi saṭākalāpo ghrāṇaṃ samastāni havīṃṣi deva // ViP_1,4.33

sruktuṇḍa sāmasvaradhīranāda prāgvaṃśakāyākhilasatrasaṃdhe
pūrteṣṭadharmaśravaṇo 'si deva sanātanātman bhagavan prasīda // ViP_1,4.34

padakramākrāntam anantam ādi sthitaṃ tvam evākṣara viśvamūrte
viśvasya vidmaḥ parameśvaro 'si prasīda nātho 'si carācarasya // ViP_1,4.35

daṃṣṭrāgravinyastam aśeṣam etad bhūmaṇḍalaṃ nātha vibhāvyate te
vigāhataḥ padmavanaṃ vilagnaṃ sarojinīpatram ivoḍhapaṅkam // ViP_1,4.36

dyāvāpṛthivyor atulaprabhāva yad antaraṃ tad vapuṣā tavaiva
vyāptaṃ jagad vyāptisamarthadīpte hitāya viśvasya vibho bhava tvam // ViP_1,4.37

paramārthas tvam evaiko nānyo 'sti jagataḥ pate
tavaiṣa mahimā yena vyāptam etac carācaram // ViP_1,4.38

yad etad dṛśyate mūrtam etaj jñānātmanas tava
bhrāntijñānena paśyanti jagadrūpam ayoginaḥ // ViP_1,4.39

jñānasvarūpam akhilaṃ jagad etad abuddhayaḥ
arthasvarūpaṃ paśyanto bhrāmyante mohasaṃplave // ViP_1,4.40

ye tu jñānavidaḥ śuddhacetasas te 'khilaṃ jagat
jñānātmakaṃ prapaśyanti tvadrūpaṃ parameśvara // ViP_1,4.41

prasīda sarvasarvātman bhavāya jagatām imām
uddharorvīm ameyātmañ śaṃ no dehy abjalocana // ViP_1,4.42

sattvodrikto 'si bhagavan govinda pṛthivīm imām
samuddhara bhavāyeśa śaṃ no dehy abjalocana // ViP_1,4.43

sargapravṛttir bhavato jagatām upakāriṇī
bhavatv eṣā namas te 'stu śaṃ no dehy abjalocana // ViP_1,4.44

parāśara uvāca:

evaṃ saṃstūyamānas tu paramātmā mahīdharaḥ
ujjahāra kṣitiṃ kṣipraṃ nyastavāṃś ca mahārṇave // ViP_1,4.45

tasyopari jalaughasya mahatī naur iva sthitā
vitatatvāt tu dehasya na mahī yāti saṃplavam // ViP_1,4.46

tataḥ kṣitiṃ samāṃ kṛtvā pṛthivyāṃ so 'cinod girīn
yathāvibhāgaṃ bhagavān anādiḥ sarvasaṃbhavaḥ // ViP_1,4.47

prāksargadagdhān akhilān parvatān pṛthivītale
amoghena prabhāvena sasarjāmoghavāñchitaḥ // ViP_1,4.48

bhūvibhāgaṃ tataḥ kṛtvā saptadvīpaṃ yathātatham
bhūrādyāṃś caturo lokān pūrvavat samakalpayat // ViP_1,4.49

brahmarūpadharo devas tato 'sau rajasā vṛtaḥ
cakāra sṛṣṭiṃ bhagavāṃś caturvaktradharo hariḥ // ViP_1,4.50

nimittamātram evāsau sṛjyānāṃ sargakarmaṇi
pradhānakāraṇībhūtā yato vai sṛjyaśaktayaḥ // ViP_1,4.51

nimittamātraṃ muktvaikaṃ nānyat kiṃcid apekṣyate
nīyate tapatāṃ śreṣṭha svaśaktyā vastu vastutām // ViP_1,4.52

[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe caturtho 'dhyāyaḥ ]]

maitreya uvāca:

yathā sasarja devo 'sau devarṣipitṛdānavān
manuṣyatiryagvṛkṣādīn bhūvyomasalilaukasaḥ // ViP_1,5.1

yadguṇaṃ yatsvabhāvaṃ ca yadrūpaṃ ca jagad dvija
sargādau sṛṣṭavān brahmā tan mamācakṣva vistarāt // ViP_1,5.2

parāśara uvāca:

maitreya kathayāmy eṣa śṛṇuṣva susamāhitaḥ
yathā sasarja devo 'sau devādīn akhilān vibhuḥ // ViP_1,5.3

sṛṣṭiṃ cintayatas tasya kalpādiṣu yathā purā
abuddhipūrvakaḥ sargaḥ prādurbhūtas tamomayaḥ // ViP_1,5.4

tamo moho mahāmohas tāmisro hy andhasaṃjñitaḥ
avidyā pañcaparvaiṣā prādurbhūtā mahātmanaḥ // ViP_1,5.5

pañcadhāvasthitaḥ sargo dhyāyato 'pratibodhavān
bahir antaś cāprakāśaḥ saṃvṛtātmā nagātmakaḥ // ViP_1,5.6

mukhyā nagā yataś coktā mukhyasargas tatas tv ayam // ViP_1,5.7

taṃ dṛṣṭvāsādhakaṃ sargam amanyad aparaṃ punaḥ // ViP_1,5.8

tasyābhidhyāyataḥ sargaṃ tiryaksroto 'bhyavartata
yasmāt tiryakpravṛttaḥ sa tiryaksrotas tataḥ smṛtaḥ // ViP_1,5.9

paśvādayas te vikhyātās tamaḥprāyā hy avedinaḥ
utpathagrāhiṇaś caiva te 'jñāne jñānamāninaḥ // ViP_1,5.10

ahaṃkṛtā ahaṃmānā aṣṭāviṃśadvadhātmakāḥ
antaḥprakāśās te sarve āvṛtāś ca parasparam // ViP_1,5.11

tam apy asādhakaṃ matvā dhyāyato 'nyas tato 'bhavat
ūrdhvasrotas tṛtīyas tu sāttvikordhvam avartata // ViP_1,5.12

te sukhaprītibahulā bahir antaś ca nāvṛtāḥ
prakāśā bahir antaś ca ūrdhvasrotodbhavāḥ smṛtāḥ // ViP_1,5.13

tuṣṭyātmakas tṛtīyas tu devasargas tu sa smṛtaḥ
tasmin sarge 'bhavat prītir niṣpanne brahmaṇas tathā // ViP_1,5.14

tato 'nyaṃ sa tadā dadhyau sādhakaṃ sargam uttamam
asādhakāṃs tu tāñ jñātvā mukhyasargādisaṃbhavān // ViP_1,5.15

tathābhidhyāyatas tasya satyābhidhyāyinas tataḥ
prādurbhūtas tadāvyaktād arvāksrotas tu sādhakaḥ // ViP_1,5.16

yasmād arvāg vyavartanta tato 'rvāksrotasas tu te
te ca prakāśabahulās tamoudriktā rajo'dhikāḥ // ViP_1,5.17

tasmāt te duḥkhabahulā bhūyo bhūyaś ca kāriṇaḥ
prakāśā bahir antaś ca manuṣyāḥ sādhakās tu te // ViP_1,5.18

D2 ins.:

pañcamo 'nugrahaḥ sargaḥ sa caturdhā vyavasthitaḥ // ViP_1,5.18*25:1

viparyayeṇa cāśaktyā siddhyā tuṣṭyā tathaiva ca // ViP_1,5.18*25:2

nivṛttaṃ vartamānaṃ ca sarve jānanti vai punaḥ // ViP_1,5.18*25:3

bhūtādikānāṃ bhūtānāṃ ṣaṣṭhaḥ sargaḥ sa ucyate // ViP_1,5.18*25:4

te parigrāhiṇaḥ sarge saṃvibhāganatāḥ sadā // ViP_1,5.18*25:5

krodhanāś cāpy aśīlāś ca jñeyā bhūtādikās tu te // ViP_1,5.18*25:6

ity ete kathitāḥ sargāḥ ṣaḍ atra munisattama
prathamo mahataḥ sargo vijñeyo brahmaṇas tu saḥ // ViP_1,5.19

tanmātrāṇāṃ dvitīyaś ca bhūtasargas tu sa smṛtaḥ
vaikārikas tṛtīyas tu sarga aindriyakaḥ smṛtaḥ // ViP_1,5.20

ity eṣa prākṛtaḥ sargaḥ saṃbhūto buddhipūrvakaḥ
mukhyasargaś caturthas tu mukhyā vai sthāvarāḥ smṛtāḥ // ViP_1,5.21

pañcamas tu ca yaḥ proktas tairyagyonyaḥ sa ucyate
tatordhvasrotasāṃ ṣaṣṭho devasargas tu sa smṛtaḥ // ViP_1,5.22

tato 'rvāksrotasāṃ sargaḥ saptamaḥ sa tu mānuṣaḥ // ViP_1,5.23

aṣṭamo 'nugrahaḥ sargaḥ sāttvikas tāmasaś ca saḥ
pañcaite vaikṛtāḥ sargāḥ prākṛtās tu trayaḥ smṛtāḥ // ViP_1,5.24

prākṛto vaikṛtaś caiva kaumāro navamaḥ smṛtaḥ
ity ete vai samākhyātā nava sargāḥ prajāpateḥ // ViP_1,5.25

prākṛtā vaikṛtāś caiva jagato mūlahetavaḥ
sṛjato jagadīśasya kim anyac chrotum icchasi // ViP_1,5.26

maitreya uvāca:

saṃkṣepāt kathitaḥ sargo devādīnāṃ mune tvayā
vistarāc chrotum icchāmi tvatto munivarottama // ViP_1,5.27

parāśara uvāca:

karmabhir bhāvitāḥ pūrvaiḥ kuśalākuśalais tu tāḥ
khyātyā tayā hy anirmuktāḥ saṃhāre 'py upasaṃhṛtāḥ // ViP_1,5.28

sthāvarāntāḥ surādyās tu prajā brahmaṃś caturvidhāḥ
brahmaṇaḥ kurvataḥ sṛṣṭiṃ jajñire mānasās tu tāḥ // ViP_1,5.29

tato devāsurapitṝn manuṣyāṃś ca catuṣṭayam
sisṛkṣur ambhāṃsy etāni svam ātmānam ayūyujat // ViP_1,5.30

yuktātmanas tamomātrā udriktābhūt prajāpateḥ
sisṛkṣor jaghanāt pūrvam asurā jajñire tataḥ // ViP_1,5.31

utsasarja tatas tāṃ tu tamomātrātmikāṃ tanum
sā tu tyaktā tatas tena maitreyābhūd vibhāvarī // ViP_1,5.32

sisṛkṣur anyadehasthaḥ prītim āpa tataḥ surāḥ
sattvodriktāḥ samudbhūtā mukhato brahmaṇo dvija // ViP_1,5.33

tyaktā sāpi tanus tena sattvaprāyam abhūd dinam
tato hi balino rātrāv asurā devatā divā // ViP_1,5.34

sattvamātrātmikām eva tato 'nyāṃ jagṛhe tanum
pitṛvan manyamānasya pitaras tasya jajñire // ViP_1,5.35

utsasarja pitṝn sṛṣṭvā tatas tām api sa prabhuḥ
sā cotsṛṣṭābhavat saṃdhyā dinanaktāntarasthitā // ViP_1,5.36

rajomātrātmikām anyāṃ jagṛhe sa tanuṃ tataḥ
rajomātrotkaṭā jātā manuṣyā dvijasattama // ViP_1,5.37

tām apy āśu sa tatyāja tanuṃ sadyaḥ prajāpatiḥ
jyotsnā samabhavat sāpi prāksaṃdhyā yābhidhīyate // ViP_1,5.38

jyotsnāgame tu balino manuṣyāḥ pitaras tathā
maitreya saṃdhyāsamaye tasmād ete bhavanti vai // ViP_1,5.39

jyotsnā rātryahanī saṃdhyā catvāry etāni vai vibhoḥ
brahmaṇas tu śarīrāṇi triguṇopāśrayāṇi tu // ViP_1,5.40

rajomātrātmikām eva tato 'nyāṃ jagṛhe tanum
tataḥ kṣud brahmaṇo jātā jajñe kopas tayā tataḥ // ViP_1,5.41

kṣutkṣāmān andhakāre 'tha so 'sṛjad bhagavān prabhuḥ
virūpāḥ śmaśrulā jātās te 'bhyadhāvanta taṃ prabhum // ViP_1,5.42

maivaṃ bho rakṣyatām eṣa yair uktaṃ rākṣasās tu te
ūcuḥ khādāma ity anye ye te yakṣās tu jakṣaṇāt // ViP_1,5.43

apriyān atha tān dṛṣṭvā keśāḥ śīryanta vedhasaḥ
hīnāś ca śiraso bhūyaḥ samārohanta tacchiraḥ // ViP_1,5.44

sarpaṇāt te 'bhavan sarpā hīnatvād ahayaḥ smṛtāḥ
tataḥ kruddho jagatsraṣṭā krodhātmāno vinirmame
varṇena kapiśenogrā bhūtās te piśitāśanāḥ // ViP_1,5.45

dhyāyato 'ṅgāt samudbhūtā gandharvās tasya tatkṣaṇāt
pibanto jajñire vācaṃ gandharvās tena te dvija // ViP_1,5.46

etāni sṛṣṭvā bhagavān brahmā tacchakticoditaḥ
tataḥ svacchandato 'nyāni vayāṃsi vayaso 'sṛjat // ViP_1,5.47

avayo vakṣasaś cakre mukhato 'jāḥ sa sṛṣṭavān
sṛṣṭavān udarād gāś ca pārśvābhyāṃ ca prajāpatiḥ // ViP_1,5.48

padbhyāṃ cāśvān samātaṅgān rāsabhān gavayān mṛgān
uṣṭrān aśvatarāṃś caiva nyaṅkūn anyāś ca jātayaḥ // ViP_1,5.49

oṣadhyaḥ phalamūlinyo romabhyas tasya jajñire
tretāyugamukhe brahmā kalpasyādau dvijottama
sṛṣṭvā paśvoṣadhīḥ samyag yuyoja sa tadādhvare // ViP_1,5.50

gaur ajaḥ puruṣo meṣā aśvāśvataragardabhāḥ
etān grāmyān paśūn āhur āraṇyāṃś ca nibodha me // ViP_1,5.51

śvāpado dvikhuro hastī vānaraḥ pakṣipañcamāḥ
audakāḥ paśavaḥ ṣaṣṭhāḥ saptamās tu sarīsṛpāḥ // ViP_1,5.52

gāyatraṃ ca ṛcaś caiva trivṛtsāma rathantaram
agniṣṭomaṃ ca yajñānāṃ nirmame prathamān mukhāt // ViP_1,5.53

yajūṃṣi traiṣṭubhaṃ chandaḥ stomaṃ pañcadaśaṃ tathā
bṛhat sāma tathokthaṃ ca dakṣiṇād asṛjan mukhāt // ViP_1,5.54

sāmāni jagatīchandaḥ stomaṃ saptadaśaṃ tathā
vairūpam atirātraṃ ca paścimād asṛjan mukhāt // ViP_1,5.55

ekaviṃśam atharvāṇam āptoryāmāṇam eva ca
anuṣṭubhaṃ sa vairājam uttarād asṛjan mukhāt // ViP_1,5.56

uccāvacāni bhūtāni gātrebhyas tasya jajñire
devāsurapitṝn sṛṣṭvā manuṣyāṃś ca prajāpatiḥ // ViP_1,5.57

tataḥ punaḥ sasarjādau sa kalpasya pitāmahaḥ
yakṣān piśācān gandharvān tathaivāpsarasāṃ gaṇān // ViP_1,5.58

narakiṃnararakṣāṃsi vayaḥpaśumṛgoragān
avyayaṃ ca vyayaṃ caiva yad idaṃ sthāṇujaṅgamam // ViP_1,5.59

tat sasarja tadā brahmā bhagavān ādikṛd vibhuḥ
teṣāṃ ye yāni karmāṇi prāksṛṣṭyāṃ pratipedire
tāny eva pratipadyante sṛjyamānāḥ punaḥ punaḥ // ViP_1,5.60

hiṃsrāhiṃsre mṛdukrūre dharmādharmāv ṛtānṛte
tadbhāvitāḥ prapadyante tasmāt tat tasya rocate // ViP_1,5.61

indriyārtheṣu bhūteṣu śarīreṣu ca sa prabhuḥ
nānātvaṃ viniyogāṃś ca dhātaivaṃ vyasṛjat svayam // ViP_1,5.62

nāmarūpaṃ ca bhūtānāṃ kṛtyānāṃ ca prapañcanam
vedaśabdebhya evādau devādīnāṃ cakāra saḥ // ViP_1,5.63

ṛṣīṇāṃ nāmadheyāni yathā vedaśrutāni vai
yathā niyogayogyāni sarveṣām api so 'karot // ViP_1,5.64

yathartuṣv ṛtuliṅgāni nānārūpāṇi paryaye
dṛśyante tāni tāny eva tathā bhāvā yugādiṣu // ViP_1,5.65

karoty evaṃvidhāṃ sṛṣṭiṃ kalpādau sa punaḥ punaḥ
sisṛkṣāśaktiyukto 'sau sṛjyaśaktipracoditaḥ // ViP_1,5.66

[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe pañcamo 'dhyāyaḥ ]]

maitreya uvāca:

arvāksrotas tu kathito bhavatā yas tu mānuṣaḥ
brahman vistarato brūhi brahmā tam asṛjad yathā // ViP_1,6.1

yathā ca varṇān asṛjad yadguṇāṃś ca mahāmune
yac ca teṣāṃ smṛtaṃ karma viprādīnāṃ tad ucyatām // ViP_1,6.2

parāśara uvāca:

satyābhidhyāyinaḥ pūrvaṃ sisṛkṣor brahmaṇo jagat
ajāyanta dvijaśreṣṭha sattvodriktā mukhāt prajāḥ // ViP_1,6.3

vakṣaso rajasodriktās tathānyā brahmaṇo 'bhavan
rajasā tamasā caiva samudriktās tathorutaḥ // ViP_1,6.4

padbhyām anyāḥ prajā brahmā sasarja dvijasattama
tamaḥpradhānās tāḥ sarvāś cāturvarṇyam idaṃ tataḥ // ViP_1,6.5

brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyāḥ śūdrāś ca dvijasattama
pādoruvakṣaḥsthalato mukhataś ca samudgatāḥ // ViP_1,6.6

yajñaniṣpattaye sarvam etad brahmā cakāra vai
cāturvarṇyaṃ mahābhāga yajñasādhanam uttamam // ViP_1,6.7

yajñair āpyāyitā devā vṛṣṭyutsargeṇa vai prajāḥ
āpyāyayante dharmajña yajñāḥ kalyāṇahetavaḥ // ViP_1,6.8

niṣpādyante narais tais tu svakarmābhirataiḥ sadā
viśuddhācaraṇopetaiḥ sadbhiḥ sanmārgagāmibhiḥ // ViP_1,6.9

svargāpavargau mānuṣyāt prāpnuvanti narā mune
yad vābhirucitaṃ sthānaṃ tad yānti manujā dvija // ViP_1,6.10

prajās tā brahmaṇā sṛṣṭāś cāturvarṇyavyavasthitau
samyakchraddhāḥ samācārapravaṇā munisattama // ViP_1,6.11

yathecchāvāsaniratāḥ sarvabādhāvivarjitāḥ
śuddhāntaḥkaraṇāḥ śuddhāḥ sarvānuṣṭhānanirmalāḥ // ViP_1,6.12

śuddhe ca tāsāṃ manasi śuddhe 'ntaḥsaṃsthite harau
śuddhajñānaṃ prapaśyanti viṣṇvākhyaṃ yena tat padam // ViP_1,6.13

tataḥ kālātmako yo 'sau sa cāṃśaḥ kathito hareḥ
sa pātayaty aghaṃ ghoram alpam alpālpasāravat // ViP_1,6.14

adharmabījam udbhūtaṃ tamolobhasamudbhavam
prajāsu tāsu maitreya rāgādikam asādhakam // ViP_1,6.15

tataḥ sā sahajā siddhis teṣāṃ nātīva jāyate
rasollāsādayaś cānyāḥ siddhayo 'ṣṭau bhavanti yāḥ // ViP_1,6.16

tāsu kṣīṇāsv aśeṣāsu vardhamāne ca pātake
dvandvābhibhavaduḥkhārtās tā bhavanti tataḥ prajāḥ // ViP_1,6.17

tato durgāṇi tāś cakrur vārkṣaṃ pārvatam audakam
kṛtrimaṃ ca tathā durgaṃ purakharvaṭakādi yat // ViP_1,6.18

gṛhāṇi ca yathānyāyaṃ teṣu cakruḥ purādiṣu
śītātapādibādhānāṃ praśamāya mahāmate // ViP_1,6.19

pratīkāram imaṃ kṛtvā śītādes tāḥ prajāḥ punaḥ
vārtopāyaṃ tataś cakrur hastasiddhiṃ ca karmajām // ViP_1,6.20

vrīhayaś ca yavāś caiva godhūmā aṇavas tilāḥ
priyaṃgavo hy udārāś ca koradūṣāḥ satīnakāḥ // ViP_1,6.21

māṣā mudgā masūrāś ca niṣpāvāḥ sakulatthakāḥ
āḍhakyaś caṇakāś caiva śaṇāḥ saptadaśa smṛtāḥ // ViP_1,6.22

ity etā oṣadhīnāṃ tu grāmyānāṃ jātayo mune
oṣadhyo yajñiyāś caiva grāmyāraṇyāś caturdaśa // ViP_1,6.23

vrīhayaḥ sayavā māṣā godhūmā aṇavas tilāḥ
priyaṃgusaptamā hy etā aṣṭamās tu kulatthakāḥ // ViP_1,6.24

śyāmākās tv atha nīvārā jartilāḥ sagavedhukāḥ
tathā veṇuyavāḥ proktās tadvan markaṭakā mune // ViP_1,6.25

grāmyāraṇyāḥ smṛtā hy etā oṣadhyas tu caturdaśa
yajñaniṣpattaye yajñas tathāsāṃ hetur uttamaḥ // ViP_1,6.26

etāś ca saha yajñena prajānāṃ kāraṇaṃ param
parāvaravidaḥ prājñās tato yajñān vitanvate // ViP_1,6.27

ahany ahany anuṣṭhānaṃ yajñānāṃ munisattama
upakārakaraṃ puṃsāṃ kriyamāṇāghaśāntidam // ViP_1,6.28

yeṣāṃ tu kālasṛṣṭo 'sau pāpabindur mahāmate
cetaḥsu vavṛdhe cakrus te na yajñeṣu mānasam // ViP_1,6.29

vedavādāṃs tathā vedān yajñakarmādikaṃ ca yat
tat sarvaṃ nindamānās te yajñavyāsedhakāriṇaḥ // ViP_1,6.30

pravṛttimārgavyucchittikāriṇo vedanindakāḥ
durātmāno durācārā babhūvuḥ kuṭilāśayāḥ // ViP_1,6.31

saṃsiddhāyāṃ tu vārtāyāṃ prajāḥ sṛṣṭvā prajāpatiḥ
maryādāṃ sthāpayām āsa yathāsthānaṃ yathāguṇam // ViP_1,6.32

varṇānām āśramāṇāṃ ca dharmān dharmabhṛtāṃ vara
lokāṃś ca sarvavarṇānāṃ samyagdharmānupālinām // ViP_1,6.33

prājāpatyaṃ brāhmaṇānāṃ smṛtaṃ sthānaṃ kriyāvatām
sthānam aindraṃ kṣatriyāṇāṃ saṃgrāmeṣv anivartinām // ViP_1,6.34

vaiśyānāṃ mārutaṃ sthānaṃ svadharmaniratātmanām
gāndharvaṃ śūdrajātīnāṃ paricaryānuvartinām // ViP_1,6.35

aṣṭāśītisahasrāṇi munīnām ūrdhvaretasām
smṛtaṃ teṣāṃ tu yat sthānaṃ tad eva guruvāsinām // ViP_1,6.36

saptarṣīṇāṃ tu yat sthānaṃ smṛtaṃ tad vai vanaukasām
prājāpatyaṃ gṛhasthānāṃ brāhmaṃ saṃnyāsināṃ smṛtam // ViP_1,6.37

yoginām amṛtaṃ sthānaṃ yad viṣṇoḥ paramaṃ padam // ViP_1,6.38

ekāntinaḥ sadā brahmadhyāyino yogino hi ye
teṣāṃ tat paramaṃ sthānaṃ yad vai paśyanti sūrayaḥ // ViP_1,6.39

gatvā gatvā nivartante candrasūryādayo grahāḥ
adyāpi na nivartante dvādaśākṣaracintakāḥ // ViP_1,6.40

tāmisram andhatāmisraṃ mahārauravarauravau
asipatravanaṃ ghoraṃ kālasūtram avīcimat // ViP_1,6.41

vinindakānāṃ vedasya yajñavyāsedhakāriṇām
sthānam etat samākhyātaṃ svadharmatyāginaś ca ye // ViP_1,6.42

[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe ṣaṣṭho 'dhyāyaḥ ]]

parāśara uvāca:

tato 'bhidhyāyatas tasya jajñire mānasāḥ prajāḥ
taccharīrasamutpannaiḥ kāryais taiḥ karaṇaiḥ saha
kṣetrajñāḥ samavartanta gātrebhyas tasya dhīmataḥ // ViP_1,7.1

te sarve samavartanta ye mayā prāg udāhṛtāḥ
devādyāḥ sthāvarāntāś ca traiguṇyaviṣaye sthitāḥ // ViP_1,7.2

evaṃ bhūtāni sṛṣṭāni carāṇi sthāvarāṇi ca // ViP_1,7.3

yadāsya tāḥ prajāḥ sarvā na vyavardhanta dhīmataḥ
tadānyān mānasān putrān sadṛśān ātmano 'sṛjat // ViP_1,7.4

bhṛguṃ pulastyaṃ pulahaṃ kratum aṅgirasaṃ tathā
marīciṃ dakṣam atriṃ ca vasiṣṭhaṃ caiva mānasān // ViP_1,7.5

nava brahmāṇa ity ete purāṇe niścayaṃ gatāḥ // ViP_1,7.6

B2,D3,4,T,G2,3,M0,ed. Veṅk. ins.:

khyātiṃ bhūtiṃ ca saṃbhūtiṃ kṣamāṃ prītiṃ tathaiva ca // ViP_1,7.6*26:1

sannatiṃ ca tathaivorjām anasūyāṃ tathaiva ca // ViP_1,7.6*26:2

prasūtiṃ ca tataḥ sṛṣṭvā dadau teṣāṃ mahātmanām // ViP_1,7.6*26:3

patnyo bhavadhvam ity uktvā teṣām eva tu dattavān // ViP_1,7.6*26:4

sanandanādayo ye ca pūrvaṃ sṛṣṭās tu vedhasā
na te lokeṣv asajjanta nirapekṣāḥ prajāsu te // ViP_1,7.7

sarve te 'bhyāgatajñānā vītarāgā vimatsarāḥ
teṣv evaṃ nirapekṣeṣu lokasṛṣṭau mahātmanaḥ
brahmaṇo 'bhūn mahān krodhas trailokyadahanakṣamaḥ // ViP_1,7.8

tasya krodhasamudbhūtaṃ jvālāmālāvidīpitam
brahmaṇo 'bhūt tadā sarvaṃ trailokyam akhilaṃ mune // ViP_1,7.9

bhrukuṭīkuṭilāt tasya lalāṭāt krodhadīpitāt
samutpannas tadā rudro madhyāhnārkasamaprabhaḥ
ardhanārīnaravapuḥ pracaṇḍo 'tiśarīravān // ViP_1,7.10

vibhajātmānam ity uktvā taṃ brahmāntardadhe tataḥ // ViP_1,7.11

tathokto 'sau dvidhā strītvaṃ puruṣatvaṃ tathākarot
bibheda puruṣatvaṃ ca daśadhā caikadhā ca saḥ // ViP_1,7.12

saumyāsaumyais tathā śānta(a)śāntaiḥ strītvaṃ ca sa prabhuḥ
bibheda bahudhā devaḥ svarūpair asitaiḥ sitaiḥ // ViP_1,7.13

tato brahmātmasaṃbhūtaṃ pūrvaṃ svāyambhuvaṃ prabhuḥ
ātmānam eva kṛtavān prājāpatye manuṃ dvija // ViP_1,7.14

śatarūpāṃ ca tāṃ nārīṃ taponirdhūtakalmaṣām
svāyambhuvo manur devaḥ patnītve jagṛhe vibhuḥ // ViP_1,7.15

tasmāc ca puruṣād devī śatarūpā vyajāyata
priyavratottānapādau prasūtyākūtisaṃjñitam
kanyādvayaṃ ca dharmajña rūpaudāryaguṇānvitam // ViP_1,7.16

dadau prasūtiṃ dakṣāya ākūtiṃ rucaye purā
prajāpatiḥ sa jagrāha tayor jajñe sadakṣiṇaḥ
putro yajño mahābhāga dampatyor mithunaṃ tataḥ // ViP_1,7.17

yajñasya dakṣiṇāyāṃ tu putrā dvādaśa jajñire
yāmā iti samākhyātā devāḥ svāyambhuve manau // ViP_1,7.18

prasūtyāṃ ca tathā dakṣaś catasro viṃśatiṃ tathā
sasarja kanyās tāsāṃ tu samyaṅ nāmāni me śṛṇu // ViP_1,7.19

śraddhā lakṣmīr dhṛtis tuṣṭir puṣṭir medhā kriyā tathā
buddhir lajjā vapuḥ śāntiḥ siddhiḥ kīrtis trayodaśī // ViP_1,7.20

patnyarthaṃ pratijagrāha dharmo dākṣāyaṇīḥ prabhuḥ
tābhyaḥ śiṣṭā yavīyasya ekādaśa sulocanāḥ // ViP_1,7.21

khyātiḥ saty atha saṃbhūtiḥ smṛtiḥ prītiḥ kṣamā tathā
sannatiś cānasūyā ca ūrjā svāhā svadhā tathā // ViP_1,7.22

bhṛgur bhavo marīciś ca tathā caivāṅgirā muniḥ
pulastyaḥ pulahaś caiva kratuś carṣivaras tathā // ViP_1,7.23

atrir vasiṣṭho vahniś ca pitaraś ca yathākramam
khyātyādyā jagṛhuḥ kanyā munayo munisattama // ViP_1,7.24

śraddhā kāmaṃ calā darpaṃ niyamaṃ dhṛtir ātmajam
saṃtoṣaṃ ca tathā tuṣṭir lobhaṃ puṣṭir asūyata // ViP_1,7.25

medhā śrutaṃ kriyā daṇḍaṃ nayaṃ vinayam eva ca
bodhaṃ buddhis tathā lajjā vinayaṃ vapur ātmajam
vyavasāyaṃ prajajñe vai kṣemaṃ śāntir asūyata // ViP_1,7.26

sukhaṃ siddhir yaśaḥ kīrtir ity ete dharmasūnavaḥ
kāmād ratiḥ sutaṃ harṣaṃ dharmapautram asūyata // ViP_1,7.27

hiṃsā bhāryā tv adharmasya tayor jajñe tathānṛtam
kanyā ca nikṛtis tābhyāṃ bhayaṃ narakam eva ca // ViP_1,7.28

māyā ca vedanā caiva mithunaṃ tv idam etayoḥ
tayor jajñe 'tha vai māyā mṛtyuṃ bhūtāpahāriṇam // ViP_1,7.29

vedanā svasutaṃ cāpi duḥkhaṃ jajñe 'tha rauravāt
mṛtyor vyādhijarāśokatṛṣṇākrodhāś ca jajñire // ViP_1,7.30

duḥkhottarāḥ smṛtā hy ete sarve cādharmalakṣaṇāḥ
naiṣāṃ bhāryāsti putro vā te sarve hy ūrdhvaretasaḥ // ViP_1,7.31

raudrāṇy etāni rūpāṇi viṣṇor munivarātmaja
nityapralayahetutvaṃ jagato 'sya prayānti vai // ViP_1,7.32

dakṣo marīcir atriś ca bhṛgvādyāś ca prajeśvarāḥ
jagaty atra mahābhāga nityaṃ sargasya hetavaḥ // ViP_1,7.33

manavo manuputrāś ca bhūpā vīryadharāś ca ye
sanmārgābhiratāḥ śūrās te nityaṃ sthitikāriṇaḥ // ViP_1,7.34

maitreya uvāca:

yeyaṃ nityasthitir brahman nityasargas tatheritaḥ
nityābhāvaś ca teṣāṃ vai svarūpaṃ mama kathyatām // ViP_1,7.35

parāśara uvāca:

sargasthitivināśāṃś ca bhagavān madhusūdanaḥ
tais tai rūpair acintyātmā karoty avyāhatān vibhuḥ // ViP_1,7.36

naimittikaḥ prākṛtikas tathaivātyantiko dvija
nityaś ca sarvabhūtānāṃ pralayo 'yaṃ caturvidhaḥ // ViP_1,7.37

brāhmo naimittikas tatra yac chete jagataḥ patiḥ
prayāti prākṛte caiva brahmāṇḍaṃ prakṛtau layam // ViP_1,7.38

jñānād ātyantikaḥ prokto yoginaḥ paramātmani
nityaḥ sadaiva jātānāṃ yo vināśo divāniśam // ViP_1,7.39

prasūtiḥ prakṛter yā tu sā sṛṣṭiḥ prākṛtā smṛtā
dainaṃdinī tathā proktā yāntarapralayād anu // ViP_1,7.40

bhūtāny anudinaṃ yatra jāyante munisattama
nityasargo hi sa proktaḥ purāṇārthavicakṣaṇaiḥ // ViP_1,7.41

evaṃ sarvaśarīreṣu bhagavān bhūtabhāvanaḥ
saṃsthitaḥ kurute viṣṇur utpattisthitisaṃyamān // ViP_1,7.42

sṛṣṭisthitivināśānāṃ śaktayaḥ sarvadehiṣu
vaiṣṇavyaḥ parivartante maitreyāharniśaṃ sadā // ViP_1,7.43

guṇatrayamayaṃ hy etad brahmañ chaktitrayaṃ mahat
yo 'tiyāti sa yāty eva paraṃ nāvartate punaḥ // ViP_1,7.44

[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe saptamo 'dhyāyaḥ ]]

parāśara uvāca:

kathitas tāmasaḥ sargo brahmaṇas te mahāmune
rudrasargaṃ pravakṣyāmi tan me nigadataḥ śṛṇu // ViP_1,8.1

kalpādāv ātmanas tulyaṃ sutaṃ pradhyāyatas tataḥ
prādur āsīt prabhor aṅke kumāro nīlalohitaḥ // ViP_1,8.2

rudan vai susvaraṃ so 'tha dravaṃś ca dvijasattama
kiṃ rodiṣīti taṃ brahmā rudantaṃ pratyuvāca ha // ViP_1,8.3

nāma dehīti taṃ so 'tha pratyuvāca prajāpatiḥ
rudras tvaṃ deva nāmnāsi mā rodīr dhairyam āvaha
evam uktaḥ punaḥ so 'tha saptakṛtvo ruroda vai // ViP_1,8.4

tato 'nyāni dadau tasmai sapta nāmāni sa prabhuḥ
sthānāni caiṣām aṣṭānāṃ patnīḥ putrāṃś ca vai vibhuḥ // ViP_1,8.5

bhavaṃ śarvam atheśānaṃ tathā paśupatiṃ dvija
bhīmam ugraṃ mahādevam uvāca sa pitāmahaḥ // ViP_1,8.6

cakre nāmāny athaitāni sthānāny eṣāṃ cakāra saḥ
sūryo jalaṃ mahī vāyur vahnir ākāśam eva ca
dīkṣito brāhmaṇaḥ soma ity etās tanavaḥ kramāt // ViP_1,8.7

suvarcalā tathaivoṣā vikeśī cāparā śivā
svāhā diśas tathā dīkṣā rohiṇī ca yathākramam // ViP_1,8.8

sūryādīnāṃ naraśreṣṭha rudrādyair nāmabhiḥ saha
patnyaḥ smṛtā mahābhāga tadapatyāni me śṛṇu // ViP_1,8.9

yeṣāṃ sūtiprasūtaiś ca idam āpūritaṃ jagat // ViP_1,8.10

śanaiścaras tathā śukro lohitāṅgo manojavaḥ
skandaḥ svargo 'tha santāno budhaś cānukramāt sutāḥ // ViP_1,8.11

evaṃprakāro rudro 'sau satīṃ bhāryām avindata
dakṣakopāc ca tatyāja sā satī svaṃ kalevaram // ViP_1,8.12

D3,5,G3,M0,ed. Veṅk. ins.:

upayeme duhitaraṃ dakṣasyaiva prajāpateḥ // ViP_1,8.12*27

himavadduhitā sābhūn menāyāṃ dvijasattama
upayeme punaś comām ananyāṃ bhagavān bhavaḥ // ViP_1,8.13

devau dhātṛvidhātārau bhṛgoḥ khyātir asūyata
śriyaṃ ca devadevasya patnī nārāyaṇasya yā // ViP_1,8.14

maitreya uvāca:

kṣīrābdhau śrīḥ samutpannā śrūyate 'mṛtamanthane
bhṛgoḥ khyātyāṃ samutpannety etad āha kathaṃ bhavān // ViP_1,8.15

parāśara uvāca:

nityaivaiṣā jaganmātā viṣṇoḥ śrīr anapāyinī
yathā sarvagato viṣṇus tathaiveyaṃ dvijottama // ViP_1,8.16

artho viṣṇur iyaṃ vāṇī nītir eṣā nayo hariḥ
bodho viṣṇur iyaṃ buddhir dharmo 'sau satkriyā tv iyam // ViP_1,8.17

sraṣṭā viṣṇur iyaṃ sṛṣṭiḥ śrīr bhūmir bhūdharo hariḥ
saṃtoṣo bhagavāṃl lakṣmīs tuṣṭir maitreya śāśvatī // ViP_1,8.18

icchā śrīr bhagavān kāmo yajño 'sau dakṣiṇā tu sā
ājyāhutir asau devī puroḍāśo janārdanaḥ // ViP_1,8.19

patnīśālā mune lakṣmīḥ prāgvaṃśo madhusūdanaḥ
citir lakṣmīr harir yūpa idhmā śrīr bhagavān kuśaḥ // ViP_1,8.20

sāmasvarūpī bhagavān udgītiḥ kamalālayā
svāhā lakṣmīr jagannātho vāsudevo hutāśanaḥ // ViP_1,8.21

śaṃkaro bhagavāñ chaurir gaurī lakṣmīr dvijottama
maitreya keśavaḥ sūryas tatprabhā kamalālayā // ViP_1,8.22

viṣṇuḥ pitṛgaṇaḥ padmā svadhā śāśvatapuṣṭidā
dyauḥ śrīḥ sarvātmako viṣṇur avakāśo 'tivistaraḥ // ViP_1,8.23

śaśāṅkaḥ śrīdharaḥ kāntiḥ śrīs tasyaivānapāyinī
dhṛtir lakṣmīr jagacceṣṭā vāyuḥ sarvatrago hariḥ // ViP_1,8.24

jaladhir dvija govindas tadvelā śrīr mahāmate
lakṣmīsvarūpam indrāṇī devendro madhusūdanaḥ // ViP_1,8.25

yamaś cakradharaḥ sākṣād dhūmorṇā kamalālayā
ṛddhiḥ śrīḥ śrīdharo devaḥ svayam eva dhaneśvaraḥ // ViP_1,8.26

gaurī lakṣmīr mahābhāgā keśavo varuṇaḥ svayam
śrīr devasenā viprendra devasenāpatir hariḥ // ViP_1,8.27

avaṣṭambho gadāpāṇiḥ śaktir lakṣmīr dvijottama
kāṣṭhā lakṣmīr nimeṣo 'sau muhūrto 'sau kalā tu sā // ViP_1,8.28

jyotsnā lakṣmīḥ pradīpo 'sau sarvaḥ sarveśvaro hariḥ
latābhūtā jaganmātā śrīr viṣṇur drumasaṃsthitiḥ // ViP_1,8.29

vibhāvarī śrīr divaso devaś cakragadādharaḥ
varaprado varo viṣṇur vadhūḥ padmavanālayā // ViP_1,8.30

nadasvarūpī bhagavāñ śrīr nadīrūpasaṃsthitā
dhvajaś ca puṇḍarīkākṣaḥ patākā kamalālayā // ViP_1,8.31

tṛṣṇā lakṣmīr jagatsvāmī lobho nārāyaṇaḥ paraḥ
ratirāgau ca dharmajña lakṣmīr govinda eva ca // ViP_1,8.32

kiṃ vātra bahunoktena saṃkṣepeṇedam ucyate // ViP_1,8.33

devatiryaṅmanuṣyeṣu puṃnāmni bhagavān hariḥ
strīnāmni lakṣmīr maitreya nānayor vidyate param // ViP_1,8.34

[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe 'ṣṭamo 'dhyāyaḥ ]]

parāśara uvāca:

idaṃ ca śṛṇu maitreya yat pṛṣṭo 'ham iha tvayā
śrīsaṃbaddhaṃ mayāpy etac śrutam āsīn marīcitaḥ // ViP_1,9.1

durvāsāḥ śaṃkarasyāṃśaś cacāra pṛthivīm imām
sa dadarśa srajaṃ divyām ṛṣir vidyādharīkare // ViP_1,9.2

saṃtānakānām akhilaṃ yasyā gandhena vāsitam
atisevyam abhūd brahman tad vanaṃ vanacāriṇām // ViP_1,9.3

unmattavratadhṛg vipraḥ sa dṛṣṭvā śobhanāṃ srajam
tāṃ yayāce varārohāṃ vidyādharavadhūṃ tataḥ // ViP_1,9.4

yācitā tena tanvaṅgī mālāṃ vidyādharāṅganā
dadau tasmai viśālākṣī sādaraṃ praṇipatya tam // ViP_1,9.5

tām ādāyātmano mūrdhni srajam unmattarūpadhṛk
kṛtvā sa vipro maitreya paribabhrāma medinīm // ViP_1,9.6

sa dadarśa samāyāntam unmattairāvatasthitam
trailokyādhipatiṃ devaṃ saha devaiḥ śacīpatim // ViP_1,9.7

tām ātmanaḥ sa śirasaḥ srajam unmattaṣaṭpadām
ādāyāmararājāya cikṣeponmattavan muniḥ // ViP_1,9.8

gṛhītvāmararājena srag airāvatamūrdhani
nyastā rarāja kailāsaśikhare jāhnavī yathā // ViP_1,9.9

madāndhakāritākṣo 'sau gandhākṛṣṭena vāraṇaḥ
kareṇāghrāya cikṣepa tāṃ srajaṃ dharaṇītale // ViP_1,9.10

tataś cukrodha bhagavān durvāsā munisattamaḥ
maitreya devarājānaṃ kruddhaś caitad uvāca ha // ViP_1,9.11

durvāsā uvāca:

aiśvaryamadaduṣṭātmann atistabdho 'si vāsava
śriyo dhāma srajaṃ yas tvaṃ maddattāṃ nābhinandasi // ViP_1,9.12

prasāda iti noktaṃ te praṇipātapuraḥsaram
harṣotphullakapolena na cāpi śirasā dhṛtā // ViP_1,9.13

mayā dattām imāṃ mālāṃ yasmān na bahu manyase
trailokyaśrīr ato mūḍha vināśam upayāsyati // ViP_1,9.14

māṃ manyate 'nyaiḥ sadṛśaṃ nūnaṃ śakra bhavān dvijaiḥ
ato 'vamānam asmāsu māninā bhavatā kṛtam // ViP_1,9.15

maddattā bhavatā yasmāt kṣiptā mālā mahītale
tasmāt praṇaṣṭalakṣmīkaṃ trailokyaṃ te bhaviṣyati // ViP_1,9.16

yasya saṃjātakopasya bhayam eti carācaram
taṃ tvaṃ mām atigarveṇa devarājāvamanyase // ViP_1,9.17

parāśara uvāca:

mahendro vāraṇaskandhād avatīrya tvarānvitaḥ
prasādayām āsa muniṃ durvāsasam akalmaṣam // ViP_1,9.18

prasādyamānaḥ sa tadā praṇipātapuraḥsaram
pratyuvāca sahasrākṣaṃ durvāsā munisattamaḥ // ViP_1,9.19

durvāsā uvāca:

nāhaṃ kṛpāluhṛdayo na ca māṃ bhajate kṣamā
anye te munayaḥ śakra durvāsasam avehi mām // ViP_1,9.20

gautamādibhir anyais tvaṃ garvam āpādito mudhā
akṣāntisārasarvasvaṃ durvāsasam avehi mām // ViP_1,9.21

vasiṣṭhādyair dayāsāraiḥ stotraṃ kurvadbhir uccakaiḥ
garvaṃ gato 'si yenaivaṃ mām apy adyāvamanyase // ViP_1,9.22

jvalajjaṭākalāpasya bhṛkuṭīkuṭilaṃ mukham
nirīkṣya kas tribhuvane mama yo na gato bhayam // ViP_1,9.23

nāhaṃ kṣamiṣye bahunā kim uktena śatakrato
viḍambanām imāṃ bhūyaḥ karoṣy anunayātmikām // ViP_1,9.24

parāśara uvāca:

ity uktvā prayayau vipro devarājo 'pi taṃ punaḥ
āruhyairāvataṃ brahman prayayāv amarāvatīm // ViP_1,9.25

tataḥprabhṛti niḥśrīkaṃ saśakraṃ bhuvanatrayam
maitreyāsīd apadhvastaṃ saṃkṣīṇauṣadhivīrudham // ViP_1,9.26

na yajñāḥ saṃpravartante na tapasyanti tāpasāḥ
na ca dānādidharmeṣu manaś cakre tadā janaḥ // ViP_1,9.27

niḥsattvāḥ sakalā lokā lobhādyupahatendriyāḥ
svalpe 'pi hi babhūvus te sābhilāṣā dvijottama // ViP_1,9.28

yataḥ sattvaṃ tato lakṣmīḥ sattvaṃ bhūtyanusāri ca
niḥśrīkāṇāṃ kutaḥ sattvaṃ vinā tena guṇāḥ kutaḥ // ViP_1,9.29

balaśauryādyabhāvaś ca puruṣāṇāṃ guṇair vinā
laṅghanīyaḥ samastasya balaśauryavivarjitaḥ
bhavaty apadhvastamatir laṅghitaḥ prathitaḥ pumān // ViP_1,9.30

evam atyantaniḥśrīke trailokye sattvavarjite
devān prati balodyogaṃ cakrur daiteyadānavāḥ // ViP_1,9.31

lobhābhibhūtā niḥśrīkā daityāḥ sattvavivarjitāḥ
śriyā vihīnair niḥsattvair devaiś cakrus tato raṇam // ViP_1,9.32

vijitās tridaśā daityair indrādyāḥ śaraṇaṃ yayuḥ
pitāmahaṃ mahābhāgaṃ hutāśanapurogamāḥ // ViP_1,9.33

yathāvat kathito devair brahmā prāha tataḥ surān
parāvareśaṃ śaraṇaṃ vrajadhvam asurārdanam // ViP_1,9.34

utpattisthitināśānām ahetuṃ hetum īśvaram
prajāpatipatiṃ viṣṇum anantam aparājitam // ViP_1,9.35

pradhānapuṃsor ajayoḥ kāraṇaṃ kāryabhūtayoḥ
praṇatārtiharaṃ viṣṇuṃ sa vaḥ śreyo vidhāsyati // ViP_1,9.36

parāśara uvāca:

evam uktvā surān sarvān brahmā lokapitāmahaḥ
kṣīrodasyottaraṃ tīraṃ tair eva sahito yayau // ViP_1,9.37

sa gatvā tridaśaiḥ sarvaiḥ samavetaḥ pitāmahaḥ
tuṣṭāva vāgbhir iṣṭābhiḥ parāvarapatiṃ harim // ViP_1,9.38

brahmovāca:

namāmi sarvaṃ sarveśam anantam ajam avyayam
lokadhāmadharādhāram aprakāśam abhedinam // ViP_1,9.39

nārāyaṇam aṇīyāṃsam aśeṣāṇām aṇīyasām
samastānāṃ gariṣṭhaṃ ca bhūrādīnāṃ garīyasām // ViP_1,9.40

yatra sarvaṃ yataḥ sarvam utpannaṃ matpuraḥsaram
sarvabhūtaś ca yo devaḥ parāṇām api yaḥ paraḥ // ViP_1,9.41

paraḥ parasmāt puruṣāt paramātmasvarūpadhṛk
yogibhiś cintyate yo 'sau muktihetor mumukṣubhiḥ // ViP_1,9.42

sattvādayo na santīśe yatra ca prākṛtā guṇāḥ
sa śuddhaḥ sarvaśuddhebhyaḥ pumān ādyaḥ prasīdatu // ViP_1,9.43

kalākāṣṭhānimeṣādi kālasūtrasya gocare
yasya śaktir na śuddhasya prasīdatu sa no hariḥ // ViP_1,9.44

procyate parameśo hi yaḥ śuddho 'py upacārataḥ
prasīdatu sa no viṣṇur ātmā yaḥ sarvadehinām // ViP_1,9.45

yaḥ kāraṇaṃ ca kāryaṃ ca kāraṇasyāpi kāraṇam
kāryasyāpi ca yaḥ kāryaṃ prasīdatu sa no hariḥ // ViP_1,9.46

kāryakāryasya yat kāryaṃ tatkāryasyāpi yaḥ svayam
tatkāryakāryabhūto yas tataś ca praṇato 'smi tam // ViP_1,9.47

kāraṇaṃ kāraṇasyāpi tasya kāraṇakāraṇam
tatkāraṇānāṃ hetuṃ taṃ praṇato 'smi sureśvaram // ViP_1,9.48

bhoktāraṃ bhojyabhūtaṃ ca sraṣṭāraṃ sṛjyam eva ca
kāryakartṛsvarūpaṃ taṃ praṇato 'smi paraṃ padam // ViP_1,9.49

viśuddhabodhavan nityam ajam akṣayam avyayam
avyaktam avikāraṃ yat tad viṣṇoḥ paramaṃ padam // ViP_1,9.50

na sthūlaṃ na ca sūkṣmaṃ yan na viśeṣaṇagocaram
tat padaṃ paramaṃ viṣṇoḥ praṇamāmi sadāmalam // ViP_1,9.51

yasyāyutāyutāṃśāṃśe viśvaśaktir iyaṃ sthitā
parabrahmasvarūpasya praṇamāmi tam avyayam // ViP_1,9.52

yan na devā na munayo na cāhaṃ na ca śaṃkaraḥ
jānanti parameśasya tad viṣṇoḥ paramaṃ padam // ViP_1,9.53

yad yoginaḥ sadodyuktāḥ puṇyapāpakṣaye 'kṣayam
paśyanti praṇave cintyaṃ tad viṣṇoḥ paramaṃ padam // ViP_1,9.54

śaktayo yasya devasya brahmaviṣṇuśivātmikāḥ
bhavanty abhūtapūrvasya tad viṣṇoḥ paramaṃ padam // ViP_1,9.55

sarveśa sarvabhūtātman sarva sarvāśrayācyuta
prasīda viṣṇo bhaktānāṃ vraja no dṛṣṭigocaram // ViP_1,9.56

parāśara uvāca:

ity udīritam ākarṇya brahmaṇas tridaśās tataḥ
praṇamyocuḥ prasīdeti vraja no dṛṣṭigocaram // ViP_1,9.57

yan nāyaṃ bhagavān brahmā jānāti paramaṃ padam
taṃ natāḥ smo jagaddhāma tava sarvagatācyuta // ViP_1,9.58

ity ante vacasas teṣāṃ devānāṃ brahmaṇas tathā
ūcur devarṣayaḥ sarve bṛhaspatipurogamāḥ // ViP_1,9.59

ādyo yajñaḥ pumān īḍyo yaḥ pūrveṣāṃ ca pūrvajaḥ
taṃ natāḥ smo jagatsraṣṭuḥ sraṣṭāram aviśeṣaṇam // ViP_1,9.60

bhagavan bhūtabhavyeśa yajñamūrtidharāvyaya
prasīda praṇatānāṃ tvaṃ sarveṣāṃ dehi darśanam // ViP_1,9.61

eṣa brahmā tathaivāyaṃ saha rudrais trilocanaḥ
sarvādityaiḥ samaṃ pūṣā pāvako 'yaṃ sahāgnibhiḥ // ViP_1,9.62

aśvinau vasavaś ceme sarve caite marudgaṇāḥ
sādhyā viśve tathā devā devendraś cāyam īśvaraḥ // ViP_1,9.63

praṇāmapravaṇā nātha daityasainyaparājitāḥ
śaraṇaṃ tvām anuprāptāḥ samastā devatāgaṇāḥ // ViP_1,9.64

parāśara uvāca:

evaṃ saṃstūyamānas tu bhagavāñ chaṅkhacakradhṛk
jagāma darśanaṃ teṣāṃ maitreya parameśvaraḥ // ViP_1,9.65

taṃ dṛṣṭvā te tadā devāḥ śaṅkhacakragadādharam
apūrvarūpasaṃsthānaṃ tejasāṃ rāśim ūrjitam // ViP_1,9.66

praṇamya praṇatāḥ pūrvaṃ saṃkṣobhastimitekṣaṇāḥ
tuṣṭuvuḥ puṇḍarīkākṣaṃ pitāmahapurogamāḥ // ViP_1,9.67

devā ūcuḥ:

namo namas te viśveśa tvaṃ brahmā tvaṃ pinākadhṛk
indras tvam agniḥ pavano varuṇaḥ savitā yamaḥ
vasavo marutaḥ sādhyā viśvedevagaṇā bhavān // ViP_1,9.68

yo 'yaṃ tavāgato deva samīpaṃ devatāgaṇaḥ
sa tvam eva jagatsraṣṭā yataḥ sarvagato bhavān // ViP_1,9.69

tvaṃ yajñas tvaṃ vaṣaṭkāras tvam oṅkāraḥ prajāpatiḥ
vettā vedyaṃ ca sarvātmaṃs tvanmayaṃ cākhilaṃ jagat // ViP_1,9.70

tvām ārtāḥ śaraṇaṃ viṣṇo prayātā daityanirjitāḥ
vayaṃ prasīda sarvātmaṃs tejasāpyāyayasva naḥ // ViP_1,9.71

tāvad ārtis tathā vāñchā tāvan mohas tathāsukham
yāvan nāyāti śaraṇaṃ tvām aśeṣāghanāśanam // ViP_1,9.72

tvaṃ prasādaṃ prasannātman prapannānāṃ kuruṣva naḥ
tejasāṃ nātha sarveṣāṃ svaśaktyāpyāyanaṃ kuru // ViP_1,9.73

parāśara uvāca:

evaṃ saṃstūyamānas tu praṇatair amarair hariḥ
prasannadṛṣṭir bhagavān idam āha sa viśvakṛt // ViP_1,9.74

bhagavān uvāca:

tejaso bhavatāṃ devāḥ kariṣyāmy upabṛṃhaṇam
vadāmy ahaṃ yat kriyatāṃ bhavadbhis tad idaṃ surāḥ // ViP_1,9.75

ānīya sahitā daityaiḥ kṣīrābdhau sakalauṣadhīḥ
manthānaṃ mandaraṃ kṛtvā netraṃ kṛtvā tu vāsukim
mathyatām amṛtaṃ devāḥ sahāye mayy avasthite // ViP_1,9.76

sāmapūrvaṃ ca daiteyās tatra sāhāyyakarmaṇi
sāmānyaphalabhoktāro yūyaṃ vācyā bhaviṣyatha // ViP_1,9.77

mathyamāne ca tatrābdhau yat samutpadyate 'mṛtam
tatpānād balino yūyam amarāś ca bhaviṣyatha // ViP_1,9.78

tathā cāhaṃ kariṣyāmi te yathā tridaśadviṣaḥ
na prāpsyanty amṛtaṃ devāḥ kevalaṃ kleśabhāginaḥ // ViP_1,9.79

parāśara uvāca:

ity uktā devadevena sarva eva tataḥ surāḥ
saṃdhānam asuraiḥ kṛtvā yatnavanto 'mṛte 'bhavan // ViP_1,9.80

nānauṣadhīḥ samānīya devadaiteyadānavāḥ
kṣiptvā kṣīrābdhipayasi śaradabhrāmalatviṣi // ViP_1,9.81

manthānaṃ mandaraṃ kṛtvā netraṃ kṛtvā ca vāsukim
tato mathitum ārabdhā maitreya tarasāmṛtam // ViP_1,9.82

vibudhāḥ sahitāḥ sarve yataḥ pucchaṃ tataḥ kṛtāḥ
kṛṣṇena vāsuker daityāḥ pūrvakāye niveśitāḥ // ViP_1,9.83

te tasya phaṇaniḥśvāsavahnināpahatatviṣaḥ
nistejaso 'surāḥ sarve babhūvur amitadyute // ViP_1,9.84

tenaiva mukhaniḥśvāsavāyunāstabalāhakaiḥ
pucchapradeśe varṣadbhis tadā cāpyāyitāḥ surāḥ // ViP_1,9.85

kṣīrodamadhye bhagavān kūrmarūpī svayaṃ hariḥ
mandarādrer adhiṣṭhānaṃ bhramato 'bhūn mahāmune // ViP_1,9.86

rūpeṇānyena devānāṃ madhye cakragadādharaḥ
cakarṣa nāgarājānaṃ daityamadhye 'pareṇa ca // ViP_1,9.87

upary ākrāntavāñ chailaṃ bṛhadrūpeṇa keśavaḥ
tathāpareṇa maitreya yan na dṛṣṭaṃ surāsuraiḥ // ViP_1,9.88

tejasā nāgarājānaṃ tathāpyāyitavān hariḥ
anyena tejasā devān upabṛṃhitavān vibhuḥ // ViP_1,9.89

mathyamāne tatas tasmin kṣīrābdhau devadānavaiḥ
havirdhāmābhavat pūrvaṃ surabhiḥ surapūjitā // ViP_1,9.90

jagmur mudaṃ tato devā dānavāś ca mahāmune
vyākṣiptacetasaś caiva babhūvuḥ stimitekṣaṇāḥ // ViP_1,9.91

kim etad iti siddhānāṃ divi cintayatāṃ tataḥ
babhūva vāruṇī devī madāghūrṇitalocanā // ViP_1,9.92

kṛtāvartāt tatas tasmāt kṣīrodād vāsayañ jagat
gandhena pārijāto 'bhūd devastrīnandanas taruḥ // ViP_1,9.93

rūpaudāryaguṇopetas tataś cāpsarasāṃ gaṇaḥ
kṣīrodadheḥ samutpanno maitreya paramādbhutaḥ // ViP_1,9.94

tataḥ śītāṃśur abhavaj jagṛhe taṃ maheśvaraḥ
jagṛhuś ca viṣaṃ nāgāḥ kṣīrodābdhisamutthitam // ViP_1,9.95

tato dhanvantarir devaḥ śvetāmbaradharaḥ svayam
bibhratkamaṇḍaluṃ pūrṇam amṛtasya samutthitaḥ // ViP_1,9.96

tataḥ svasthamanaskās te sarve daiteyadānavāḥ
babhūvur muditāḥ sadyo maitreya munibhiḥ saha // ViP_1,9.97

tataḥ sphuratkāntimatī vikāsikamale sthitā
śrīr devī payasas tasmād utthitā dhṛtapaṅkajā // ViP_1,9.98

tāṃ tuṣṭuvur mudā yuktāḥ śrīsūktena maharṣayaḥ // ViP_1,9.99

viśvāvasumukhās tasyā gandharvāḥ purato jaguḥ
ghṛtācīpramukhā brahman nanṛtuś cāpsarogaṇāḥ // ViP_1,9.100

gaṅgādyāḥ saritas toyaiḥ snānārtham upatasthire
diggajā hemapātrastham ādāya vimalaṃ jalam
snāpayāṃ cakrire devīṃ sarvalokamaheśvarīm // ViP_1,9.101

kṣīrodo rūpadhṛk tasyai mālām amlānapaṅkajām
dadau vibhūṣaṇāny aṅge viśvakarmā cakāra ha // ViP_1,9.102

divyamālyāmbaradharā snātā bhūṣaṇabhūṣitā
paśyatāṃ sarvadevānāṃ yayau vakṣaḥsthalaṃ hareḥ // ViP_1,9.103

tato 'valokitā devā harivakṣaḥsthalasthayā
lakṣmyā maitreya sahasā parāṃ nirvṛtim āgatāḥ // ViP_1,9.104

udvegaṃ paramaṃ jagmur daityā viṣṇuparāṅmukhāḥ
tyaktā lakṣmyā mahābhāga vipracittipurogamāḥ // ViP_1,9.105

tatas te jagṛhur daityā dhanvantarikare sthitam
kamaṇḍaluṃ mahāvīryā yatrāste tad dvijāmṛtam // ViP_1,9.106

māyayā mohayitvā tān viṣṇuḥ strīrūpam āsthitaḥ
dānavebhyas tad ādāya devebhyaḥ pradadau vibhuḥ // ViP_1,9.107

tataḥ papuḥ suragaṇāḥ śakrādyās tat tadāmṛtam
udyatāyudhanistriṃśā daityās tāṃś ca samabhyayuḥ // ViP_1,9.108

pīte 'mṛte ca balibhir devair daityacamūs tadā
vadhyamānā diśo bheje pātālaṃ ca viveśa vai // ViP_1,9.109

tato devā mudā yuktāḥ śaṅkhacakragadādharam
praṇipatya yathāpūrvam aśāsaṃs tat triviṣṭapam // ViP_1,9.110

D6 ins.:

devadeve gate tasmin vāsudeveśvaraṃ harim // ViP_1,9.110*28:1

tuṣṭuvuḥ puṇḍarīkākṣam antardhānagataṃ harim // ViP_1,9.110*28:2

tataḥ prasannabhāḥ sūryaḥ prayayau svena vartmanā
jyotīṃṣi ca yathāmārgaṃ prayayur munisattama // ViP_1,9.111

jajvāla bhagavāṃś coccaiś cārudīptir vibhāvasuḥ
dharme ca sarvabhūtānāṃ tadā matir ajāyata // ViP_1,9.112

śriyā juṣṭaṃ ca trailokyaṃ babhūva dvijasattama
śakraś ca tridaśaśreṣṭhaḥ punaḥ śrīmān ajāyata // ViP_1,9.113

siṃhāsanagataḥ śakraḥ saṃprāpya tridivaṃ punaḥ
devarājye sthito devīṃ tuṣṭāvābjakarāṃ tataḥ // ViP_1,9.114

D7 ins.:

durvāsaśāpapātena punar mā bhūd iyaṃ hare // ViP_1,9.114*29:1

tathyeti cābhiprāyeṇas tuṣṭāva śriyamānataḥ // ViP_1,9.114*29:2

indra uvāca:

namasye sarvalokānāṃ jananīm abjasaṃbhavām
śriyam unnidrapadmākṣīṃ viṣṇuvakṣaḥsthalasthitām // ViP_1,9.115

B2,D3,5,T1,2,G3,M0,ed. Veṅk. ins.:

padmālayāṃ padmakarāṃ padmapatranibhekṣaṇām // ViP_1,9.115*30:1

vande padmamukhāṃ devīṃ padmanābhapriyām aham // ViP_1,9.115*30:2

tvaṃ siddhis tvaṃ svadhā svāhā sudhā tvaṃ lokapāvanī
saṃdhyā rātriḥ prabhā bhūtir medhā śraddhā sarasvatī // ViP_1,9.116

yajñavidyā mahāvidyā guhyavidyā ca śobhane
ātmavidyā ca devi tvaṃ vimuktiphaladāyinī // ViP_1,9.117

ānvīkṣikī trayī vārtā daṇḍanītis tvam eva ca
saumyāsaumyair jagad rūpais tvayaitad devi pūritam // ViP_1,9.118

kā tv anyā tvām ṛte devi sarvayajñamayaṃ vapuḥ
adhyāste devadevasya yogicintyaṃ gadābhṛtaḥ // ViP_1,9.119

tvayā devi parityaktaṃ sakalaṃ bhuvanatrayam
vinaṣṭaprāyam abhavat tvayedānīṃ samedhitam // ViP_1,9.120

dārāḥ putrās tathāgāraṃ suhṛddhānyadhanādikam
bhavaty etan mahābhāge nityaṃ tvadvīkṣaṇān nṛṇām // ViP_1,9.121

śarīrārogyam aiśvaryam aripakṣakṣayaḥ sukham
devi tvaddṛṣṭidṛṣṭānāṃ puruṣāṇāṃ na durlabham // ViP_1,9.122

tvaṃ mātā sarvabhūtānāṃ devadevo hariḥ pitā
tvayaitad viṣṇunā cāmba jagad vyāptaṃ carācaram // ViP_1,9.123

mā naḥ kośaṃ tathā goṣṭhaṃ mā gṛhaṃ mā paricchadam
mā śarīraṃ kalatraṃ ca tyajethāḥ sarvapāvani // ViP_1,9.124

mā putrān mā suhṛdvargān mā paśūn mā vibhūṣaṇam
tyajethā mama devasya viṣṇor vakṣaḥsthalālaye // ViP_1,9.125

sattvena satyaśaucābhyāṃ tathā śīlādibhir guṇaiḥ
tyajyante te narāḥ sadyaḥ saṃtyaktā ye tvayāmale // ViP_1,9.126

tvayāvalokitāḥ sadyaḥ śīlādyair akhilair guṇaiḥ
kulaiśvaryaiś ca yujyante puruṣā nirguṇā api // ViP_1,9.127

sa ślāghyaḥ sa guṇī dhanyaḥ sa kulīnaḥ sa buddhimān
sa śūraḥ sa ca vikrānto yas tvayā devi vīkṣitaḥ // ViP_1,9.128

sadyo vaiguṇyam āyānti śīlādyāḥ sakalā guṇāḥ
parāṅmukhī jagaddhātrī yasya tvaṃ viṣṇuvallabhe // ViP_1,9.129

na te varṇayituṃ śaktā guṇāñ jihvāpi vedhasaḥ
prasīda devi padmākṣi māsmāṃs tyākṣīḥ kadācana // ViP_1,9.130

parāśara uvāca:

evaṃ śrīḥ saṃstutā samyak prāha hṛṣṭā śatakratum
śṛṇvatāṃ sarvadevānāṃ sarvabhūtasthitā dvija // ViP_1,9.131

śrīr uvāca:

parituṣṭāsmi deveśa stotreṇānena te hare
varaṃ vṛṇīṣva yas tv iṣṭo varadāhaṃ tavāgatā // ViP_1,9.132

indra uvāca:

varadā yadi me devi varārho yadi cāpy aham
trailokyaṃ na tvayā tyājyam eṣa me 'stu varaḥ paraḥ // ViP_1,9.133

stotreṇa yas tathaitena tvāṃ stoṣyaty abdhisaṃbhave
sa tvayā na parityājyo dvitīyo 'stu varo mama // ViP_1,9.134

śrīr uvāca:

trailokyaṃ tridaśaśreṣṭha na saṃtyakṣyāmi vāsava
datto varo mayāyaṃ te stotrārādhanatuṣṭayā // ViP_1,9.135

yaś ca sāyaṃ tathā prātaḥ stotreṇānena mānavaḥ
māṃ stoṣyati na tasyāhaṃ bhaviṣyāmi parāṅmukhī // ViP_1,9.136

parāśara uvāca:

evaṃ dadau varau devī devarājāya vai purā
maitreya śrīr mahābhāgā stotrārādhanatoṣitā // ViP_1,9.137

bhṛgoḥ khyātyāṃ samutpannā śrīḥ pūrvam udadheḥ punaḥ
devadānavayatnena prasūtāmṛtamanthane // ViP_1,9.138

evaṃ yadā jagatsvāmī devadevo janārdanaḥ
avatāraṃ karoty eṣā tadā śrīs tatsahāyinī // ViP_1,9.139

punaś ca padmā saṃbhūtā ādityo 'bhūd yadā hariḥ
yadā tu bhārgavo rāmas tadābhūd dharaṇī tv iyam // ViP_1,9.140

rāghavatve 'bhavat sītā rukmiṇī kṛṣṇajanmani
anyeṣu cāvatāreṣu viṣṇor eṣā sahāyinī // ViP_1,9.141

devatve devadeheyaṃ manuṣyatve ca mānuṣī
viṣṇor dehānurūpāṃ vai karoty eṣātmanas tanum // ViP_1,9.142

yaś caitac chṛṇuyāj janma lakṣmyā yaś ca paṭhen naraḥ
śriyo na vicyutis tasya gṛhe yāvat kulatrayam // ViP_1,9.143

paṭhyate yeṣu caiveyaṃ gṛheṣu śrīstutir mune
alakṣmīḥ kalahādhārā na teṣv āste kadācana // ViP_1,9.144

etat te kathitaṃ brahman yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi
kṣīrābdhau śrīr yathā jātā pūrvaṃ bhṛgusutā satī // ViP_1,9.145

iti sakalavibhūtyavāptihetuḥ stutir iyam indramukhodgatā hi lakṣmyāḥ
anudinam iha paṭhyate nṛbhir yair vasati na teṣu kadācid apy alakṣmīḥ // ViP_1,9.146

[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe navamo 'dhyāyaḥ ]]

maitreya uvāca:

kathitaṃ me tvayā sarvaṃ yat pṛṣṭo 'si mahāmune
bhṛgusargāt prabhṛty eṣa sargo me kathyatāṃ punaḥ // ViP_1,10.1

parāśara uvāca:

bhṛgoḥ khyātyāṃ samutpannā lakṣmīr viṣṇuparigrahaḥ
tathā dhātṛvidhātārau khyātyāṃ jātau sutau bhṛgoḥ // ViP_1,10.2

āyatir niyatiś caiva meroḥ kanye mahātmanaḥ
dhātṛvidhātros te bhārye tayor jātau sutāv ubhau // ViP_1,10.3

prāṇaś caiva mṛkaṇḍuś ca mārkaṇḍeyo mṛkaṇḍutaḥ
tato vedaśirā jajñe prāṇasyāpi sutaṃ śṛṇu // ViP_1,10.4

prāṇasya dyutimān putro rājavāṃś ca tato 'bhavat
tato vaṃśo mahābhāga vistāraṃ bhārgavo gataḥ // ViP_1,10.5

patnī marīceḥ saṃbhūtiḥ paurṇamāsam asūyata
virajāḥ parvataś caiva tasya putrau mahātmanaḥ // ViP_1,10.6

vaṃśasaṃkīrtane putrān vadiṣye 'haṃ tato dvija
smṛtiś cāṅgirasaḥ patnī prasūtā kanyakās tathā
sinīvālī kuhūś caiva rākā cānumatī tathā // ViP_1,10.7

anasūyā tathaivātrer jajñe putrān akalmaṣān
somaṃ durvāsasaṃ caiva dattātreyaṃ ca yoginam // ViP_1,10.8

prītyāṃ pulastyabhāryāyāṃ dattolis tatsuto 'bhavat
pūrvajanmani so 'gastyaḥ smṛtaḥ svāyaṃbhuve 'ntare // ViP_1,10.9

kardamaś cārvarīvāṃś ca sahiṣṇuś ca sutatrayam
kṣamā tu suṣuve bhāryā pulahasya prajāpateḥ // ViP_1,10.10

kratoś ca sannatir bhāryā vālakhilyān asūyata
ṣaṣṭis tāni sahasrāṇi ṛṣīṇām ūrdhvaretasām
aṅguṣṭhaparvamātrāṇāṃ jvaladbhāskaratejasām // ViP_1,10.11

ūrjāyāṃ ca vasiṣṭhasya saptājāyanta vai sutāḥ // ViP_1,10.12

rajo gotrordhvabāhuś ca savanaś cānaghas tathā
sutapāḥ śukra ity ete sarve saptarṣayo 'malāḥ // ViP_1,10.13

yo 'sāv agnir abhimānī brahmaṇas tanayo 'grajaḥ
tasmāt svāhā sutāṃl lebhe trīn udāraujaso dvija // ViP_1,10.14

pāvakaṃ pavamānaṃ ca śuciṃ cāpi jalāśinam // ViP_1,10.15

teṣāṃ tu saṃtatāv anye catvāriṃśac ca pañca ca
kathyante vahnayaś caite pitā putratrayaṃ ca yat // ViP_1,10.16

evam ekonapañcāśad vahnayaḥ parikīrtitāḥ // ViP_1,10.17

pitaro brahmaṇā sṛṣṭā vyākhyātā ye mayā tava
agniṣvāttā barhiṣado 'nagnayaḥ sāgnayaś ca ye // ViP_1,10.18

tebhyaḥ svadhā sute jajñe menāṃ vai dhāriṇīṃ tathā
te ubhe brahmavādinyau yoginyau cāpy ubhe dvija // ViP_1,10.19

uttamajñānasaṃpanne sarvaiḥ samuditair guṇaiḥ // ViP_1,10.20

ity eṣā dakṣakanyānāṃ kathitāpatyasaṃtatiḥ
śraddhāvān saṃsmarann etām anapatyo na jāyate // ViP_1,10.21

[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe daśamo 'dhyāyaḥ ]]

parāśara uvāca:

priyavratottānapādau manoḥ svāyambhuvasya tu
dvau putrau sumahāvīryau dharmajñau kathitau tava // ViP_1,11.1

tayor uttānapādasya surucyām uttamaḥ sutaḥ
abhīṣṭāyām abhūd brahman pitur atyantavallabhaḥ // ViP_1,11.2

sunītir nāma yā rājñas tasyābhūn mahiṣī dvija
sa nātiprītimāṃs tasyāṃ tasyāś cābhūd dhruvaḥ sutaḥ // ViP_1,11.3

rājāsanasthitasyāṅkaṃ pitur bhrātaram āśritam
dṛṣṭvottamaṃ dhruvaś cakre tam āroḍhuṃ manoratham // ViP_1,11.4

pratyakṣaṃ bhūpatis tasyāḥ surucyā nābhyanandata
praṇayenāgataṃ putram utsaṅgārohaṇotsukam // ViP_1,11.5

sapatnī tanayaṃ dṛṣṭvā tam aṅkārohaṇotsukam
svaputraṃ ca tathārūḍhaṃ surucir vākyam abravīt // ViP_1,11.6

kriyate kiṃ vṛthā vatsa mahān eṣa manorathaḥ
anyastrīgarbhajātena asaṃbhūya mamodare
uttamottamam aprāpyam aviveko 'bhivāñchasi // ViP_1,11.7

satyaṃ sutas tvam apy asya kintu na tvaṃ mayā dhṛtaḥ // ViP_1,11.8

etad rājāsanaṃ sarvabhūbhṛtsaṃśrayaketanam
yogyaṃ mamaiva putrasya kim ātmā kliśyate tvayā // ViP_1,11.9

uccair manorathas te 'yaṃ matputrasyeva kiṃ vṛthā
sunītyām ātmano janma kiṃ tvayā nāvagamyate // ViP_1,11.10

parāśara uvāca:

utsṛjya pitaraṃ bālas tac chrutvā mātṛbhāṣitam
jagāma kupito mātur nijāyā dvija mandiram // ViP_1,11.11

taṃ dṛṣṭvā kupitaṃ putram īṣatprasphuritādharam
sunītir aṅkam āropya maitreyaitad abhāṣata // ViP_1,11.12

sunītir uvāca:

vatsa kaḥ kopahetus te kaś ca tvāṃ nābhinandati
ko 'vajānāti pitaraṃ tava yas te 'parādhyati // ViP_1,11.13

parāśara uvāca:

ity uktaḥ sakalaṃ mātre kathayām āsa tad yathā
suruciḥ prāha bhūpālapratyakṣam atigarvitā // ViP_1,11.14

niḥśvasya seti kathite tasmin putreṇa durmanāḥ
śvāsakṣāmekṣaṇā dīnā sunītir vākyam abravīt // ViP_1,11.15

sunītir uvāca:

suruciḥ satyam āhedaṃ svalpabhāgyo 'si putraka
na hi puṇyavatāṃ vatsa sapatnair evam ucyate // ViP_1,11.16

nodvegas tāta kartavyaḥ kṛtaṃ yad bhavatā purā
tat ko 'pahartuṃ śaknoti dātuṃ kaś cākṛtaṃ tvayā // ViP_1,11.17

M0,ed. Veṅk. ins.:

tat tvayā nātra kartavyaṃ duḥkhaṃ tadvākyasaṃbhavam // ViP_1,11.17*31

rājāsanaṃ tathā chatraṃ varāśvā varavāraṇāḥ
yasya puṇyāni tasyaiva matvaitac chāmya putraka // ViP_1,11.18

anyajanmakṛtaiḥ puṇyaiḥ surucyāṃ surucir nṛpaḥ
bhāryeti procyate cānyā madvidhā puṇyavarjitā // ViP_1,11.19

puṇyopacayasaṃpannas tasyāḥ putras tathottamaḥ
mama putras tathā jātaḥ svalpapuṇyo dhruvo bhavān // ViP_1,11.20

tathāpi duḥkhaṃ na bhavān kartum arhati putraka
yasya yāvat sa tenaiva svena tuṣyati buddhimān // ViP_1,11.21

yadi ced duḥkham atyarthaṃ surucyā vacanāt tava
tat puṇyopacaye yatnaṃ kuru sarvaphalaprade // ViP_1,11.22

suśīlo bhava dharmātmā maitraḥ prāṇihite rataḥ
nimnaṃ yathāpaḥ pravaṇāḥ pātram āyānti saṃpadaḥ // ViP_1,11.23

dhruva uvāca:

amba yat tvam idaṃ prāha praśamāya vaco mama
naitad durvacasā bhinne hṛdaye mama tiṣṭhati // ViP_1,11.24

so 'haṃ tathā yatiṣyāmi yathā sarvottamottamam
sthānaṃ prāpsyāmy aśeṣāṇāṃ jagatām abhipūjitam // ViP_1,11.25

surucir dayitā rājñas tasyā jāto 'smi nodarāt
prabhāvaṃ paśya me 'mba tvaṃ dhṛtasyāpi tavodare // ViP_1,11.26

uttamaḥ sa mama bhrātā yo garbheṇa dhṛtas tayā
sa rājāsanam āpnotu pitrā dattaṃ tathāstu tat // ViP_1,11.27

nānyadattam abhīpsyāmi sthānam amba svakarmaṇā
icchāmi tad ahaṃ sthānaṃ yan na prāpa pitā mama // ViP_1,11.28

parāśara uvāca:

nirjagāma gṛhān mātur ity uktvā mātaraṃ dhruvaḥ
purāc ca nirgamya tatas tadbāhyopavanaṃ yayau // ViP_1,11.29

sa dadarśa munīṃs tatra sapta pūrvāgatān dhruvaḥ
kṛṣṇājinottarīyeṣu viṣṭareṣu samāsthitān // ViP_1,11.30

sa rājaputras tān sarvān praṇipatyābhyabhāṣata
praśrayāvanataḥ samyag abhivādanapūrvakam // ViP_1,11.31

dhruva uvāca:

uttānapādatanayaṃ māṃ nibodhata sattamāḥ
jātaṃ sunītyāṃ nirvedād yuṣmākaṃ prāptam antikam // ViP_1,11.32

ṛṣaya ūcuḥ:

catuḥpañcābdasaṃbhūto bālas tvaṃ nṛpanandana
nirvedakāraṇaṃ kiṃcit tava nādyāpi vidyate // ViP_1,11.33

na cintyaṃ bhavataḥ kiṃcid dhriyate bhūpatiḥ pitā
na caiveṣṭaviyogādi tava paśyāma bālaka // ViP_1,11.34

śarīre na ca te vyādhir asmābhir upalakṣyate
nirvedaḥ kiṃnimittas te kathyatāṃ yadi vidyate // ViP_1,11.35

parāśara uvāca:

tataḥ sa kathayām āsa surucyā yad udāhṛtam
tan niśamya tataḥ procur munayas te parasparam // ViP_1,11.36

aho kṣātraṃ paraṃ tejo bālasyāpi yad akṣamā
sapatnyā mātur uktasya hṛdayān nāpasarpati // ViP_1,11.37

bho bhoḥ kṣatriyadāyāda nirvedād yat tvayādhunā
kartuṃ vyavasitaṃ tan naḥ kathyatāṃ yadi rocate // ViP_1,11.38

yac ca kāryaṃ tavāsmābhiḥ sāhāyyam amitadyute
tad ucyatāṃ vivakṣus tvam asmābhir upalakṣyase // ViP_1,11.39

dhruva uvāca:

nāham artham abhīpsāmi na rājyaṃ dvijasattamāḥ
tat sthānam ekam icchāmi bhuktaṃ nānyena yat purā // ViP_1,11.40

etan me kriyatāṃ samyak kathyatāṃ prāpyate yathā
sthānam agryaṃ samastebhyaḥ sthānebhyo munisattamāḥ // ViP_1,11.41

marīcir uvāca:

anārādhitagovindair naraiḥ sthānaṃ nṛpātmaja
na hi saṃprāpyate śreṣṭhaṃ tasmād ārādhayācyutam // ViP_1,11.42

atrir uvāca:

paraḥ parāṇāṃ puruṣo yasya tuṣṭo janārdanaḥ
sa prāpnoty akṣayaṃ sthānam etat satyaṃ mayoditam // ViP_1,11.43

aṅgirā uvāca:

yasyāntaḥ sarvam evedam acyutasyāvyayātmanaḥ
tam ārādhaya govindaṃ sthānam agryaṃ yadīcchasi // ViP_1,11.44

pulastya uvāca:

paraṃ brahma paraṃ dhāma yo 'sau brahma tathā param
tam ārādhya hariṃ yāti muktim apy atidurlabhām // ViP_1,11.45

kratur uvāca:

yo yajñapuruṣo yajñe yoge yaḥ paramaḥ pumān
tasmiṃs tuṣṭe yad aprāpyaṃ kiṃ tad asti janārdane // ViP_1,11.46

pulaha uvāca:

aindram indraḥ paraṃ sthānaṃ yam ārādhya jagatpatim
prāpa yajñapatiṃ viṣṇuṃ tam ārādhaya suvrata // ViP_1,11.47

vasiṣṭha uvāca:

prāpnoṣy ārādhite viṣṇau manasā yad yad icchasi
trailokyāntargataṃ sthānaṃ kim u vatsottamottamam // ViP_1,11.48

G2,3 ins.:

kṛṣṇārādhanam evaikaṃ puṃsaḥ sarvaphalapradam // ViP_1,11.48*32:1

sarvair apy evam evoktaṃ tad upāyam abṛhat sate // ViP_1,11.48*32:2

dhruva uvāca:

ārādhyaḥ kathito devo bhavadbhiḥ praṇatasya me
mayā tatparitoṣāya yaj japtavyaṃ tad ucyatām // ViP_1,11.49

yathā cārādhanaṃ tasya mayā kāryaṃ mahātmanaḥ
prasādasumukhās tan me kathayantu maharṣayaḥ // ViP_1,11.50

ṛṣaya ūcuḥ:

rājaputra yathā viṣṇor ārādhanaparair naraiḥ
kāryam ārādhanaṃ tan no yathāvac chrotum arhasi // ViP_1,11.51

bāhyārthād akhilāc cittaṃ tyājayet prathamaṃ naraḥ
tasminn eva jagaddhāmni tataḥ kurvīta niścalam // ViP_1,11.52

evam ekāgracittena tanmayena dhṛtātmanā
japtavyaṃ yan nibodhaitat tan naḥ pārthivanandana // ViP_1,11.53

hiraṇyagarbhapuruṣapradhānavyaktarūpiṇe
oṃ namo vāsudevāya śuddhajñānasvabhāvine // ViP_1,11.54

etaj jajāpa bhagavān japyaṃ svāyambhuvo manuḥ
pitāmahas tava purā tasya tuṣṭo janārdanaḥ // ViP_1,11.55

dadau yathābhilaṣitām ṛddhiṃ trailokyadurlabhām
tathā tvam api govindaṃ toṣayaitat sadā japan // ViP_1,11.56

[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe ekādaśo 'dhyāyaḥ ]]

parāśara uvāca:

niśamyaitad aśeṣeṇa maitreya nṛpateḥ sutaḥ
nirjagāma vanāt tasmāt praṇipatya sa tān ṛṣīn // ViP_1,12.1

kṛtakṛtyam ivātmānaṃ manyamānas tato dvija
madhusaṃjñaṃ mahāpuṇyaṃ jagāma yamunātaṭam // ViP_1,12.2

punaś ca madhusaṃjñena daityenādhiṣṭhitaṃ yataḥ
tato madhuvanaṃ nāmnā khyātam atra mahītale // ViP_1,12.3

hatvā ca lavaṇaṃ rakṣo madhuputraṃ mahābalam
śatrughno madhurāṃ nāma purīṃ yatra cakāra vai // ViP_1,12.4

yatra vai devadevasya sāṃnidhyaṃ harimedhasaḥ
sarvapāpahare tasmiṃs tapas tīrthe cakāra saḥ // ViP_1,12.5

marīcimiśrair munibhir yathoddiṣṭam abhūt tathā
ātmany aśeṣadeveśaṃ sthitaṃ viṣṇum amanyata // ViP_1,12.6

ananyacetasas tasya dhyāyato bhagavān hariḥ
sarvabhūtagato vipra sarvabhāvagato 'bhavat // ViP_1,12.7

manasy avasthite tasya viṣṇau maitreya yoginaḥ
na śaśāka dharā bhāram udvoḍhuṃ bhūtadhāriṇī // ViP_1,12.8

vāmapādasthite tasmin nanāmārdhena medinī
dvitīyaṃ ca nanāmārdhaṃ kṣiter dakṣiṇataḥ sthite // ViP_1,12.9

pādāṅguṣṭhena saṃpīḍya yadā sa vasudhāṃ sthitaḥ
tadā sā vasudhā vipra cacāla saha parvataiḥ // ViP_1,12.10

nadyo nadāḥ samudrāś ca saṃkṣobhaṃ paramaṃ yayuḥ
tatkṣobhād amarāḥ kṣobhaṃ paraṃ jagmur mahāmune // ViP_1,12.11

yāmā nāma tadā devā maitreya paramākulāḥ
indreṇa saha saṃmantrya dhyānabhaṅgaṃ pracakramuḥ // ViP_1,12.12

kūṣmāṇḍā vividhai rūpair mahendreṇa mahāmune
samādhibhaṅgam atyantam ārabdhāḥ kartum āturāḥ // ViP_1,12.13

sunītir nāma tanmātā sāsrā tatpurataḥ sthitā
putreti karuṇāṃ vācam āha māyāmayī tadā // ViP_1,12.14

putrakāsmān nivartasva śarīravyayadāruṇāt
nirbandhato mayā labdho bahubhis tvaṃ manorathaiḥ // ViP_1,12.15

dīnām ekāṃ parityaktum anāthāṃ na tvam arhasi
sapatnīvacanād vatsa agates tvaṃ gatir mama // ViP_1,12.16

kva ca tvaṃ pañcavarṣīyaḥ kva caitad dāruṇaṃ tapaḥ
nivartyatāṃ manaḥ kaṣṭān nirbandhāt phalavarjitāt // ViP_1,12.17

kālaḥ krīḍanakānāṃ te tadante 'dhyayanasya ca
tataḥ samastabhogānāṃ tadante ceṣyate tapaḥ // ViP_1,12.18

kālaḥ krīḍanakānāṃ yas tava bālasya putraka
tasmiṃs tvam itthaṃ tapasi kiṃ nāśāyātmano rataḥ // ViP_1,12.19

matprītiḥ paramo dharmo vayovasthākriyākramam
anuvartasva mā mohaṃ nivartāsmād adharmataḥ // ViP_1,12.20

parityajati vatsādya yady etan na bhavāṃs tapaḥ
tyakṣyāmy aham api prāṇāṃs tato vai paśyatas tava // ViP_1,12.21

parāśara uvāca:

sa tāṃ vilapatīm evaṃ bāṣpavyākulalocanām
samāhitamanā viṣṇau paśyann api na dṛṣṭavān // ViP_1,12.22

vatsa vatsa sughorāṇi rakṣāṃsy etāni bhīṣaṇe
vane 'bhyudyataśastrāṇi samāyānty apagamyatām // ViP_1,12.23

ity uktvā prayayau sātha rakṣāṃsy āvirbabhus tataḥ
abhyudyatograśastrāṇi jvālāmālākulair mukhaiḥ // ViP_1,12.24

tato nādān atīvogrān rājaputrasya te puraḥ
mumucur dīptaśastrāṇi bhrāmayanto niśācarāḥ // ViP_1,12.25

śivāś ca śataśo neduḥ sajvālakavalair mukhaiḥ
trāsāya tasya bālasya yogayuktasya sarvataḥ // ViP_1,12.26

hanyatāṃ hanyatām eṣa chidyatāṃ chidyatām ayam
bhakṣyatāṃ bhakṣyatāṃ cāyam ity ūcus te niśācarāḥ // ViP_1,12.27

tato nānāvidhān nādān siṃhoṣṭramakarānanāḥ
trāsāya rājaputrasya nedus te rajanīcarāḥ // ViP_1,12.28

rakṣāṃsi tāni te nādāḥ śivās tāny āyudhāni ca
govindāsaktacittasya yayur nendriyagocaram // ViP_1,12.29

ekāgracetāḥ satataṃ viṣṇum evātmasaṃśrayam
dṛṣṭavān pṛthivīnāthaputro nānyat kathaṃcana // ViP_1,12.30

tataḥ sarvāsu māyāsu vilīnāsu punaḥ surāḥ
saṃkṣobhaṃ paramaṃ jagmus tatparābhavaśaṅkitāḥ // ViP_1,12.31

te sametya jagadyonim anādinidhanaṃ harim
śaraṇyaṃ śaraṇaṃ yātās tapasā tasya tāpitāḥ // ViP_1,12.32

devā ūcuḥ:

devadeva jagannātha pareśa puruṣottama
dhruvasya tapasā taptās tvāṃ vayaṃ śaraṇaṃ gatāḥ // ViP_1,12.33

dine dine kalāśeṣaiḥ śaśāṅkaḥ pūryate yathā
tathāyaṃ tapasā deva prayāty ṛddhim aharniśam // ViP_1,12.34

auttānapāditapasā vayam itthaṃ janārdana
bhītās tvāṃ śaraṇaṃ yātās tapasas taṃ nivartaya // ViP_1,12.35

na vidmaḥ kiṃ sa śakratvaṃ kiṃ sūryatvam abhīpsati
vittapāmbupasomānāṃ sābhilāṣaḥ padeṣu kim // ViP_1,12.36

tad asmākaṃ prasīdeśa hṛdayāc chalyam uddhara
uttānapādatanayaṃ tapasaḥ saṃnivartaya // ViP_1,12.37

śrībhagavān uvāca:

nendratvaṃ na ca sūryatvaṃ naivāmbupadhaneśatām
prārthayaty eṣa yaṃ kāmaṃ taṃ karomy akhilaṃ surāḥ // ViP_1,12.38

yāta devā yathākāmaṃ svasthānaṃ vigatajvarāḥ
nivartayāmy ahaṃ bālaṃ tapasy āsaktamānasam // ViP_1,12.39

parāśara uvāca:

ity uktā devadevena praṇamya tridaśās tataḥ
prayayuḥ svāni dhiṣṇyāni śatakratupurogamāḥ // ViP_1,12.40

bhagavān api sarvātmā tanmayatvena toṣitaḥ
gatvā dhruvam uvācedaṃ caturbhujavapur hariḥ // ViP_1,12.41

śrībhagavān uvāca:

auttānapāde bhadraṃ te tapasā paritoṣitaḥ
varado 'ham anuprāpto varaṃ varaya suvrata // ViP_1,12.42

bāhyārthanirapekṣaṃ te mayi cittaṃ yad āhitam
tuṣṭo 'haṃ bhavatas tena tad vṛṇīṣva varaṃ param // ViP_1,12.43

parāśara uvāca:

śrutvetthaṃ gaditaṃ tasya devadevasya bālakaḥ
unmīlitākṣo dadṛśe dhyānadṛṣṭaṃ hariṃ puraḥ // ViP_1,12.44

śaṅkhacakragadāśārṅgavarāsidharam acyutam
kirīṭinaṃ samālokya jagāma śirasā mahīm // ViP_1,12.45

romāñcitāṅgaḥ sahasā sādhvasaṃ paramaṃ gataḥ
stavāya devadevasya sa cakre mānasaṃ dhruvaḥ // ViP_1,12.46

kiṃ vadāmi stutāv asya kenoktenāsya saṃstutiḥ
ity ākulamatir devaṃ tam eva śaraṇaṃ yayau // ViP_1,12.47

dhruva uvāca:

bhagavan yadi me toṣaṃ tapasā paramaṃ gataḥ
stotuṃ tad aham icchāmi varam enaṃ prayaccha me // ViP_1,12.48

brahmādyair vedavedajñair jñāyate yasya no gatiḥ
taṃ tvāṃ katham ahaṃ deva stotuṃ śakṣyāmi bālakaḥ // ViP_1,12.49

tvadbhaktipravaṇaṃ hy etat parameśvara me manaḥ
stotuṃ pravṛttaṃ tvatpādau tatra prajñāṃ prayaccha me // ViP_1,12.50

parāśara uvāca:

śaṅkhaprāntena govindas taṃ pasparśa kṛtāñjalim
uttānapādatanayaṃ dvijavarya jagatpatiḥ // ViP_1,12.51

atha prasannavadanaḥ tatkṣaṇān nṛpanandanaḥ
tuṣṭāva praṇato bhūtvā bhūtadhātāram acyutam // ViP_1,12.52

dhruva uvāca:

bhūmir āpo 'nalo vāyuḥ khaṃ mano buddhir eva ca
bhūtādir ādiprakṛtir yasya rūpaṃ nato 'smi tam // ViP_1,12.53

śuddhaḥ sūkṣmo 'khilavyāpī pradhānāt parataḥ pumān
yasya rūpaṃ namas tasmai puruṣāya guṇātmane // ViP_1,12.54

bhūrādīnāṃ samastānāṃ gandhādīnāṃ ca śāśvataḥ
buddhyādīnāṃ pradhānasya puruṣasya ca yaḥ paraḥ // ViP_1,12.55

taṃ brahmabhūtam ātmānam aśeṣajagataḥ patim
prapadye śaraṇaṃ śuddhaṃ tvadrūpaṃ parameśvara // ViP_1,12.56

bṛhattvād bṛṃhaṇatvāc ca yad rūpaṃ brahmasaṃjñitam
tasmai namas te sarvātman yogicintyāvikāravat // ViP_1,12.57

sahasraśīrṣā puruṣaḥ sahasrākṣaḥ sahasrapāt
sarvavyāpī bhuvaḥ sparśād atyatiṣṭhad daśāṅgulam // ViP_1,12.58

yad bhūtaṃ yac ca vai bhavyaṃ puruṣottama tad bhavān
tvatto virāṭ svarāṭ samrāṭ tvattaś cāpy adhipūruṣaḥ // ViP_1,12.59

atyaricyata so 'dhaś ca tiryag ūrdhvaṃ ca vai bhuvaḥ
tvatto viśvam idaṃ jātaṃ tvatto bhūtabhaviṣyatī // ViP_1,12.60

tvadrūpadhāriṇaś cāntaḥ sarvabhūtam idaṃ jagat
tvatto yajñaḥ sarvahutaḥ pṛṣadājyaṃ paśur dvidhā // ViP_1,12.61

tvatta ṛco 'tha sāmāni tvattaś chandāṃsi jajñire
tvatto yajūṃṣy ajāyanta tvatto 'śvāś caikatodataḥ // ViP_1,12.62

gāvas tvattaḥ samudbhūtās tvatto 'jā avayo mṛgāḥ
tvanmukhād brāhmaṇā bāhvos tvattaḥ kṣatram ajāyata // ViP_1,12.63

vaiśyās tavorujāḥ śūdrās tava padbhyāṃ samudgatāḥ
akṣṇoḥ sūryo 'nilaḥ prāṇāc candramā manasas tava // ViP_1,12.64

prāṇo 'ntaḥsuṣirāj jāto mukhād agnir ajāyata
nābhito gaganaṃ dyauś ca śirasaḥ samavartata
diśaḥ śrotrāt kṣitiḥ padbhyāṃ tvattaḥ sarvam abhūd idam // ViP_1,12.65

nyagrodhaḥ sumahān alpe yathā bīje vyavasthitaḥ
saṃyame viśvam akhilaṃ bījabhūte tathā tvayi // ViP_1,12.66

bījād aṅkurasaṃbhūto nyagrodhaḥ sa samucchritaḥ
vistāraṃ ca yathā yāti tvattaḥ sṛṣṭau tathā jagat // ViP_1,12.67

yathā hi kadalī nānyā tvakpatrān nātha dṛśyate
evaṃ viśvasya nānyas tvaṃ tvatsthāyīśvara dṛśyate // ViP_1,12.68

hlādinī saṃdhinī saṃvit tvayy ekā sarvasaṃsthitau
hlādatāpakarī miśrā tvayi no guṇavarjite // ViP_1,12.69

pṛthagbhūtaikabhūtāya bhūtabhūtāya te namaḥ
prabhūtabhūtabhūtāya tubhyaṃ bhūtātmane namaḥ // ViP_1,12.70

vyaktapradhānapuruṣavirāṭ saṃrāṭ svarāṭ tathā
vibhāvyate 'ntaḥkaraṇe puruṣeṣv akṣayo bhavān // ViP_1,12.71

sarvasmin sarvabhūtas tvaṃ sarvaḥ sarvasvarūpadhṛk
sarvaṃ tvattas tataś ca tvaṃ namaḥ sarvātmane 'stu te // ViP_1,12.72

sarvātmako 'si sarveśa sarvabhūtasthito yataḥ
kathayāmi tataḥ kiṃ te sarvaṃ vetsi hṛdi sthitam // ViP_1,12.73

sarvātman sarvabhūteśa sarvasattvasamudbhava
sarvabhūto bhavān vetti sarvasattvamanoratham // ViP_1,12.74

yo me manoratho nātha saphalaḥ sa tvayā kṛtaḥ
tapaś ca taptaṃ saphalaṃ yad dṛṣṭo 'si jagatpate // ViP_1,12.75

śrībhagavān uvāca:

tapasas tat phalaṃ prāptaṃ yad dṛṣṭo 'haṃ tvayā dhruva
maddarśanaṃ hi viphalaṃ rājaputra na jāyate // ViP_1,12.76

varaṃ varaya tasmāt tvaṃ yathābhimatam ātmanaḥ
sarvaṃ saṃpadyate puṃsāṃ mayi dṛṣṭipathaṃ gate // ViP_1,12.77

dhruva uvāca:

bhagavan sarvabhūteśa sarvasyāste bhavān hṛdi
kim ajñātaṃ tava svāmin manasā yan mayepsitam // ViP_1,12.78

tathāpi tubhyaṃ deveśa kathayiṣyāmi yan mayā
prārthyate durvinītena hṛdayenātidurlabham // ViP_1,12.79

kiṃ vā sarvajagatsraṣṭaḥ prasanne tvayi durlabham
tvatprasādaphalaṃ bhuṅkte trailokyaṃ maghavān api // ViP_1,12.80

naitad rājāsanaṃ yogyam ajātasya mamodarāt
iti garvād avocan māṃ sapatnī mātur uccakaiḥ // ViP_1,12.81

ādhārabhūtaṃ jagataḥ sarveṣām uttamottamam
prārthayāmi prabho sthānaṃ tvatprasādād ato 'vyayam // ViP_1,12.82

śrībhagavān uvāca:

yat tvayā prārthitaṃ sthānam etat prāpsyati vai bhavān
tvayāhaṃ toṣitaḥ pūrvam anyajanmani bālaka // ViP_1,12.83

tvam āsīr brāhmaṇaḥ pūrvaṃ mayy ekāgramatiḥ sadā
mātāpitroś ca śuśrūṣur nijadharmānupālakaḥ // ViP_1,12.84

kālena gacchatā mitraṃ rājaputras tavābhavat
yauvane 'khilabhogāḍhyo darśanīyojjvalākṛtiḥ // ViP_1,12.85

tatsaṅgāt tasya tām ṛddhim avalokyātidurlabhām
bhaveyaṃ rājaputro 'ham iti vāñchā tvayā kṛtā // ViP_1,12.86

tato yathābhilaṣitā prāptā te rājaputratā
uttānapādasya gṛhe jāto 'si dhruva durlabhe // ViP_1,12.87

anyeṣāṃ tad varaṃ sthānaṃ kule svāyambhuvasya yat // ViP_1,12.88

tasyaitad aparaṃ bāla yenāhaṃ paritoṣitaḥ
mām ārādhya naro muktim avāpnoty avilambitam // ViP_1,12.89

mayy arpitamanā bāla kim u svargādikaṃ padam
trailokyād adhike sthāne sarvatārāgrahāśrayaḥ
bhaviṣyati na saṃdeho matprasādād bhavān dhruva // ViP_1,12.90

sūryāt somāt tathā bhaumāt somaputrād bṛhaspateḥ
sitārkatanayādīnāṃ sarvarkṣāṇāṃ tathā dhruva // ViP_1,12.91

saptarṣīṇām aśeṣāṇāṃ ye ca vaimānikāḥ surāḥ
sarveṣām upari sthānaṃ tava dattaṃ mayā dhruva // ViP_1,12.92

kecic caturyugaṃ yāvat kecin manvantaraṃ surāḥ
tiṣṭhanti bhavato dattā mayā vai kalpasaṃsthitiḥ // ViP_1,12.93

sunītir api te mātā tvadāsannātinirmalā
vimāne tārakā bhūtvā tāvatkālaṃ nivatsyati // ViP_1,12.94

ye ca tvāṃ mānavāḥ prātaḥ sāyaṃ ca susamāhitāḥ
kīrtayiṣyanti teṣāṃ ca mahat puṇyaṃ bhaviṣyati // ViP_1,12.95

D2 ins.:

.... .... ...tardadhe hariḥ // ViP_1,12.95*33:1

dhruvo 'pi taṃ namaskṛtya jagāma svapitur gṛham // ViP_1,12.95*33:2

ākarṇyātmajam āyāntaṃ saṃparetaṃ yathāgatam // ViP_1,12.95*33:3

rājānaṃ śraddadhe candra sa candrasya suto mama // ViP_1,12.95*33:4

satyaṃ devarṣiṇā uktam ākarṇya mudito bhavat // ViP_1,12.95*33:5

vārtā hartur api prītyāṃ hīnaprādrān mahādhanam // ViP_1,12.95*33:6

śaṅkhatūryaninādena brahmaghoṣeṇa bhūyasā // ViP_1,12.95*33:7

niścakrāma purā tūrṇaṃ sadaśvaratham āsthitaḥ // ViP_1,12.95*33:8

taṃ dṛṣṭvā pavanābhyāse āyāntaṃ tarasā rathāt // ViP_1,12.95*33:9

avaruhya nṛpaxx dorbhyāṃ x parirebhire // ViP_1,12.95*33:10

athābhinanditaḥ sarvair bandhuvargair dvijottama // ViP_1,12.95*33:11

tenābhivāditāḥ sarve praviveśuḥ saharcix // ViP_1,12.95*33:12

while D4 ins.:

ity uktvā bhagavān īśaḥ tatraivāntaradhīyata // ViP_1,12.95*34

parāśara uvāca:

evaṃ pūrvaṃ jagannāthād devadevāj janārdanāt
varaṃ prāpya dhruvaṃ sthānam adhyāste sa mahāmatiḥ // ViP_1,12.96

Ñ1,T3,M0,ed. Veṅk. ins.:

svayaṃ śuśrūṣaṇād dharmyān mātāpitroś ca vai tathā // ViP_1,12.96*35:1

dvādaśākṣaramāhātmyāt tapasaś ca prabhāvataḥ // ViP_1,12.96*35:2

tasyābhimānam ṛddhiṃ ca mahimānaṃ nirīkṣya ca
devāsurāṇām ācāryaḥ ślokam atrośanā jagau // ViP_1,12.97

aho 'sya tapaso vīryam aho 'sya tapasaḥ phalam
yad enaṃ purataḥ kṛtvā dhruvaṃ saptarṣayaḥ sthitāḥ // ViP_1,12.98

dhruvasya jananī ceyaṃ sunītir nāma sūnṛtā
asyāś ca mahimānaṃ kaḥ śakto varṇayituṃ bhuvi // ViP_1,12.99

trailokyāśrayatāṃ prāptaṃ paraṃ sthānaṃ sthirāyati
sthānaṃ prāptā paraṃ kṛtvā yā kukṣivivare dhruvam // ViP_1,12.100

yaś caitat kīrtayen nityaṃ dhruvasyārohaṇaṃ divi
sarvapāpavinirmuktaḥ svargaloke mahīyate // ViP_1,12.101

sthānabhraṃśaṃ na cāpnoti divi vā yadi vā bhuvi
sarvakalyāṇasaṃyukto dīrghakālaṃ ca jīvati // ViP_1,12.102

[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe dvādaśo 'dhyāyaḥ ]]

parāśara uvāca:

dhruvāc chiṣṭiṃ ca bhavyaṃ ca bhavyāc chaṃbhur vyajāyata
śiṣṭer ādhatta succhāyā pañca putrān akalmaṣān // ViP_1,13.1

ripuṃ ripuñjayaṃ vipraṃ vṛkalaṃ vṛkatejasam
ripor ādhatta bṛhatī cākṣuṣaṃ sarvatejasam // ViP_1,13.2

ajījanat puṣkariṇyāṃ vāruṇyāṃ cākṣuṣo manum
prajāpater ātmajāyāṃ vīraṇasya mahātmanaḥ // ViP_1,13.3

manor ajāyanta daśa naḍvalāyāṃ mahaujasaḥ
kanyāyāṃ tapatāṃ śreṣṭha vairājasya prajāpateḥ // ViP_1,13.4

kuruḥ puruḥ śatadyumnas tapasvī satyavāñ chuciḥ
agniṣṭud atirātraś ca sudyumnaś ceti te nava
abhimanyuś ca daśamo naḍvalāyāṃ mahaujasaḥ // ViP_1,13.5

kuror ajanayat putrān ṣaḍ āgneyī mahāprabhān
aṅgaṃ sumanasaṃ khyātiṃ kratum aṅgirasaṃ śibim // ViP_1,13.6

aṅgāt sunīthāpatyaṃ vai venam ekam ajāyata
prajārtham ṛṣayas tasya mamanthur dakṣiṇaṃ karam // ViP_1,13.7

venasya pāṇau mathite saṃbabhūva mahāmune
vainyo nāma mahīpālo yaḥ pṛthuḥ parikīrtyate // ViP_1,13.8

yena dugdhā mahī pūrvaṃ prajānāṃ hitakāraṇāt // ViP_1,13.9

maitreya uvāca:

kimarthaṃ mathitaḥ pāṇir venasya paramarṣibhiḥ
yatra jajñe mahāvīryaḥ sa pṛthur munisattama // ViP_1,13.10

parāśara uvāca:

sunīthā nāma yā kanyā mṛtyoḥ prathamajābhavat
aṅgasya bhāryā sā dattā tasyāṃ veno vyajāyata // ViP_1,13.11

sa mātāmahadoṣeṇa tena mṛtyoḥ sutātmajaḥ
nisargād eva maitreya duṣṭabhāvo vyajāyata // ViP_1,13.12

abhiṣikto yadā rājye sa venaḥ paramarṣibhiḥ
ghoṣayām āsa sa tadā pṛthivyāṃ pṛthivīpatiḥ // ViP_1,13.13

na yaṣṭavyaṃ na hotavyaṃ na dātavyaṃ kathaṃcana
bhoktā yajñasya kas tv anyo hy ahaṃ yajñapatiḥ prabhuḥ // ViP_1,13.14

tatas tam ṛṣayaḥ pūrvaṃ saṃpūjya pṛthivīpatim
ūcuḥ sāmakalaṃ samyaṅ maitreya samupasthitāḥ // ViP_1,13.15

ṛṣaya ūcuḥ:

bho bho rājañ chṛṇuṣva tvaṃ yad vadāmas tava prabho
rājyadehopakārāya prajānāṃ ca hitaṃ param // ViP_1,13.16

dīrghasatreṇa deveśaṃ sarvayajñeśvaraṃ harim
pūjayiṣyāma bhadraṃ te tatrāṃśas te bhaviṣyati // ViP_1,13.17

yajñena yajñapuruṣo viṣṇuḥ saṃprīṇito nṛpa
asmābhir bhavataḥ kāmān sarvān eva pradāsyati // ViP_1,13.18

yajñair yajñeśvaro yeṣāṃ rāṣṭre saṃpūjyate hariḥ
teṣāṃ sarvepsitāvāptiṃ dadāti nṛpa bhūbhṛtām // ViP_1,13.19

vena uvāca:

mattaḥ ko 'bhyadhiko 'nyo 'sti kaś cārādhyo mamāparaḥ
ko 'yaṃ harir iti khyāto yo vai yajñeśvaro mataḥ // ViP_1,13.20

brahmā janārdanaḥ śaṃbhur indro vāyur yamo raviḥ
hutabhug varuṇo dhātā pūṣā bhūmir niśākaraḥ // ViP_1,13.21

ete cānye ca ye devāḥ śāpānugrahakāriṇaḥ
nṛpasyaite śarīrasthāḥ sarvadevamayo nṛpaḥ // ViP_1,13.22

etaj jñātvā mayājñaptaṃ yad yathā kriyatāṃ tathā
na dātavyaṃ na hotavyaṃ na yaṣṭavyaṃ ca bho dvijāḥ // ViP_1,13.23

bhartṛśuśrūṣaṇaṃ dharmo yathā strīṇāṃ paro mataḥ
mamājñāpālanaṃ dharmo bhavatāṃ ca tathā dvijāḥ // ViP_1,13.24

ṛṣaya ūcuḥ:

dehy anujñāṃ mahārāja mā dharmo yātu saṃkṣayam
haviṣāṃ pariṇāmo 'yaṃ yad etad akhilaṃ jagat // ViP_1,13.25

V1,B2,D8 ins.:

dharme ca saṃkṣayaṃ yāte kṣīyate cākhilaṃ jagat // ViP_1,13.25*36

parāśara uvāca:

iti vijñāpyamāno 'pi sa venaḥ paramarṣibhiḥ
pāpo dadāti nānujñāṃ tadā proktaḥ punaḥ punaḥ // ViP_1,13.26

tatas te munayaḥ sarve kopāmarṣasamanvitāḥ
hanyatāṃ hanyatāṃ pāpa ity ūcus te parasparam // ViP_1,13.27

yo yajñapuruṣaṃ viṣṇum anādinidhanaṃ prabhum
vinindaty adhamācāro na sa yogyo bhuvaḥ patiḥ // ViP_1,13.28

ity uktvā mantrapūtais taiḥ kuśair munigaṇā nṛpam
nijaghnur nihataṃ pūrvaṃ bhagavannindanādinā // ViP_1,13.29

tataś ca munayo reṇuṃ dadṛśuḥ sarvato dvija
kim etad iti cāsannaṃ papracchus te janaṃ tadā // ViP_1,13.30

ākhyātaṃ ca janais teṣāṃ caurībhūtair arājake
rāṣṭre tu lokair ārabdhaṃ parasvādānam āturaiḥ // ViP_1,13.31

teṣām udīrṇavegānāṃ caurāṇāṃ munisattamāḥ
sumahān dṛśyate reṇuḥ paravittāpahāriṇām // ViP_1,13.32

tataḥ saṃmantrya te sarve munayas tasya bhūbhṛtaḥ
mamanthur ūruṃ putrārtham anapatyasya yatnataḥ // ViP_1,13.33

mathyataś ca samuttasthau tasyoroḥ puruṣaḥ kila
dagdhasthūṇāpratīkāśaḥ kharvaṭāsyo 'tihrasvakaḥ // ViP_1,13.34

kiṃ karomīti tān sarvān viprān āha tvarānvitaḥ
niṣīdeti tam ūcus te niṣādas tena so 'bhavat // ViP_1,13.35

tatas tatsaṃbhavā jātā vindhyaśailanivāsinaḥ
niṣādā muniśārdūla pāpakarmopalakṣaṇāḥ // ViP_1,13.36

tena dvāreṇa tat pāpaṃ niṣkrāntaṃ tasya bhūpateḥ
niṣādās te tato jātā venakalmaṣanāśanāḥ // ViP_1,13.37

tato 'sya dakṣiṇaṃ hastaṃ mamanthus te dvijottamāḥ // ViP_1,13.38

mathyamāne ca tatrābhūt pṛthur vainyaḥ pratāpavān
dīpyamānaḥ svavapuṣā sākṣād agnir iva jvalan // ViP_1,13.39

ādyam ājagavaṃ nāma khāt papāta tato dhanuḥ
śarāś ca divyā nabhasaḥ kavacaṃ ca papāta ha // ViP_1,13.40

tasmiñ jāte tu bhūtāni saṃprahṛṣṭāni sarvaśaḥ // ViP_1,13.41

satputreṇa ca jātena veno 'pi tridivaṃ yayau
punnāmno narakāt trātaḥ sa tena sumahātmanā // ViP_1,13.42

taṃ samudrāś ca nadyaś ca ratnāny ādāya sarvaśaḥ
toyāni cābhiṣekārthaṃ sarvāṇy evopatasthire // ViP_1,13.43

pitāmahaś ca bhagavān devair āṅgirasaiḥ saha
sthāvarāṇi ca bhūtāni jaṅgamāni ca sarvaśaḥ
samāgamya tadā vainyam abhyaṣiñcan narādhipam // ViP_1,13.44

haste tu dakṣiṇe cakraṃ dṛṣṭvā tasya pitāmahaḥ
viṣṇor aṃśaṃ pṛthuṃ matvā paritoṣaṃ paraṃ yayau // ViP_1,13.45

viṣṇucihnaṃ kare cakraṃ sarveṣāṃ cakravartinām
bhavaty avyāhato yasya prabhāvas tridaśair api // ViP_1,13.46

mahatā rājarājyena pṛthur vainyaḥ pratāpavān
so 'bhiṣikto mahātejā vidhivad dharmakovidaiḥ // ViP_1,13.47

pitrāparañjitās tasya prajās tenānurañjitāḥ
anurāgāt tatas tasya nāma rājety ajāyata // ViP_1,13.48

āpas tastambhire cāsya samudram abhiyāsyataḥ
parvatāś ca dadur mārgaṃ dhvajabhaṅgaś ca nābhavat // ViP_1,13.49

akṛṣṭapacyā pṛthivī siddhyanty annāni cintayā
sarvakāmadughā gāvaḥ puṭake puṭake madhu // ViP_1,13.50

tasya vai jātamātrasya yajñe paitāmahe śubhe
sūtaḥ sūtyāṃ samutpannaḥ sautye 'hani mahāmatiḥ // ViP_1,13.51

D7 ins.:

pṛthur evābhavat tasmāt tataḥ pṛthur ajāyata // ViP_1,13.51*37

tasminn eva mahāyajño jajñe prājño 'tha māgadhaḥ
proktau tadā munivarais tāv ubhau sūtamāgadhau // ViP_1,13.52

stūyatām eṣa nṛpatiḥ pṛthur vainyaḥ pratāpavān
karmaitad anurūpaṃ ca pātraṃ stotrasya cāpy ayam // ViP_1,13.53

tatas tāv ūcatur viprān sarvān eva kṛtāñjalī
adyajātasya no karma jñāyate 'sya mahīpateḥ // ViP_1,13.54

guṇā na cāsya jñāyante na cāsya prathitaṃ yaśaḥ
stotraṃ kimāśrayaṃ tv asya kāryam asmābhir ucyatām // ViP_1,13.55

ṛṣaya ūcuḥ:

kariṣyaty eṣa yat karma cakravartī mahābalaḥ
guṇā bhaviṣyā ye cāsya tair ayaṃ stūyatāṃ nṛpaḥ // ViP_1,13.56

parāśara uvāca:

tataḥ sa nṛpatis toṣaṃ tac chrutvā paramaṃ yayau
sadguṇaiḥ ślāghyatām eti stavyāś cābhyāṃ guṇā mama // ViP_1,13.57

tasmād yad atra stotre me guṇanirvarṇanaṃ tv imau
kariṣyete kariṣyāmi tad evāhaṃ samāhitaḥ // ViP_1,13.58

yad imau varjanīyaṃ ca kiṃcid atra vadiṣyataḥ
tad ahaṃ varjayiṣyāmīty evaṃ cakre matiṃ nṛpaḥ // ViP_1,13.59

atha tau cakratuḥ stotraṃ pṛthor vainyasya dhīmataḥ
bhaviṣyaiḥ karmabhiḥ samyak susvarau sūtamāgadhau // ViP_1,13.60

satyavāg dānaśīlo 'yaṃ satyasandho nareśvaraḥ
hrīmān maitraḥ kṣamāśīlo vikrānto duṣṭaśāsanaḥ // ViP_1,13.61

dharmajñāś ca kṛtajñāś ca dayāvān priyabhāṣakaḥ
mānyān mānayitā yajvā brahmaṇyaḥ sādhuvatsalaḥ // ViP_1,13.62

samaḥ śatrau ca mitre ca vyavahārasthitau nṛpaḥ // ViP_1,13.63

sūtenoktān guṇān itthaṃ sa tadā māgadhena ca
cakāra hṛdi tādṛk ca karmaṇā kṛtavān asau // ViP_1,13.64

tataḥ sa pṛthivīpālaḥ pālayan vasudhām imām
iyāja vividhair yajñair mahadbhir bhūridakṣiṇaiḥ // ViP_1,13.65

taṃ prajāḥ pṛthivīnātham upatasthuḥ kṣudhārditāḥ
oṣadhīṣu praṇaṣṭāsu tasmin kāle hy arājake
tam ūcus tena tāḥ pṛṣṭās tatrāgamanakāraṇam // ViP_1,13.66

D5 ins.:

prajāpatiguṇaṃ śūraṃ pṛthuṃ satyaparākramam // ViP_1,13.66*38

prajā ūcuḥ:

arājake nṛpaśreṣṭha dharitryā sakalauṣadhīḥ
grastās tataḥ kṣayaṃ yānti prajāḥ sarvāḥ prajeśvara // ViP_1,13.67

tvaṃ no vṛttiprado dhātrā prajāpālo nirūpitaḥ
dehi naḥ kṣutparītānāṃ prajānāṃ jīvanauṣadhīḥ // ViP_1,13.68

parāśara uvāca:

tato 'tha nṛpatir divyam ādāyājagavaṃ dhanuḥ
śarāṃś ca divyān kupitaḥ so 'nvadhāvad vasuṃdharām // ViP_1,13.69

tato nanāśa tvaritā gaur bhūtvā tu vasuṃdharā
sā lokān brahmalokādīn saṃtrāsād agaman mahī // ViP_1,13.70

yatra yatra yayau devī sā tadā bhūtadhāriṇī
tatra tatra tu sā vainyaṃ dadṛśe 'bhyudyatāyudham // ViP_1,13.71

tatas taṃ prāha vasudhā pṛthuṃ pṛthuparākramam
pravepamānā tadbāṇaparitrāṇaparāyaṇā // ViP_1,13.72

pṛthivy uvāca:

strīvadhe tvaṃ mahāpāpaṃ kiṃ narendra na paśyasi
yena māṃ hantum atyarthaṃ prakaroṣi nṛpodyamam // ViP_1,13.73

pṛthur uvāca:

ekasmin yatra nidhanaṃ prāpite duṣṭacāriṇi
bahūnāṃ bhavati kṣemaṃ tasya puṇyaprado vadhaḥ // ViP_1,13.74

pṛthivy uvāca:

prajānām upakārāya yadi māṃ tvaṃ haniṣyasi
ādhāraḥ kaḥ prajānāṃ te nṛpaśreṣṭha bhaviṣyati // ViP_1,13.75

pṛthur uvāca:

tvāṃ hatvā vasudhe bāṇair macchāsanaparāṅmukhīm
ātmayogabalenemā dhārayiṣyāmy ahaṃ prajāḥ // ViP_1,13.76

parāśara uvāca:

tataḥ praṇamya vasudhā taṃ bhūyaḥ prāha pārthivam
pravepitāṅgī paramaṃ sādhvasaṃ samupāgatā // ViP_1,13.77

pṛthivy uvāca:

upāyataḥ samārabdhāḥ sarve siddhyanty upakramāḥ
tasmād vadāmy upāyaṃ te taṃ kuruṣva yadīcchasi // ViP_1,13.78

samastā yā mayā jīrṇā naranātha mahauṣadhīḥ
yadīcchasi pradāsyāmi tāḥ kṣīrapariṇāminīḥ // ViP_1,13.79

tasmāt prajāhitārthāya mama dharmabhṛtāṃ vara
taṃ tu vatsaṃ prayaccha tvaṃ kṣareyaṃ yena vatsalā // ViP_1,13.80

samāṃ ca kuru sarvatra yena kṣīraṃ samantataḥ
varauṣadhībījabhūtaṃ vīra sarvatra bhāvaye // ViP_1,13.81

parāśara uvāca:

tata utsārayām āsa śailāñ chatasahasraśaḥ
dhanuṣkoṭyā tadā vainyas tena śailā vivardhitāḥ // ViP_1,13.82

na hi pūrvavisarge vai viṣame pṛthivītale
pravibhāgaḥ purāṇāṃ vā grāmāṇāṃ vā tadābhavat // ViP_1,13.83

na sasyāni na gorakṣyaṃ na kṛṣir na vaṇikpathaḥ
vainyāt prabhṛti maitreya sarvasyaitasya saṃbhavaḥ // ViP_1,13.84

yatra yatra samaṃ tv asyā bhūmer āsīn narādhipaḥ
tatra tatra prajānāṃ hi nivāsaṃ samarocayat // ViP_1,13.85

āhāraḥ phalamūlāni prajānām abhavat tadā
kṛcchreṇa mahatā so 'pi praṇaṣṭāsv oṣadhīṣu vai // ViP_1,13.86

sa kalpayitvā vatsaṃ tu manuṃ svāyambhuvaṃ prabhum
sve pāṇau pṛthivīnātho dudoha pṛthivīṃ pṛthuḥ
sasyajātāni sarvāṇi prajānāṃ hitakāmyayā // ViP_1,13.87

tenānnena prajās tāta vartante 'dyāpi nityaśaḥ // ViP_1,13.88

prāṇapradānāt sa pṛthur yasmād bhūmer abhūt pitā
tatas tu pṛthivīsaṃjñām avāpākhiladhāriṇī // ViP_1,13.89

tataś ca devair munibhir daityai rakṣobhir adribhiḥ
gandharvair uragair yakṣaiḥ pitṛbhis tarubhis tathā // ViP_1,13.90

tat tat pātram upādāya tat tad dugdhaṃ mune payaḥ
vatsadogdhṛviśeṣāś ca teṣāṃ tadyonayo 'bhavan // ViP_1,13.91

saiṣā dhātrī vidhātrī ca dhāriṇī poṣaṇī tathā
sarvasya jagataḥ pṛthvī viṣṇupādatalodbhavā // ViP_1,13.92

evaṃprabhāvaḥ sa pṛthuḥ putro venasya vīryavān
jajñe mahīpatiḥ pūrvaṃ rājābhūj janarañjanāt // ViP_1,13.93

ya idaṃ janma vainyasya pṛthoḥ saṃkīrtayen naraḥ
na tasya duṣkṛtaṃ kiṃcit phaladāyi prajāyate // ViP_1,13.94

duḥsvapnopaśamaṃ nṝṇāṃ śṛṇvatāṃ caitad uttamam
pṛthor janma prabhāvaś ca karoti satataṃ nṛṇām // ViP_1,13.95

[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe trayodaśo 'dhyāyaḥ ]]

parāśara uvāca:

pṛthoḥ putrau mahāvīryau jajñāte 'ntardhivādinau
śikhaṇḍinī havirdhānam antardhānād vyajāyata // ViP_1,14.1

havirdhānāt ṣaḍ āgneyī dhiṣaṇājanayat sutān
prācīnabarhiṣaṃ śukraṃ gayaṃ kṛṣṇaṃ vṛjājinau // ViP_1,14.2

prācīnabarhir bhagavān mahān āsīt prajāpatiḥ
havirdhānir mahārājo yena saṃvardhitāḥ prajāḥ // ViP_1,14.3

prācīnāgrāḥ kuśās tasya pṛthivyāṃ viśrutā mune
prācīnabarhir abhavat khyāto bhuvi mahābalaḥ // ViP_1,14.4

samudratanayāyāṃ tu kṛtadāro mahīpatiḥ
mahatas tapasaḥ pāre savarṇāyāṃ mahīpateḥ // ViP_1,14.5

savarṇādhatta sāmudrī daśa prācīnabarhiṣaḥ
sarve pracetaso nāma dhanurvedasya pāragāḥ // ViP_1,14.6

apṛthagdharmacaraṇās te 'tapyanta mahat tapaḥ
daśa varṣasahasrāṇi samudrasalileśayāḥ // ViP_1,14.7

maitreya uvāca:

yadarthaṃ te mahātmānas tapas tepur mahāmune
pracetasaḥ samudrāmbhasy etad ākhyātum arhasi // ViP_1,14.8

parāśara uvāca:

pitrā pracetasaḥ proktāḥ prajārtham amitātmanā
prajāpatiniyuktena bahumānapuraḥsaram // ViP_1,14.9

prācīnabarhir uvāca:

brahmaṇā devadevena samādiṣṭo 'smy ahaṃ sutāḥ
prajāḥ saṃvardhanīyās te mayā coktaṃ tatheti tat // ViP_1,14.10

tan mama prītaye putrāḥ prajāvṛddhim atandritāḥ
kurudhvaṃ mānanīyā ca samyag ājñā prajāpateḥ // ViP_1,14.11

parāśara uvāca:

tatas te tat pituḥ śrutvā vacanaṃ nṛpanandanāḥ
tathety uktvā ca taṃ bhūyaḥ papracchuḥ pitaraṃ mune // ViP_1,14.12

pracetasa ūcuḥ:

yena tāta prajāvṛddhau samarthāḥ karmaṇā vayam
bhavema tat samastaṃ naḥ karma vyākhyātum arhasi // ViP_1,14.13

pitovāca:

ārādhya varadaṃ viṣṇum iṣṭaprāptim asaṃśayam
sameti nānyathā martyaḥ kim anyat kathayāmi vaḥ // ViP_1,14.14

tasmāt prajāvivṛddhyarthaṃ sarvabhūtaprabhuṃ harim
ārādhayata govindaṃ yadi siddhim abhīpsatha // ViP_1,14.15

dharmam arthaṃ ca kāmaṃ ca mokṣaṃ cānvicchatā sadā
ārādhanīyo bhagavān anādiḥ puruṣottamaḥ // ViP_1,14.16

yasminn ārādhite sargaṃ cakārādau prajāpatiḥ
tam ārādhyācyutaṃ vṛddhiḥ prajānāṃ vo bhaviṣyati // ViP_1,14.17

parāśara uvāca:

ity evam uktās te pitrā putrāḥ pracetaso daśa
magnāḥ payodhisalile tapas tepuḥ samāhitāḥ // ViP_1,14.18

daśa varṣasahasrāṇi nyastacittā jagatpatau
nārāyaṇe muniśreṣṭha sarvalokaparāyaṇe // ViP_1,14.19

tatraiva te sthitā devam ekāgramanaso harim
tuṣṭuvur yaḥ stutaḥ kāmān stotur iṣṭān prayacchati // ViP_1,14.20

maitreya uvāca:

stavaṃ pracetaso viṣṇoḥ samudrāmbhasi saṃsthitāḥ
cakrus taṃ me muniśreṣṭha supuṇyaṃ vaktum arhasi // ViP_1,14.21

parāśara uvāca:

śṛṇu maitreya govindaṃ yathāpūrvaṃ pracetasaḥ
tuṣṭuvus tanmayībhūtāḥ samudrasalileśayāḥ // ViP_1,14.22

pracetasa ūcuḥ:

natāḥ sma sarvavacasāṃ pratiṣṭhā yatra śāśvatī
tam ādyantam aśeṣasya jagataḥ paramaṃ prabhum // ViP_1,14.23

D7 ins.:

jagadbījatayā natvā carurūpavibhāgataḥ // ViP_1,14.23*39:1

śuddharūpapraṇāmeta tuṣṭo viṣṇuḥ pracetasām // ViP_1,14.23*39:2

jyotir ādyam anaupamyam aṇv anantam apāravat
yonibhūtam aśeṣasya sthāvarasya carasya ca // ViP_1,14.24

yasyāhaḥ prathamaṃ rūpam arūpasya tato niśā
saṃdhyā ca parameśasya tasmai kālātmane namaḥ // ViP_1,14.25

bhujyate 'nudinaṃ devaiḥ pitṛbhiś ca sudhātmakaḥ
jīvabhūtaḥ samastasya tasmai somātmane namaḥ // ViP_1,14.26

yas tamo hanti tīvrātmā svabhābhir bhāsayan nabhaḥ
gharmaśītāmbhasāṃ yonis tasmai sūryātmane namaḥ // ViP_1,14.27

kāṭhinyavān yo bibharti jagad etad aśeṣataḥ
śabdādisaṃśrayo vyāpī tasmai bhūmyātmane namaḥ // ViP_1,14.28

yad yonibhūtaṃ jagato bījaṃ yat sarvadehinām
tat toyarūpam īśasya namāmo harimedhasaḥ // ViP_1,14.29

yo mukhaṃ sarvadevānāṃ havyabhuk kavyabhuk tathā
pitṝṇāṃ ca namas tasmai viṣṇave pāvakātmane // ViP_1,14.30

pañcadhāvasthito dehe yaś ceṣṭāṃ kurute 'niśam
ākāśayonir bhagavāṃs tasmai vāyvātmane namaḥ // ViP_1,14.31

avakāśam aśeṣāṇāṃ bhūtānāṃ yaḥ prayacchati
anantamūrtimāñ chuddhas tasmai vyomātmane namaḥ // ViP_1,14.32

samastendriyavargasya yaḥ sadā sthānam uttamam
tasmai śabdādirūpāya namaḥ kṛṣṇāya vedhase // ViP_1,14.33

gṛhṇāti viṣayān nityam indriyātmā kṣarākṣaraḥ
yas tasmai jñānamūlāya natāḥ sma harimedhase // ViP_1,14.34

gṛhītān indriyair arthān ātmane yaḥ prayacchati
antaḥkaraṇabhūtāya tasmai viśvātmane namaḥ // ViP_1,14.35

yasminn anante sakalaṃ viśvaṃ yasmāt tathodgatam
layasthānaṃ ca yas tasmai namaḥ prakṛtidharmiṇe // ViP_1,14.36

śuddhaḥ saṃllakṣyate bhrāntyā guṇavān iva yo 'guṇaḥ
tam ātmarūpiṇaṃ devaṃ natāḥ sma puruṣottamam // ViP_1,14.37

avikāram ajaṃ śuddhaṃ nirguṇaṃ yan nirañjanam
natāḥ sma tat paraṃ brahma viṣṇor yat paramaṃ padam // ViP_1,14.38

adīrghahrasvam asthūlam anaṇv agryam alohitam
asnehacchāyam atanum asaktam asamīraṇam // ViP_1,14.39

anākāśam asaṃsparśam agandham arasaṃ ca yat
acakṣuḥśrotram acalam avākpāṇim amānasam // ViP_1,14.40

anāmagotram asukham atejaskam ahetukam
abhayaṃ bhrāntirahitam anidram ajarāmaram // ViP_1,14.41

arajo 'śabdam amṛtam aplutaṃ yad asaṃvṛtam
pūrvāpare na vai yasmiṃs tad viṣṇoḥ paramaṃ padam // ViP_1,14.42

param īśitvaguṇavat sarvabhūtam asaṃśrayam
natāḥ sma tat padaṃ viṣṇor jihvādṛggocaraṃ na yat // ViP_1,14.43

parāśara uvāca:

evaṃ pracetaso viṣṇuṃ stuvantas tatsamādhayaḥ
daśa varṣasahasrāṇi tapaś cerur mahārṇave // ViP_1,14.44

tataḥ prasanno bhagavāṃs teṣām antarjale hariḥ
dadau darśanam unnidranīlotpaladalacchaviḥ // ViP_1,14.45

patatrirājam ārūḍham avalokya pracetasaḥ
praṇipetuḥ śirobhis taṃ bhaktibhārāvanāmitaiḥ // ViP_1,14.46

tatas tān āha bhagavān vriyatām īpsito varaḥ
prasādasumukho 'haṃ vo varadaḥ samupasthitaḥ // ViP_1,14.47

tatas tam ūcur varadaṃ praṇipatya pracetasaḥ
yathā pitrā samādiṣṭaṃ prajānāṃ vṛddhikāraṇam // ViP_1,14.48

sa cāpi devas taṃ dattvā yathābhilaṣitaṃ varam
antardhānaṃ jagāmāśu te ca niścakramur jalāt // ViP_1,14.49

[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe caturdaśo 'dhyāyaḥ ]]

parāśara uvāca:

tapaś caratsu pṛthivīṃ pracetaḥsu mahīruhāḥ
arakṣyamāṇām āvavrur babhūvātha prajākṣayaḥ // ViP_1,15.1

nāśakan māruto vātuṃ vṛtaṃ kham abhavad drumaiḥ
daśavarṣasahasrāṇi na śekuś ceṣṭituṃ prajāḥ // ViP_1,15.2

tān dṛṣṭvā jalaniṣkrāntāḥ sarve kruddhāḥ pracetasaḥ
mukhebhyo vāyum agniṃ ca te 'sṛjañ jātamanyavaḥ // ViP_1,15.3

unmūlān atha tān vṛkṣān kṛtvā vāyur aśoṣayat
tān agnir adahad ghoras tatrābhūd drumasaṃkṣayaḥ // ViP_1,15.4

drumakṣayam atho dṛṣṭvā kiṃcic chiṣṭeṣu śākhiṣu
upagamyābravīd etān rājā somaḥ prajāpatīn // ViP_1,15.5

kopaṃ yacchata rājānaḥ śṛṇudhvaṃ ca vaco mama
saṃdhānaṃ vaḥ kariṣyāmi saha kṣitiruhair aham // ViP_1,15.6

ratnabhūtā ca kanyeyaṃ vārkṣeyī varavarṇinī
bhaviṣyaṃ jānatā pūrvaṃ mayā gobhir vivardhitā // ViP_1,15.7

māriṣā nāma nāmnaiṣā vṛkṣāṇām iti nirmitā
bhāryā vo 'stu mahābhāgā dhruvaṃ vaṃśavivardhinī // ViP_1,15.8

yuṣmākaṃ tejaso 'rdhena mama cārdhena tejasaḥ
asyām utpatsyate vidvān dakṣo nāma prajāpatiḥ // ViP_1,15.9

mama cāṃśena saṃyukto yuṣmattejomayena vai
agnināgnisamo bhūyaḥ prajāḥ saṃvardhayiṣyati // ViP_1,15.10

kaṇḍur nāma muniḥ pūrvam āsīd vedavidāṃ varaḥ
suramye gomatītīre sa tepe paramaṃ tapaḥ // ViP_1,15.11

tatkṣobhāya surendreṇa pramlocākhyā varāpsarāḥ
prayuktā kṣobhayām āsa tam ṛṣiṃ sā śucismitā // ViP_1,15.12

kṣobhitaḥ sa tayā sārdhaṃ varṣāṇām adhikaṃ śatam
atiṣṭhan mandaradroṇyāṃ viṣayāsaktamānasaḥ // ViP_1,15.13

sā taṃ prāha mahābhāga gantum icchāmy ahaṃ divam
prasādasumukho brahmann anujñāṃ dātum arhasi // ViP_1,15.14

tayaivam uktaḥ sa munis tasyām āsaktamānasaḥ
dināni katicid bhadre sthīyatām ity abhāṣata // ViP_1,15.15

evam uktā tatas tena sāgraṃ varṣaśataṃ punaḥ
bubhuje viṣayāṃs tanvī tena sārdhaṃ mahātmanā // ViP_1,15.16

anujñāṃ dehi bhagavan vrajāmi tridaśālayam
uktas tayeti sa muniḥ sthīyatām ity abhāṣata // ViP_1,15.17

punar gate varṣaśate sādhike sā śubhānanā
yāmīty āha divaṃ brahman praṇayasmitaśobhanam // ViP_1,15.18

uktas tayaivaṃ sa munir upaguhyāyatekṣaṇām
prāhāsyatāṃ kṣaṇaṃ subhru cirakālaṃ gamiṣyasi // ViP_1,15.19

tacchāpabhītā suśroṇī saha tenarṣiṇā punaḥ
śatadvayaṃ kiṃcid ūnaṃ varṣāṇām anvatiṣṭhata // ViP_1,15.20

gamanāya mahābhāgo devarājaniveśanam
proktaḥ proktas tayā tanvyā sthīyatām ity abhāṣata // ViP_1,15.21

D7 ins.:

yayau ravaṃ bhayaṃ prema sadbhāvaṃ pūrvanāyake // ViP_1,15.21*40:1

na muñcaty anyasaktāpi sā jñeyā dakṣiṇā budhaiḥ // ViP_1,15.21*40:2

taṃ sā śāpabhayād bhītā dākṣiṇyena ca dakṣiṇā
proktā praṇayabhaṅgārtivedinī na jahau munim // ViP_1,15.22

tayā ca ramatas tasya paramarṣer aharniśam
navaṃ navam abhūt prema manmathāviṣṭacetasaḥ // ViP_1,15.23

ekadā tu tvarāyukto niścakrāmoṭajān muniḥ
niṣkrāmantaṃ ca kutreti gamyate prāha sā śubhā // ViP_1,15.24

ity uktaḥ sa tayā prāha parivṛttam ahaḥ śubhe
saṃdhyopāstiṃ kariṣyāmi kriyālopo 'nyathā bhavet // ViP_1,15.25

tataḥ prahasya muditā taṃ sā prāha mahāmunim
kim adya sarvadharmajña parivṛttam ahas tava // ViP_1,15.26

bahūnāṃ vipra varṣāṇāṃ pariṇāmam ahas tava
gatam etan na kurute vismayaṃ kasya kathyatām // ViP_1,15.27

munir uvāca:

prātas tvam āgatā bhadre nadītīram idaṃ śubham
mayā dṛṣṭā ca tanvaṅgi praviṣṭā ca mamāśramam // ViP_1,15.28

After 28, M3 ins.:

kṣaṇe kṣaṇe mayāsūtra praxxddhā nanūttame // ViP_1,15.28*41

iyaṃ ca vartate saṃdhyā pariṇāmam ahar gatam
avahāsaḥ kimartho 'yaṃ sadbhāvaḥ kathyatāṃ mama // ViP_1,15.29

pramlocovāca:

pratyūṣasy āgatā brahman satyam etan na tan mṛṣā
kintv adya tasya kālasya gatāny abdaśatāni te // ViP_1,15.30

soma uvāca:

tataḥ sasādhvaso vipras tāṃ papracchāyatekṣaṇām
kathyatāṃ bhīru kaḥ kālas tvayā me ramataḥ saha // ViP_1,15.31

pramlocovāca:

saptottarāṇy atītāni nava varṣaśatāni te
māsāś ca ṣaṭ tathaivānyat samatītaṃ dinatrayam // ViP_1,15.32

ṛṣir uvāca:

satyaṃ bhīru vadasy etat parihāso 'tha vā śubhe
dinam ekam ahaṃ manye tvayā sārdham ihāsitam // ViP_1,15.33

pramlocovāca:

vadiṣyāmy anṛtaṃ brahman katham atra tavāntike
viśeṣeṇādya bhavatā pṛṣṭā mārgānuvartinā // ViP_1,15.34

soma uvāca:

niśamya tad vacaḥ tasyāḥ sa munir nṛpanandanāḥ
dhiṅ māṃ dhiṅ mām atīvetthaṃ ninindātmānam ātmanā // ViP_1,15.35

munir uvāca:

tapāṃsi mama naṣṭāni hataṃ brahmavidāṃ dhanam
hṛto vivekaḥ kenāpi yoṣin mohāya nirmitā // ViP_1,15.36

ūrmiṣaṭkātigaṃ brahma jñeyam ātmajayena me
matir eṣā hṛtā yena dhik taṃ kāmaṃ mahāgraham // ViP_1,15.37

D7 ins.:

kṣuḍtṛxśokamohau ca jarāmṛtyū ṣaḍūrmayaḥ // ViP_1,15.37*42

vratāni vedavedyāptikāraṇāny akhilāni ca
narakagrāmamārgeṇa saṅgenāpahṛtāni me // ViP_1,15.38

vinindyetthaṃ sa dharmajñaḥ svayam ātmānam ātmanā
tām apsarasam āsīnām idaṃ vacanam abravīt // ViP_1,15.39

gaccha pāpe yathā kāmaṃ yat kāryaṃ tat kṛtaṃ tvayā
devarājasya matkṣobhaṃ kurvantyā bhāvaceṣṭitaiḥ // ViP_1,15.40

na tvāṃ karomy ahaṃ bhasma krodhatīvreṇa vahninā
satāṃ saptapadaṃ maitram uṣito 'haṃ tvayā saha // ViP_1,15.41

atha vā tava ko doṣaḥ kiṃ vā kupyāmy ahaṃ tava
mamaiva doṣo nitarāṃ yenāham ajitendriyaḥ // ViP_1,15.42

yayā śakrapriyārthinyā kṛto me tapaso vyayaḥ
tvayā dhik tvāṃ mahāmohamañjūṣāṃ sujugupsitām // ViP_1,15.43

soma uvāca:

yāvad itthaṃ sa viprarṣis tāṃ bravīti sumadhyamām
tāvad galatsvedajalā sā babhūvātivepathuḥ // ViP_1,15.44

pravepamānāṃ satataṃ khinnagātralatāṃ satīm
gaccha gaccheti sakrodham uvāca munisattamaḥ // ViP_1,15.45

sā tu nirbhartsitā tena viniṣkramya tadāśramāt
ākāśagāminī svedaṃ mamārja tarupallavaiḥ // ViP_1,15.46

vṛkṣād vṛkṣaṃ yayau bālā tadagrāruṇapallavaiḥ
nirmārjamānā gātrāṇi galatsvedajalāni vai // ViP_1,15.47

ṛṣiṇā yas tadā garbhas tasyā dehe samāhitaḥ
nirjagāma saromāñcasvedarūpī tadaṅgataḥ // ViP_1,15.48

taṃ vṛkṣā jagṛhur garbham ekaṃ cakre ca mārutaḥ
mayā cāpyāyito gobhiḥ sa tadā vavṛdhe śanaiḥ // ViP_1,15.49

vṛkṣāgragarbhasaṃbhūtā māriṣākhyā varānanā
tāṃ pradāsyanti vo vṛkṣāḥ kopa eṣa praśāmyatām // ViP_1,15.50

kaṇḍor apatyam evaṃ sā vṛkṣebhyaś ca samudgatā
mamāpatyaṃ tathā vāyoḥ pramlocātanayā ca sā // ViP_1,15.51

sa cāpi bhagavān kaṇḍuḥ kṣīṇe tapasi sattamāḥ
puruṣottamākhyam adrīśaṃ viṣṇor āyatanaṃ yayau // ViP_1,15.52

tatraikāgramatir bhūtvā cakārārādhanaṃ hareḥ
brahmapāramayaṃ kurvañ japam ekāgramānasaḥ
ūrdhvabāhur mahāyogī sthitvāsau bhūpanandanāḥ // ViP_1,15.53

pracetasa ūcuḥ:

brahmapāraṃ muneḥ śrotum icchāmaḥ paramaṃ stavam
japatā kaṇḍunā devo yenārādhyata keśavaḥ // ViP_1,15.54

soma uvāca:

pāraṃ paraṃ viṣṇur apārapāraḥ paraḥ parebhyaḥ paramārtharūpī
sa brahmapāraḥ parapārabhūtaḥ paraḥ parāṇām api pārapāraḥ // ViP_1,15.55

D7 ins.:

saṃkīrtya tvaṃ triślokyā x prārthanā ca caturthataḥ // ViP_1,15.55*43:1

brahmapārastavenaivaṃ kaṇḍos tuṣṭo 'cirād dhariḥ // ViP_1,15.55*43:2

sa kāraṇaṃ kāraṇatas tato 'pi tasyāpi hetuḥ parahetuhetuḥ
kāryeṣu caivaṃ saha karmakartṛ rūpair aśeṣair avatīha sarvam // ViP_1,15.56

brahma prabhur brahma sa sarvabhūto brahma prajānāṃ patir acyuto 'sau
brahmāvyayaṃ nityam ajaṃ sa viṣṇur apakṣayādyair akhilair asaṅgi // ViP_1,15.57

brahmākṣaram ajaṃ nityaṃ yathāsau puruṣottamaḥ
tathā rāgādayo doṣāḥ prayāntu praśamaṃ mama // ViP_1,15.58

soma uvāca:

etad brahmaparākhyaṃ vai saṃstavaṃ paramaṃ japan
avāpa paramāṃ siddhiṃ sa samārādhya keśavam // ViP_1,15.59

B2,T3,ed. Veṅk. ins.:

imaṃ stavaṃ yaḥ paṭhati śṛṇuyād vāpi nityaśaḥ // ViP_1,15.59*44:1

sa kāmadoṣair akhilair muktaḥ prāpnoti vāñchitam // ViP_1,15.59*44:2

while T3(sic) ins.:

yaḥ imaṃ stavaṃ paṭhate śṛṇuyād api nityaśaḥ // ViP_1,15.59*45:1

sa kāmadoṣair akhilair vimukto bhavati dhruvam // ViP_1,15.59*45:2

iyaṃ ca māriṣā pūrvam āsīd yā tāṃ bravīmi vaḥ
kāryagauravam etasyāḥ kathane phaladāyi vaḥ // ViP_1,15.60

aputrā prāg iyaṃ viṣṇuṃ mṛte bhartari sattamāḥ
bhūpapatnī mahābhāgā toṣayām āsa bhaktitaḥ // ViP_1,15.61

ārādhitas tayā viṣṇuḥ prāha pratyakṣatāṃ gataḥ
varaṃ vṛṇīṣveti śubhāṃ sā ca prāhātmavāñchitam // ViP_1,15.62

bhagavan bālavaidhavyād vṛthājanmāham īdṛśī
mandabhāgyā samudbhūtā viphalā ca jagatpate // ViP_1,15.63

bhavantu patayaḥ ślāghyā mama janmani janmani
tvatprasādāt tathā putraḥ prajāpatisamo 'stu me // ViP_1,15.64

ed. Veṅk. ins.:

kulaṃ śīlaṃ vayaḥ satyaṃ dākṣiṇyaṃ kṣiprakāritā // ViP_1,15.64*46:1

avisaṃvāditā sattvaṃ vṛddhasevā kṛtajñatā // ViP_1,15.64*46:2

rūpasaṃpatsamāyuktā sarvasya priyadarśanā
ayonijā ca jāyeyaṃ tvatprasādād adhokṣaja // ViP_1,15.65

soma uvāca:

tayaivam ukto deveśo hṛṣīkeśa uvāca tām
praṇāmanamrām utthāpya varadaḥ parameśvaraḥ // ViP_1,15.66

deva uvāca:

bhaviṣyanti mahāvīryā ekasminn eva janmani
prakhyātodārakarmāṇo bhavatyāḥ patayo daśa // ViP_1,15.67

putraṃ ca sumahātmānam ativīryaparākramam
prajāpatiguṇair yuktaṃ tvam avāpsyasi śobhane // ViP_1,15.68

vaṃśānāṃ tasya kartṛtvaṃ jagaty asmin bhaviṣyati
trailokyam akhilaṃ sūtis tasya cāpūrayiṣyati // ViP_1,15.69

tvaṃ cāpy ayonijā sādhvī rūpaudāryaguṇānvitā
manaḥprītikarī nṝṇāṃ matprasādād bhaviṣyasi // ViP_1,15.70

ity uktvāntardadhe devas tāṃ viśālavilocanām
sā ceyaṃ māriṣā jātā yuṣmatpatnī nṛpātmajāḥ // ViP_1,15.71

parāśara uvāca:

tataḥ somasya vacanāj jagṛhus te pracetasaḥ
saṃhṛtya kopaṃ vṛkṣebhyaḥ patnīdharmeṇa māriṣām // ViP_1,15.72

daśabhyas tu pracetobhyo māriṣāyāṃ prajāpatiḥ
jajñe dakṣo mahābhāgo yaḥ pūrvaṃ brahmaṇo 'bhavat // ViP_1,15.73

sa tu dakṣo mahābhāgaḥ sṛṣṭyarthaṃ sumahāmate
putrān utpādayām āsa prajāsṛṣṭyartham ātmanaḥ // ViP_1,15.74

acarāṃś ca carāṃś caiva dvipado 'tha catuṣpadaḥ
ādeśaṃ brahmaṇaḥ kurvan sṛṣṭyarthaṃ samavasthitaḥ // ViP_1,15.75

sa sṛṣṭvā manasā dakṣaḥ pañcāśad asṛjat striyaḥ
dadau sa daśa dharmāya kaśyapāya trayodaśa
kālasya nayane yuktāḥ saptaviṃśatim indave // ViP_1,15.76

tāsu devās tathā daityā nāgā gāvas tathā khagāḥ
gandharvāpsarasaś caiva dānavādyāś ca jajñire // ViP_1,15.77

tataḥ prabhṛti maitreya prajā maithunasaṃbhavāḥ
saṃkalpād darśanāt sparśāt pūrveṣām abhavan prajāḥ
tapoviśaiṣair iddhānāṃ tadātyantatapasvinām // ViP_1,15.78

maitreya uvāca:

aṅguṣṭhād dakṣiṇād dakṣaḥ pūrvaṃ jātaḥ śruto mayā
kathaṃ prācetaso bhūyaḥ sa saṃbhūto mahāmune // ViP_1,15.79

eṣa me saṃśayo brahman sumahān hṛdi vartate
yad dauhitraś ca somasya punaḥ śvaśuratāṃ gataḥ // ViP_1,15.80

parāśara uvāca:

utpattiś ca nirodhaś ca nityo bhūteṣu sattama
ṛṣayo 'tra na muhyanti ye cānye divyacakṣuṣaḥ // ViP_1,15.81

yuge yuge bhavanty ete dakṣādyā munisattama
punaś caiva niruddhyante vidvāṃs tatra na muhyati // ViP_1,15.82

kāniṣṭhyaṃ jyaiṣṭhyam apy eṣāṃ pūrvaṃ nābhūd dvijottama
tapa eva garīyo 'bhūt prabhāvaś caiva kāraṇam // ViP_1,15.83

maitreya uvāca:

devānāṃ dānavānāṃ ca gandharvoragarakṣasām
utpattiṃ vistareṇeha mama brahman prakīrtaya // ViP_1,15.84

parāśara uvāca:

prajāḥ sṛjeti vyādiṣṭaḥ pūrvaṃ dakṣaḥ svayaṃbhuvā
yathā sasarja bhūtāni tathā śṛṇu mahāmate // ViP_1,15.85

manasā tv eva bhūtāni pūrvaṃ dakṣo 'sṛjat tadā
devān ṛṣīn sagandharvān asurān pannagāṃs tathā // ViP_1,15.86

yadāsya sṛjamānasya na vyavardhanta tāḥ prajāḥ
tataḥ saṃcintya bahuśaḥ sṛṣṭihetoḥ prajāpatiḥ // ViP_1,15.87

maithunenaiva dharmeṇa sisṛkṣur vividhāḥ prajāḥ
asiknīm āvahat kanyāṃ vīraṇasya prajāpateḥ
sutāṃ sutapasā yuktāṃ mahatīṃ lokadhāriṇīm // ViP_1,15.88

atha putrasahasrāṇi vairiṇyāṃ pañca vīryavān
asiknyāṃ janayām āsa sargahetoḥ prajāpatiḥ // ViP_1,15.89

tān dṛṣṭvā nārado vipra saṃvivarddhayiṣūn prajāḥ
saṃgamya priyasaṃvādo devarṣir idam abravīt // ViP_1,15.90

nārada uvāca:

he haryaśvā mahāvīryāḥ prajā yūyaṃ kariṣyatha
īdṛśo lakṣyate yatno bhavatāṃ śrūyatām idam // ViP_1,15.91

bāliśā bata yūyaṃ vai nāsyā jānīta vai bhuvaḥ
antar ūrdhvam adhaś caiva kathaṃ srakṣyatha vai prajāḥ // ViP_1,15.92

ūrdhvaṃ tiryag adhaś caiva yadāpratihatā gatiḥ
tadā kasmād bhuvo nāntaṃ sarve drakṣyatha bāliśāḥ // ViP_1,15.93

parāśara uvāca:

te tu tadvacanaṃ śrutvā prayātāḥ sarvato diśam
adyāpi na nivartante samudrebhya ivāpagāḥ // ViP_1,15.94

haryaśveṣv atha naṣṭeṣu dakṣaḥ prācetasaḥ punaḥ
vairiṇyām atha putrāṇāṃ sahasram asṛjat prabhuḥ // ViP_1,15.95

vivardhayiṣavas te tu śabalāśvāḥ prajāḥ punaḥ
pūrvoktaṃ vacanaṃ brahman nāradenaiva coditāḥ // ViP_1,15.96

anyonyam ūcus te sarve samyag āha mahāmuniḥ
bhrātṝṇāṃ padavī caiva gantavyā nātra saṃśayaḥ // ViP_1,15.97

jñātvā pramāṇaṃ pṛthvyāś ca prajāḥ srakṣyāmahe tataḥ // ViP_1,15.98

te 'pi tenaiva mārgeṇa prayātāḥ sarvato diśam
adyāpi na nivartante samudrebhya ivāpagāḥ // ViP_1,15.99

tataḥ prabhṛti vai bhrātā bhrātur anveṣaṇe dvija
prayāto naśyati tathā tan na kāryaṃ vijānatā // ViP_1,15.100

tāṃś cāpi naṣṭān vijñāya putrān dakṣaḥ prajāpatiḥ
krodhaṃ cakre mahābhāgo nāradaṃ sa śaśāpa ca // ViP_1,15.101

D3 ins.:

haryaśveṣv atha naṣṭeṣu dakṣaḥ kruddo śapaṃ dvijaḥ // ViP_1,15.101*47:1

nāradā nāśam eheti garbhavāsaṃ vaseti ca // ViP_1,15.101*47:2

tato dakṣasutāṃ prādāt priyāṃ vai parame dine // ViP_1,15.101*47:3

tasmāt sa nārado jajñe bhūyaḥ śāpabalād ṛṣīn // ViP_1,15.101*47:4

sargakāmas tato vidvān sa maitreya prajāpatiḥ
ṣaṣṭiṃ dakṣo 'sṛjat kanyā vairiṇyām iti naḥ śrutam // ViP_1,15.102

dadau sa daśa dharmāya kaśyapāya trayodaśa
saptaviṃśati somāya catasro 'riṣṭanemine // ViP_1,15.103

dve caiva bahuputrāya dve caivāṅgirase tathā
dve kṛśāśvāya viduṣe tāsāṃ nāmāni me śṛṇu // ViP_1,15.104

arundhatī vasur jāmir lambā bhānur marutvatī
saṃkalpā ca muhūrtā ca sādhyā viśvā ca tā daśa
dharmapatnyo daśa tv etās tāsv apatyāni me śṛṇu // ViP_1,15.105

viśvedevās tu viśvāyāḥ sādhyā sādhyān vyajāyata
marutvatyā marutvanto vasos tu vasavaḥ smṛtāḥ // ViP_1,15.106

bhānos tu bhānavas tatra muhūrtāyā muhūrtajāḥ
lambāyāś caiva ghoṣo 'tha nāgavīthī tu jāmijā // ViP_1,15.107

pṛthivīviṣayaṃ sarvam arundhatyām ajāyata
saṃkalpāyās tu sarvātmā jajñe saṃkalpa eva ca // ViP_1,15.108

ye tv anekavasuprāṇā devā jyotiḥpurogamāḥ
vasavo 'ṣṭau samākhyātās teṣāṃ vakṣyāmi vistaram // ViP_1,15.109

āpo dhruvaś ca somaś ca dharaś caivānilo 'nalaḥ
pratyūṣaś ca prabhāsaś ca vasavo nāmabhiḥ smṛtāḥ // ViP_1,15.110

āpasya putro vaitaṇḍaḥ śramaḥ śrānto 'dhunis tathā
dhruvasya putro bhagavān kālo lokaprakālanaḥ // ViP_1,15.111

somasya bhagavān varcā varcasvī yena jāyate // ViP_1,15.112

dharasya putro draviṇo hutahavyavahas tathā
manoharāyāṃ śiśiraḥ prāṇo 'tha ravaṇas tathā // ViP_1,15.113

anilasya śivā bhāryā tasyāḥ putraḥ purojavaḥ
avijñātagatiś caiva dvau putrāv anilasya tu // ViP_1,15.114

agniputraḥ kumāras tu śarastambe vyajāyata
tasya śākho viśākhaś ca naigameyaś ca pṛṣṭhajāḥ // ViP_1,15.115

apatyaṃ kṛttikānāṃ tu kārttikeya iti smṛtaḥ // ViP_1,15.116

pratyūṣasya viduḥ putraṃ ṛṣiṃ nāmnā tu devalam
dvau putrau devalasyāpi kṣamāvantau manīṣiṇau // ViP_1,15.117

bṛhaspates tu bhaginī varastrī brahmacāriṇī
yogasiddhā jagat kṛtsnam asaktā vicaraty uta
prabhāsasya tu bhāryā sā vasūnām aṣṭamasya ha // ViP_1,15.118

viśvakarmā mahābhāgas tasyāṃ jajñe prajāpatiḥ
kartā śilpasahasrāṇāṃ tridaśānāṃ ca vārddhakiḥ // ViP_1,15.119

bhūṣaṇānāṃ ca sarveṣāṃ kartā śilpavatāṃ varaḥ
yaḥ sarveṣāṃ vimānāni devatānāṃ cakāra ha
manuṣyāś copajīvanti yasya śilpaṃ mahātmanaḥ // ViP_1,15.120

D1 ins.:

tasya putrāś ca catvāro teṣāṃ nāmāni me śṛṇu // ViP_1,15.120*48

ajaikapād ahirbudhnyas tvaṣṭā rudraś ca buddhimān
tvaṣṭuś cāpy ātmajaḥ putro viśvarūpo mahātapāḥ // ViP_1,15.121

haraś ca bahurūpaś ca tryambakaś cāparājitaḥ
vṛṣākapiś ca śaṃbhuś ca kapardī raivatas tathā // ViP_1,15.122

mṛgavyādhaś ca śarvaś ca kapālī ca mahāmune
ekādaśaite kathitā rudrās tribhuvaneśvarāḥ // ViP_1,15.123

śataṃ tv evaṃ samāmnātaṃ rudrāṇām amitaujasām // ViP_1,15.124

D3,4,T,G2,3,M0,3,4,ed. Veṅk. ins.:

kāśyapasya tu bhāryā yās tāsāṃ nāmāni me śṛṇu // ViP_1,15.124*49

aditir ditir danuś caiva ariṣṭā surasā svasā
surabhir vinatā caiva tāmrā krodhavaśā irā
kadrur muniś ca dharmajña tadapatyāni me śṛṇu // ViP_1,15.125

pūrvamanvantare śreṣṭhā dvādaśāsan surottamāḥ
tuṣitā nāma te 'nyonyam ūcur vaivasvate 'ntare // ViP_1,15.126

upasthite 'tiyaśasaś cākṣuṣasyāntare manoḥ
samavāyīkṛtāḥ sarve samāgamya parasparam // ViP_1,15.127

āgacchata drutaṃ devā aditiṃ saṃpraviśya vai
manvantare prasūyāmas tan naḥ śreyo bhaved iti // ViP_1,15.128

T2 ins.:

eva svāmin sa pitā caiva mitrāvaruṇa eva ca // ViP_1,15.128*50

evam uktvā tu te sarve cākṣuṣasyāntare manoḥ
mārīcāt kaśyapāj jātās te 'dityā dakṣakanyayā // ViP_1,15.129

tatra viṣṇuś ca śakraś ca jajñāte punar eva hi
aryamā caiva dhātā ca tvaṣṭā pūṣā tathaiva ca // ViP_1,15.130

vivasvān savitā caiva mitro varuṇa eva ca
aṃśo bhagaś cātitejā ādityā dvādaśa smṛtāḥ // ViP_1,15.131

cākṣuṣasyāntare pūrvam āsan ye tuṣitāḥ surāḥ
vaivasvate 'ntare te vai ādityā dvādaśa smṛtāḥ // ViP_1,15.132

saptaviṃśati yāḥ proktāḥ somapatnyo 'tha suvratāḥ // ViP_1,15.133ab

After 133ab Ś,Ñ1,D1.2.7,D5,ed. Veṅk. ins.; while D5 ins. after 133:

sarvā nakṣatrayoginyas tannāmnaś caiva tāḥ smṛtāḥ // ViP_1,15.133ab*51

T3 ins. after 133ab:

dakṣaśāpād yā sapatyāḥ tāsu yakṣagṛhārthite // ViP_1,15.133*52

tāsām apatyāny abhavan dīptāny amitatejasām // ViP_1,15.133cd

ariṣṭanemipatnīnām apatyānīha ṣoḍaśa // ViP_1,15.134

bahuputrasya viduṣaś catasro vidyutaḥ smṛtāḥ // ViP_1,15.135

pratyaṅgirasajāḥ śreṣṭhā ṛco brahmarṣisatkṛtāḥ // ViP_1,15.136

kṛśāśvasya tu devarṣer devapraharaṇāḥ sutāḥ // ViP_1,15.137

ete yugasahasrānte jāyante punar eva hi
sarve devagaṇās tāta trayas triṃśat tu chandajāḥ
teṣām apīha satataṃ nirodhotpattir ucyate // ViP_1,15.138

yathā sūryasya maitreya udayāstamanāv iha
evaṃ devanikāyās te saṃbhavanti yuge yuge // ViP_1,15.139

dityā putradvayaṃ jajñe kaśyapād iti naḥ śrutam
hiraṇyakaśipuś caiva hiraṇyākṣaś ca durjayaḥ // ViP_1,15.140

siṃhikā cābhavat kanyā vipracitteḥ parigrahaḥ // ViP_1,15.141

hiraṇyakaśipoḥ putrāś catvāraḥ prathitaujasaḥ
anuhlādaś ca hlādaś ca prahlādaś caiva dharmavān
saṃhlādaś ca mahāvīryā daityavaṃśavivardhanāḥ // ViP_1,15.142

teṣāṃ madhye mahābhāgaḥ sarvatra samadṛg vaśī
prahlādaḥ paramāṃ bhaktiṃ ya uvāha janārdane // ViP_1,15.143

D7 ins.:

prahlādavan nṛsiṃhaikabhaktibhāvāya dehinām // ViP_1,15.143*53:1

āvahac chravaṇautsukyaṃ tatprabhāvam asūcayat // ViP_1,15.143*53:2

daityendradīpito vahniḥ sarvāṅgopacito dvija
na dadāha ca yaṃ pūrvaṃ vāsudeve hṛdi sthite // ViP_1,15.144

mahārṇavāntaḥsalile sthitasya calato mahī
cacāla sakalā yasya pāśabaddhasya dhīmataḥ // ViP_1,15.145

na bhinnaṃ vividhaiḥ śastrair yasya daityendrapātitaiḥ
śarīram adrikaṭhinaṃ sarvatrācyutacetasaḥ // ViP_1,15.146

viṣānalojjvalamukhā yasya daityapracoditāḥ
nāntāya sarpapatayo babhūvur urutejasaḥ // ViP_1,15.147

śailair ākrāntadeho 'pi yaḥ smaran puruṣottamam
tatyāja nātmanaḥ prāṇān viṣṇusmaraṇadaṃśitaḥ // ViP_1,15.148

patantam uccād avanir yam upetya mahāmatim
dadhāra daityapatinā kṣiptaṃ svarganivāsinā // ViP_1,15.149

yasya saṃśoṣako vāyur dehe daityendrayojitaḥ
avāpa saṃkṣayaṃ sadyaś cittasthe madhusūdane // ViP_1,15.150

viṣāṇabhaṅgam unmattā madahāniṃ ca diggajāḥ
yasya vakṣaḥsthale prāptā daityendrapariṇāmitāḥ // ViP_1,15.151

yasya cotpāditā kṛtyā daityarājapurohitaiḥ
babhūva nāntāya purā govindāsaktacetasaḥ // ViP_1,15.152

śambarasya ca māyānāṃ sahasram atimāyinaḥ
yasmin prayuktaṃ cakreṇa kṛṣṇasya vitathīkṛtam // ViP_1,15.153

daityendrasūdopahṛtaṃ yaś ca hālāhalaṃ viṣam
jarayām āsa matimān avikāram amatsarī // ViP_1,15.154

samacetā jagaty asmin yaḥ sarveṣv eva jantuṣu
yathātmani tathānyatra paraṃ maitraguṇānvitaḥ // ViP_1,15.155

dharmātmā satyaśaucādiguṇānām ākaraḥ paraḥ
upamānam aśeṣāṇāṃ sādhūnāṃ yaḥ sadābhavat // ViP_1,15.156

[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe pañcadaśo 'dhyāyaḥ ]]

maitreya uvāca:

kathito bhavatā vaṃśo mānavānāṃ mahāmune
kāraṇaṃ cāsya jagato viṣṇur eva sanātanaḥ // ViP_1,16.1

yat tv etad bhagavān āha prahlādaṃ daityasattamam
dadāha nāgnir nāstraiś ca kṣuṇṇas tatyāja jīvitam // ViP_1,16.2

jagāma vasudhā kṣobhaṃ yatrābdhisalile sthite
bandhabaddho 'pi calati vikṣiptāṅgaiḥ samāhatā // ViP_1,16.3

śailair ākrāntadeho 'pi na mamāra ca yaḥ purā
tvayaivātīva māhātmyaṃ kathitaṃ yasya dhīmataḥ // ViP_1,16.4

tasya prabhāvam atulaṃ viṣṇor bhaktimato mune
śrotum icchāmi yasyaitac caritaṃ tv amitaujasaḥ // ViP_1,16.5

kiṃnimittam asau śastrair vikṣato ditijair mune
kimarthaṃ cābdhisalile nikṣipto dharmatatparaḥ // ViP_1,16.6

ākrāntaḥ parvataiḥ kasmāt kasmād daṣṭo mahoragaiḥ
kṣiptaḥ kim adriśikharāt kiṃ vā pāvakasaṃcaye // ViP_1,16.7

digdantināṃ dantabhūmiḥ sa ca kasmān nirūpitaḥ
saṃśoṣako 'nilaś cāsya prayuktaḥ kiṃ mahāsuraiḥ // ViP_1,16.8

kṛtyāṃ ca daityaguravo yuyujus te tu kiṃ mune
śambaraś cāpi māyānāṃ sahasraṃ kiṃ prayuktavān // ViP_1,16.9

hālāhalaṃ viṣaṃ ghoraṃ daityasūdair mahātmanaḥ
kasmād dattaṃ vināśāya yaj jīrṇaṃ tena dhīmatā // ViP_1,16.10

etat sarvaṃ mahābhāga prahlādasya mahātmanaḥ
caritaṃ śrotum icchāmi mahāmāhātmyasūcakam // ViP_1,16.11

na hi kautūhalaṃ tatra yad daityair na hato hi saḥ
ananyamanaso viṣṇau kaḥ samartho nipātane // ViP_1,16.12

tasmin dharmapare nityaṃ keśavārādhanodyate
svavaṃśaprabhavair daityaiḥ kartuṃ dveṣo 'tiduṣkaraḥ // ViP_1,16.13

dharmātmani mahābhāge viṣṇubhakte vimatsare
daiteyaiḥ prahṛtaṃ kasmāt tan mamākhyātum arhasi // ViP_1,16.14

praharanti mahātmāno vipakṣe cāpi nedṛśe
guṇaiḥ samanvite sādhau kiṃ punar yaḥ svapakṣajaḥ // ViP_1,16.15

tad etat kathyatāṃ sarvaṃ vistarān munisattama
daityeśvarasya caritaṃ śrotum icchāmy aśeṣataḥ // ViP_1,16.16

[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe ṣoḍaśo 'dhyāyaḥ ]]

parāśara uvāca:

maitreya śrūyatāṃ samyak caritaṃ tasya dhīmataḥ
prahlādasya sadodāracaritasya mahātmanaḥ // ViP_1,17.1

diteḥ putro mahāvīryo hiraṇyakaśipuḥ purā
trailokyaṃ vaśam āninye brahmaṇo varadarpitaḥ // ViP_1,17.2

indratvam akarod daityaḥ sa cāsīt savitā svayam
vāyur agnir apāṃ nāthaḥ somaś cāsīn mahāsuraḥ // ViP_1,17.3

dhanānām adhipaḥ so 'bhūt sa evāsīt svayaṃ yamaḥ
yajñabhāgān aśeṣāṃs tu sa svayaṃ bubhuje 'suraḥ // ViP_1,17.4

devāḥ svargaṃ parityajya tattrāsān munisattama
vicerur avanau sarve bibhrāṇā mānuṣīṃ tanum // ViP_1,17.5

jitvā tribhuvanaṃ sarvaṃ trailokyaiśvaryadarpitaḥ
udgīyamāno gandharvair bubhuje viṣayān priyān // ViP_1,17.6

pānāsaktaṃ mahātmānaṃ hiraṇyakaśipuṃ tadā
upāsāṃ cakrire sarve siddhagandharvapannagāḥ // ViP_1,17.7

avādayañ jaguś cānye jayaśabdān athāpare
daityeśvarasya purataś cakruḥ siddhā mudānvitāḥ // ViP_1,17.8

tatra pranṛttāpsarasi sphāṭikābhramaye 'suraḥ
papau pānaṃ mudā yuktaḥ prāsāde sumanohare // ViP_1,17.9

tasya putro mahābhāgaḥ prahlādo nāma nāmataḥ
papāṭha bālapāṭhyāni gurugehaṃ gato 'rbhakaḥ // ViP_1,17.10

ekadā tu sa dharmātmā jagāma guruṇā saha
pānāsaktasya purataḥ pitur daityapates tadā // ViP_1,17.11

pādapraṇāmāvanataṃ tam utthāpya pitā sutam
hiraṇyakaśipuḥ prāha prahlādam amitaujasam // ViP_1,17.12

hiraṇyakaśipur uvāca:

paṭhyatāṃ bhavatā vatsa sārabhūtaṃ subhāṣitam
kālenaitāvatā yat te sadodyuktena śikṣitam // ViP_1,17.13

prahlāda uvāca:

śrūyatāṃ tāta vakṣyāmi sārabhūtaṃ tavājñayā
samāhitamanā bhūtvā yan me cetasy avasthitam // ViP_1,17.14

anādimadhyāntam ajam avṛddhikṣayam acyutam
praṇato 'smy antasaṃtānaṃ sarvakāraṇakāraṇam // ViP_1,17.15

parāśara uvāca:

etan niśamya daityendraḥ kopasaṃraktalocanaḥ
vilokya tadguruṃ prāha sphuritādharapallavaḥ // ViP_1,17.16

hiraṇyakaśipur uvāca:

brahmabandho kim etat te vipakṣastutisaṃhitam
asāraṃ grāhito bālo mām avajñāya durmate // ViP_1,17.17

gurur uvāca:

daityeśvara na kopasya vaśam āgantum arhasi
mamopadeśajanitaṃ nāyaṃ vadati te sutaḥ // ViP_1,17.18

hiraṇyakaśipur uvāca:

anuśiṣṭo 'si kenedṛg vatsa prahlāda kathyatām
mayopadiṣṭaṃ nety eṣa prabravīti gurus tava // ViP_1,17.19

prahlāda uvāca:

śāstā viṣṇur aśeṣasya jagato yo hṛdi sthitaḥ
tam ṛte paramātmānaṃ tāta kaḥ kena śāsyate // ViP_1,17.20

hiraṇyakaśipur uvāca:

ko 'yaṃ viṣṇuḥ sudurbuddhe yaṃ bravīṣi punaḥ punaḥ
jagatām īśvarasyeha purataḥ prasabhaṃ mama // ViP_1,17.21

prahlāda uvāca:

na śabdagocaraṃ yasya yogidhyeyaṃ paraṃ padam
yato yaś ca svayaṃ viśvaṃ sa viṣṇuḥ parameśvaraḥ // ViP_1,17.22

hiraṇyakaśipur uvāca:

parameśvarasaṃjño 'jña kim anyo mayy avasthite
tavāsti martukāmas tvaṃ prabravīṣi punaḥ punaḥ // ViP_1,17.23

prahlāda uvāca:

na kevalaṃ tāta mama prajānāṃ sa brahmabhūto bhavataś ca viṣṇuḥ
dhātā vidhātā parameśvaraś ca prasīda kopaṃ kuruṣe kimartham // ViP_1,17.24

hiraṇyakaśipur uvāca:

praviṣṭaḥ ko 'sya hṛdayaṃ durbuddher atipāpakṛt
yenedṛśāny asādhūni vadaty āviṣṭamānasaḥ // ViP_1,17.25

prahlāda uvāca:

na kevalaṃ maddhṛdayaṃ sa viṣṇur ākramya lokān akhilān avasthitaḥ
sa māṃ tvadādīṃś ca pitaḥ samastān samastaceṣṭāsu yunakti sarvagaḥ // ViP_1,17.26

hiraṇyakaśipur uvāca:

niṣkrāmyatām ayaṃ duṣṭaḥ śāsyatāṃ ca guror gṛhe
yojito durmatiḥ kena vipakṣavitathastutau // ViP_1,17.27

parāśara uvāca:

ity ukte sa tadā daityair nīto gurugṛhaṃ punaḥ
jagrāha vidyām aniśaṃ guruśuśrūṣaṇodyataḥ // ViP_1,17.28

kāle 'tīte 'timahati prahlādam asureśvaraḥ
samāhūyābravīd gāthā kācit putraka gīyatām // ViP_1,17.29

prahlāda uvāca:

yataḥ pradhānapuruṣau yataś caitac carācaram
kāraṇaṃ sakalasyāsya sa no viṣṇuḥ prasīdatu // ViP_1,17.30

hiraṇyakaśipur uvāca:

durātmā vadhyatām eṣa nānenārtho 'sti jīvatā
svapakṣahānikartṛtvād yaḥ kulāṅgāratāṃ gataḥ // ViP_1,17.31

parāśara uvāca:

ity ājñaptās tatas tena pragṛhītamahāyudhāḥ
udyatās tasya nāśāya daityāḥ śatasahasraśaḥ // ViP_1,17.32

prahlāda uvāca:

viṣṇuḥ śastreṣu yuṣmāsu mayi cāsau yathā sthitaḥ
daiteyās tena satyena mā krāmantv āyudhāni vaḥ // ViP_1,17.33

parāśara uvāca:

tatas taiḥ śataśo daityaiḥ śastraughair āhato 'pi san
nāvāpa vedanām alpām abhūc caiva punar navaḥ // ViP_1,17.34

hiraṇyakaśipur uvāca:

durbuddhe vinivartasva vairipakṣastavād ataḥ
abhayaṃ te prayacchāmi mātimūḍhamatir bhava // ViP_1,17.35

prahlāda uvāca:

bhayaṃ bhayānām apahāriṇi sthite manasy anante mama kutra tiṣṭhati /
yasmin smṛte janmajarāntakādi bhayāni sarvāṇy apayānti tāta // ViP_1,17.36*

hiraṇyakaśipur uvāca:

bho bhoḥ sarpāḥ durācāram enam atyantadurmatim
viṣajvālāvilair vaktraiḥ sadyo nayata saṃkṣayam // ViP_1,17.37

parāśara uvāca:

ity uktās tena te sarpāḥ kuhakās takṣakādayaḥ
adaṃśanta samasteṣu gātreṣv ativiṣolbaṇāḥ // ViP_1,17.38

sa tv āsaktamatiḥ kṛṣṇe daṃśyamāno mahoragaiḥ
na vivedātmano gātraṃ tatsmṛtyāhlādasaṃsthitaḥ // ViP_1,17.39

sarpā ūcuḥ:

daṃṣṭrā viśīrṇā maṇayaḥ sphuṭanti phaṇeṣu tāpo hṛdayeṣu kampaḥ
nāsya tvacaḥ svalpam apīha bhinnaṃ praśādhi daityeśvara karma cānyat // ViP_1,17.40

hiraṇyakaśipur uvāca:

he diggajāḥ saṃkaṭadantamiśrā ghnatainam asmadripupakṣabhinnam
tajjā vināśāya bhavanti tasya yathāraṇeḥ prajvalito hutāśaḥ // ViP_1,17.41

parāśara uvāca:

tataḥ sa diggajair bālo bhūbhṛcchikharasaṃnibhaiḥ
pātito dharaṇīpṛṣṭhe viṣāṇair apy apīḍyata // ViP_1,17.42

smaratas tasya govindam ibhadantāḥ sahasraśaḥ
śīrṇā vakṣaḥsthalaṃ prāpya sa prāha pitaraṃ tataḥ // ViP_1,17.43

prahlāda uvāca:

dantā gajānāṃ kuliśāgraniṣṭhurāḥ śīrṇā yad ete na balaṃ mamaitat
mahāvipatpāpavināśano 'yaṃ janārdanānusmaraṇānubhāvaḥ // ViP_1,17.44

hiraṇyakaśipur uvāca:

jvālyatām asurā vahnir apasarpata diggajāḥ
vāyo samedhayāgniṃ tvaṃ dahyatām eṣa pāpakṛt // ViP_1,17.45

parāśara uvāca:

mahākāṣṭhacayacchannam asurendrasutaṃ tataḥ
prajvālya dānavā vahniṃ dadahuḥ svāmicoditāḥ // ViP_1,17.46

prahlāda uvāca:

tātaiṣa vahniḥ pavanerito 'pi na māṃ dahaty atra samantato 'ham
paśyāmi padmāstaraṇāstṛtāni śītāni sarvāṇi diśāṃ mukhāni // ViP_1,17.47

M2.3 ins.:

trailokyam etat sacarācaraṃ yad viṣṇuṃ vijiṣṇuṃ prabhaviṣṇum īḍyaṃ
alaṃ kariṣṇuṃ tv asahiṣṇum itthaṃ sthāṇuṃ sadā staumi sadā sadaiva // ViP_1,17.47*54

parāśara uvāca:

atha daityeśvaraṃ procur bhārgavasyātmajā dvijāḥ
purohitā mahātmānaḥ sāmnā saṃstūya vāgminaḥ // ViP_1,17.48

purohitā ūcuḥ:

rājan niyamyatāṃ kopo bāle 'tra tanaye nije
kopo devanikāyeṣu tatra te saphalo yataḥ // ViP_1,17.49

ed. Veṅk. ins.:

tataḥ purohitair ukto hiraṇyakaśipuḥ svakaiḥ // ViP_1,17.49*55

tathā tathainaṃ bālaṃ te śāsitāro vayaṃ nṛpa
yathā vipakṣanāśāya vinītas te bhaviṣyati // ViP_1,17.50

bālatvaṃ sarvadoṣāṇāṃ daityarājāspadaṃ yataḥ
tato 'tra kopam atyarthaṃ yoktum arhasi nārbhake // ViP_1,17.51

na tyakṣyati hareḥ pakṣam asmākaṃ vacanād yadi
tataḥ kṛtyāṃ vadhāyāsya kariṣyāmo 'nivartinīm // ViP_1,17.52

parāśara uvāca:

evam abhyarthitas tais tu daityarājaḥ purohitaiḥ
daityair niṣkrāmayām āsa putraṃ pāvakasaṃcayāt // ViP_1,17.53

tato gurugṛhe bālaḥ sa vasan bāladānavān
adhyāpayām āsa muhur upadeśāntare guroḥ // ViP_1,17.54

prahlāda uvāca:

śrūyatāṃ paramārtho me daiteyā ditijātmajāḥ
na cānyathaitan mantavyaṃ nātra lobhādikāraṇam // ViP_1,17.55

janma bālyaṃ tataḥ sarvo jantuḥ prāpnoti yauvanam
avyāhataiva bhavati tato 'nudivasaṃ jarā // ViP_1,17.56

tataś ca mṛtyum abhyeti jantur daityeśvarātmajāḥ
pratyakṣaṃ dṛśyate caitad asmākaṃ bhavatāṃ tathā // ViP_1,17.57

mṛtasya ca punar janma bhavaty etac ca nānyathā
āgamo 'yaṃ tathā tac ca nopādānaṃ vinodbhavaḥ // ViP_1,17.58

garbhavāsādi yāvat tu punarjanmopapādanam
samastāvasthakaṃ tāvad duḥkham evāvagamyatām // ViP_1,17.59

kṣuttṛṣṇopaśamaṃ tadvac śītādyupaśamaṃ sukham
manyate bālabuddhitvād duḥkham eva hi tat punaḥ // ViP_1,17.60

atyantastimitāṅgānāṃ vyāyāmena sukhaiṣiṇām
bhrāntijñānavatāṃ puṃsāṃ prahāro 'pi sukhāyate // ViP_1,17.61

kva śarīram aśeṣāṇāṃ śleṣmādīnāṃ mahācayaḥ
kva cāṅgaśobhāsaurabhyakamanīyādayo guṇāḥ // ViP_1,17.62

māṃsāsṛkpūyaviṇmūtrasnāyumajjāsthisaṃhatau
dehe cet prītimān mūḍho bhavitā narake 'pi saḥ // ViP_1,17.63

agneḥ śītena toyasya tṛṣā bhaktasya ca kṣudhā
kriyate sukhakartṛtvaṃ tadvilomasya cetaraiḥ // ViP_1,17.64

karoti he daityaputrā yāvanmātraṃ parigraham
tāvanmātraṃ sa evāsya duḥkhaṃ cetasi yacchati // ViP_1,17.65

yāvataḥ kurute jantuḥ saṃbandhān manasaḥ priyān
tāvanto 'sya nikhanyante hṛdaye śokaśaṅkavaḥ // ViP_1,17.66

yad yad gṛhe tan manasi yatra tatrāvatiṣṭhataḥ
nāśadāhāpaharaṇaṃ kutas tatraiva tiṣṭhati // ViP_1,17.67

janmany atra mahad duḥkhaṃ mriyamāṇasya cāpi tat
yātanāsu yamasyograṃ garbhasaṃkramaṇeṣu ca // ViP_1,17.68

garbhe ca sukhaleśo 'pi bhavadbhir anumīyate
yadi tat kathyatām evaṃ sarvaṃ duḥkhamayaṃ jagat // ViP_1,17.69

tad etad atiduḥkhānām āspade 'tra bhavārṇave
bhavatāṃ kathyate satyaṃ viṣṇur ekaḥ parāyaṇaḥ // ViP_1,17.70

mā jānīta vayaṃ bālā dehī deheṣu śāśvataḥ
jarāyauvanajanmādyā dharmā dehasya nātmanaḥ // ViP_1,17.71

bālo 'haṃ tāvad icchāto yatiṣye śreyase yuvā
yuvāhaṃ vārddhake prāpte kariṣyāmy ātmano hitam // ViP_1,17.72

vṛddho 'haṃ mama kāryāṇi samastāni na gocare
kiṃ kariṣyāmi mandātmā samarthena na yat kṛtam // ViP_1,17.73

evaṃ durāśayākṣiptamānasaḥ puruṣaḥ sadā
śreyaso 'bhimukhaṃ yāti na kadācit pipāsitaḥ // ViP_1,17.74

bālye krīḍanakāsaktā yauvane viṣayonmukhāḥ
ajñānayanty aśaktyā ca vārddhakaṃ samupasthitam // ViP_1,17.75

tasmād bālye vivekātmā yateta śreyase sadā
bālyayauvanavṛddhādyair dehabhāvair asaṃyutaḥ // ViP_1,17.76

tad etad vo mayākhyātaṃ yadi jānīta nānṛtam
tad asmatprītaye viṣṇuḥ smaryatāṃ bandhamuktidaḥ // ViP_1,17.77

āyāsaḥ smaraṇe ko 'sya smṛto yacchati śobhanam
pāpakṣayaś ca bhavati smaratāṃ tam aharniśam // ViP_1,17.78

sarvabhūtasthite tasmin matir maitrī divāniśam
bhavatāṃ jāyatām evaṃ sarvakleśān prahāsyatha // ViP_1,17.79

tāpatrayeṇābhihataṃ yad etad akhilaṃ jagat
tadā śocyeṣu bhūteṣu dveṣaṃ prājñaḥ karoti kaḥ // ViP_1,17.80

atha bhadrāṇi bhūtāni hīnaśaktir ahaṃ param
mudaṃ tathāpi kurvīta hānir dveṣaphalaṃ yataḥ // ViP_1,17.81

baddhavairāṇi bhūtāni dveṣaṃ kurvanti cet tataḥ
śocyāny aho 'timohena vyāptānīti manīṣiṇām // ViP_1,17.82

ete bhinnadṛśāṃ daityā vikalpāḥ kathitā mayā
kṛtvābhyupagamaṃ tatra saṃkṣepaḥ śrūyatāṃ mama // ViP_1,17.83

vistāraḥ sarvabhūtasya viṣṇor viśvam idaṃ jagat
draṣṭavyam ātmavat tasmād abhedena vicakṣaṇaiḥ // ViP_1,17.84

samutsṛjyāsuraṃ bhāvaṃ tasmād yūyaṃ yathā vayam
tathā yatnaṃ kariṣyāmo yathā prāpsyāma nirvṛtim // ViP_1,17.85

naivāgninā na cārkeṇa nendunā na ca vāyunā
parjanyavaruṇābhyāṃ vā na siddhair na ca rākṣasaiḥ // ViP_1,17.86

na yakṣair na ca daityendrair noragair na ca kiṃnaraiḥ
na manuṣyair na paśubhir doṣair naivātmasaṃbhavaiḥ // ViP_1,17.87

jvarākṣirogātīsāraplīhagulmādikais tathā
dveṣerṣyāmatsarādyair vā rāgalobhādibhiḥ kṣayam // ViP_1,17.88

na cānyair nīyate kaiścin nityā yātyantanirmalā
tām āpnoty amale nyasya keśave hṛdayaṃ naraḥ // ViP_1,17.89

asārasaṃsāravivartaneṣu mā yāta toṣaṃ prasabhaṃ bravīmi
sarvatra daityāḥ samatām upeta samatvam ārādhanam acyutasya // ViP_1,17.90

tasmin prasanne kim ihāsty alabhyaṃ dharmārthakāmair alam alpakās te
samāśritād brahmataror anantān niḥsaṃśayaṃ prāpsyatha vai mahat phalam // ViP_1,17.91

[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe saptadaśo 'dhyāyaḥ ]]

parāśara uvāca:

tasyaitāṃ dānavāś ceṣṭāṃ dṛṣṭvā daityapater bhayāt
ācacakṣuḥ sa covāca sūdān āhūya satvaraḥ // ViP_1,18.1

hiraṇyakaśipur uvāca:

he sūdā mama putro 'sāv anyeṣām api durmatiḥ
kumārgadeśiko duṣṭo hanyatām avilambitam // ViP_1,18.2

hālāhalaṃ viṣaṃ tasya sarvabhakṣyeṣu dīyatām
avijñātam asau pāpo vadhyatāṃ mā vicāryatām // ViP_1,18.3

parāśara uvāca:

te tathaiva tataś cakruḥ prahlādāya mahātmane
viṣadānaṃ yathājñaptaṃ pitrā tasya mahātmanaḥ // ViP_1,18.4

hālāhalaṃ viṣaṃ ghoram anantoccāraṇena saḥ
abhimantrya sahānnena maitreya bubhuje tadā // ViP_1,18.5

avikāraṃ sa tad bhuktvā prahlādaḥ svasthamānasaḥ
anantakhyātinirvīryaṃ jarayām āsa durviṣam // ViP_1,18.6

tataḥ sūdā bhayatrastā jīrṇaṃ dṛṣṭvā mahāviṣam
daityeśvaram upāgamya praṇipatyedam abruvan // ViP_1,18.7

sūdā ūcuḥ:

daityarāja viṣaṃ dattam asmābhir atibhīṣaṇam
jīrṇaṃ tac ca sahānnena prahlādena sutena te // ViP_1,18.8

hiraṇyakaśipur uvāca:

tvaryatāṃ tvaryatāṃ sadyo he he daityapurohitāḥ
kṛtyāṃ tasya vināśāya utpādayata mā ciram // ViP_1,18.9

parāśara uvāca:

sakāśam āgamya tataḥ prahlādasya purohitāḥ
sāmapūrvam athocus te prahlādaṃ vinayānvitam // ViP_1,18.10

purohitā ūcuḥ:

jātas trailokyavikhyāta āyuṣman brahmaṇaḥ kule
daityarājasya tanayo hiraṇyakaśipor bhavān // ViP_1,18.11

kiṃ daivaiḥ kim anantena kim anyena tavāśrayaḥ
pitā samastalokānāṃ tvaṃ tathaiva bhaviṣyasi // ViP_1,18.12

tasmāt parityajaināṃ tvaṃ vipakṣastavasaṃhitām
vācyaḥ pitā samastānāṃ gurūṇāṃ paramo guruḥ // ViP_1,18.13

prahlāda uvāca:

evam etan mahābhāgāḥ ślāghyam etan mahākulam
marīceḥ sakale 'py asmin trailokye nānyathā vadet // ViP_1,18.14

pitā ca mama sarvasmiñ jagaty utkṛṣṭaceṣṭitaḥ
etad apy avagacchāmi satyam atrāpi nānṛtam // ViP_1,18.15

gurūṇām api sarveṣāṃ pitā paramako guruḥ
yad uktaṃ bhrāntis tatrāpi svalpāpi hi na vidyate // ViP_1,18.16

pitā gurur na saṃdehaḥ pūjanīyaḥ prayatnataḥ
tatrāpi nāparādhyāmīty evaṃ manasi me sthitam // ViP_1,18.17

yat tv etat kim anantenety uktaṃ yuṣmābhir īdṛśam
ko bravīti yathāyuktaṃ kiṃ tu naitad vaco 'rthavat // ViP_1,18.18

ity uktvā so 'bhavan maunī teṣāṃ gauravayantritaḥ
prahasya ca punaḥ prāha kim anantena sādhv iti // ViP_1,18.19

sādhu bhoḥ kim anantena sādhu bho guravo mama
śrūyatāṃ yad anantena yadi khedaṃ na yāsyatha // ViP_1,18.20

dharmārthakāmamokṣākhyaḥ puruṣārtha udāhṛtaḥ
catuṣṭayam idaṃ yasmāt tasmāt kiṃ kim idaṃ vṛthā // ViP_1,18.21

marīcimiśrair dakṣeṇa tathaivānyair anantataḥ
dharmaḥ prāptas tathaivānyair arthaḥ kāmas tathāparaiḥ // ViP_1,18.22

tattattvavedino bhūtvā jñānadhyānasamādhibhiḥ
avāpur muktim apare puruṣā dhvastabandhanāḥ // ViP_1,18.23

saṃpadaiśvaryamāhātmyajñānasaṃtatikarmaṇām
vimukteś caikato labhyaṃ mūlam ārādhanaṃ hareḥ // ViP_1,18.24

yato dharmārthakāmākhyaṃ vimuktiś ca phalaṃ dvijāḥ
tenāpi hi kim ity evam anantena kim ucyate // ViP_1,18.25

kiṃ vātra bahunoktena bhavanto guravo mama
vadantu sādhu vāsādhu viveko 'smākam alpakaḥ // ViP_1,18.26

D3-5,T,G,M0,ed. Veṅk. ins. while M2.3 cont. after *54:

bahunātra kim uktena sa eva jagataḥ patiḥ // ViP_1,18.26*56:1

sa kartā ca vikartā ca saṃhartā ca hṛdi sthitaḥ // ViP_1,18.26*56:2

sa bhoktā bhojyam apy evaṃ sa eva jagadīśvaraḥ // ViP_1,18.26*56:3

bhavadbhir etat kṣantavyaṃ bālyād uktaṃ tu yan mayā // ViP_1,18.26*56:4

purohitā ūcuḥ:

dahyamānas tvam asmābhir agninā bāla rakṣitaḥ
bhūyo na vakṣyasīty evaṃ naivaṃ jñāto 'sy abuddhimān // ViP_1,18.27

yady asmadvacanān mohagrāhaṃ na tyakṣyate bhavān
tataḥ kṛtyāṃ vināśāya tava sṛkṣyāma durmate // ViP_1,18.28

prahlāda uvāca:

kaḥ kena rakṣyate jantur jantuḥ kaḥ kena hanyate
hanti rakṣati caivātmā jagat sarvaṃ carācaram // ViP_1,18.29

T3,M0,ed. Veṅk. ins.:

karmaṇā jāyate sarvaṃ karmaiva gatisādhanam // ViP_1,18.29*57:1

tasmāt sarvaprayatnena sādhu karma samācaret // ViP_1,18.29*57:2

parāśara uvāca:

ity uktās tena te kruddhā daityarājapurohitāḥ
kṛtyām utpādayām āsur jvālāmālojjvalānanām // ViP_1,18.30

atibhīmā samāgamya pādanyāsakṣatakṣitiḥ
śūlena sā susaṃkruddhā taṃ jaghānātha vakṣasi // ViP_1,18.31

tat tasya hṛdayaṃ prāpya śūlaṃ bālasya dīptimat
jagāma khaṇḍitaṃ bhūmau tatrāpi śatadhābhavat // ViP_1,18.32

yatrānapāyī bhagavān hṛdy āste harir īśvaraḥ
bhaṅgo bhavati vajrasya tatra śūlasya kā kathā // ViP_1,18.33

apāpe tatra pāpaiś ca pātitā daityayājakaiḥ
tān eva sā jaghānāśu kṛtyā nāśaṃ jagāma ca // ViP_1,18.34

kṛtyayā dahyamānāṃs tān vilokya sa mahāmatiḥ
trāhi kṛṣṇety ananteti vadann abhyavapadyata // ViP_1,18.35

prahlāda uvāca:

sarvavyāpiñ jagadrūpa jagatsraṣṭar janārdana
trāhi viprān imān asmād duḥsahān mantrapāvakāt // ViP_1,18.36

yathā sarveṣu bhūteṣu sarvavyāpī jagadguruḥ
viṣṇur eva tathā sarve jīvantv ete purohitāḥ // ViP_1,18.37

yathā sarvagataṃ viṣṇuṃ manyamāno 'napāyinam
cintayāmy aripakṣe 'pi jīvantv ete tathā dvijāḥ // ViP_1,18.38

ye hantum āgatā dattaṃ yair viṣaṃ yair hutāśanaḥ
yair diggajair ahaṃ kṣuṇṇo daṣṭaḥ sarpaiś ca yair aham // ViP_1,18.39

teṣv ahaṃ mitrapakṣe ca samaḥ pāpo 'smi na kvacit
yathā tenādya satyena jīvantv asurayājakāḥ // ViP_1,18.40

parāśara uvāca:

ity uktās tena te sarve saṃspṛṣṭāś ca nirāmayāḥ
samuttasthur dvijā bhūyas taṃ cocuḥ praśrayānvitam // ViP_1,18.41

purohitā ūcuḥ:

dīrghāyur apratihato balavīryasamanvitaḥ
putrapautradhanaiśvaryair yukto vatsa bhavottamaḥ // ViP_1,18.42

parāśara uvāca:

ity uktvā taṃ tato gatvā yathāvṛttaṃ purohitāḥ
daityarājāya sakalam ācacakṣur mahāmune // ViP_1,18.43

[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe 'ṣṭādaśo 'dhyāyaḥ ]]

parāśara uvāca:

hiraṇyakaśipuḥ śrutvā tāṃ kṛtyāṃ vitathīkṛtām
āhūya putraṃ papraccha prabhāvasyāsya kāraṇam // ViP_1,19.1

hiraṇyakaśipur uvāca:

prahlāda suprabhāvo 'si kim etat te viceṣṭitam
etan mantrādijanitam utāho sahajaṃ tava // ViP_1,19.2

parāśara uvāca:

evaṃ pṛṣṭas tadā pitrā prahlādo 'surabālakaḥ
praṇipatya pituḥ pādāv idaṃ vacanam abravīt // ViP_1,19.3

na mantrādikṛtas tāta na ca naisargiko mama
prabhāva eṣa sāmānyo yasya yasyācyuto hṛdi // ViP_1,19.4

anyeṣāṃ yo na pāpāni cintayaty ātmano yathā
tasya pāpāgamas tāta hetvabhāvān na vidyate // ViP_1,19.5

karmaṇā manasā vācā parapīḍāṃ karoti yaḥ
tad bījaṃ janma phalati prabhūtaṃ tasya cāśubham // ViP_1,19.6

so 'haṃ na pāpam icchāmi na karomi vadāmi vā
cintayan sarvabhūtastham ātmany api ca keśavam // ViP_1,19.7

śārīraṃ mānasaṃ duḥkhaṃ daivaṃ bhūtabhavaṃ tathā
sarvatra śubhacittasya tasya me jāyate kutaḥ // ViP_1,19.8

evaṃ sarveṣu bhūteṣu bhaktir avyabhicāriṇī
kartavyā paṇḍitair jñātvā sarvabhūtamayaṃ harim // ViP_1,19.9

parāśara uvāca:

iti śrutvā sa daityendraḥ prāsādaśikhare sthitaḥ
krodhāndhakāritamukhaḥ prāha daiteyakiṃkarān // ViP_1,19.10

durātmā kṣipyatām asmāt prāsādāc chatayojanāt
giripṛṣṭhe patatv asmiñ śilābhinnāṅgasaṃhatiḥ // ViP_1,19.11

tatas taṃ cikṣipuḥ sarve bālaṃ daiteyakiṃkarāḥ
papāta so 'py adhaḥ kṣipto hṛdayenodvahan harim // ViP_1,19.12

patamānaṃ jagaddhātrī jagaddhātari keśave
bhaktiyuktaṃ dadhārainam upagamya ca medinī // ViP_1,19.13

tato vilokya taṃ svastham aviśīrṇāsthibandhanam
hiraṇyakaśipuḥ prāha śambaraṃ māyināṃ varam // ViP_1,19.14

nāsmābhiḥ śakyate hantum ayaṃ durvṛttabālakaḥ
māyāṃ vetti bhavāṃs tasmān māyayainaṃ niṣūdaya // ViP_1,19.15

śambara uvāca:

sūdayāmy eṣa daityendra paśya māyābalaṃ mama
sahasram atra māyānāṃ paśya koṭiśataṃ tathā // ViP_1,19.16

parāśara uvāca:

tataḥ samasṛjan māyāḥ prahlāde śambaro 'suraḥ
vināśam icchan durbuddhiḥ sarvatra samadarśini // ViP_1,19.17

samāhitamanā bhūtvā śambare 'pi vimatsaraḥ
maitreya so 'pi prahlādaḥ sasmāra madhusūdanam // ViP_1,19.18

tato bhagavatā tasya rakṣārthaṃ cakram uttamam
ājagāma samājñaptaṃ jvālāmāli sudarśanam // ViP_1,19.19

tena māyāsahasraṃ tac śambarasyāśugāminā
bālasya rakṣatā deham ekaikaśyena sūditam // ViP_1,19.20

saṃśoṣakaṃ tato vāyuṃ daityendra idam abravīt
śīghram eṣa mamādeśād durātmā nīyatāṃ kṣayam // ViP_1,19.21

tathety uktvātha so 'py enaṃ viveśa pavano laghuḥ
śīto 'tirūkṣaḥ śoṣāya taddehasyātiduḥsahaḥ // ViP_1,19.22

tenāviṣṭaṃ tathātmānaṃ sa buddhvā daityabālakaḥ
hṛdayena mahātmānaṃ dadhāra dharaṇīdharam // ViP_1,19.23

hṛdayasthas tatas tasya taṃ vāyum atiśoṣaṇam
papau janārdanaḥ kruddhaḥ sa yayau pavanaḥ kṣayam // ViP_1,19.24

kṣīṇāsu sarvamāyāsu pavane saṃkṣayaṃ gate
jagāma so 'pi bhavanaṃ guror eva mahāmatiḥ // ViP_1,19.25

ahany ahany athācāryo nītiṃ rājyaphalapradām
grāhayām āsa taṃ bālaṃ rājñām uśanasā kṛtām // ViP_1,19.26

gṛhītanītiśāstraṃ taṃ vinītaṃ sa yadā guruḥ
mene tadainaṃ tatpitre kathayām āsa śikṣitam // ViP_1,19.27

ācārya uvāca:

gṛhītanītiśāstras te putro daityapate kṛtaḥ
prahlādas tattvato vetti bhārgaveṇa yad īritam // ViP_1,19.28

hiraṇyakaśipur uvāca:

mitreṣu varteta katham arivargeṣu bhūpatiḥ
prahlāda triṣu kāleṣu madhyastheṣu kathaṃ caret // ViP_1,19.29

kathaṃ mantriṣv amātyeṣu bāhyeṣv ābhyantareṣu ca
cāreṣu pauravargeṣu śaṅkiteṣv itareṣu ca // ViP_1,19.30

kṛtyākṛtyavidhānaṃ ca durgāṭavikasādhanam
prahlāda kathyatāṃ samyak tathā kaṇṭakaśodhanam // ViP_1,19.31

etac cānyac ca sakalam adhītaṃ bhavatā yathā
tathā me kathyatāṃ jñātuṃ tavecchāmi manogatam // ViP_1,19.32

parāśara uvāca:

praṇipatya pituḥ pādau tataḥ praśrayabhūṣaṇaḥ
prahlādaḥ prāha daityendraṃ kṛtāñjalipuṭaḥ sthitaḥ // ViP_1,19.33

prahlāda uvāca:

mamopadiṣṭaṃ sakalaṃ guruṇā nātra saṃśayaḥ
gṛhītaṃ ca mayā kintu na sad etan mataṃ mama // ViP_1,19.34

sāma copapradānaṃ ca bhedadaṇḍau tathaiva ca
upāyāḥ kathitā hy ete mitrādīnāṃ ca sādhane // ViP_1,19.35

tān evāhaṃ na paśyāmi mitrādīṃs tāta mā krudhaḥ
sādhyābhāve mahābāho sādhanaiḥ kiṃ prayojanam // ViP_1,19.36

sarvabhūtātmake tāta jagannāthe jaganmaye
paramātmani govinde mitrāmitrakathā kutaḥ // ViP_1,19.37

tvayy asti bhagavān viṣṇur mayi cānyatra cāsti saḥ
yatas tato 'yaṃ mitraṃ me śatruś ceti pṛthak kutaḥ // ViP_1,19.38

tad ebhir alam atyarthaṃ duṣṭārambhoktivistaraiḥ
avidyāntargatair yatnaḥ kartavyas tāta śobhane // ViP_1,19.39

vidyābuddhir avidyāyām ajñānāt tāta jāyate
bālo 'gniṃ kiṃ na khadyotam asureśvara manyate // ViP_1,19.40

tat karma yan na bandhāya sā vidyā yā vimuktaye
āyāsāyāparaṃ karma vidyānyā śilpanaipuṇam // ViP_1,19.41

tad etad avagamyāham asāraṃ sādhyam uttamam
niśāmaya mahābhāga praṇipatya bravīmi yat // ViP_1,19.42

na cintayati ko rājyaṃ ko dhanaṃ nābhivāñchati
tathāpi bhāvyam evaitad ubhayaṃ prāpyate naraiḥ // ViP_1,19.43

sarva eva mahābhāga mahattvaṃ prati sodyamāḥ
tathāpi puṃsāṃ bhāgyāni nodyamā bhūtihetavaḥ // ViP_1,19.44

jaḍānām avivekānām aśūrāṇām api prabho
bhāgyabhojyāni rājyāni santy anītimatām api // ViP_1,19.45

tasmād yateta puṇyeṣu ya icchen mahatīṃ śriyam
yatitavyaṃ samatve ca nirvāṇam api cecchatā // ViP_1,19.46

devā manuṣyāḥ paśavaḥ pakṣivṛkṣasarīsṛpāḥ
rūpam etad anantasya viṣṇor bhinnam iva sthitam // ViP_1,19.47

etad vijānatā sarvaṃ jagat sthāvarajaṅgamam
draṣṭavyam ātmavad viṣṇur yato 'yaṃ viśvarūpadhṛk // ViP_1,19.48

evaṃ jñāte sa bhagavān anādiḥ parameśvaraḥ
prasīdaty acyutas tasmin prasanne kleśasaṃkṣayaḥ // ViP_1,19.49

parāśara uvāca:

etac chrutvā tu kopena samutthāya varāsanāt
hiraṇyakaśipuḥ putraṃ padā vakṣasy atāḍayat // ViP_1,19.50

uvāca ca sa kopena sāmarṣaḥ prajvalann iva
niṣpiṣya pāṇinā pāṇiṃ hantukāmo jagad yathā // ViP_1,19.51

hiraṇyakaśipur uvāca:

he vipracitte he rāho he balaiṣa mahārṇave
nāgapāśair dṛḍhaṃ baddhvā kṣipyatāṃ mā vilambatha // ViP_1,19.52

anyathā sakalā lokās tathā daiteyadānavāḥ
anuyāsyanti mūḍhasya matam asya durātmanaḥ // ViP_1,19.53

bahuśo vārito 'smābhir ayaṃ pāpas tathāpy areḥ
stutiṃ karoti duṣṭānāṃ vadha evopakārakaḥ // ViP_1,19.54

parāśara uvāca:

tatas te satvarā daityā baddhvā taṃ nāgabandhanaiḥ
bhartur ājñāṃ puraskṛtya cikṣipuḥ salilārṇave // ViP_1,19.55

tataś cacāla calatā prahlādena mahārṇavaḥ
udvelo 'bhūt paraṃ kṣobham upetya ca samantataḥ // ViP_1,19.56

bhūrlokam akhilaṃ dṛṣṭvā plāvyamānaṃ mahāmbhasā
hiraṇyakaśipur daityān idam āha mahāmune // ViP_1,19.57

hiraṇyakaśipur uvāca:

daiteyāḥ sakalaiḥ śailair atraiva varuṇālaye
niśchidraiḥ sarvataḥ sarvaiś cīyatām eṣa durmatiḥ // ViP_1,19.58

nāgnir dahati naivāyaṃ śastraiś chinno na coragaiḥ
kṣayaṃ nīto na vātena na viṣeṇa na kṛtyayā // ViP_1,19.59

na māyābhir na caivoccāt pātito na ca diggajaiḥ
bālo 'tiduṣṭacitto 'yaṃ nānenārtho 'sti jīvatā // ViP_1,19.60

tad eṣa toyadhāv atra samākrānto mahīdharaiḥ
tiṣṭhatv abdasahasrāntaṃ prāṇān hāsyati durmatiḥ // ViP_1,19.61

tato daityā dānavāś ca parvatais taṃ mahodadhau
ākramya cayanaṃ cakrur yojanāni sahasraśaḥ // ViP_1,19.62

sa citaḥ parvatair antaḥ samudrasya mahāmatiḥ
tuṣṭāvāhnikavelāyām ekāgramatir acyutam // ViP_1,19.63

prahlāda uvāca:

namas te puṇḍarīkākṣa namas te puruṣottama
namas te sarvalokātman namas te tigmacakriṇe // ViP_1,19.64

namo brahmaṇyadevāya gobrāhmaṇahitāya ca
jagaddhitāya kṛṣṇāya govindāya namo namaḥ // ViP_1,19.65

brahmatve sṛjate viśvaṃ sthitau pālayate punaḥ
rudrarūpāya kalpānte namas tubhyaṃ trimūrtaye // ViP_1,19.66

devā yakṣāsurāḥ siddhā nāgā gandharvakiṃnarāḥ
piśācā rākṣasāś caiva manuṣyāḥ paśavas tathā // ViP_1,19.67

pakṣiṇaḥ sthāvarāś caiva pipīlikasarīsṛpāḥ
bhūmyāpo 'gnir nabho vāyuḥ śabdaḥ sparśas tathā rasaḥ // ViP_1,19.68

rūpaṃ gandho mano buddhir ātmā kālas tathā guṇāḥ
eteṣāṃ paramārthaś ca sarvam etat tvam acyuta // ViP_1,19.69

vidyāvidye bhavān satyam asatyaṃ tvaṃ viṣāmṛte
pravṛttaṃ ca nivṛttaṃ ca karma vedoditaṃ bhavān // ViP_1,19.70

samastakarmabhoktā ca karmopakaraṇāni ca
tvam eva viṣṇo sarvāṇi sarvakarmaphalaṃ ca yat // ViP_1,19.71

mayy anyatra tathāśeṣabhūteṣu bhuvaneṣu ca
tavaiva vyāptir aiśvaryaguṇasaṃsūcikī prabho // ViP_1,19.72

tvāṃ yoginaś cintayanti tvāṃ yajanti ca yajvinaḥ
havyakavyabhug ekas tvaṃ pitṛdevasvarūpadhṛk // ViP_1,19.73

rūpaṃ mahat te 'cyuta yatra viśvaṃ yataś ca sūkṣmaṃ jagad etad īśa
rūpāṇi sūkṣmāṇi ca bhūtabhedās teṣv antar ātmākhyam atīva sūkṣmam // ViP_1,19.74

tasmāc ca sūkṣmādiviśeṣaṇānām agocare yat paramārtharūpam
kim apy acintyaṃ tava rūpam asti tasmai namas te puruṣottamāya // ViP_1,19.75

sarvabhūteṣu sarvātman yā śaktir aparā tava
guṇāśrayā namas tasyai śāśvatāyai sureśvara // ViP_1,19.76

yātītagocarā vācāṃ manasāṃ cāviśeṣaṇā
jñānijñānaparicchedyā tāṃ vande ceśvarīṃ parām // ViP_1,19.77

oṃ namo vāsudevāya tasmai bhagavate sadā
vyatiriktaṃ na yasyāsti vyatirikto 'khilasya yaḥ // ViP_1,19.78

namas tasmai namas tasmai namas tasmai mahātmane
nāmarūpaṃ na yasyaiko yo 'stitvenopalabhyate // ViP_1,19.79

yasyāvatārarūpāṇi samarcanti divaukasaḥ
apaśyantaḥ paraṃ rūpaṃ namas tasmai mahātmane // ViP_1,19.80

yo 'ntas tiṣṭhann aśeṣasya paśyatīśaḥ śubhāśubham
taṃ sarvasākṣiṇaṃ viṣṇuṃ namasye parameśvaram // ViP_1,19.81

namo 'stu viṣṇave tasmai yasyābhinnam idaṃ jagat
dhyeyaḥ sa jagatām ādyaḥ sa prasīdatu me 'vyayaḥ // ViP_1,19.82

yatrotam etat protaṃ ca viśvam akṣarasaṃjñake
ādhārabhūtaḥ sarvasya sa prasīdatu me hariḥ // ViP_1,19.83

oṃ namo viṣṇave tasmai namas tasmai punaḥ punaḥ
yatra sarvaṃ yataḥ sarvaṃ yaḥ sarvaṃ sarvataś ca yaḥ // ViP_1,19.84

sarvagatvād anantasya sa evāham avasthitaḥ
mattaḥ sarvam ahaṃ sarvaṃ mayi sarvaṃ sanātane // ViP_1,19.85

aham evākṣayo nityaḥ paramātmātmasaṃśrayaḥ
brahmasaṃjño 'ham evāgre tathānte ca paraḥ pumān // ViP_1,19.86

[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśa ekonaviṃśo 'dhyāyaḥ ]]

parāśara uvāca:

evaṃ saṃcintayan viṣṇum abhedenātmano dvija
tanmayatvam avāpāgryaṃ mene cātmānam acyutam // ViP_1,20.1

visasmāra tathātmānaṃ nānyat kiṃcid ajānata
aham evāvyayo 'nantaḥ paramātmety acintayat // ViP_1,20.2

tasya tadbhāvanāyogāt kṣīṇapāpasya vai kramāt
śuddhe 'ntaḥkaraṇe viṣṇus tasthau jñānamayo 'cyutaḥ // ViP_1,20.3

yogaprabhāvāt prahlāde jāte viṣṇumaye 'sure
calaty uragabandhais tair maitreya truṭitaṃ kṣaṇāt // ViP_1,20.4

bhrāntagrāhagaṇaḥ sormir yayau kṣobhaṃ mahārṇavaḥ
cacāla ca mahī sarvā saśailavanakānanā // ViP_1,20.5

sa ca taṃ śailasaṃghātaṃ daityair nyastam athopari
prakṣipya tasmāt salilān niścakrāma mahāmatiḥ // ViP_1,20.6

dṛṣṭvā ca sa jagad bhūyo gaganādyupalakṣaṇam
prahlādo 'smīti sasmāra punar ātmānam ātmanā // ViP_1,20.7

tuṣṭāva ca punar dhīmān anādiṃ puruṣottamam
ekāgramatir avyagro yatavākkāyamānasaḥ // ViP_1,20.8

prahlāda uvāca:

oṃ namaḥ paramārthārtha sthūlasūkṣma kṣarākṣara
vyaktāvyakta kalātīta sakaleśa nirañjana // ViP_1,20.9

guṇāñjana guṇādhāra nirguṇātman guṇasthita
mūrtāmūrta mahāmūrte sūkṣmamūrte sphuṭāsphuṭa // ViP_1,20.10

karālasaumyarūpātman vidyāvidyāmayācyuta
sadasadrūpasadbhāva sadasadbhāvabhāvana // ViP_1,20.11

nityānitya prapañcātman niṣprapañcāmalāśraya
ekāneka namas tubhyaṃ vāsudevādikāraṇa // ViP_1,20.12

yaḥ sthūlasūkṣmaḥ prakaṭaprakāśo yaḥ sarvabhūto na ca sarvabhūtaḥ
viśvaṃ yataś caitad aviśvahetor namo 'stu tasmai puruṣottamāya // ViP_1,20.13

parāśara uvāca:

tasya taccetaso devaḥ stutim itthaṃ prakurvataḥ
āvirbabhūva bhagavān pītāmbaradharo hariḥ // ViP_1,20.14

sasaṃbhramas tam ālokya samutthāyākulākṣaram
namo 'stu viṣṇavaity etad vyājahārāsakṛd dvija // ViP_1,20.15

prahlāda uvāca:

deva prapannārtihara prasādaṃ kuru keśava
avalokanadānena bhūyo māṃ pāvayāvyaya // ViP_1,20.16

śrībhagavān uvāca:

kurvatas te prasanno 'haṃ bhaktim avyabhicāriṇīm
yathābhilaṣito mattaḥ prahlāda vriyatāṃ varaḥ // ViP_1,20.17

prahlāda uvāca:

nātha yonisahasreṣu yeṣu yeṣu vrajāmy aham
teṣu teṣv acyutā bhaktir acyutāstu sadā tvayi // ViP_1,20.18

yā prītir avivekānāṃ viṣayeṣv anapāyinī
tvām anusmarataḥ sā me hṛdayān māpasarpatu // ViP_1,20.19

śrībhagavān uvāca:

mayi bhaktis tavāsty eva bhūyo 'py evaṃ bhaviṣyati
varaś ca mattaḥ prahlāda vriyatāṃ yas tavepsitaḥ // ViP_1,20.20

prahlāda uvāca:

mayi dveṣānubandho 'bhūt saṃstutāv udyate tava
matpitus tatkṛtaṃ pāpaṃ deva tasya praṇaśyatu // ViP_1,20.21

śastrāṇi pātitāny aṅge kṣipto yac cāgnisaṃhatau
daṃśitaś coragair dattaṃ yad viṣaṃ mama bhojane // ViP_1,20.22

baddhvā samudre yat kṣipto yac cito 'smi śiloccayaiḥ
anyāni cāpy asādhūni yāni pitrā kṛtāni me // ViP_1,20.23

tvayi bhaktimato dveṣād aghaṃ tatsaṃbhavaṃ ca yat
tvatprasādāt prabho sadyas tena mucyeta me pitā // ViP_1,20.24

śrībhagavān uvāca:

prahlāda sarvam etat te matprasādād bhaviṣyati
anyaṃ ca te varaṃ dadmi vriyatām asurātmaja // ViP_1,20.25

prahlāda uvāca:

kṛtakṛtyo 'smi bhagavan vareṇānena yat tvayi
bhavitrī tvatprasādena bhaktir avyabhicāriṇī // ViP_1,20.26

dharmārthakāmaiḥ kiṃ tasya muktis tasya kare sthitā
samastajagatāṃ mūle yasya bhaktiḥ sthirā tvayi // ViP_1,20.27

śrībhagavān uvāca:

yathā te niścalaṃ ceto mayi bhaktisamanvitam
tathā tvaṃ matprasādena nirvāṇaṃ param āpsyasi // ViP_1,20.28

parāśara uvāca:

ity uktvāntardadhe viṣṇus tasya maitreya paśyataḥ
sa cāpi punar āgamya vavande caraṇau pituḥ // ViP_1,20.29

taṃ pitā mūrdhny upāghrāya pariṣvajya ca pīḍitam
jīvasīty āha vatseti bāṣpārdranayano dvija // ViP_1,20.30

prītimāṃś cābhavat tasminn anutāpī mahāsuraḥ
gurupitroś cakāraivaṃ śuśrūṣāṃ so 'pi dharmavit // ViP_1,20.31

pitary uparatiṃ nīte narasiṃhasvarūpiṇā
viṣṇunā so 'pi daityānāṃ maitreyābhūt patis tataḥ // ViP_1,20.32

tadrājyabhūtiṃ saṃprāpya karmaśuddhikarīṃ dvija
putrapautrāṃś ca subahūn avāpyaiśvaryam eva ca // ViP_1,20.33

kṣīṇādhikāraḥ sa yadā puṇyapāpavivarjitaḥ
tadāsau bhagavaddhyānāt paraṃ nirvāṇam āptavān // ViP_1,20.34

evaṃprabhāvo daityo 'sau maitreyāsīn mahāmatiḥ
prahlādo bhagavadbhakto yaṃ tvaṃ mām anupṛcchasi // ViP_1,20.35

yas tv etac caritaṃ tasya prahlādasya mahātmanaḥ
śṛṇoti tasya pāpāni sadyo gacchanti saṃkṣayam // ViP_1,20.36

ahorātrakṛtaṃ pāpaṃ prahlādacaritaṃ naraḥ
śṛṇvan paṭhaṃś ca maitreya vyapohati na saṃśayaḥ // ViP_1,20.37

paurṇamāsyām amāvāsyām aṣṭamyām atha vā paṭhan
dvādaśyāṃ vā tad āpnoti gopradānaphalaṃ dvija // ViP_1,20.38

prahlādaṃ sakalāpatsu yathā rakṣitavān hariḥ
tathā rakṣati yas tasya śṛṇoti caritaṃ sadā // ViP_1,20.39

D7 ins.:

karuṇaṃ caraṇānamre cāruṇaṃ praṇatadruhi // ViP_1,20.39*58:1

prahlādavaradaṃ vande nṛsiṃhaghṛṇibhīṣaṇaṃ // ViP_1,20.39*58:2

[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe viṃśo 'dhyāyaḥ ]]

parāśara uvāca:

saṃhlādaputra āyuṣmāñ śibir bāṣkala eva ca
virocanas tu prāhlādir balir jajñe virocanāt // ViP_1,21.1

baleḥ putraśataṃ tv āsīd bāṇajyeṣṭhaṃ mahāmune
hiraṇyākṣasutāś cāsan sarva eva mahābalāḥ // ViP_1,21.2

jharjharaḥ śakuniś caiva bhūtasaṃtāpanas tathā
mahānābho mahābāhuḥ kālanābhas tathāparaḥ // ViP_1,21.3

abhavan danuputrāś ca dvimūrdhā śaṃkaras tathā
ayomukhaḥ śaṅkuśirāḥ kapilaḥ śambaras tathā // ViP_1,21.4

ekacakro mahābāhus tārakaś ca mahābalaḥ
svarbhānur vṛṣaparvā ca pulomā ca mahābalaḥ // ViP_1,21.5

ete danoḥ sutāḥ khyātā vipracittiś ca vīryavān // ViP_1,21.6

svarbhānos tu prabhā kanyā śarmiṣṭhā vārṣaparvaṇī
upadānavī hayaśirāḥ prakhyātā varakanyakāḥ // ViP_1,21.7

vaiśvānarasute cobhe pulomā kālakā tathā
ubhe te tu mahābhāge mārīces tu parigrahaḥ // ViP_1,21.8

tābhyāṃ putrasahasrāṇi ṣaṣṭir dānavasattamāḥ
paulomāḥ kālakeyāś ca mārīcatanayāḥ smṛtāḥ // ViP_1,21.9

tato 'pare mahāvīryā dāruṇās tv atinirghṛṇāḥ
siṃhikāyām athotpannā vipracitteḥ sutās tathā // ViP_1,21.10

tryaṃśaḥ śalyaś ca balavān nabhaś caiva mahābalaḥ
vātāpir namuciś caiva ilvalaḥ khasṛmas tathā // ViP_1,21.11

andhako narakaś caiva kālanābhas tathaiva ca
svarbhānuś ca mahāvīryo vaktrayodhī mahāsuraḥ // ViP_1,21.12

ete vai dānavaśreṣṭhā danuvaṃśavivardhanāḥ
eteṣāṃ putrapautrāś ca śataśo 'tha sahasraśaḥ // ViP_1,21.13

prahlādasya tu daityasya nivātakavacāḥ kule
samutpannāḥ sumahatā tapasā bhāvitātmanaḥ // ViP_1,21.14

ṣaṭ sutāḥ sumahāsattvās tāmrāyāḥ parikīrtitāḥ
śukī śyenī ca bhāsī ca sugrīvī śucigṛdhrikā // ViP_1,21.15

śukī śukān ajanayad ulūkī pratyulūkakān
śyenī śyenāṃs tathā bhāsī bhāsān gṛddhrāṃś ca gṛddhry api // ViP_1,21.16

śucy audakān pakṣigaṇān sugrīvī tu vyajāyata
aśvān uṣṭrān gardabhāṃś ca tāmrāvaṃśāḥ prakīrtitāḥ // ViP_1,21.17

vinatāyās tu dvau putrau vikhyātau garuḍāruṇau
suparṇaḥ patatāṃ śreṣṭho dāruṇaḥ pannagāśanaḥ // ViP_1,21.18

surasāyāḥ sahasraṃ tu sarpāṇām amitaujasām
anekaśirasāṃ brahman khecarāṇāṃ mahātmanām // ViP_1,21.19

kādraveyās tu balinaḥ sahasram amitaujasaḥ
suparṇavaśagā brahmañ jajñire naikamastakāḥ // ViP_1,21.20

teṣāṃ pradhānabhūtās te śeṣavāsukitakṣakāḥ
śaṅkhaśveto mahāpadmaḥ kambalāśvatarāv ubhau // ViP_1,21.21

elāputras tathā nāgaḥ karkoṭakadhanaṃjayau
ete cānye ca bahavo dandaśūkā viṣolbaṇāḥ // ViP_1,21.22

gaṇaṃ krodhavaśaṃ viddhi te ca sarve ca daṃṣṭriṇaḥ
sthalajāḥ pakṣiṇo 'bjāś ca dāruṇāḥ piśitāśanāḥ // ViP_1,21.23

Ś,D1.7,ed. Veṅk. ins.:

krodhāt tu janayām āsa piśācāṃś ca mahābalān // ViP_1,21.23*59

gās tu vai janayām āsa surabhir mahiṣīs tathā
irāvṛkṣalatāvallīs tṛṇajātīś ca sarvaśaḥ // ViP_1,21.24

khaṣā tu yakṣarakṣāṃsi munir apsarasas tathā
ariṣṭā tu mahāsattvān gandharvān samajījanat // ViP_1,21.25

ete kaśyapadāyādāḥ kīrtitāḥ sthāṇujaṅgamāḥ
teṣāṃ putrāś ca pautrāś ca śataśo 'tha sahasraśaḥ // ViP_1,21.26

eṣa manvantare sargo brahman svārociṣe smṛtaḥ
vaivasvate ca mahati vāruṇe vitate kratau // ViP_1,21.27

juhvānasya brahmaṇo vai prajāsarga ihocyate
pūrvaṃ yatra tu saptarṣīn utpannān sapta mānasān // ViP_1,21.28

putratve kalpayām āsa svayam eva pitāmahaḥ
gandharvabhogidevānāṃ dānavānāṃ ca sattama // ViP_1,21.29

ditir vinaṣṭaputrā vai toṣayām āsa kaśyapam
tayā cārādhitaḥ samyak kaśyapas tapatāṃ varaḥ // ViP_1,21.30

vareṇa chandayām āsa sā ca vavre tato varam
putram indravadhārthāya samartham amitaujasam // ViP_1,21.31

sa ca tasyai varaṃ prādād bhāryāyai munisattamaḥ
dattvā ca varam avyagraḥ kaśyapas tām uvāca ha // ViP_1,21.32

śakraṃ putro nihantā te yadi garbhaṃ śaracchatam // ViP_1,21.33ab

D7 ins.:

saṃdhyāyāṃ naiva bhoktavyaṃ garbhiṇyā varavarṇini // ViP_1,21.33ab*60:1

na sthātavyaṃ na bhoktavyaṃ vṛkṣamūleṣu sarvadā // ViP_1,21.33ab*60:2

samāhitātiprayatā śucinī dhārayiṣyasi // ViP_1,21.33cd

ity evam uktvā tāṃ devīṃ sa gataḥ kaśyapo muniḥ
dadhāra sā ca taṃ garbhaṃ samyak chaucasamanvitā // ViP_1,21.34

garbham ātmavadhārthāya jñātvā taṃ maghavān api
śuśrūṣus tām athāgacchad vinayād amarādhipaḥ // ViP_1,21.35

tasyāś caivāntaraprepsur atiṣṭhat pākaśāsanaḥ
ūne varṣaśate cāsyā dadarśāntaram ātmavān // ViP_1,21.36

akṛtvā pādayoḥ śaucaṃ ditiḥ śayanam āviśat
nidrām āhārayām āsa tasyāḥ kukṣiṃ praviśya saḥ // ViP_1,21.37

vajrapāṇir mahāgarbhaṃ taṃ cicchedātha saptadhā
sa pāṭyamāno vajreṇa prarurodātidāruṇam // ViP_1,21.38

mā rodīr iti taṃ śakraḥ punaḥ punar abhāṣata
so 'bhavat saptadhā garbhas tam indraḥ kupitaḥ punaḥ // ViP_1,21.39

ekaikaṃ saptadhā cakre vajreṇārividāriṇā
maruto nāma devās te babhūvur ativeginaḥ // ViP_1,21.40

yad uktaṃ vai maghavatā tenaiva maruto 'bhavan
devā ekonapañcāśat sahāyā vajrapāṇinaḥ // ViP_1,21.41

[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśa ekaviṃśo 'dhyāyaḥ ]]

parāśara uvāca:

yadābhiṣiktaḥ sa pṛthuḥ pūrvaṃ rājye maharṣibhiḥ
tataḥ krameṇa rājyāni dadau lokapitāmahaḥ // ViP_1,22.1

nakṣatragrahaviprāṇāṃ vīrudhāṃ cāpy aśeṣataḥ
somaṃ rājye 'dadhad brahmā yajñānāṃ tapasām api // ViP_1,22.2

rājñāṃ vaiśravaṇaṃ rājye jalānāṃ varuṇaṃ tathā
ādityānāṃ patiṃ viṣṇuṃ vasūnām atha pāvakam // ViP_1,22.3

prajāpatīnāṃ dakṣaṃ tu vāsavaṃ marutām api
daityānāṃ dānavānāṃ ca prahlādam adhipaṃ dadau // ViP_1,22.4

D7 ins.:

marutāṃ ditiputrāṇāṃ vāsavam adhipaṃ dadau // ViP_1,22.4*61

pitṝṇāṃ dharmarājānaṃ yamaṃ rājye 'bhyaṣecayat
airāvataṃ gajendrāṇām aśeṣāṇāṃ patiṃ dadau // ViP_1,22.5

patatriṇāṃ ca garuḍaṃ devānām api vāsavam
uccaiḥśravasam aśvānāṃ vṛṣabhaṃ tu gavām api // ViP_1,22.6

After 6, D3,T2.3,M0,G3, ed. ins.; while G3 ins. l.1 of *63 and the marg. cont.:

himālayaṃ sthāvaraṇāṃ munīnāṃ kapilaṃ munim // ViP_1,22.6*62

śeṣaṃ tu nāgarājānaṃ mṛgāṇāṃ siṃham īśvaram // ViP_1,22.7ab

For 7ab, D4,G1.2 subst. while G3 ins. l1 after 6 and l2 before 7cd, M0 ins. l2 only after 7ab, M3.4 subst. l1 only for 7ab:

mṛgāṇām api sarveṣāṃ rājye siṃhaṃ dadau vibhuḥ // ViP_1,22.7ab*63:1

kravyādānāṃ daṃṣṭriṇāṃ ca mṛgāṇāṃ vyāghram īśvaram // ViP_1,22.7ab*63:2

vanaspatīnāṃ rājānaṃ plakṣam evābhyaṣecayat // ViP_1,22.7cd

T1,M0,ed. Veṅk. ins. after 7:

evaṃ vibhajya jātīnāṃ prādhānyenākarot prabhūn // ViP_1,22.7*64

evaṃ vibhajya rājyāni diśāṃ pālān anantaram
prajāpatipatir brahmā sthāpayām āsa sarvataḥ // ViP_1,22.8

pūrvasyāṃ diśi rājānaṃ vairājasya prajāpateḥ
diśāpālaṃ sudhanvānaṃ rājānaṃ so 'bhyaṣecayat // ViP_1,22.9

dakṣiṇasyāṃ diśi tathā kardamasya prajāpateḥ
putraṃ śaṅkhapadaṃ nāma rājānaṃ so 'bhyaṣecayat // ViP_1,22.10

paścimasyāṃ diśi tathā rajasaḥ putram acyutam
ketumantaṃ mahātmānaṃ rājānam abhiṣiktavān // ViP_1,22.11

tathā hiraṇyaromāṇaṃ parjanyasya prajāpateḥ
udīcyāṃ diśi durdharṣaṃ rājānaṃ so 'bhyaṣecayat // ViP_1,22.12

tair iyaṃ pṛthivī sarvā saptadvīpā sakānanā
yathāpradeśam adyāpi dharmataḥ paripālyate // ViP_1,22.13

ete sarve pravṛttasya sthitau viṣṇor mahātmanaḥ
vibhūtibhūtā rājāno ye cānye munisattama // ViP_1,22.14

ye bhaviṣyanti ye bhūtāḥ sarvabhūteśvarā dvija
te sarve sarvabhūtasya viṣṇor aṃśā dvijottama // ViP_1,22.15

ye tu devādhipatayo ye ca daityādhipās tathā
dānavānāṃ ca ye nāthā ye nāthāḥ piśitāśinām // ViP_1,22.16

paśūnāṃ ye ca patayaḥ patayo ye ca pakṣiṇām
manuṣyāṇāṃ ca sarpāṇāṃ nāgānāṃ cādhipās tu ye // ViP_1,22.17

vṛkṣāṇāṃ parvatānāṃ ca grahāṇāṃ cāpi ye 'dhipāḥ
atītā vartamānāś ca ye bhaviṣyanti cāpare
te sarve sarvabhūtasya viṣṇor aṃśasamudbhavāḥ // ViP_1,22.18

na hi pālanasāmarthyam ṛte sarveśvaraṃ harim
sthitau sthitaṃ mahāprājña bhavaty anyasya kasyacit // ViP_1,22.19

sṛjaty eṣa jagat sṛṣṭau sthitau pāti sanātanaḥ
hanti caivāntakatve ca rajaḥsattvādisaṃśrayaḥ // ViP_1,22.20

caturvibhāgaḥ saṃsṛṣṭau caturdhā saṃsthitaḥ sthitau
pralayaṃ ca karoty ante caturbhedo janārdanaḥ // ViP_1,22.21

ekenāṃśena brahmāsau bhavaty avyaktamūrtimān
marīcimiśrāḥ patayaḥ prajānām anyabhāgataḥ // ViP_1,22.22

kālas tṛtīyas tasyāṃśaḥ sarvabhūtāni cāparaḥ
itthaṃ caturdhā saṃsṛṣṭau vartate 'sau rajoguṇaḥ // ViP_1,22.23

ekāṃśenāsthito viṣṇuḥ karoti paripālanam
manvādirūpī cānyena kālarūpo 'pareṇa ca // ViP_1,22.24

sarvabhūteṣu cānyena saṃsthitaḥ kurute sthitim
sattvaṃ guṇaṃ samāśritya jagataḥ puruṣottamaḥ // ViP_1,22.25

āśritya tamaso vṛttim antakāle tathā prabhuḥ
rudrasvarūpī bhagavān ekāṃśena bhavaty ajaḥ // ViP_1,22.26

agnyantakādirūpeṇa bhāgenānyena vartate
kālasvarūpo bhāgo 'nyaḥ sarvabhūtāni cāparaḥ // ViP_1,22.27

vināśaṃ kurvatas tasya caturdhaivaṃ mahātmanaḥ
vibhāgakalpanā brahman kathyate sārvakālikī // ViP_1,22.28

brahmā dakṣādayaḥ kālas tathaivākhilajantavaḥ
vibhūtayo harer etā jagataḥ sṛṣṭihetavaḥ // ViP_1,22.29

viṣṇur manvādayaḥ kālaḥ sarvabhūtāni ca dvija
sthiter nimittabhūtasya viṣṇor etā vibhūtayaḥ // ViP_1,22.30

rudraḥ kālo 'ntakādyāś ca samastāś caiva jantavaḥ
caturdhā pralayāyaitā janārdanavibhūtayaḥ // ViP_1,22.31

jagadādau tathā madhye sṛṣṭir āpralayād dvija
dhātrā marīcimiśraiś ca kriyate jantubhis tathā // ViP_1,22.32

brahmā sṛjaty ādikāle marīcipramukhās tataḥ
utpādayanty apatyāni jantavaś ca pratikṣaṇam // ViP_1,22.33

kālena na vinā brahmā sṛṣṭiniṣpādako dvija
na prajāpatayaḥ sarve na caivākhilajantavaḥ // ViP_1,22.34

evam eva vibhāgo 'yaṃ sthitāv apy upadiśyate
caturdhā devadevasya maitreya pralaye tathā // ViP_1,22.35

yat kiṃcit sṛjyate yena sattvajātena vai dvija
tasya sṛjyasya saṃbhūtau tat sarvaṃ vai hares tanuḥ // ViP_1,22.36

hanti yāvat kvacit kiṃcit bhūtaṃ sthāvarajaṅgamam
janārdanasya tad raudraṃ maitreyāntakaraṃ vapuḥ // ViP_1,22.37

evam eva jagatsraṣṭā jagatpātā tathā jagat
jagadbhakṣayitā devaḥ samastasya janārdanaḥ // ViP_1,22.38

sargasthityantakāleṣu tridhaivaṃ saṃpravartate
guṇapravṛttyā paramaṃ padaṃ tasyāguṇaṃ mahat // ViP_1,22.39

tac ca jñānamayaṃ vyāpi svasaṃvedyam anaupamam
catuṣprakāraṃ tad api svarūpaṃ paramātmanaḥ // ViP_1,22.40

maitreya uvāca:

catuṣprakāratāṃ tasya brahmabhūtasya vai mune
tvām ācakṣva yathānyāyaṃ yad uktaṃ paramaṃ padam // ViP_1,22.41

parāśara uvāca:

maitreya kāraṇaṃ proktaṃ sādhanaṃ sarvavastuṣu
sādhyaṃ ca vastv abhimataṃ yat sādhayitum ātmanaḥ // ViP_1,22.42

yogino muktikāmasya prāṇāyāmādi sādhanam
sādhyaṃ ca paramaṃ brahma punar nāvartate yataḥ // ViP_1,22.43

sādhanālambanaṃ jñānaṃ muktaye yogināṃ hi yat
sa bhedaḥ prathamas tasya jñānabhūtasya vai mune // ViP_1,22.44

yuñjataḥ kleśamuktyarthaṃ sādhyaṃ yad brahmayoginaḥ
tadālambanavijñānaṃ dvitīyo 'ṃśo mahāmune // ViP_1,22.45

ubhayos tv avibhāgena sādhyasādhanayor hi yat
vijñānam advaitamayaṃ tadbhāgo 'nyo mayoditaḥ // ViP_1,22.46

jñānatrayasya caitasya viśeṣo yo mahāmune
tan nirākaraṇadvāradarśitātmasvarūpavat // ViP_1,22.47

nirvyāpāram anākhyeyaṃ vyāptimātram anaupamam
ātmasaṃbodhaviṣayaṃ sattāmātram alakṣaṇam // ViP_1,22.48

praśāntam abhayaṃ śuddhaṃ durvibhāvyam asaṃśrayam
viṣṇor jñānamayasyoktaṃ taj jñānaṃ paramaṃ padam // ViP_1,22.49

tatrājñānanirodhena yogino yānti ye layam
saṃsārakarṣaṇoptau te yānti nirbījatāṃ dvija // ViP_1,22.50

evaṃprakāram amalaṃ nityaṃ vyāpakam akṣayam
samastaheyarahitaṃ viṣṇvākhyaṃ paramaṃ padam // ViP_1,22.51

tad brahma paramaṃ yogī yato nāvartate punaḥ
apuṇyapuṇyoparame kṣīṇakleśo 'tinirmalaḥ // ViP_1,22.52

dve rūpe brahmaṇas tasya mūrtaṃ cāmūrtam eva ca
kṣarākṣarasvarūpe te sarvabhūteṣu ca sthite // ViP_1,22.53

akṣaraṃ tat paraṃ brahma kṣaraṃ sarvam idaṃ jagat
ekadeśasthitasyendor jyotsnā vistāriṇī yathā
parasya brahmaṇaḥ śaktis tathaitad akhilaṃ jagat // ViP_1,22.54

tatrāpy āsannadūratvād bahutvasvalpatāmayaḥ
jyotsnābhedo 'sti tacchaktes tadvan maitreya vidyate // ViP_1,22.55

brahmaviṣṇuśivā brahman pradhānā brahmaśaktayaḥ
tataś ca devā maitreya nyūnā dakṣādayas tataḥ // ViP_1,22.56

tato manuṣyāḥ paśavo mṛgapakṣisarīsṛpāḥ
nyūnā nyūnatarāś caiva vṛkṣagulmādayas tataḥ // ViP_1,22.57

tad etad akṣayaṃ nityaṃ jagan munivarākhilam
āvirbhāvatirobhāvajanmanāśavikalpavat // ViP_1,22.58

sarvaśaktimayo viṣṇuḥ svarūpaṃ brahmaṇo 'param
mūrtaṃ yad yogibhiḥ pūrvaṃ yogārambheṣu cintyate // ViP_1,22.59

sālambano mahāyogaḥ sabījo yatra saṃsthitaḥ
manasy avyāhate samyag yuñjatāṃ jāyate mune // ViP_1,22.60

sa paraḥ sarvaśaktīnāṃ brahmaṇaḥ samanantaraḥ
mūrtaṃ brahma mahābhāga sarvabrahmamayo hariḥ // ViP_1,22.61

tatra sarvam idaṃ protam otaṃ caivākhilaṃ jagat
tato jagaj jagat tasmin sa jagac cākhilaṃ mune // ViP_1,22.62

kṣarākṣaramayo viṣṇur bibharty akhilam īśvaraḥ
puruṣāvyākṛtamayaṃ bhūṣaṇāstrasvarūpavat // ViP_1,22.63

maitreya uvāca:

bhūṣaṇāstrasvarūpasthaṃ yad etad akhilaṃ jagat
bibharti bhagavān viṣṇus tan mamākhyātum arhasi // ViP_1,22.64

parāśara uvāca:

namas kṛtvāprameyāya viṣṇave prabhaviṣṇave
kathayāmi yathākhyātaṃ vasiṣṭhena mamābhavat // ViP_1,22.65

ātmānam asya jagato nirlepam aguṇāmalam
bibharti kaustubhamaṇisvarūpaṃ bhagavān hariḥ // ViP_1,22.66

D7 ins.:

asya jagata ātmānaṃ puruṣaṃ śuddhaṃ kṣatrajñam // ViP_1,22.66*65

śrīvatsasaṃsthānadharam anante ca samāśritam
pradhānaṃ buddhir apy āste gadārūpeṇa mādhave // ViP_1,22.67

bhūtādim indriyādiṃ ca dvidhāhaṃkāram īśvaraḥ
bibharti śaṅkharūpeṇa śārṅgarūpeṇa ca sthitam // ViP_1,22.68

calatsvarūpam atyantaṃ javenāntaritānilam
cakrasvarūpaṃ ca mano dhatte viṣṇukare sthitam // ViP_1,22.69

pañcarūpā tu yā mālā vaijayantī gadābhṛtaḥ
sā bhūtahetusaṃghātā bhūtamālā ca vai dvija // ViP_1,22.70

yānīndriyāṇy aśeṣāṇi buddhikarmātmakāni vai
śararūpāṇy aśeṣāṇi tāni dhatte janārdanaḥ // ViP_1,22.71

bibharti yac cāsiratnam acyuto 'tyantanirmalam
vidyāmayaṃ tu taj jñānam avidyācarmasaṃsthitam // ViP_1,22.72

itthaṃ pumān pradhānaṃ ca buddhyahaṃkāram eva ca
bhūtāni ca hṛṣīkeśe manaḥ sarvendriyāṇi ca
vidyāvidye ca maitreya sarvam etat samāśritam // ViP_1,22.73

astrabhūṣaṇasaṃsthānasvarūpaṃ rūpavarjitaḥ
bibharti māyārūpo 'sau śreyase prāṇināṃ hariḥ // ViP_1,22.74

savikāraṃ pradhānaṃ ca pumāṃsaṃ cākhilaṃ jagat
bibharti puṇḍarīkākṣas tad evaṃ parameśvaraḥ // ViP_1,22.75

yā vidyā yā tathāvidyā yat sad yac cāsad avyaye
tat sarvaṃ sarvabhūteśe maitreya madhusūdane // ViP_1,22.76

kalākāṣṭhānimeṣādidinartvayanahāyanaiḥ
kālasvarūpo bhagavān apāro harir avyayaḥ // ViP_1,22.77

bhūrloko 'tha bhuvarlokaḥ svarloko munisattama
mahar janas tapaḥ satyaṃ saptalokān imān vibhuḥ // ViP_1,22.78

lokātmamūrtiḥ sarveṣāṃ pūrveṣām api pūrvajaḥ
ādhāraḥ sarvavidyānāṃ svayam eva hariḥ sthitaḥ // ViP_1,22.79

devamānuṣapaśvādisvarūpair bahubhir vibhuḥ
sthitaḥ sarveśvaro 'nanto bhūtamūrtir amūrtimān // ViP_1,22.80

ṛco yajūṃṣi sāmāni tathaivātharvaṇāni ca
itihāsopavedāś ca vedānteṣu tathoktayaḥ // ViP_1,22.81

vedāṅgāni samastāni manvādigaditāni ca
śāstrāṇy aśeṣāṇy ākhyānāny anuvākāś ca ye kvacit // ViP_1,22.82

kāvyālāpāś ca ye kecid gītakāny akhilāni ca
śabdamūrtidharasyaitad vapur viṣṇor mahātmanaḥ // ViP_1,22.83

yāni mūrtāny amūrtāni yāny atrānyatra vā kvacit
santi vai vastujātāni tāni sarvāṇi tadvapuḥ // ViP_1,22.84

ahaṃ hariḥ sarvam idaṃ janārdano nānyat tataḥ kāraṇakāryajātam
īdṛṅ mano yasya na tasya bhūyo bhavodbhavā dvandvagadā bhavanti // ViP_1,22.85

ity eṣa te 'ṃśaḥ prathamaḥ purāṇasyāsya vai dvija
yathāvat kathito yasmiñ śrute pāpair vimucyate // ViP_1,22.86

kārttikyāṃ puṣkarasnāne dvādaśābde tu yat phalam
tad asya śravaṇe sarvaṃ maitreyāpnoti mānavaḥ // ViP_1,22.87

devarṣipitṛgandharvayakṣādīnāṃ ca saṃbhavam
bhavanti śṛṇvataḥ puṃso devādyā varadā mune // ViP_1,22.88

[[iti śrīviṣṇupurāṇe prathame 'ṃśe dvāvimśo 'dhyāyaḥ ]]

[[samāptaḥ prathamo 'ṃśaḥ ]]

maitreya uvāca:

bhagavan sarvam ākhyātaṃ mamaitad akhilaṃ tvayā
jagataḥ sargasaṃbandhi yat pṛṣṭo 'si guro mayā // ViP_2,1.1

yo 'yam aṃśo jagatsṛṣṭisaṃbandho gaditas tvayā
tatrāhaṃ śrotum icchāmi bhūyo 'pi munisattama // ViP_2,1.2

priyavratottānapādau sutau svāyambhuvasya yau
tayor uttānapādasya dhruvaḥ putras tvayoditaḥ // ViP_2,1.3

priyavratasya naivoktā bhavatā dvija saṃtatiḥ
tām ahaṃ śrotum icchāmi prasanno vaktum arhasi // ViP_2,1.4

parāśara uvāca:

kardamasyātmajāṃ kanyām upayeme priyavrataḥ
samrāṭ kukṣiś ca tatkanye daśaputrās tathāpare // ViP_2,1.5

mahāprajñā mahāvīryā vinītā dayitāḥ pituḥ
priyavratasutāḥ khyātās teṣāṃ nāmāni me śṛṇu // ViP_2,1.6

āgnīdhraś cāgnibāhuś ca vapuṣmān dyutimāṃs tathā
medhā medhātithir bhavyaḥ savanaḥ putra eva ca // ViP_2,1.7

jyotiṣmān daśamas teṣāṃ satyanāmā suto 'bhavat
priyavratasya putrāṇāṃ prakhyātā balavīryataḥ // ViP_2,1.8

medhāgnibāhuputrās tu trayo yogaparāyaṇāḥ
jātismarā mahābhāgā na rājyāya mano dadhuḥ // ViP_2,1.9

nirmamāḥ sarvakālaṃ tu samastārtheṣu vai mune
cakruḥ kriyā yathānyāyam aphalākāṅkṣiṇo hi te // ViP_2,1.10

priyavrato dadau teṣāṃ saptānāṃ munisattama
vibhajya sapta dvīpāni maitreya sumahātmanām // ViP_2,1.11

jambūdvīpaṃ mahābhāga so 'gnīdhrāya dadau pitā
medhātithes tathā prādāt plakṣadvīpam athāparam // ViP_2,1.12

śālmale ca vapuṣmantaṃ narendram abhiṣiktavān
jyotiṣmantaṃ kuśadvīpe rājānaṃ kṛtavān prabhuḥ // ViP_2,1.13

dyutimantaṃ ca rājānaṃ krauñcadvīpe samādiśat
śākadvīpeśvaraṃ cāpi bhavyaṃ cakre priyavrataḥ // ViP_2,1.14

puṣkarādhipatiṃ cakre savanaṃ cāpi sa prabhuḥ
jambūdvīpeśvaro yas tu āgnīdhro munisattama
tasya putrā babhūvus te prajāpatisamā nava // ViP_2,1.15

nābhiḥ kiṃpuruṣaś caiva harivarṣa ilāvṛtaḥ
ramyo hiraṇvān ṣaṣṭhas tu kurur bhadrāśva eva ca
ketumālas tathaivānyaḥ sādhuceṣṭo nṛpo 'bhavat // ViP_2,1.16

jambūdvīpavibhāgāṃs tu teṣāṃ vipra niśāmaya
pitrā dattaṃ himāhvaṃ tu varṣaṃ nābhes tu dakṣiṇam // ViP_2,1.17

hemakūṭaṃ tathā varṣaṃ dadau kiṃpuruṣāya saḥ
tṛtīyaṃ naiṣadhaṃ varṣaṃ harivarṣāya dattavān // ViP_2,1.18

ilāvṛtāya pradadau merur yatra tu madhyame
nīlācalāśritaṃ varṣaṃ ramyāya pradadau pitā // ViP_2,1.19

śvetaṃ yad uttaraṃ tasmāt pitrā dattaṃ hiraṇvate // ViP_2,1.20

yad uttaraṃ śṛṅgavato varṣaṃ tat kurave dadau
meroḥ pūrveṇa yad varṣaṃ bhadrāśvāya pradattavān // ViP_2,1.21

gandhamādanavarṣaṃ tu ketumālāya dattavān
ity etāni dadau tebhyaḥ putrebhyaḥ sa nareśvaraḥ // ViP_2,1.22

varṣeṣv eteṣu tān putrān abhiṣicya sa bhūpatiḥ
sālagrāmaṃ mahāpuṇyaṃ maitreya tapase yayau // ViP_2,1.23

yāni kiṃpuruṣādīni varṣāṇy aṣṭau mahāmune
teṣāṃ svābhāvikī siddhiḥ sukhaprāyā hy ayatnataḥ // ViP_2,1.24

viparyayo na teṣv asti jarāmṛtyubhayaṃ na ca
dharmādharmau na teṣv āstāṃ nottamādhamamadhyamāḥ // ViP_2,1.25

na teṣv asti yugāvasthā kṣetreṣv aṣṭasu sarvadā
himāhvayaṃ tu vai varṣaṃ nābher āsīn mahātmanaḥ
tasyarṣabho 'bhavat putro merudevyāṃ mahādyutiḥ // ViP_2,1.26

ṛṣabhād bharato jajñe jyeṣṭhaḥ putraśatasya saḥ
kṛtvā rājyaṃ svadharmeṇa tatheṣṭvā vividhān makhān // ViP_2,1.27

abhiṣicya sutaṃ vīraṃ bharataṃ pṛthivīpatiḥ
tapase sa mahābhāgaḥ pulahasyāśramaṃ yayau // ViP_2,1.28

vānaprasthavidhānena tatrāpi kṛtaniścayaḥ
tapas tepe yathānyāyam iyāja sa mahīpatiḥ // ViP_2,1.29

tapasā karṣito 'tyarthaṃ kṛśo dhamanisaṃtataḥ
nagno vīṭāṃ mukhe dattvā vīrādhvānaṃ tato gataḥ // ViP_2,1.30

tataś ca bhārataṃ varṣam etal lokeṣu gīyate
bharatāya yataḥ pitrā dattaṃ prātiṣṭhatā vanam // ViP_2,1.31

sumatir bharatasyābhūt putraḥ paramadhārmikaḥ
kṛtvā samyag dadau tasmai rājyam iṣṭamakhaḥ pitā // ViP_2,1.32

putrasaṃkrāmitaśrīs tu bharataḥ sa mahīpatiḥ
yogābhyāsarataḥ prāṇān sālagrāme 'tyajan mune // ViP_2,1.33

ajāyata ca vipro 'sau yogināṃ pravare kule
maitreya tasya caritaṃ kathayiṣyāmi te punaḥ // ViP_2,1.34

sumates tejasas tasmād indradyumno vyajāyata
parameṣṭhī tatas tasmāt pratihāras tadanvayaḥ // ViP_2,1.35

pratiharteti vikhyāta utpannas tasya cātmajaḥ
bhuvas tasmād athodgīthaḥ prastāvas tatsuto vibhuḥ // ViP_2,1.36

pṛthus tatas tato nakto naktasyāpi gayaḥ sutaḥ
naro gayasya tanayas tatputro 'bhūd virāṭ tataḥ // ViP_2,1.37

tasya putro mahāvīryo dhīmāṃs tasmād ajāyata
mahānto 'pi tataś cābhūn manasyus tasya cātmajaḥ // ViP_2,1.38

tvaṣṭā tvaṣṭuś ca virajo rajas tasyāpy abhūt sutaḥ
śatajid rajasas tasya jajñe putraśataṃ mune // ViP_2,1.39

viṣvagjyotiḥpradhānās te yair imā vardhitāḥ prajāḥ
tair idaṃ bhārataṃ varṣaṃ navabhedam alaṃkṛtam // ViP_2,1.40

teṣāṃ vaṃśaprasūtais tu bhukteyaṃ bhāratī purā
kṛtatretādisargeṇa yugākhyā hy ekasaptatiḥ // ViP_2,1.41

eṣa svāyaṃbhuvaḥ sargo yenedaṃ pūritaṃ jagat
vārāhe tu mune kalpe pūrvamanvantarādhipaḥ // ViP_2,1.42

[[iti śrīviṣṇupurāṇe dvitīye 'ṃśe prathamo 'dhyāyaḥ ]]

maitreya uvāca:

kathito bhavatā brahman sargaḥ svāyambhuvasya me
śrotum icchāmy ahaṃ tvattaḥ sakalaṃ maṇḍalaṃ bhuvaḥ // ViP_2,2.1

yāvantaḥ sāgarā dvīpās tathā varṣāṇi parvatāḥ
vanāni saritaḥ puryo devādīnāṃ tathā mune // ViP_2,2.2

yatpramāṇam idaṃ sarvaṃ yadādhāraṃ yadātmakam
saṃsthānam asya ca mune yathāvad vaktum arhasi // ViP_2,2.3

parāśara uvāca:

maitreya śrūyatām etat saṃkṣepād gadato mama
nāsya varṣaśatenāpi vaktuṃ śaknomi vistaram // ViP_2,2.4

jambūplakṣāhvayau dvīpau śālmalaś cāparo dvija
kuśaḥ krauñcas tathā śākaḥ puṣkaraś caiva saptamaḥ // ViP_2,2.5

ete dvīpāḥ samudrais tu sapta saptabhir āvṛtāḥ
lavaṇekṣusurāsarpirdadhidugdhajalaiḥ samam // ViP_2,2.6

jambūdvīpaḥ samastānām eteṣāṃ madhyasaṃsthitaḥ
tasyāpi merur maitreya madhye kanakaparvataḥ // ViP_2,2.7

caturaśītisāhasro yojanair asya cocchrayaḥ // ViP_2,2.8

praviṣṭaḥ ṣoḍaśādhastād dvātriṃśan mūrdhni vistṛtaḥ
mūle ṣoḍaśasāhasro vistāras tasya sarvataḥ // ViP_2,2.9

bhūpadmasyāsya śailo 'sau karṇikākārasaṃsthitaḥ // ViP_2,2.10

himavān hemakūṭaś ca niṣadhaś cāsya dakṣiṇe
nīlaḥ śvetaś ca śṛṅgī ca uttare varṣaparvatāḥ // ViP_2,2.11

lakṣapramāṇau dvau madhyau daśahīnās tathāpare
sahasradvitayocchrāyās tāvadvistāriṇaś ca te // ViP_2,2.12

bhārataṃ prathamaṃ varṣaṃ tataḥ kiṃpuruṣaṃ smṛtam
harivarṣaṃ tathaivānyan meror dakṣiṇato dvija // ViP_2,2.13

ramyakaṃ cottaraṃ varṣaṃ tasyaivānu hiraṇmayam
uttarāḥ kuravaś caiva yathā vai bhārataṃ tathā // ViP_2,2.14

navasāhasram ekaikam eteṣāṃ dvijasattama
ilāvṛtaṃ ca tanmadhye sauvarṇo merur ucchritaḥ // ViP_2,2.15

meroś caturdiśaṃ tatra navasāhasravistṛtam
ilāvṛtaṃ mahābhāga catvāraś cātra parvatāḥ // ViP_2,2.16

viṣkambhā racitā meror yojanāyutam ucchritāḥ // ViP_2,2.17ab

G3,M0-2.4,ed. Veṅk. ins.:

sarvaiḥ sarobhiś ca samaṃ dikṣv ete kesarācalāḥ // ViP_2,2.17ab*1

pūrveṇa mandaro nāma dakṣiṇe gandhamādanaḥ // ViP_2,2.17cd

vipulaḥ paścime pārśve supārśvaś cottare smṛtaḥ // ViP_2,2.17ef

kadambas teṣu jambūś ca pippalo vaṭa eva ca
ekādaśaśatāyāmāḥ pādapā giriketavaḥ // ViP_2,2.18

jambūdvīpasya sā jambūr nāmahetur mahāmune
mahāgajapramāṇāni jambvās tasyāḥ phalāni vai
patanti bhūbhṛtaḥ pṛṣṭhe śīryamāṇāni sarvataḥ // ViP_2,2.19

rasena teṣāṃ prakhyātā tatra jambūnadīti vai
sarit pravartate sā ca pīyate tannivāsibhiḥ // ViP_2,2.20

na svedo na ca daurgandhyaṃ na jarā nendriyakṣayaḥ
tatpānāt svacchamanasāṃ janānāṃ tatra jāyate // ViP_2,2.21

tīramṛt tadrasaṃ prāpya sukhavāyuviśoṣitā
jāmbūnadākhyaṃ bhavati suvarṇaṃ siddhabhūṣaṇam // ViP_2,2.22

bhadrāśvaṃ pūrvato meroḥ ketumālaṃ ca paścime
varṣe dve tu muniśreṣṭha tayor madhyam ilāvṛtam // ViP_2,2.23

vanaṃ caitrarathaṃ pūrve dakṣiṇe gandhamādanam
vaibhrājaṃ paścime tadvad uttare nandanaṃ smṛtam // ViP_2,2.24

aruṇodaṃ mahābhadram asitodaṃ samānasam
sarāṃsy etāni catvāri devabhogyāni sarvadā // ViP_2,2.25

śītaambhaś ca kumundaś ca kurarī mālyavāṃs tathā
vaikaṅkapramukhā meroḥ pūrvataḥ kesarācalāḥ // ViP_2,2.26

trikūṭaḥ śiśiraś caiva pataṃgo rucakas tathā
niṣadhādyā dakṣiṇatas tasya kesaraparvatāḥ // ViP_2,2.27

śikhivāsāḥ savaiḍūryaḥ kapilo gandhamādanaḥ
jārudhipramukhās tadvat paścime kesarācalāḥ // ViP_2,2.28

meror anantarāṅgeṣu jaṭharādiṣv avasthitāḥ
śaṅkhakūṭo 'tha ṛṣabho haṃso nāgas tathāparaḥ
kālañjanādyāś ca tadā uttare kesarācalāḥ // ViP_2,2.29

After 29, G1,2 ins.:

kesarās tu tathocchrāyas te 'śītipṛthulāyatāḥ // ViP_2,2.29*2

caturdaśasahasrāṇi yojanānāṃ mahāpurī
meror upari maitreya brahmaṇaḥ prathitā divi // ViP_2,2.30

tasyāḥ samantataś cāṣṭau diśāsu vidiśāsu ca
indrādilokapālānāṃ prakhyātāḥ pravarāḥ puraḥ // ViP_2,2.31

viṣṇupādaviniṣkrāntā plāvayitvendumaṇḍalam
samantād brahmaṇaḥ puryāṃ gaṅgā patati vai divaḥ // ViP_2,2.32

sā tatra patitā dikṣu caturdhā pratipadyate
sītā cālakanandā ca cakṣur bhadrā ca vai kramāt // ViP_2,2.33

pūrveṇa sītā śailāt tu śailaṃ yāty antarikṣagā
tataś ca pūrvavarṣeṇa bhadrāśvenaiti sārṇavam // ViP_2,2.34

tathaivālakanandāpi dakṣiṇenaitya bhāratam
prayāti sāgaraṃ bhūtvā saptabhedā mahāmune // ViP_2,2.35

cakṣuś ca paścimagirīn atītya sakalāṃs tataḥ
paścimaṃ ketumālākhyaṃ varṣaṃ gatvaiti sāgaram // ViP_2,2.36

bhadrā tathottaragirīn uttarāṃś ca tathā kurūn
atītyottaram ambhodhiṃ samabhyeti mahāmune // ViP_2,2.37

ānīlaniṣadhāyāmau mālyavadgandhamādanau
tayor madhyagato meruḥ karṇikākārasaṃsthitaḥ // ViP_2,2.38

bhāratāḥ ketumālāś ca bhadrāśvāḥ kuravas tathā
patrāṇi lokapadmasya maryādāśailabāhyataḥ // ViP_2,2.39

jaṭharo devakūṭaś ca maryādāparvatāv ubhau
tau dakṣiṇottarāyāmāv ānīlaniṣadhāyatau // ViP_2,2.40

gandhamādanakailāsau pūrvapaścāyatāv ubhau
aśītiyojanāyāmāv arṇavāntarvyavasthitau // ViP_2,2.41

niṣadhaḥ pāriyātraś ca maryādāparvatāv ubhau
meroḥ paścimadigbhāge yathāpūrvau tathā sthitau // ViP_2,2.42

triśṛṅgo jārudhiś caiva uttarau varṣaparvatau
pūrvapaścāyatāv etāv arṇavāntarvyavasthitau // ViP_2,2.43

ity ete munivaryoktā maryādāparvatās tava
jaṭharādyāḥ sthitā meros yeṣāṃ dvau dvau caturdiśam // ViP_2,2.44

meroś caturdiśaṃ ye tu proktāḥ kesaraparvatāḥ
śītādyāś ca mune teṣām atīva hi manoramāḥ
śailānām antaradroṇyaḥ siddhacāraṇasevitāḥ // ViP_2,2.45

suramyāṇi tathā tāsu kānanāni purāṇi ca
lakṣmīviṣṇvagnisūryādidevānāṃ munisattama
tāsv āyatanavaryāṇi juṣṭāni varakiṃnaraiḥ // ViP_2,2.46

gandharvayakṣarakṣāṃsi tathā daiteyadānavāḥ
krīḍanti tāsu ramyāsu śailadroṇīṣv aharniśam // ViP_2,2.47

bhaumā hy ete smṛtāḥ svargā dharmiṇām ālayā mune
naiteṣu pāpakartāro yānti janmaśatair api // ViP_2,2.48

bhadrāśve bhagavān viṣṇur āste hayaśirā dvija
varāhaḥ ketumāle tu bhārate kūrmarūpadhṛk // ViP_2,2.49

matsyarūpaś ca govindaḥ kuruṣv āste janārdanaḥ
viśvarūpeṇa sarvatra sarvaḥ sarveśvaro hariḥ // ViP_2,2.50

sarvasyādhārabhūto 'sau maitreyāste 'khilātmakaḥ // ViP_2,2.51

yāni kiṃpuruṣādyāni varṣāṇy aṣṭau mahāmune
na teṣu śoko nāyāso nodvegaḥ kṣudbhayādikam // ViP_2,2.52

svasthāḥ prajā nirātaṅkāḥ sarvaduḥkhavivarjitāḥ
daśa dvādaśavarṣāṇāṃ sahasrāṇi sthirāyuṣaḥ // ViP_2,2.53

na teṣu varṣate devo bhaumāny ambhāṃsi teṣu vai
kṛtatretādikā naiva teṣu sthāneṣu kalpanā // ViP_2,2.54

sarveṣv eteṣu varṣeṣu sapta sapta kulācalāḥ
nadyaś ca śataśas tebhyaḥ prasūtā yā dvijottama // ViP_2,2.55

[[iti śrīviṣṇupurāṇe dvitīye 'ṃśe dvitīyo 'dhyāyaḥ ]]

parāśara uvāca:

uttaraṃ yat samudrasya himādreś caiva dakṣiṇam
varṣaṃ tad bhārataṃ nāma bhāratī yatra saṃtatiḥ // ViP_2,3.1

navayojanasāhasro vistāro 'sya mahāmune
karmabhūmir iyaṃ svargam apavargaṃ ca gacchatām // ViP_2,3.2

mahendro malayaḥ sahyaḥ śuktimān ṛkṣaparvataḥ
vindhyaś ca pāriyātraś ca saptātra kulaparvatāḥ // ViP_2,3.3

ataḥ saṃprāpyate svargo muktim asmāt prayānti ca
tiryaktvaṃ narakaṃ cāpi yānty ataḥ puruṣā mune // ViP_2,3.4

itaḥ svargaś ca mokṣaś ca madhyaṃ cāntaś ca gamyate
na khalv anyatra martyānāṃ karma bhūmau vidhīyate // ViP_2,3.5

bhāratasyāsya varṣasya nava bhedān niśāmaya
indradvīpaḥ kaseruś ca tāmraparṇo gabhastimān // ViP_2,3.6

nāgadvīpas tathā saumyo gāndharvas tv atha vāruṇaḥ
ayaṃ tu navamas teṣāṃ dvīpaḥ sāgarasaṃvṛtaḥ // ViP_2,3.7

yojanānāṃ sahasraṃ tu dvīpo 'yaṃ dakṣiṇottarāt
pūrve kirātā yasyānte paścime yavanāḥ sthitāḥ // ViP_2,3.8

brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyā madhye śūdrāś ca bhāgaśaḥ
ijyāyudhavaṇijyādyair vartayanto vyavasthitāḥ // ViP_2,3.9

śatadrūcandrabhāgādyā himavatpādaniḥsṛtāḥ
vedasmṛtimukhāś cānyāḥ pāriyātrodbhavā mune // ViP_2,3.10

narmadāsurasādyāś ca nadyo vindhyādrinirgatāḥ
tāpīpayoṣṇīnirvindhyāpramukhā ṛkṣasaṃbhavāḥ // ViP_2,3.11

godāvarī bhīmarathī kṛṣṇaveṇyādikās tathā
sahyapādodbhavā nadyaḥ smṛtāḥ pāpabhayāpahāḥ // ViP_2,3.12

kṛtamālātāmraparṇīpramukhā malayodbhavāḥ
trisāmā ṛṣikulyādyā mahendraprabhavāḥ smṛtāḥ // ViP_2,3.13

ṛṣikulyākumārādyāḥ śuktimatpādasaṃbhavāḥ
āsāṃ nadyupanadyaś ca santy anyāś ca sahasraśaḥ // ViP_2,3.14

tāsv ime kurupāñcālā madhyadeśādayo janāḥ
pūrvadeśādikāś caiva kāmarūpanivāsinaḥ // ViP_2,3.15

puṇḍrāḥ kaliṅgā magadhā dākṣiṇādyāś ca kṛtsnaśaḥ
tathāparāntāḥ saurāṣṭrāḥ śūrābhīrās tathārbudāḥ // ViP_2,3.16

kārūṣā mālavāś caiva pāriyātranivāsinaḥ
sauvīrāḥ saindhavā hūṇāḥ sālvāḥ śākalavāsinaḥ // ViP_2,3.17

madrā rāmās tathāmbaṣṭhāḥ pārasīkādayas tathā
āsāṃ pibanti salilaṃ vasanti saritāṃ sadā
samīpato mahābhāgā hṛṣṭapuṣṭajanākulāḥ // ViP_2,3.18

catvāri bhārate varṣe yugāny atra mahāmune
kṛtaṃ tretā dvāparaṃ ca kaliś cānyatra na kvacit // ViP_2,3.19

tapas tapyanti yatayo juhvate cātra yajvinaḥ
dānāni cātra dīyante paralokārtham ādarāt // ViP_2,3.20

puruṣair yajñapuruṣo jambūdvīpe sadejyate
yajñair yajñamayo viṣṇur anyadvīpeṣu cānyathā // ViP_2,3.21

atrāpi bhārataṃ śreṣṭhaṃ jambūdvīpe mahāmune
yato hi karmabhūr eṣā hy ato 'nyā bhogabhūmayaḥ // ViP_2,3.22

atra janmasahasrāṇāṃ sahasrair api sattama
kadācil labhate jantur mānuṣyaṃ puṇyasaṃcayāt // ViP_2,3.23

gāyanti devāḥ kila gītakāni dhanyās tu ye bhāratabhūmibhāge
svargāpavargāspadahetubhūte bhavanti bhūyaḥ puruṣāḥ suratvāt // ViP_2,3.24

karmāṇy asaṃkalpitatatphalāni saṃnyasya viṣṇau paramātmarūpe
avāpya tāṃ karmamahīm anante tasmiṃl layaṃ ye tv amalāḥ prayānti // ViP_2,3.25

jānīma naitat kva vayaṃ vilīne svargaprade karmaṇi dehabandham
prāpsyāma dhanyāḥ khalu te manuṣyā ye bhārate nendriyaviprahīnāḥ // ViP_2,3.26

navavarṣaṃ tu maitreya jambūdvīpam idaṃ mayā
lakṣayojanavistāraṃ saṃkṣepāt kathitaṃ tava // ViP_2,3.27

jambūdvīpaṃ samāvṛtya lakṣayojanavistaraḥ
maitreya valayākāraḥ sthitaḥ kṣārodadhir bahiḥ // ViP_2,3.28

[[iti śrīviṣṇupurāṇe dvitīye 'ṃśe tṛtīyo 'dhyāyaḥ ]]

parāśara uvāca:

kṣārodena yathā dvīpo jambūsaṃjño 'bhiveṣṭitaḥ
saṃveṣṭya kṣāram udadhiṃ plakṣadvīpas tathā sthitaḥ // ViP_2,4.1

Ś2,D7 ins.:

atha plakṣādikadvīpān varṣādrisaridabdhibhiḥ // ViP_2,4.1*3:1

varṇarūpādibhedena varṇayaty ākaṭāhataḥ // ViP_2,4.1*3:2

jambūdvīpasya vistāraḥ śatasāhasrasaṃmitaḥ
sa evaṃ dviguṇo brahman plakṣadvīpa udāhṛtaḥ // ViP_2,4.2

sapta medhātitheḥ putrāḥ plakṣadvīpeśvarasya vai
jyeṣṭhaḥ śāntabhayo nāma śiśiras tadanantaraḥ // ViP_2,4.3

sukhodayas tathānandaḥ śivaḥ kṣemaka eva ca
dhruvaś ca saptamas teṣāṃ plakṣadvīpeśvarā hi te // ViP_2,4.4

pūrvaṃ śāntabhayaṃ varṣaṃ śiśiraṃ sukhadaṃ tathā
ānandaṃ ca śivaṃ caiva kṣemakaṃ dhruvam eva ca // ViP_2,4.5

maryādākārakās teṣāṃ tathānye varṣaparvatāḥ
saptaiva teṣāṃ nāmāni śṛṇuṣva munisattama // ViP_2,4.6

gomedaś caiva candraś ca nārado dundubhis tathā
somakaḥ sumanāḥ śailo vaibhrājaś caiva saptamaḥ // ViP_2,4.7

varṣācaleṣu ramyeṣu varṣeṣv eteṣu cānaghāḥ
vasanti devagandharvasahitāḥ satataṃ prajāḥ // ViP_2,4.8

teṣu puṇyā janapadāś cirāc ca mriyate janaḥ
nādhayo vyādhayo vāpi sarvakālasukhaṃ hi tat // ViP_2,4.9

teṣāṃ nadyaś ca saptaiva varṣāṇāṃ tu samudragāḥ
nāmatas tāḥ pravakṣyāmi śrutāḥ pāpaṃ haranti yāḥ // ViP_2,4.10

anutaptā śikhī caiva vipāśā tridivā kramuḥ
amṛtā sukṛtā caiva saptaitās tatra nimnagāḥ // ViP_2,4.11

ete śailās tathā nadyaḥ pradhānāḥ kathitās tava
kṣudranadyas tathā śailās tatra santi sahasraśaḥ
tāḥ pibanti sadā hṛṣṭā nadīr janapadās tu te // ViP_2,4.12

apasarpiṇī na teṣāṃ vai na caivotsarpiṇī dvija
na tv evāsti yugāvasthā teṣu sthāneṣu saptasu // ViP_2,4.13

tretāyugasamaḥ kālaḥ sarvadaiva mahāmate
plakṣadvīpādiṣu brahmañ śākadvīpāntikeṣu vai // ViP_2,4.14

pañcavarṣasahasrāṇi janā jīvanty anāmayāḥ
dharmaḥ pañcasv athaiteṣu varṇāśramavibhāgaśaḥ // ViP_2,4.15

varṇāś ca tatra catvāras tān nibodha vadāmi te // ViP_2,4.16

āryakāḥ kurarāś caiva viviṃśā bhāvinaś ca ye
viprakṣatriyavaiśyās te śūdrāś ca munisattama // ViP_2,4.17

jambūvṛkṣapramāṇas tu tanmadhye sumahāṃs taruḥ
plakṣas tannāmasaṃjño 'yaṃ plakṣadvīpo dvijottama // ViP_2,4.18

ijyate tatra bhagavāṃs tair varṇair āryakādibhiḥ
somarūpī jagatsraṣṭā sarvaḥ sarveśvaro hariḥ // ViP_2,4.19

plakṣadvīpapramāṇena plakṣadvīpaḥ samāvṛtaḥ
tathaivekṣurasodena pariveṣānukāriṇā // ViP_2,4.20

ity eṣa tava maitreya plakṣadvīpa udāhṛtaḥ
saṃkṣepeṇa mayā bhūyaḥ śālmalaṃ me niśāmaya // ViP_2,4.21

śālmalasyeśvaro vīro vapuṣmāṃs tatsutāñ chṛṇu
yeṣāṃ tu nāmasaṃjñāni sapta varṣāṇi tāni vai // ViP_2,4.22

śveto 'tha haritaś caiva jīmūto rohitas tathā
vaidyuto mānasaś caiva suprabhaś ca mahāmune // ViP_2,4.23

śālmalena samudro 'sau dvīpenekṣurasodakaḥ
vistāradviguṇenātha sarvataḥ saṃvṛtaḥ sthitaḥ // ViP_2,4.24

tatrāpi parvatāḥ sapta vijñeyā ratnayonayaḥ
varṣābhivyañjakās te tu tathā saptaiva nimnagāḥ // ViP_2,4.25

kumudaś connataś caiva tṛtīyaś ca balāhakaḥ
droṇo yatra mahauṣadhyaḥ sa caturtho mahīdharaḥ // ViP_2,4.26

kaṅkas tu pañcamaḥ ṣaṣṭho mahiṣaḥ saptamas tathā
kakudmān parvatavaraḥ sarinnāmāni me śṛṇu // ViP_2,4.27

yonī toyā vitṛṣṇā ca candrā śuklā vimocanī
nivṛttiḥ saptamī tāsāṃ smṛtās tāḥ pāpaśāntidāḥ // ViP_2,4.28

śvetaṃ ca haritaṃ caiva jīmūtaṃ rohitaṃ tathā
vaidyutaṃ mānasaṃ caiva suprabhaṃ cātiśobhanam
saptaitāni tu varṣāṇi cāturvarṇyayutāni vai // ViP_2,4.29

śālmale ye tu varṇāś ca vasanty ete mahāmune
kapilāś cāruṇāḥ pītāḥ kṛṣṇāś caiva pṛthak pṛthak // ViP_2,4.30

brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyāḥ śūdrāś caiva yajanti tam
bhagavantaṃ samastasya viṣṇum ātmānam avyayam
vāyubhūtaṃ makhaśreṣṭhair yajvino yajñasaṃsthitam // ViP_2,4.31

devānām atra sāṃnidhyam atīva sumanorame
śālmaliś ca mahāvṛkṣo nāma nirvṛtikārakaḥ // ViP_2,4.32

eṣa dvīpaḥ samudreṇa surodena samāvṛtaḥ
vistārāc chālmalasyaiva samena tu samantataḥ // ViP_2,4.33

surodakaḥ parivṛtaḥ kuśadvīpena sarvataḥ
śālmalasya tu vistārād dviguṇena samantataḥ // ViP_2,4.34

jyotiṣmataḥ kuśadvīpe sapta putrān śṛṇuṣva tān // ViP_2,4.35

udbhido veṇumāṃś caiva svairatho lambano dhṛtiḥ
prabhākaro 'tha kapilas tannāmā varṣapaddhatiḥ // ViP_2,4.36

tasyāṃ vasanti manujāḥ saha daiteyadānavaiḥ
tathaiva devagandharvayakṣakiṃpuruṣādayaḥ // ViP_2,4.37

varṇās tatrāpi catvāro nijānuṣṭhānatatparāḥ
daminaḥ śuṣmiṇaḥ snehā mandehāś ca mahāmune // ViP_2,4.38

brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyāḥ śūdrāś cānukramoditāḥ // ViP_2,4.39

yathoktakarmakartṛtvāt svādhikārakṣayāya te
tatra te tu kuśadvīpe brahmarūpaṃ janārdanam
yajantaḥ kṣapayanty ugram adhikāraphalapradam // ViP_2,4.40

vidrumo hemaśailaś ca dyutimān puṣpavāṃs tathā
kuśeśayo hariś caiva saptamo mandarācalaḥ // ViP_2,4.41

varṣācalās tu saptaite tatra dvīpe mahāmune
nadyaś ca sapta tāsāṃ tu śṛṇu nāmāny anukramāt // ViP_2,4.42

dhūtapāpā śivā caiva pavitrā saṃmatis tathā
vidyud ambhā mahī cānyā sarvapāpaharās tv imāḥ // ViP_2,4.43

anyāḥ sahasraśas tatra kṣudranadyas tathācalāḥ
kuśadvīpe kuśastambaḥ saṃjñayā tasya tat smṛtam // ViP_2,4.44

tatpramāṇena sa dvīpo ghṛtodena samāvṛtaḥ
ghṛtodaś ca samudro vai krauñcadvīpena saṃvṛtaḥ // ViP_2,4.45

krauñcadvīpo mahābhāga śrūyatāṃ cāparo mahān
kuśadvīpasya vistārād dviguṇo yasya vistaraḥ // ViP_2,4.46

krauñcadvīpe dyutimataḥ putrāḥ sapta mahātmanaḥ
tannāmāni ca varṣāṇi teṣāṃ cakre mahīpatiḥ // ViP_2,4.47

kuśalo manugaś coṣṇaḥ pīvaro 'thāndhakārakaḥ
muniś ca dundubhiś caiva saptaite tatsutā mune // ViP_2,4.48

tatrāpi devagandharvasevitāḥ sumanoramāḥ
varṣācalā mahābuddhe teṣāṃ nāmāni me śṛṇu // ViP_2,4.49

krauñcaś ca vāmanaś caiva tṛtīyaś cāndhakārakaḥ
caturtho ratnaśailaś ca svāhinī hayasaṃnibhaḥ // ViP_2,4.50

divāvṛt pañcamaś cātra tathānyaḥ puṇḍarīkavān
dundubhiś ca mahāśailo dviguṇās te parasparam
dvīpā dvīpeṣu ye śailā yathā dvīpāni te tathā // ViP_2,4.51

varṣeṣv eteṣu ramyeṣu varṣaśailavareṣu ca
nivasanti nirātaṅkāḥ saha devagaṇaiḥ prajāḥ // ViP_2,4.52

puṣkarāḥ puṣkalā dhanyās tiṣyākhyāś ca mahāmune
brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyāḥ śūdrāś cānukramoditāḥ // ViP_2,4.53

te tatra nadyo maitreya yāḥ pibanti śṛṇuṣva tāḥ
sapta pradhānāḥ śataśas tatrānyāḥ kṣudranimnagāḥ // ViP_2,4.54

gaurī kumudvatī caiva saṃdhyā rātrir manojavā
khyātiś ca puṇḍarīkā ca saptaitā varṣanimnagāḥ // ViP_2,4.55

atrāpi varṇair bhagavān puṣkarādyair janārdanaḥ
yāgai rudrasvarūpastha ijyate yajñasaṃnidhau // ViP_2,4.56

krauñcadvīpaḥ samudreṇa dadhimaṇḍodakena tu
āvṛtaḥ sarvataḥ krauñcadvīpatulyena mānataḥ // ViP_2,4.57

dadhimaṇḍodakaś cāpi śākadvīpena saṃvṛtaḥ
krauñcadvīpasya vistārād dviguṇena mahāmune // ViP_2,4.58

śākadvīpeśvarasyāpi bhavyasya sumahātmanaḥ
saptaiva tanayās teṣāṃ dadau varṣāṇi sapta saḥ // ViP_2,4.59

jaladaś ca kumāraś ca sukumāro maṇīcakaḥ
kusumodaḥ sumodākiḥ saptamaś ca mahādrumaḥ // ViP_2,4.60

tatsaṃjñāny eva tatrāpi sapta varṣāṇy anukramāt
tatrāpi parvatāḥ sapta varṣavicchedakāriṇaḥ // ViP_2,4.61

pūrvas tatrodayagirir jaladhāras tathāparaḥ
tathā raivatakaḥ śyāmas tathaivāmbhogirir dvija
āmbikeyas tathā ramyaḥ kesarī parvatottamaḥ // ViP_2,4.62

D6 ins.:

nivasanti mahātmāno nirātaṅkā nirāmayāḥ // ViP_2,4.62*4

śākas tatra mahāvṛkṣaḥ siddhagandharvasevitaḥ
yatpatravātasaṃsparśād āhlādo jāyate paraḥ // ViP_2,4.63

tatra puṇyā janapadāś cāturvarṇyasamanvitāḥ
nadyaś cātra mahāpuṇyāḥ sarvapāpabhayāpahāḥ // ViP_2,4.64

sukumārī kumārī ca nalinī veṇukā ca yā
ikṣuś ca dhenukā caiva gabhastī saptamī tathā // ViP_2,4.65

anyās tv ayutaśas tatra kṣudranadyo mahāmune
mahīdharās tathā santi śataśo 'tha sahasraśaḥ // ViP_2,4.66

tāḥ pibanti mudā yuktā jaladādiṣu ye sthitāḥ
varṣeṣu te janapadāḥ svargād abhyetya medinīm // ViP_2,4.67

dharmahānir na teṣv asti na saṃgharṣaḥ parasparam
maryādāvyutkramo vāpi teṣu deśeṣu saptasu // ViP_2,4.68

magāś ca māgadhāś caiva mānasā mandagās tathā
magā brāhmaṇabhūyiṣṭhā māgadhāḥ kṣatriyās tu te
vaiśyās tu mānasās teṣāṃ śūdrās teṣāṃ tu mandagāḥ // ViP_2,4.69

śākadvīpe tu tair viṣṇuḥ sūryarūpadharo mune
yathoktair ijyate samyak karmabhir niyatātmabhiḥ // ViP_2,4.70

śākadvīpas tu maitreya kṣīrodena samantataḥ
śākadvīpapramāṇena valayeneva veṣṭitaḥ // ViP_2,4.71

kṣīrābdhiḥ sarvato brahman puṣkarākhyena veṣṭitaḥ
dvīpena śākadvīpāt tu dviguṇena samantataḥ // ViP_2,4.72

D1 ins.:

puṣkareṇāvṛto brahman kṣīrodusāpi sarvataḥ // ViP_2,4.72*5

puṣkare savanasyāpi mahāvīro 'bhavat sutaḥ
dhātakiś ca tayos tatra dve varṣe nāmacihnite
mahāvīraṃ tathaivānyad dhātakīkhaṇḍasaṃjñitam // ViP_2,4.73

ekaś cātra mahābhāga prakhyāto varṣaparvataḥ
mānasottarasaṃjño vai madhyato valayākṛtiḥ // ViP_2,4.74

yojanānāṃ sahasrāṇi ūrdhvaṃ pañcāśad ucchritaḥ
tāvad eva ca vistīrṇaḥ sarvataḥ parimaṇḍalaḥ // ViP_2,4.75

puṣkaradvīpavalayaṃ madhyena vibhajann iva
sthito 'sau tena vicchinnaṃ jātaṃ varṣadvayaṃ mune // ViP_2,4.76

valayākāram ekaikaṃ tayor varṣaṃ tathā giriḥ // ViP_2,4.77

daśa varṣasahasrāṇi tatra jīvanti mānavāḥ
nirāmayā viśokāś ca rāgadveṣavivarjitāḥ // ViP_2,4.78

adhamottamau na teṣv āstāṃ na vadhyavadhakau dvija
nerṣyāsūyā bhayaṃ roṣo doṣo lobhādiko na ca // ViP_2,4.79

mahāvīraṃ bahir varṣaṃ dhātakīkhaṇḍam antataḥ
mānasottaraśailasya devadaityādisevitam // ViP_2,4.80

satyānṛte na tatrāstāṃ dvīpe puṣkarasaṃjñite
na tatra nadyaḥ śailā vā dvīpe varṣadvayānvite // ViP_2,4.81

tulyaveṣās tu manujā devais tatraikarūpiṇaḥ // ViP_2,4.82

varṇāśramācārahīnaṃ dharmācaraṇavarjitam
trayīvārtādaṇḍanītiśuśrūṣārahitaṃ ca yat // ViP_2,4.83

varṣadvayaṃ tu maitreya bhaumaḥ svargo 'yam uttamaḥ
sarvasya sukhadaḥ kālo jarārogādivarjitaḥ
puṣkare dhātakīṣaṇḍe mahāvīre ca vai mune // ViP_2,4.84

nyagrodhaḥ puṣkaradvīpe brahmaṇaḥ sthānam uttamam
tasmin nivasati brahmā pūjyamānaḥ surāsuraiḥ // ViP_2,4.85

svādūdakenodadhinā puṣkaraḥ pariveṣṭitaḥ
samena puṣkarasyaiva vistārān maṇḍalāt tathā // ViP_2,4.86

evaṃ dvīpāḥ samudrais tu sapta saptabhir āvṛtāḥ
dvīpaś caiva samudraś ca samānau dviguṇau parau // ViP_2,4.87

payāṃsi sarvadā sarvasamudreṣu samāni vai
nyūnātiriktatā teṣāṃ kadācin naiva jāyate // ViP_2,4.88

sthālīstham agnisaṃyogād udreki salilaṃ yathā
tathenduvṛddhau salilam ambhodhau munisattama // ViP_2,4.89

anyūnānatiriktāś ca vardhanty āpo hrasanti ca
udayāstamayeṣv indoḥ pakṣayoḥ śuklakṛṣṇayoḥ // ViP_2,4.90

daśottarāṇi pañcaiva aṅgulānāṃ śatāni vai
apāṃ vṛddhikṣayau dṛṣṭau sāmudrīṇāṃ mahāmune // ViP_2,4.91

bhojanaṃ puṣkaradvīpe tatra svayam upasthitam
ṣaḍrasaṃ bhuñjate vipra prajāḥ sarvāḥ sadaiva hi // ViP_2,4.92

svādūdakasya purato dṛśyate 'lokasaṃsthitiḥ
dviguṇā kāñcanī bhūmiḥ sarvajantuvivarjitā // ViP_2,4.93

lokālokas tataḥ śailo yojanāyutavistṛtaḥ
ucchrāyeṇāpi tāvanti sahasrāṇy acalo hi saḥ // ViP_2,4.94

tatas tamaḥ samāvṛtya taṃ śailaṃ sarvataḥ sthitam
tamaś cāṇḍakaṭāhena samantāt pariveṣṭitam // ViP_2,4.95

D7 ins.:

kvacit kvacit purāṇeṣu virodho yadi lakṣyate // ViP_2,4.95*6:1

kalpabhedādibhis tatra vyavasthā sadbhir iṣyate // ViP_2,4.95*6:2

pañcāśatkoṭivistārā seyam urvī mahāmune
sahaivāṇḍakaṭāhena sadvīpābdhimahīdharā // ViP_2,4.96

seyaṃ dhātrī vidhātrī ca sarvabhūtaguṇādhikā
ādhārabhūtā sarveṣāṃ maitreya jagatām iti // ViP_2,4.97

[[iti śrīviṣṇupurāṇe dvitīye 'ṃśe caturtho 'dhyāyaḥ ]]

parāśara uvāca:

vistāra eṣa kathitaḥ pṛthivyā bhavato mayā
saptatis tu sahasrāṇi dvijocchrāyo 'pi kathyate // ViP_2,5.1

Ś2,D7 ins., G2 ins. after 1ab:

saptabhūmikavistāraḥ prāsādavad adhobhuvaḥ // ViP_2,5.1*7:1

saptapātālavyaktis tu varṇyate 'nantamastake // ViP_2,5.1*7:2

daśasāhasram ekaikaṃ pātālaṃ munisattama
atalaṃ vitalaṃ caiva nitalaṃ ca gabhastimat
mahākhyaṃ sutalaṃ cāgryaṃ pātālaṃ cāpi saptamam // ViP_2,5.2

śuklakṛṣṇāruṇāḥ pītāḥ śarkarāḥ śailakāñcanāḥ
bhūmayo yatra maitreya varaprāsādaśobhitāḥ // ViP_2,5.3

teṣu dānavadaiteyajātayaḥ śatasaṃghaśaḥ
nivasanti mahānāgajātayaś ca mahāmune // ViP_2,5.4

svarlokād api ramyāṇi pātālānīti nāradaḥ
prāha svargasadāṃ madhye pātālābhyāgato divi // ViP_2,5.5

āhlādakāriṇaḥ śubhrā maṇayo yatra suprabhāḥ
nāgābharaṇabhūṣāsu pātālaṃ kena tatsamam // ViP_2,5.6

daityadānavakanyābhir itaś cetaś ca śobhite
pātāle kasya na prītir vimuktasyāpi jāyate // ViP_2,5.7

divārkaraśmayo yatra prabhāṃ tanvanti nātapam
śaśinaś ca na śītāya niśi dyotāya kevalam // ViP_2,5.8

bhakṣyabhojyamahāpānamuditair atibhogibhiḥ
yatra na jñāyate kālo gato 'pi danujādibhiḥ // ViP_2,5.9

vanāni nadyo ramyāṇi sarāṃsi kamalākarāḥ
puṃskokilābhilāpāś ca manojñāny ambarāṇi ca // ViP_2,5.10

bhūṣaṇāny atiśubhrāṇi gandhāḍhyaṃ cānulepanam
vīṇāveṇumṛdaṅgānāṃ svanās tūryāṇi ca dvija // ViP_2,5.11

etāny anyāni codārabhāgyabhogyāni dānavaiḥ
daityoragaiś ca bhujyante pātālāntaragocaraiḥ // ViP_2,5.12

pātālānām adhaś cāste viṣṇor yā tāmasī tanuḥ
śeṣākhyā yadguṇān vaktuṃ na śaktā daityadānavāḥ // ViP_2,5.13

yo 'nantaḥ paṭhyate siddhair devadevarṣipūjitaḥ
sahasraśirasā vyaktasvastikāmalabhūṣaṇaḥ // ViP_2,5.14

phaṇāmaṇisahasreṇa yaḥ sa vidyotayan diśaḥ
sarvān karoti nirvīryān hitāya jagato 'surān // ViP_2,5.15

madāghūrṇitanetro 'sau yaḥ sadaivaikakuṇḍalaḥ
kirīṭī sragdharo bhāti sāgniḥ śveta ivācalaḥ // ViP_2,5.16

nīlavāsā madotsiktaḥ śvetahāropaśobhitaḥ
sābhragaṅgāprapāto 'sau kailāsādrir ivonnataḥ // ViP_2,5.17

lāṅgalāsaktahastāgro bibhran musalam uttamam
upāsyate svayaṃ kāntyā yo vāruṇyā ca mūrtayā // ViP_2,5.18

kalpānte yasya vaktrebhyo viṣānalaśikhojjvalaḥ
saṃkarṣaṇātmako rudro niṣkramyātti jagattrayam // ViP_2,5.19

sa bibhrac chekharībhūtam aśeṣaṃ kṣitimaṇḍalam
āste pātālamūlasthaḥ śeṣo 'śeṣasurārcitaḥ // ViP_2,5.20

tasya vīryaṃ prabhāvaś ca svarūpaṃ rūpam eva ca
na hi varṇayituṃ śakyaṃ jñātuṃ vā tridaśair api // ViP_2,5.21

yasyaiṣā sakalā pṛthvī phaṇāmaṇiśikhāruṇā
āste kusumamāleva kas tadvīryaṃ vadiṣyati // ViP_2,5.22

yadā vijṛmbhate 'nanto madāghūrṇitalocanaḥ
tadā calati bhūr eṣā sādritoyā sakānanā // ViP_2,5.23

gandharvāpsarasaḥ siddhāḥ kiṃnaroragacāraṇāḥ
nāntaṃ guṇānāṃ gacchanti tenānanto 'yam avyayaḥ // ViP_2,5.24

yasya nāgavadhūhastair lepitaṃ haricandanam
muhuḥ śvāsānilāpāstaṃ yāti dikṣūdavāsatām // ViP_2,5.25

yam ārādhya purāṇarṣir gargo jyotīṃṣi tattvataḥ
jñātavān sakalaṃ caiva nimittapaṭhitaṃ phalam // ViP_2,5.26

teneyaṃ nāgavaryeṇa śirasā vidhṛtā mahī
bibharti mālāṃ lokānāṃ sadevāsuramānuṣām // ViP_2,5.27

[[iti śrīviṣṇupurāṇe dvitīye 'ṃśe pañcamo 'dhyāyaḥ ]]

parāśara uvāca:

tataś ca narakān vipra bhuvo 'dhaḥ salilasya ca
pāpino yeṣu pātyante tāñ chṛṇuṣva mahāmune // ViP_2,6.1

rauravaḥ sūkaro rodhas tālo viśasanas tathā
mahājvālas taptakumbho lavaṇo 'tha vilohitaḥ // ViP_2,6.2

rudhirāmbho vaitaraṇī kṛmiśaḥ kṛmibhojanaḥ
asipatravanaṃ kṛṣṇo lālābhakṣaś ca dāruṇaḥ // ViP_2,6.3

tathā pūyavahaḥ pāpo vahnijvālo hy adhaḥśirāḥ
saṃdaṃśaḥ kṛṣṇasūtraś ca tamaś cāvīcir eva ca // ViP_2,6.4

śvabhojano 'thāpratiṣṭho avīciś ca tathāparaḥ
ity evamādayaś cānye narakā bhṛśadāruṇāḥ // ViP_2,6.5

yamasya viṣaye ghorāḥ śastrāgnibhayadāyinaḥ
patanti yeṣu puruṣāḥ pāpakarmaratās tu ye // ViP_2,6.6

kūṭasākṣī tathāsamyak pakṣapātena yo vadet
yaś cānyad anṛtaṃ vakti sa naro yāti rauravam // ViP_2,6.7

bhrūṇahā guruhantā ca goghnaś ca munisattama
yānti te narakaṃ rodhaṃ yaś cocchvāsanirodhakaḥ // ViP_2,6.8

surāpo brahmahā hartā suvarṇasya ca sūkare
prayāti narake yaś ca taiḥ saṃsargam upaiti vai // ViP_2,6.9

rājanyavaiśyahā tāle tathaiva gurutalpagaḥ
taptakumbhe svasāgāmī hanti rājabhaṭāṃś ca yaḥ // ViP_2,6.10

sādhvīvikrayakṛd bandhapālaḥ kesarivikrayī
taptalohe patanty ete yaś ca bhaktaṃ parityajet // ViP_2,6.11

snuṣāṃ sutāṃ cāpi gatvā mahājvāle nipātyate
avamantā gurūṇāṃ yo yaś cākroṣṭā narādhamaḥ // ViP_2,6.12

vedadūṣayitā yaś ca vedavikrayakaś ca yaḥ
agamyagāmī yaś ca syāt te yānti lavaṇaṃ dvija // ViP_2,6.13

cauro vimohe patati maryādādūṣakas tathā // ViP_2,6.14

devadvijapitṛdveṣṭā ratnadūṣayitā ca yaḥ
sa yāti kṛmibhakṣe vai kṛmiśe ca duriṣṭakṛt // ViP_2,6.15

pitṛdevātithīn yas tu paryaśnāti narādhamaḥ
lālābhakṣe sa yāty ugre śarakartā ca vedhake // ViP_2,6.16

karoti karṇino yaś ca yaś ca khaḍgādikṛn naraḥ
prayānty ete viśasane narake bhṛśadāruṇe // ViP_2,6.17

asatpratigrahītā tu narake yāty adhomukhe
ayājyayājakas tatra tathā nakṣatrasūcakaḥ // ViP_2,6.18

vegī pūyavahaṃ caiko yāti miṣṭānnabhuṅ naraḥ // ViP_2,6.19

lākṣāmāṃsarasānāṃ ca tilānāṃ lavaṇasya ca
vikretā brāhmaṇo yāti tam eva narakaṃ dvija // ViP_2,6.20

mārjārakukkuṭacchāgaśvavarāhavihaṃgamān
poṣayan narakaṃ yāti tam eva dvijasattama // ViP_2,6.21

M0 ins.:

apūpavikrayāc caiva tathā pustakavikrayāḥ // ViP_2,6.21*8

raṅgopajīvī kaivartaḥ kuṇḍāśī garadas tathā
sūcī māhiṣikaś caiva parvagāmī ca yo dvijaḥ // ViP_2,6.22

agāradāhī mitraghnaḥ śākunir grāmayājakaḥ
rudhirāndhe patanty ete somaṃ vikrīṇate ca ye // ViP_2,6.23

madhuhā grāmahantā ca yāti vaitaraṇīṃ naraḥ // ViP_2,6.24

dhanayauvanamattās tu maryādābhedino hi ye
te kṛṣṇe yānty aśaucāś ca kuhakājīvinaś ca ye // ViP_2,6.25

asipatravanaṃ yāti vanacchedī vṛthaiva yaḥ
aurabhriko mṛgavyādho vahnijvāle patanti vai // ViP_2,6.26

yānty ete dvija tatraiva yaś cāpākeṣu vahnidaḥ // ViP_2,6.27

vrateṣu lopako yaś ca svāśramād vicyutaś ca yaḥ
saṃdaṃśayātanāmadhye patatas tāv ubhāv api // ViP_2,6.28

divā svapneṣu skandante ye narā brahmacāriṇaḥ
putrair adhyāpitā ye ca te patanti śvabhojane // ViP_2,6.29

ete cānye ca narakāḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ
yeṣu duṣkṛtakarmāṇaḥ pacyante yātanāgatāḥ // ViP_2,6.30

tathaiva pāpāny etāni tathānyāni sahasraśaḥ
bhujyante yāni puruṣair narakāntaragocaraiḥ // ViP_2,6.31

varṇāśramaviruddhaṃ ca karma kurvanti ye narāḥ
karmaṇā manasā vācā nirayeṣu patanti te // ViP_2,6.32

adhaḥśirobhir dṛśyante nārakair divi devatāḥ
devāś cādhomukhān sarvān adhaḥ paśyanti nārakān // ViP_2,6.33

sthāvarāḥ kṛmayo 'bjāś ca pakṣiṇaḥ paśavo narāḥ
dhārmikās tridaśās tadvan mokṣiṇaś ca yathākramam // ViP_2,6.34

sahasrabhāgaprathamā dvitīyānukramās tathā
sarve hy ete mahābhāga yāvan muktisamāśrayāḥ // ViP_2,6.35

yāvanto jantavaḥ svarge tāvanto narakaukasaḥ
pāpakṛd yāti narakaṃ prāyaścittaparāṅmukhaḥ // ViP_2,6.36

pāpānām anurūpāṇi prāyaścittāni yad yathā
tathā tathaiva saṃsmṛtya proktāni paramarṣibhiḥ // ViP_2,6.37

pāpe gurūṇi guruṇi svalpāny alpe ca tadvidaḥ
prāyaścittāni maitreya jaguḥ svāyaṃbhuvādayaḥ // ViP_2,6.38

prāyaścittāny aśeṣāṇi tapaḥkarmātmakāni vai
yāni teṣām aśeṣāṇāṃ kṛṣṇānusmaraṇaṃ param // ViP_2,6.39

kṛte pāpe 'nutāpo vai yasya puṃsaḥ prajāyate
prāyaścittaṃ tu tasyaikaṃ harisaṃsmaraṇaṃ param // ViP_2,6.40

prātar niśi tathā saṃdhyāmadhyāhnādiṣu saṃsmaran
nārāyaṇam avāpnoti sadyaḥ pāpakṣayaṃ naraḥ // ViP_2,6.41

viṣṇusaṃsmaraṇāt kṣīṇasamastakleśasaṃcayaḥ
muktiṃ prayāti svargāptis tasya vighno 'numīyate // ViP_2,6.42

vāsudeve mano yasya japahomārcanādiṣu
tasyāntarāyo maitreya devendratvādikaṃ phalam // ViP_2,6.43

kva nākapṛṣṭhagamanaṃ punarāvṛttilakṣaṇam
kva japo vāsudeveti muktibījam anuttamam // ViP_2,6.44

tasmād aharniśaṃ viṣṇuṃ saṃsmaran puruṣo mune
na yāti narakaṃ śuddhaḥ saṃkṣīṇākhilapātakaḥ // ViP_2,6.45

manaḥprītikaraḥ svargo narakas tadviparyayaḥ
narakasvargasaṃjñe vai pāpapuṇye dvijottama // ViP_2,6.46

vastv ekam eva duḥkhāya sukhāyerṣyodbhavāya ca
kopāya ca yatas tasmād vastu vastvātmakaṃ kutaḥ // ViP_2,6.47

tad eva prītaye bhūtvā punar duḥkhāya jāyate
tad eva kopāya yataḥ prasādāya ca jāyate // ViP_2,6.48

tasmād duḥkhātmakaṃ nāsti na ca kiṃcit sukhātmakam
manasaḥ pariṇāmo 'yaṃ sukhaduḥkhādilakṣaṇaḥ // ViP_2,6.49

jñānam eva paraṃ brahma jñānaṃ bandhāya ceṣyate
jñānātmakam idaṃ viśvaṃ na jñānād vidyate param // ViP_2,6.50

vidyāvidyeti maitreya jñānam evopadhāraya // ViP_2,6.51

evam etan mayākhyātaṃ bhavato maṇḍalaṃ bhuvaḥ
pātālāni ca sarvāṇi tathaiva narakā dvija // ViP_2,6.52

samudrāḥ parvatāś caiva dvīpā varṣāṇi nimnagāḥ
saṃkṣepāt sarvam ākhyātaṃ kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi // ViP_2,6.53

[[iti śrīviṣṇupurāṇe dvitīye 'ṃśe ṣaṣṭho 'dhyāyaḥ ]]

maitreya uvāca:

kathitaṃ bhavatā brahman mamaitad akhilaṃ tvayā
bhuvarlokādikāṃl lokāñ śrotum icchāmy ahaṃ mune // ViP_2,7.1

tathaiva grahasaṃsthānaṃ pramāṇāni yathātatham
samācakṣva mahābhāga mahyaṃ tvaṃ paripṛcchate // ViP_2,7.2

parāśara uvāca:

ravicandramasor yāvan mayūkhair avabhāsyate
sasamudrasaricchailā tāvatī pṛthivī smṛtā // ViP_2,7.3

yāvatpramāṇā pṛthivī vistāraparimaṇḍalāt
nabhas tāvatpramāṇaṃ vai vyāsamaṇḍalato dvija // ViP_2,7.4

bhūmer yojanalakṣe tu sauraṃ maitreya maṇḍalam
lakṣe divākarasyāpi maṇḍalaṃ śaśinaḥ sthitam // ViP_2,7.5

pūrṇe śatasahasre tu yojanānāṃ niśākarāt
nakṣatramaṇḍalaṃ kṛtsnam upariṣṭāt prakāśate // ViP_2,7.6

dve lakṣe cottare brahman budho nakṣatramaṇḍalāt
tāvatpramāṇabhāge tu budhasyāpy uśanā sthitaḥ // ViP_2,7.7

aṅgārako 'pi śukrasya tatpramāṇe vyavasthitaḥ
lakṣadvaye tu bhaumasya sthito devapurohitaḥ // ViP_2,7.8

saurir bṛhaspateś cordhvaṃ dvilakṣe samavasthitaḥ
saptarṣimaṇḍalaṃ tasmāl lakṣam ekaṃ dvijottama // ViP_2,7.9

ṛṣibhyas tu sahasrāṇāṃ śatād ūrdhvaṃ vyavasthitaḥ
meḍhībhūtaḥ samastasya jyotiścakrasya vai dhruvaḥ // ViP_2,7.10

trailokyam etat kathitam utsedhena mahāmune
ijyāphalasya bhūr eṣā ijyā cātra pratiṣṭhitā // ViP_2,7.11

dhruvād ūrdhvaṃ maharloko yatra te kalpavāsinaḥ
ekayojanakoṭī tu maharloko 'bhidhīyate // ViP_2,7.12

dve koṭī tu jano loko yatra te brahmaṇaḥ sutāḥ
sanandanādyāḥ kathitā maitreyāmalacetasaḥ // ViP_2,7.13

caturguṇottare cordhvaṃ janalokāt tapaḥ smṛtaḥ
vairājā yatra te devāḥ sthitā dāhavivarjitāḥ // ViP_2,7.14

ṣaḍguṇena tapolokāt satyaloko virājate
apunarmārakā yatra brahmaloko hi sa smṛtaḥ // ViP_2,7.15

pādagamyaṃ tu yat kiṃcid vastv asti pṛthivīmayam
sa bhūrlokaḥ samākhyāto vistaro 'sya mayoditaḥ // ViP_2,7.16

bhūmisūryāntaraṃ yat tu siddhādimunisevitam
bhuvarlokas tu so 'py ukto dvitīyo munisattama // ViP_2,7.17

dhruvasūryāntaraṃ yat tu niyutāni caturdaśa
svarlokaḥ so 'pi gadito lokasaṃsthānacintakaiḥ // ViP_2,7.18

trailokyam etat kṛtakaṃ maitreya paripaṭhyate
janas tapas tathā satyam iti cākṛtakaṃ trayam // ViP_2,7.19

kṛtakākṛtayor madhye maharloka iti smṛtaḥ
śūnyo bhavati kalpānte yo 'tyantaṃ na vinaśyati // ViP_2,7.20

ete sapta mayā lokā maitreya kathitās tava
pātālāni ca saptaiva brahmāṇḍasyaiṣa vistaraḥ // ViP_2,7.21

etad aṇḍakaṭāhena tiryak cordhvam adhas tathā
kapitthasya yathā bījaṃ sarvato vai samāvṛtam // ViP_2,7.22

daśottareṇa payasā maitreyāṇḍaṃ ca tad vṛtam
sarvo 'mbuparidhāno 'sau vahninā veṣṭito bahiḥ // ViP_2,7.23

vahniś ca vāyunā vāyur maitreya nabhasā vṛtaḥ
bhūtādinā nabhaḥ so 'pi mahatā pariveṣṭitaḥ
daśottarāṇy aśeṣāṇi maitreyaitāni sapta vai // ViP_2,7.24

mahāntaṃ ca samāvṛtya pradhānaṃ samavasthitam
anantasya na tasyāntaḥ saṃkhyānaṃ vāpi vidyate // ViP_2,7.25

tad anantam asaṃkhyātapramāṇaṃ cāpi vai yataḥ
hetubhūtam aśeṣasya prakṛtiḥ sā parā mune // ViP_2,7.26

aṇḍānāṃ tu sahasrāṇāṃ sahasrāṇy ayutāni ca
īdṛśānāṃ tathā tatra koṭikoṭiśatāni ca // ViP_2,7.27

dāruṇy agnir yathā tailaṃ tile tadvat pumān api
pradhāne 'vasthito vyāpī cetanātmātmavedanaḥ // ViP_2,7.28

pradhānaṃ ca pumāṃś caiva sarvabhūtātmabhūtayā
viṣṇuśaktyā mahābuddhe vṛtau saṃśrayadharmiṇau // ViP_2,7.29

tayoḥ saiva pṛthagbhāvakāraṇaṃ saṃśrayasya ca
kṣobhakāraṇabhūtā ca sargakāle mahāmate // ViP_2,7.30

yathā saktaṃ jale vāto bibharti kaṇikāśatam
śaktiḥ sāpi tathā viṣṇoḥ pradhānapuruṣātmakam // ViP_2,7.31

yathā ca pādapo mūlaskandhaśākhādisaṃyutaḥ
ādibījāt prabhavati bījāny anyāni vai tataḥ // ViP_2,7.32

prabhavanti tatas tebhyaḥ saṃbhavanty apare drumāḥ
te 'pi tallakṣaṇadravyakāraṇānugatā mune // ViP_2,7.33

evam avyākṛtāt pūrvaṃ jāyante mahadādayaḥ
viśeṣāntās tatas tebhyaḥ saṃbhavanti surādayaḥ
tebhyaś ca putrās teṣāṃ ca putrāṇām apare sutāḥ // ViP_2,7.34

bījād vṛkṣapraroheṇa yathā nāpacayas taroḥ
bhūtānāṃ bhūtasargeṇa naivāsty apacayas tathā // ViP_2,7.35

saṃnidhānād yathākāśakālādyāḥ kāraṇaṃ taroḥ
tathaivāpariṇāmena viśvasya bhagavān hariḥ // ViP_2,7.36

vrīhibīje yathā mūlaṃ nālaṃ patrāṅkurau tathā
kāṇḍakoṣas tathā puṣpaṃ kṣīraṃ tadvac ca taṇḍulāḥ // ViP_2,7.37

tuṣāḥ kaṇāś ca santo vai yānty āvirbhāvam ātmanaḥ
prarohahetusāmagrīm āsādya munisattama // ViP_2,7.38

tathā karmasv anekeṣu devādyāḥ samavasthitāḥ
viṣṇuśaktiṃ samāsādya praroham upayānti vai // ViP_2,7.39

sa ca viṣṇuḥ paraṃ brahma yataḥ sarvam idaṃ jagat
jagac ca yo yatra cedaṃ yasmiṃś ca layam eṣyati // ViP_2,7.40

tad brahma tat paraṃ dhāma sadasatparamaṃ padam
yasya sarvam abhedena jagad etac carācaram // ViP_2,7.41

sa eva mūlaprakṛtir vyaktarūpī jagac ca saḥ
tasminn eva layaṃ sarvaṃ yāti tatra ca tiṣṭhati // ViP_2,7.42

kartā kriyāṇāṃ sa ca ijyate kratuḥ sa eva tatkarmaphalaṃ ca tasya yat
srugādi yat sādhanam apy aśeṣato harer na kiṃcid vyatiriktam asti vai // ViP_2,7.43

[[iti śrīviṣṇupurāṇe dvitīye 'ṃśe saptamo 'dhyāyaḥ ]]

parāśara uvāca:

vyākhyātam etad brahmāṇḍasaṃsthānaṃ tava suvrata
tataḥ pramāṇasaṃsthāne sūryādīnāṃ śṛṇuṣva me // ViP_2,8.1

yojanānāṃ sahasrāṇi bhāskarasya ratho nava
īṣādaṇḍas tathaivāsya dviguṇo munisattama // ViP_2,8.2

sārdhakoṭis tathā sapta niyutāny adhikāni vai
yojanānāṃ tu tasyākṣas tatra cakraṃ pratiṣṭhitam // ViP_2,8.3

trinābhimati pañcāre ṣaṇṇeminy akṣayātmake
saṃvatsaramaye kṛtsnaṃ kālacakraṃ pratiṣṭhitam // ViP_2,8.4

catvāriṃśat sahasrāṇi dvitīyo 'kṣo vivasvataḥ
pañcānyāni tu sārdhāni syandanasya mahāmate // ViP_2,8.5

akṣapramāṇam ubhayoḥ pramāṇaṃ tadyugārdhayoḥ
hrasvo 'kṣas tadyugārdhaṃ ca dhruvādhāro rathasya vai
dvitīye 'kṣe tu tac cakraṃ saṃsthitaṃ mānasācale // ViP_2,8.6

hayāś ca sapta chandāṃsi teṣāṃ nāmāni me śṛṇu
gāyatrī ca bṛhaty uṣṇig jagatī triṣṭub eva ca
anuṣṭup paṅktir ity uktāś chandāṃsi harayo raveḥ // ViP_2,8.7

mānasottaraśaile tu pūrvato vāsavī purī
dakṣiṇena yamasyānyā pratīcyāṃ varuṇasya ca
uttareṇa ca somasya tāsāṃ nāmāni me śṛṇu // ViP_2,8.8

vasvokasārā śakrasya yāmyā saṃyamanī tathā
purī sukhā jaleśasya somasya ca vibhāvarī // ViP_2,8.9

kāṣṭhāṃ gato dakṣiṇataḥ kṣipteṣur iva sarpati
maitreya bhagavān bhānur jyotiṣāṃ cakrasaṃyutaḥ // ViP_2,8.10

ahorātravyavasthānakāraṇaṃ bhagavān raviḥ
devayānaḥ paraḥ panthā yogināṃ kleśasaṃkṣaye // ViP_2,8.11

divasasya ravir madhye sarvakālaṃ vyavasthitaḥ
sarvadvīpeṣu maitreya niśārdhasya ca saṃmukhaḥ // ViP_2,8.12

udayāstamane caiva sarvakālaṃ tu saṃmukhe
diśāsv aśeṣāsu tathā maitreya vidiśāsu ca // ViP_2,8.13

yair yatra dṛśyate bhāsvān sa teṣām udayaḥ smṛtaḥ
tirobhāvaṃ ca yatraiti tatraivāstamanaṃ raveḥ // ViP_2,8.14

naivāstamanam arkasya nodayaḥ sarvadā sataḥ
udayāstamanākhyaṃ hi darśanādarśanaṃ raveḥ // ViP_2,8.15

śakrādīnāṃ pure tiṣṭhan spṛśaty eṣa puratrayam
vikarṇau dvau vikarṇasthas trīn koṇān dve pure tathā // ViP_2,8.16

udito vardhamānābhir āmadhyāhnāt tapan raviḥ
tataḥ paraṃ hrasantībhir gobhir astaṃ niyacchati // ViP_2,8.17

udayāstamanābhyāṃ ca smṛte pūrvāpare diśau
yāvat purastāt tapati tāvat pṛṣṭhe ca pārśvayoḥ // ViP_2,8.18

ṛte 'maragirer meror upari brahmaṇaḥ sabhām
ye ye marīcayo 'rkasya prayānti brahmaṇaḥ sabhām
te te nirastās tadbhāsā pratīpam upayānti vai // ViP_2,8.19

tasmād diśy uttarasyāṃ vai divārātriḥ sadaiva hi
sarveṣāṃ dvīpavarṣāṇāṃ merur uttarato yataḥ // ViP_2,8.20

prabhā vivasvato rātrāv astaṃ gacchati bhāskare
viśaty agnim ato rātrau vahnir dūrāt prakāśate // ViP_2,8.21

vahnipādas tathā bhānuṃ dineṣv āviśati dvija
atīva vahnisaṃyogād ataḥ sūryaḥ prakāśate // ViP_2,8.22

tejasī bhāskarāgneye prakāśoṣṇasvarūpiṇī
parasparānupraveśād āpyāyete divāniśam // ViP_2,8.23

dakṣiṇottarabhūmyardhe samuttiṣṭhati bhāskare
ahorātraṃ viśaty ambhas tamaḥprākāśyaśīlavat // ViP_2,8.24

ātāmrā hi bhavanty āpo divā naktapraveśanāt
dinaṃ viśati caivāmbho bhāskare 'stam upāgate
tasmāc chuklībhavanty āpo naktam ahnaḥ praveśanāt // ViP_2,8.25

evaṃ puṣkaramadhye tu yadā yāti divākaraḥ
triṃśadbhāgaṃ tu medinyās tadā mauhūrtikī gatiḥ // ViP_2,8.26

kulālacakraparyanto bhramann eṣa divākaraḥ
karoty ahas tathā rātriṃ vimuñcan medinīṃ dvija // ViP_2,8.27

ayanasyottarasyādau makaraṃ yāti bhāskaraḥ
tataḥ kumbhaṃ ca mīnaṃ ca rāśe rāśyantaraṃ dvija // ViP_2,8.28

triṣv eteṣv atha bhukteṣu tato vaiṣuvatīṃ gatim
prayāti savitā kurvann ahorātraṃ tataḥ samam // ViP_2,8.29

tato rātriḥ kṣayaṃ yāti vardhate 'nudinaṃ dinam // ViP_2,8.30

tataś ca mithunasyānte parāṃ kāṣṭhām upāgataḥ
rāśiṃ karkaṭakaṃ prāpya kurute dakṣiṇāyanam // ViP_2,8.31

kulālacakraparyanto yathā śīghraṃ pravartate
dakṣiṇe prakrame sūryas tathā śīghraṃ pravartate // ViP_2,8.32

ativegitayā kālaṃ vāyuvegagatiś caran
tasmāt prakṛṣṭāṃ bhūmiṃ tu kālenālpena gacchati // ViP_2,8.33

sūryo dvādaśabhiḥ śaighryān muhūrtair dakṣiṇāyane
trayodaśārdham ṛkṣāṇām ahnā tu carate dvija
muhūrtais tāvadṛkṣāṇi naktam aṣṭādaśaiś caran // ViP_2,8.34

kulālacakramadhyastho yathā mandaṃ prasarpati
tathodagayane sūryaḥ sarpate mandavikramaḥ // ViP_2,8.35

tasmād dīrgheṇa kālena bhūmim alpāṃ tu gacchati
aṣṭādaśamuhūrtaṃ yad uttarāyaṇapaścimam // ViP_2,8.36

ahar bhavati tatrāpi carate mandavikramaḥ // ViP_2,8.37

trayodaśārdham ahnaiva ṛkṣāṇāṃ carate raviḥ
muhūrtais tāvadṛkṣāṇi rātrau dvādaśabhiś caran // ViP_2,8.38

adho mandataraṃ nābhyāṃ cakraṃ bhramati vai yathā
mṛtpiṇḍa iva madhyastho dhruvo bhramati vai tathā // ViP_2,8.39

kulālacakranābhis tu yathā tatraiva vartate
dhruvas tathā hi maitreya tatraiva parivartate // ViP_2,8.40

ubhayoḥ kāṣṭhayor madhye bhramato maṇḍalāni ca
divā naktaṃ ca sūryasya mandā śīghrā ca vai gatiḥ // ViP_2,8.41

mandāhni yasminn ayane śīghrā naktaṃ tadā gatiḥ
śīghrā niśi yadā cāsya tadā mandā divā gatiḥ // ViP_2,8.42

ekapramāṇam evaiṣa mārgaṃ yāti divākaraḥ
ahorātreṇa yo bhuṅkte samastā rāśayo dvija // ViP_2,8.43

ṣaḍ eva rāśayo bhuṅkte rātrāv anyāṃś ca ṣaḍ divā // ViP_2,8.44

rāśipramāṇajanitā dīrghahrasvātmatā dine
tathā niśāyāṃ rāśīnāṃ pramāṇair laghudīrghatā // ViP_2,8.45

dināder dīrghahrasvatvaṃ tadbhogenaiva jāyate
uttare prakrame śīghrā niśi mandā gatir divā // ViP_2,8.46

dakṣiṇe tv ayane caiva viparītā vivasvataḥ // ViP_2,8.47

uṣā rātriḥ samākhyātā vyuṣṭiś cāpy ucyate dinam
procyate ca tathā saṃdhyā uṣāvyuṣṭyor yad antaram // ViP_2,8.48

saṃdhyākāle tu saṃprāpte raudre paramadāruṇe
mandehā rākṣasā ghorāḥ sūryam icchanti khāditum // ViP_2,8.49

prajāpatikṛtaḥ śāpas teṣāṃ maitreya rakṣasām
akṣayatvaṃ śarīrāṇāṃ maraṇaṃ ca dine dine // ViP_2,8.50

tataḥ sūryasya tair yuddhaṃ bhavaty atyantadāruṇam
tato dvijottamās toyaṃ yat kṣipanti mahāmune // ViP_2,8.51

oṃkārabrahmasaṃyuktaṃ gāyatryā cābhimantritam
tena dahyanti te pāpā vajrībhūtena vāriṇā // ViP_2,8.52

agnihotre hūyate yā samantrā prathamāhutiḥ
sūryo jyotiḥ sahasrāṃśus tayā dīpyati bhāskaraḥ // ViP_2,8.53

oṃkāro bhagavān viṣṇus tridhāmā vacasāṃ patiḥ
taduccāraṇatas te tu vināśaṃ yānti rākṣasāḥ // ViP_2,8.54

vaiṣṇavo 'ṃśaḥ paraḥ sūryo yo 'ntarjyotir asaṃplavam
abhidhāyaka oṃkāras tasya sa prerakaḥ paraḥ // ViP_2,8.55

tena tat preritaṃ jyotir oṃkāreṇātha dīptimat
dahaty aśeṣarakṣāṃsi mandehākhyāny aghāni vai // ViP_2,8.56

tasmān nollaṅghanaṃ kāryaṃ saṃdhyopāsanakarmaṇaḥ
sa hanti sūryaṃ saṃdhyāyā nopāstiṃ kurute hi yaḥ // ViP_2,8.57

tataḥ prayāti bhagavān brāhmaṇair abhirakṣitaḥ
vālakhilyādibhiś caiva jagataḥ pālanodyataḥ // ViP_2,8.58

After 58c D3,4,T1,M0,4 ins.:

.... .... prabhur vaikhānasair api // ViP_2,8.58*9:1

mahātmabhir mahātmā vai .... .... // ViP_2,8.58*9:2

kāṣṭhā nimeṣā daśa pañca caiva triṃśac ca kāṣṭhā gaṇayet kalāṃ tām
triṃśatkalāś caiva bhaven muhūrtas tais triṃśatā rātryahanī samete // ViP_2,8.59

hrāsavṛddhī tv aharbhāgair divasānāṃ yathākramam
saṃdhyā muhūrtamātrā vai hrāsavṛddhau samā smṛtā // ViP_2,8.60

rekhāprabhṛty athāditye trimuhūrtagate tu vai
prātaḥ smṛtas tataḥ kālo bhāgaś cāhnaḥ sa pañcamaḥ // ViP_2,8.61

tasmāt prātastanāt kālāt trimuhūrtas tu saṃgavaḥ
madhyāhnas trimuhūrtas tu tasmāt kālāt tu saṃgavāt // ViP_2,8.62

tasmān mādhyāhnikāt kālād aparāhṇa iti smṛtaḥ
traya eva muhūrtās tu kālabhāgaḥ smṛto budhaiḥ // ViP_2,8.63

aparāhṇe vyatīte tu kālaḥ sāyāhna ucyate
daśapañcamuhūrtāho muhūrtās traya eva ca // ViP_2,8.64

daśapañcamuhūrtaṃ vai ahar vaiṣuvataṃ smṛtam // ViP_2,8.65

vardhate 'ho hrasati ca ayane dakṣiṇottare
ahas tu grasate rātriṃ rātrir grasati vāsaram // ViP_2,8.66

śaradvasantayor madhye viṣuvaṃ tu vibhāvyate
tulāmeṣagate bhānau samarātridinaṃ tu tat // ViP_2,8.67

karkaṭāvasthite bhānau dakṣiṇāyanam ucyate
uttarāyaṇam apy uktaṃ makarasthe divākare // ViP_2,8.68

triṃśanmuhūrtaṃ kathitam ahorātraṃ tu yan mayā
tāni pañcadaśa brahman pakṣa ity abhidhīyate // ViP_2,8.69

māsaḥ pakṣadvayenokto dvau māsau cārkajāv ṛtuḥ
ṛtutrayaṃ cāpy ayanaṃ dve 'yane varṣasaṃjñite // ViP_2,8.70

saṃvatsarādayaḥ pañca caturmāsavikalpitāḥ
niścayaḥ sarvakālasya yugam ity abhidhīyate // ViP_2,8.71

saṃvatsaras tu prathamo dvitīyaḥ parivatsaraḥ
idvatsaras tṛtīyas tu caturthaś cānuvatsaraḥ
vatsaraḥ pañcamaś cātra kālo 'yaṃ yugasaṃjñitaḥ // ViP_2,8.72

yaḥ śvetasyottare śailaḥ śṛṅgavān iti viśrutaḥ
trīṇi tasya tu śṛṅgāṇi yair asau śṛṅgavān smṛtaḥ // ViP_2,8.73

dakṣiṇaṃ cottaraṃ caiva madhyaṃ vaiṣuvataṃ tathā
śaradvasantayor madhye tad bhānuḥ pratipadyate
meṣādau ca tulādau ca maitreya viṣuvatsthitaḥ // ViP_2,8.74

tadā tulyam ahorātraṃ karoti timirāpahaḥ
daśapañcamuhūrtaṃ vai tad etad ubhayaṃ smṛtam // ViP_2,8.75

prathame kṛttikābhāge yadā bhāsvāṃs tadā śaśī
viśākhānāṃ caturthe 'ṃśe mune tiṣṭhaty asaṃśayam // ViP_2,8.76

viśākhānāṃ yadā sūryaś caraty aṃśaṃ tṛtīyakam
tadā candraṃ vijānīyāt kṛttikāśirasi sthitam // ViP_2,8.77

tadaiva viṣuvākhyo vai kālaḥ puṇyo 'bhidhīyate
tadā dānāni deyāni devebhyaḥ prayatātmabhiḥ // ViP_2,8.78

brāhmaṇebhyaḥ pitṛbhyaś ca mukham etat tu dānajam
dattadānas tu viṣuve kṛtakṛtyo 'bhijāyate // ViP_2,8.79

ahorātrārdhamāsau tu kalāḥ kāṣṭhāḥ kṣaṇās tathā
paurṇamāsī tathā jñeyā amāvāsyā tathaiva ca
sinīvālī kuhūś caiva rākā cānumatis tathā // ViP_2,8.80

tapastapasyau madhumādhavau ca śukraḥ śuciś cāyanam uttaraṃ syāt
nabho nabhasyo 'tha iṣaś ca sorjaḥ sahaḥsahasyāv iti dakṣiṇaṃ syāt // ViP_2,8.81

lokālokas tu yaḥ śailaḥ prāgukto bhavato mayā
lokapālās tu catvāras tatra tiṣṭhanti suvratāḥ // ViP_2,8.82

sudhāmā śaṅkhapāc caiva kardamasyātmajau dvija
hiraṇyaromā caivānyaś caturthaḥ ketumān api // ViP_2,8.83

nirdvaṃdvā nirabhīmānā nistandrā niṣparigrahāḥ
lokapālāḥ sthitā hy ete lokāloke caturdiśam // ViP_2,8.84

uttaraṃ yad agastyasya ajavīthyāś ca dakṣiṇam
pitṛyānaḥ sa vai panthā vaiśvānarapathād bahiḥ // ViP_2,8.85

tatrāsate mahātmāna ṛṣayo ye 'gnihotriṇaḥ
bhūtārambhakṛtaṃ brahma śaṃsanta ṛtvigudyatāḥ
lokārambhaṃ prārabhante teṣāṃ panthāḥ sa dakṣiṇaḥ // ViP_2,8.86

calitaṃ te punar brahma sthāpayanti yuge yuge
saṃtatyā tapasā caiva maryādābhiḥ śrutena ca // ViP_2,8.87

jāyamānās tu pūrve tu paścimānāṃ gṛheṣu vai
paścimāś caiva pūrveṣāṃ jāyante nidhaneṣv iha // ViP_2,8.88

evam āvartamānās te tiṣṭhanty ābhūtasaṃplavāt
savitur dakṣiṇaṃ mārgaṃ śritā hy ācandratārakam // ViP_2,8.89

nāgavīthyuttaraṃ yac ca saptarṣibhyaś ca dakṣiṇam
uttaraḥ savituḥ panthā devayānas tu sa smṛtaḥ // ViP_2,8.90

tatra te vaśinaḥ siddhā vimalā brahmacāriṇaḥ
saṃtatiṃ te jugupsanti tasmān mṛtyur jitaś ca taiḥ // ViP_2,8.91

aṣṭāśītisahasrāṇi yatīnām ūrdhvaretasām
udakpanthānam aryamṇaḥ śritā hy ābhūtasaṃplavāt // ViP_2,8.92

te 'saṃprayogāl lobhasya maithunasya ca varjanāt
icchādveṣāpravṛttyā ca bhūtārambhavivarjanāt // ViP_2,8.93

punaś cākāmasaṃyogāc śabdāder doṣadarśanāt
ity ebhiḥ kāraṇaiḥ śuddhās te 'mṛtatvaṃ hi bhejire // ViP_2,8.94

ābhūtasaṃplavaṃ sthānam amṛtatvaṃ vibhāvyate
trailokyasthitikālo 'yam apunarmāra ucyate // ViP_2,8.95

brahmahatyāśvamedhābhyāṃ pāpapuṇyakṛto vidhiḥ
ābhūtasaṃplavāntāntaṃ phalam uktaṃ tayor dvija // ViP_2,8.96

yāvanmātrapradeśe tu maitreyāvasthito dhruvaḥ
kṣayam āyāti tāvat tu bhūmer ābhūtasaṃplave // ViP_2,8.97

ūrdhvottaram ṛṣibhyas tu dhruvo yatra vyavasthitaḥ
etad viṣṇupadaṃ divyaṃ tṛtīyaṃ vyomni bhāsvaram // ViP_2,8.98

nirdhūtadoṣapaṅkānāṃ yatīnāṃ saṃyatātmanām
sthānaṃ tat paramaṃ vipra puṇyapāpaparikṣaye // ViP_2,8.99

apuṇyapuṇyoparame kṣīṇāśeṣāptihetavaḥ
yatra gatvā na śocanti tad viṣṇoḥ paramaṃ padam // ViP_2,8.100

dharmadhruvādyās tiṣṭhanti yatra te lokasākṣiṇaḥ
tatsārṣṭyotpannayogeddhās tad viṣṇoḥ paramaṃ padam // ViP_2,8.101

yatrotam etat protaṃ ca yad bhūtaṃ sacarācaram
bhāvyaṃ ca viśvaṃ maitreya tad viṣṇoḥ paramaṃ padam // ViP_2,8.102

divīva cakṣur ātataṃ vitataṃ yan mahātmanām
vivekajñānadṛṣṭaṃ ca tad viṣṇoḥ paramaṃ padam // ViP_2,8.103

yasmin pratiṣṭhito bhāsvān meḍhībhūtaḥ svayaṃ dhruvaḥ
dhruve ca sarvajyotīṃṣi jyotiṣv ambhomuco dvija // ViP_2,8.104

megheṣu saṃtatā vṛṣṭir vṛṣṭeḥ sṛṣṭeś ca poṣaṇam
āpyāyanaṃ ca sarveṣāṃ devādīnāṃ mahāmune // ViP_2,8.105

tataś cājyāhutidvārā poṣitās te havirbhujaḥ
vṛṣṭeḥ kāraṇatāṃ yānti bhūtānāṃ sthitaye punaḥ // ViP_2,8.106

evam etat padaṃ viṣṇos tṛtīyam amalātmakam
ādhārabhūtaṃ lokānāṃ trayāṇāṃ vṛṣṭikāraṇam // ViP_2,8.107

tataḥ prabhavati brahman sarvapāpaharā sarit
gaṅgā devāṅganāṅgānām anulepanapiñjarā // ViP_2,8.108

vāmapādāmbujāṅguṣṭhanakhasrotovinirgatām
viṣṇor bibharti yāṃ bhaktyā śirasāharniśaṃ dhruvaḥ // ViP_2,8.109

tataḥ saptarṣayo yasyāḥ prāṇāyāmaparāyaṇāḥ
tiṣṭhanti vīcimālābhir uhyamānajaṭājale // ViP_2,8.110

vāryoghaiḥ saṃtatair yasyāḥ plāvitaṃ śaśimaṇḍalam
bhūyo 'dhikatarāṃ kāntiṃ vahaty etad upakṣayam // ViP_2,8.111

merupṛṣṭhe pataty uccair niṣkrāntā śaśimaṇḍalāt
jagataḥ pāvanārthāya yā prayāti caturdiśam // ViP_2,8.112

sītā cālakanandā ca cakṣur bhadrā ca saṃsthitā
ekaiva yā caturbhedā digbhedagatilakṣaṇā // ViP_2,8.113

bhedaṃ cālakanandākhyaṃ yasyāḥ śarvo 'pi dakṣiṇam
dadhāra śirasā prītyā varṣāṇām adhikaṃ śatam // ViP_2,8.114

śambhor jaṭākalāpāc ca viniṣkrāntāsthiśarkarān
plāvayitvā divaṃ ninye yā pāpān sagarātmajān // ViP_2,8.115

snātasya salile yasyāḥ sadyaḥ pāpaṃ praṇaśyati
apūrvapuṇyaprāptiś ca sadyo maitreya jāyate // ViP_2,8.116

dattāḥ pitṛbhyo yatrāpas tanayaiḥ śraddhayānvitaiḥ
samātrayaṃ prayacchanti tṛptiṃ maitreya durlabhām // ViP_2,8.117

yasyām iṣṭvā mahāyajñair yajñeśaṃ puruṣottamam
dvijabhūpāḥ parām ṛddhim avāpur divi ceha ca // ViP_2,8.118

snānād vidhūtapāpāś ca yajjale yatayas tathā
keśavāsaktamanasaḥ prāptā nirvāṇam uttamam // ViP_2,8.119

śrutābhilaṣitā dṛṣṭā spṛṣṭā pītāvagāhitā
yā pāvayati bhūtāni kīrtitā ca dine dine // ViP_2,8.120

gaṅgā gaṅgeti yan nāma yojanānāṃ śateṣv api
sthitair uccāritaṃ hanti pāpaṃ janmatrayārjitam // ViP_2,8.121

yataḥ sā pāvanāyālaṃ trayāṇāṃ jagatām api
samudbhūtā paraṃ tat tu tṛtīyaṃ bhagavatpadam // ViP_2,8.122

[[iti śrīviṣṇupurāṇe dvitīye 'ṃśe 'ṣṭamo 'dhyāyaḥ ]]

parāśara uvāca:

tārāmayaṃ bhagavataḥ śiśumārākṛti prabhoḥ
divi rūpaṃ harer yat tu tasya pucche sthito dhruvaḥ // ViP_2,9.1

eṣa bhraman bhrāmayati candrādityādikān grahān
bhramantam anu taṃ yānti nakṣatrāṇi ca cakravat // ViP_2,9.2

sūryācandramasau tārā nakṣatrāṇi grahaiḥ saha
vātānīkamayair bandhair dhruve baddhāni tāni vai // ViP_2,9.3

śiśumārākṛti proktaṃ yad rūpaṃ jyotiṣāṃ divi // ViP_2,9.4ab

G2 ins.:

ity evaṃ vāyavaḥ sapta vahanti bhuvanatrayam // ViP_2,9.4ab*10

nārāyaṇo 'yanaṃ dhāmnāṃ tasyādhāraḥ svayaṃ hṛdi // ViP_2,9.4cd

uttānapādaputras tu tam ārādhya jagatpatim
satārāśiśumārasya dhruvaḥ pucche vyavasthitaḥ // ViP_2,9.5

ādhāraḥ śiśumārasya sarvādhyakṣo janārdanaḥ
dhruvasya śiśumāraś ca dhruve bhānur vyavasthitaḥ // ViP_2,9.6

tadādhāraṃ jagac cedaṃ sadevāsuramānuṣam // ViP_2,9.7

yena vipra vidhānena tan mamaikamanāḥ śṛṇu
vivasvān aṣṭabhir māsair ādāyāpo rasānvitāḥ
varṣaty ambu tataś cānnam annād apy akhilaṃ jagat // ViP_2,9.8

vivasvān aṃśubhis tīkṣṇair ādāya jagato jalam
some muñcaty athenduś ca vāyunāḍīmayair divi
nālair vikṣipate 'bhreṣu dhūmāgnyanilamūrtiṣu // ViP_2,9.9

na bhraśyanti yatas tebhyo jalāny abhrāṇi tāny ataḥ
abhrasthāḥ prapatanty āpo vāyunā samudīritāḥ
saṃskāraṃ kālajanitaṃ maitreyāsādya nirmalāḥ // ViP_2,9.10

saritsamudrabhaumās tu tathāpaḥ prāṇisaṃbhavāḥ
catuṣprakārā bhagavān ādatte savitā mune // ViP_2,9.11

ākāśagaṅgāsalilaṃ tathādāya gabhastimān
anabhragatam evorvyāṃ sadyaḥ kṣipati raśmibhiḥ // ViP_2,9.12

tasya saṃsparśanirdhūtapāpapaṅko dvijottama
na yāti narakaṃ martyo divyaṃ snānaṃ hi tat smṛtam // ViP_2,9.13

dṛṣṭasūryaṃ hi yad vāri pataty abhrair vinā divaḥ
ākāśagaṅgāsalilaṃ tad gobhiḥ kṣipyate raveḥ // ViP_2,9.14

kṛttikādiṣu ṛkṣeṣu viṣameṣv ambu yad divaḥ
dṛṣṭārkaṃ patitaṃ jñeyaṃ tad gāṅgaṃ diggajojjhitam // ViP_2,9.15

yugmarkṣeṣu tu yat toyaṃ pataty arkojjhitaṃ divaḥ
tat sūryaraśmibhiḥ sadyaḥ samādāya nirasyate // ViP_2,9.16

ubhayaṃ puṇyam atyarthaṃ nṛṇāṃ pāpaharaṃ dvija
ākāśagaṅgāsalilaṃ divyaṃ snānaṃ mahāmune // ViP_2,9.17

yat tu meghaiḥ samutsṛṣṭaṃ vāri tat prāṇināṃ dvija
puṣṇāty oṣadhayaḥ sarvā jīvanāyāmṛtaṃ hi tat // ViP_2,9.18

tena vṛddhiṃ parāṃ nītaḥ salilenauṣadhīgaṇaḥ
sādhakaḥ phalapākāntaḥ prajānāṃ dvija jāyate // ViP_2,9.19

tena yajñān yathāproktān mānavāḥ śāstracakṣuṣaḥ
kurvanty aharahas taiś ca devān āpyāyayanti te // ViP_2,9.20

evaṃ yajñāś ca vedāś ca varṇāś ca dvijapūrvakāḥ
sarve devanikāyāś ca paśubhūtagaṇāś ca ye // ViP_2,9.21

vṛṣṭyā dhṛtam idaṃ sarvam annaṃ niṣpādyate yayā
sāpi niṣpādyate vṛṣṭiḥ savitrā munisattama // ViP_2,9.22

ādhārabhūtaḥ savitur dhruvo munivarottama
dhruvasya śiśumāro 'sau so 'pi nārāyaṇāśrayaḥ // ViP_2,9.23

hṛdi nārāyaṇas tasya śiśumārasya saṃsthitaḥ
bibhartā sarvabhūtānām ādibhūtaḥ sanātanaḥ // ViP_2,9.24

[[iti śrīviṣṇupurāṇe dvitīye 'ṃśe navamo 'dhyāyaḥ ]]

parāśara uvāca:

aśītimaṇḍalaśataṃ kāṣṭhayor antaraṃ dvayoḥ
ārohaṇāvarohābhyāṃ bhānor abdena yā gatiḥ // ViP_2,10.1

sa ratho 'dhiṣṭhito devair ādityai ṛṣibhis tathā
gandharvair apsarobhiś ca grāmaṇīsarparākṣasaiḥ // ViP_2,10.2

dhātā kṛtasthalā caiva pulastyo vāsukis tathā
rathakṛd grāmaṇīr hetis tumburuś caiva saptamaḥ // ViP_2,10.3

ete vasanti vai caitre madhumāse sadaiva hi
maitreya syandane bhānoḥ sapta māsādhikāriṇaḥ // ViP_2,10.4

aryamā pulahaś caiva rathaujāḥ puñjikasthalā
prahetiḥ kacchanīraś ca nāradaś ca rathe raveḥ // ViP_2,10.5

mādhave nivasanty ete śucisaṃjñe nibodha me // ViP_2,10.6

mitro 'tris takṣako rakṣaḥ pauruṣeyo 'tha menakā
hāhā rathasvanaś caiva maitreyaite vasanti vai // ViP_2,10.7

varuṇo vasiṣṭho rambhā sahajanyā huhū rathaḥ
rathacitras tathā śukre vasanty āṣāḍhasaṃjñite // ViP_2,10.8

indro viśvāvasuḥ srota elāpatras tathāṅgirāḥ
pramlocā ca nabhasy ete sarpaś cārke vasanti vai // ViP_2,10.9

vivasvān ugrasenaś ca bhṛgur āpūraṇas tathā
umlocā śaṅkhapālaś ca vyāghro bhādrapade tathā // ViP_2,10.10

pūṣā ca surucir vāto gautamo 'tha dhanaṃjayaḥ
suṣeṇo 'nyo ghṛtācī ca vasanty āśvayuje ravau // ViP_2,10.11

viśvāvasur bharadvājaḥ parjanyairāvatau tathā
viśvācī senajic cāpi kārttike cādhikāriṇaḥ // ViP_2,10.12

aṃśukāśyapatārkṣyās tu mahāpadmas tathorvaśī
citrasenas tathā vidyun mārgaśīrṣādhikāriṇaḥ // ViP_2,10.13

kratur bhagas tathorṇāyuḥ sphūrjaḥ karkoṭakas tathā
ariṣṭanemiś caivānyā pūrvacittir varāpsarāḥ // ViP_2,10.14

pauṣamāse vasanty ete sapta bhāskaramaṇḍale
lokaprakāśanārthāya vipravaryādhikāriṇaḥ // ViP_2,10.15

tvaṣṭā ca jamadagniś ca kambalo 'tha tilottamā
brahmāpeto 'tha ṛtajid dhṛtarāṣṭraś ca saptamaḥ // ViP_2,10.16

māghamāse vasanty ete sapta maitreya bhāskare
śrūyatāṃ cāpare sūrye phālgune nivasanti ye // ViP_2,10.17

viṣṇur aśvataro rambhā sūryavarcāś ca satyajit
viśvāmitras tathā rakṣo yajñopeto mahāmune // ViP_2,10.18

māseṣv eteṣu maitreya vasanty ete tu saptakāḥ
savitur maṇḍale brahman viṣṇuśaktyupabṛṃhitāḥ // ViP_2,10.19

stuvanti munayaḥ sūryaṃ gandharvair gīyate puraḥ
nṛtyanty apsaraso yānti sūryasyānu niśācarāḥ // ViP_2,10.20

vahanti pannagā yakṣaiḥ kriyate 'bhīṣusaṃgrahaḥ // ViP_2,10.21

vālakhilyās tathaivainaṃ parivārya samāsate // ViP_2,10.22

so 'yaṃ saptagaṇaḥ sūryamaṇḍale munisattama
himoṣṇavārivṛṣṭīnāṃ hetuḥ svasamayaṃ gataḥ // ViP_2,10.23

[[iti śrīviṣṇupurāṇe dvitīye 'ṃśe daśamo 'dhyāyaḥ ]]

maitreya uvāca:

yad etad bhagavān āha gaṇaḥ saptavidho raveḥ
maṇḍale himatāpādeḥ kāraṇaṃ tan mayā śrutam // ViP_2,11.1

vyāpārāś cāpi kathitā gandharvoragarakṣasām
ṛṣīṇāṃ vālakhilyānāṃ tathaivāpsarasāṃ guro // ViP_2,11.2

yakṣāṇāṃ ca rathe bhānor viṣṇuśaktidhṛtātmanām
kiṃ tvādityasya yat karma tan nātroktaṃ tvayā mune // ViP_2,11.3

yadi saptagaṇo vāri himam uṣṇaṃ ca varṣati
tat kim atra raver yena vṛṣṭiḥ sūryād itīryate // ViP_2,11.4

vivasvān udito madhye yāty astam iti kiṃ janaḥ
bravīty etat samaṃ karma yadi saptagaṇasya tat // ViP_2,11.5

parāśara uvāca:

maitreya śrūyatām etad yad bhavān paripṛcchati
yathā saptagaṇe 'py ekaḥ prādhānyenādhiko raviḥ // ViP_2,11.6

yā tu śaktiḥ parā viṣṇor ṛgyajuḥsāmasaṃjñitā
saiṣā trayī tapaty aṃho jagataś ca hinasti yat // ViP_2,11.7

saiṣa viṣṇuḥ sthitaḥ sthityāṃ jagataḥ pālanodyataḥ
ṛgyajuḥsāmabhūto 'ntaḥ savitur dvija tiṣṭhati // ViP_2,11.8

māsi māsi ravir yo yas tatra tatra hi sā parā
trayīmayī viṣṇuśaktir avasthānaṃ karoti vai // ViP_2,11.9

ṛcas tapanti pūrvāhṇe madhyāhne ca yajūṃṣy atha
bṛhadrathantarādīni sāmāny ahnaḥ kṣaye ravau // ViP_2,11.10

aṃśa eṣā trayī viṣṇor ṛgyajuḥsāmasaṃjñitā
viṣṇuśaktir avasthānaṃ sadāditye karoti sā // ViP_2,11.11

na kevalaṃ raveḥ śaktir vaiṣṇavī sā trayīmayī
brahmātha puruṣo rudras trayam etat trayīmayam // ViP_2,11.12

sargādau ṛṅmayo brahmā sthitau viṣṇur yajurmayaḥ
rudraḥ sāmamayo 'ntāya tasmāt tasyāśucir dhvaniḥ // ViP_2,11.13

evaṃ sā sāttvikī śaktir vaiṣṇavī yā trayīmayī
ātmasaptagaṇasthaṃ taṃ bhāsvantam adhitiṣṭhati // ViP_2,11.14

tayā cādhiṣṭhitaḥ so 'pi jājvalīti svaraśmibhiḥ
tamaḥ samastajagatāṃ nāśaṃ nayati cākhilam // ViP_2,11.15

stuvanti taṃ vai munayo gandharvair gīyate puraḥ
nṛtyanty apsaraso yānti tasya cānu niśācarāḥ // ViP_2,11.16

vahanti pannagā yakṣaiḥ kriyate 'bhīṣusaṃgrahaḥ
vālakhilyās tathaivainaṃ parivārya samāsate // ViP_2,11.17

nodetā nāstametā ca kadācic chaktirūpadhṛk
viṣṇur viṣṇoḥ pṛthak tasya gaṇaḥ saptavidho 'py ayam // ViP_2,11.18

stambhasthadarpaṇasyaiti yo 'yam āsannatāṃ naraḥ
chāyādarśanasaṃyogaṃ sa saṃprāpnoty athātmanaḥ // ViP_2,11.19

evaṃ sā vaiṣṇavī śaktir naivāpaiti tato dvija
māsānumāsaṃ bhāsvantam adhyāste tatra saṃsthitam // ViP_2,11.20

pitṛdevamanuṣyādīn sa sadāpyāyayan prabhuḥ
parivartaty ahorātrakāraṇaṃ savitā dvija // ViP_2,11.21

sūryaraśmiḥ suṣumṇo yas tarpitas tena candramāḥ
kṛṣṇapakṣe 'maraiḥ śaśvat pīyate vai sudhāmayaḥ // ViP_2,11.22

pītaṃ taṃ dvikalaṃ somaṃ kṛṣṇapakṣakṣaye dvija
pibanti pitaras teṣāṃ bhāskarāt tarpaṇaṃ tathā // ViP_2,11.23

ādatte raśmibhir yaṃ tu kṣitisaṃsthaṃ rasaṃ raviḥ
tam utsṛjati bhūtānāṃ puṣṭyarthaṃ sasyavṛddhaye // ViP_2,11.24

tena prīṇāty aśeṣāṇi bhūtāni bhagavān raviḥ
pitṛdevamanuṣyādīn evam āpyāyayaty asau // ViP_2,11.25

pakṣatṛptiṃ tu devānāṃ pitṝṇāṃ caiva māsikīm
śaśvat tṛptiṃ ca martyānāṃ maitreyārkaḥ prayacchati // ViP_2,11.26

[[iti śrīviṣṇupurāṇe dvitīye 'ṃśe ekādaśo 'dhyāyaḥ ]]

parāśara uvāca:

rathas tricakraḥ somasya kundābhās tasya vājinaḥ
vāmadakṣiṇato yuktā daśa tena caraty asau // ViP_2,12.1

vīthyāśrayāṇi ṛkṣāṇi dhruvādhāreṇa veginā
hrāsavṛddhikramas tasya raśmīnāṃ savitur yathā // ViP_2,12.2

arkasyeva hi tasyāśvāḥ sakṛdyuktā vahanti te
kalpam ekaṃ muniśreṣṭha vārigarbhasamudbhavāḥ // ViP_2,12.3

kṣīṇaṃ pītaṃ suraiḥ somam āpyāyayati dīptimān
maitreyaikakalaṃ santaṃ raśminaikena bhāskaraḥ // ViP_2,12.4

krameṇa yena pīto 'sau devais tena niśākaram
āpyāyayaty anudinaṃ bhāskaro vāritaskaraḥ // ViP_2,12.5

saṃbhṛtaṃ cārdhamāsena tat somasthaṃ sudhāmṛtam
pibanti devā maitreya sudhāhārā yato 'marāḥ // ViP_2,12.6

trayas triṃśatsahasrāṇi trayas triṃśacchatāni ca
trayas triṃśat tathā devāḥ pibanti kṣaṇadākaram // ViP_2,12.7

kalādvayāvaśiṣṭas tu praviṣṭaḥ sūryamaṇḍalam
amākhyaraśmau vasati amāvāsyā tataḥ smṛtā // ViP_2,12.8

apsu tasminn ahorātre pūrvaṃ viśati candramāḥ
tato vīrutsu vasati prayāty arkaṃ tataḥ kramāt // ViP_2,12.9

chinatti vīrudho yas tu vīrutsaṃsthe niśākare
patraṃ vā pātayaty ekaṃ brahmahatyāṃ sa vindati // ViP_2,12.10

śeṣe pañcadaśe bhāge kiṃcicchiṣṭe kalātmake
aparāhṇe pitṛgaṇā jaghanyaṃ paryupāsate // ViP_2,12.11

pibanti dvikalaṃ somaṃ śiṣṭā tasya kalā tu yā
sudhāmṛtamayī puṇyā tām indoḥ pitaro mune // ViP_2,12.12

niḥsṛtaṃ tad amāvāsyāṃ gabhastibhyaḥ sudhāmṛtam
māsatṛptim avāpyāgryāṃ pitaraḥ santi nirvṛtāḥ
saumyā barhiṣadaś caiva agniṣvāttāś ca te tridhā // ViP_2,12.13

evaṃ devān site pakṣe kṛṣṇapakṣe tathā pitṝn
vīrudhaś cāmṛtamayaiḥ śītair apparamāṇubhiḥ // ViP_2,12.14

vīrudhauṣadhiniṣpattyā manuṣyapaśukīṭakān
āpyāyayati śītāṃśuḥ prākāśyāhlādanena tu // ViP_2,12.15

vāyvagnidravyasaṃbhūto rathaś candrasutasya ca
piśaṅgais turagair yuktaḥ so 'ṣṭābhir vāyuvegibhiḥ // ViP_2,12.16

savarūthaḥ sānukarṣo yukto bhūsaṃbhavair hayaiḥ
sopāsaṅgapatākas tu śukrasyāpi ratho mahān // ViP_2,12.17

aṣṭāśvaḥ kāñcanaḥ śrīmān bhaumasyāpi ratho mahān
padmarāgāruṇair aśvaiḥ saṃyukto vahnisaṃbhavaiḥ // ViP_2,12.18

aṣṭābhiḥ pāṇḍarair yuktair vājibhiḥ kāñcane rathe
tasmiṃs tiṣṭhati varṣaṃ vai rāśau rāśau bṛhaspatiḥ // ViP_2,12.19

ākāśasaṃbhavair aśvaiḥ śabalaiḥ syandanaṃ yutam
samāruhya śanair yāti mandagāmī śanaiścaraḥ // ViP_2,12.20

svarbhānos turagā hy aṣṭau bhṛṅgābhā dhūsaraṃ ratham
sakṛdyuktās tu maitreya vahanty avirataṃ sadā // ViP_2,12.21

ādityān niḥsṛto rāhuḥ somaṃ gacchati parvasu
ādityam eti somāc ca punaḥ saureṣu parvasu // ViP_2,12.22

tathā keturathasyāśvā aṣṭau te vātaraṃhasaḥ
palāladhūmavarṇābhā lākṣārasanibhāruṇāḥ // ViP_2,12.23

ete mayā grahāṇāṃ vai tavākhyātā rathā nava
sarve dhruve mahābhāga prabaddhā vāyuraśmibhiḥ // ViP_2,12.24

graharkṣatārādhiṣṇyāni dhruve baddhāny aśeṣataḥ
bhramanty ucitacāreṇa maitreyānilaraśmibhiḥ // ViP_2,12.25

yāvantyaś caiva tārās tās tāvanto vātaraśmayaḥ
sarve dhruve nibaddhās te bhramanto bhrāmayanti tam // ViP_2,12.26

tailapīḍā yathā cakraṃ bhramanto bhrāmayanti vai
tathā bhramanti jyotīṃṣi vātaviddhāni sarvaśaḥ // ViP_2,12.27

alātacakravad yānti vātacakreritāni tu
yasmāj jyotīṃṣi vahati pravahas tena sa smṛtaḥ // ViP_2,12.28

śiśumāras tu yaḥ proktaḥ sa dhruvo yatra tiṣṭhati
saṃniveśaṃ ca tasyāpi śṛṇuṣva munisattama // ViP_2,12.29

yad ahnā kurute pāpaṃ dṛṣṭvā taṃ niśi mucyate
yāvantyaś caiva tārās tāḥ śiśumārāśritā divi
tāvanty eva tu varṣāṇi jīvaty abhyadhikāni ca // ViP_2,12.30

uttānapādas tasyātha vijñeyo hy uttaro hanuḥ
yajño 'dharaś ca vijñeyo dharmo mūrdhānam āśritaḥ // ViP_2,12.31

hṛdi nārāyaṇaś cāste aśvinau pūrvapādayoḥ
varuṇaś cāryamā caiva paścime tasya sakthinī // ViP_2,12.32

śiśnaṃ saṃvatsaras tasya mitro 'pānaṃ samāśritaḥ // ViP_2,12.33

pucche 'gniś ca mahendraś ca kaśyapo 'tha tato dhruvaḥ
tārakā śiśumārasya nāstam eti catuṣṭayam // ViP_2,12.34

ity eṣa saṃniveśo yaḥ pṛthivyā jyotiṣāṃ tathā
dvīpānām udadhīnāṃ ca parvatānāṃ ca kīrtitaḥ // ViP_2,12.35

varṣāṇāṃ ca nadīnāṃ ca ye ca teṣu vasanti vai
teṣāṃ svarūpam ākhyātaṃ saṃkṣepāc chrūyatāṃ punaḥ // ViP_2,12.36

yad ambu vaiṣṇavaḥ kāyas tato vipra vasuṃdharā
padmākārā samudbhūtā parvatābdhyādisaṃyutā // ViP_2,12.37

jyotīṃṣi viṣṇur bhuvanāni viṣṇur vanāni viṣṇur girayo diśaś ca
nadyaḥ samudrāś ca sa eva sarvaṃ yad asti yan nāsti ca vipravarya // ViP_2,12.38

jñānasvarūpo bhagavān yato 'sāv aśeṣamūrtir na tu vastubhūtaḥ
tato hi śailābdhidharādibhedāñ jānīhi vijñānavijṛmbhitāni // ViP_2,12.39

yadā tu śuddhaṃ nijarūpi sarvaṃ karmakṣaye jñānam apāstadoṣam
tadā hi saṃkalpataroḥ phalāni bhavanti no vastuṣu vastubhedāḥ // ViP_2,12.40

vastv asti kiṃ kutracid ādimadhya paryantahīnaṃ satataikarūpam
yac cānyathātvaṃ dvija yāti bhūyo na tat tathā tatra kuto hi tattvam // ViP_2,12.41

mahī ghaṭatvaṃ ghaṭataḥ kapālikā kapālikā cūrṇarajas tato 'ṇuḥ
janaiḥ svakarmastimitātmaniścayair ālakṣyate brūhi kim atra vastu // ViP_2,12.42

tasmān na vijñānam ṛte 'sti kiṃcit kvacit kadācid dvija vastujātam
vijñānam ekaṃ nijakarmabheda vibhinnacittair bahudhābhyupetam // ViP_2,12.43

jñānaṃ viśuddhaṃ vimalaṃ viśokam aśeṣalobhādinirastasaṅgam
ekaṃ sadaikaṃ paramaḥ pareśaḥ sa vāsudevo na yato 'nyad asti // ViP_2,12.44

sadbhāva eṣo bhavato mayokto jñānaṃ yathā satyam asatyam anyat
etat tu yat saṃvyavahārabhūtaṃ tatrāpi coktaṃ bhuvanāśritaṃ te // ViP_2,12.45

yajñaḥ paśur vahnir aśeṣa-ṛtvik somaḥ surāḥ svargamayaś ca kāmaḥ
ityādikarmāśritamārgadṛṣṭaṃ bhūrādibhogāś ca phalāni teṣām // ViP_2,12.46

yac caitad bhuvanagataṃ mayā tavoktaṃ sarvatra vrajati hi karmavaśya ekaḥ
jñātvaivaṃ dhruvam acalaṃ sadaikarūpaṃ tat kuryād viśati hi yena vāsudevam // ViP_2,12.47

[[iti śrīviṣṇupurāṇe dvitīye 'ṃśe dvādaśo 'dhyāyaḥ ]]

maitreya uvāca:

bhagavan samyag ākhyātaṃ yat pṛṣṭo 'si mayākhilam
bhūsamudrādisaritāṃ saṃsthānaṃ grahasaṃsthitiḥ // ViP_2,13.1

viṣṇvādhāraṃ yathā caitat trailokyaṃ samavasthitam
paramārthaś ca me prokto yathā jñānaṃ pradhānataḥ // ViP_2,13.2

yat tu tad bhagavān āha bharatasya mahīpateḥ
kathayiṣyāmi caritaṃ tan mamākhyātum arhasi // ViP_2,13.3

bharataḥ sa mahīpālaḥ sālagrāme 'vasat kila
yogayuktaḥ samādhāya vāsudeve manaḥ sadā // ViP_2,13.4

puṇyadeśaprabhāvena dhyāyataś ca sadā harim
kathaṃ tu nābhavan muktir yadābhūt sa dvijaḥ punaḥ // ViP_2,13.5

vipratve ca kṛtaṃ tena yad bhūyaḥ sumahātmanā
pūrvakarmasvabhāvena tan mamākhyātum arhasi // ViP_2,13.6

parāśara uvāca:

sālagrāme mahābhāgo bhagavannyastamānasaḥ
uvāsa suciraṃ kālaṃ maitreya pṛthivīpatiḥ // ViP_2,13.7

ahiṃsādiṣv aśeṣeṣu guṇeṣu guṇināṃ varaḥ
avāpa paramāṃ kāṣṭhāṃ manasaś cāpi saṃyame // ViP_2,13.8

yajñeśācyuta govinda mādhavānanta keśava
kṛṣṇa viṣṇo hṛṣīkeśety āha rājā sa kevalam // ViP_2,13.9

After 9c ed. Veṅk. ins.:

.... .... vāsudeva namo 'stu te // ViP_2,13.9*11:1

iti rājāha bharato ... // ViP_2,13.9*11:2

nānyaj jagāda maitreya kiṃcit svapnāntareṣv api
etat padaṃ tadarthaṃ ca vinā nānyad acintayat // ViP_2,13.10

samitpuṣpakuśādānaṃ cakre devakriyākṛte
nānyāni cakre karmāṇi niḥsaṅgo yogatāpasaḥ // ViP_2,13.11

jagāma so 'bhiṣekārtham ekadā tu mahānadīm
sasnau tatra tadā cakre snānasyānantarakriyāḥ // ViP_2,13.12

athājagāma tat tīrthaṃ jalaṃ pātuṃ pipāsitā
āsannaprasavā brahmann ekaiva hariṇī vanāt // ViP_2,13.13

tataḥ samabhavat tatra pītaprāye jale tayā
siṃhasya nādaḥ sumahān sarvaprāṇibhayaṃkaraḥ // ViP_2,13.14

tataḥ sā sahasā trāsād āplutā nimnagātaṭam
atyuccārohaṇenāsyā nadyāṃ garbhaḥ papāta saḥ // ViP_2,13.15

tam ūhyamānaṃ vegena vīcimālāpariplutam
jagrāha sa nṛpo garbhāt patitaṃ mṛgapotakam // ViP_2,13.16

garbhapracyutiduḥkhena prottuṅgākramaṇena ca
maitreya sāpi hariṇī papāta ca mamāra ca // ViP_2,13.17

hariṇīṃ tāṃ vilokyātha vipannāṃ nṛpatāpasaḥ
mṛgapotaṃ samādāya punar āśramam āgataḥ // ViP_2,13.18

cakārānudinaṃ cāsau mṛgapotasya vai nṛpaḥ
poṣaṇaṃ puṣyamāṇaś ca sa tena vavṛdhe mune // ViP_2,13.19

cacārāśramaparyante tṛṇāni gahaneṣu saḥ
dūraṃ gatvā ca śārdūlatrāsād abhyāyayau punaḥ // ViP_2,13.20

prātar gatvātidūraṃ ca sāyam āyāt tadāśramam
punaś ca bharatasyābhūd āśramasyoṭajājire // ViP_2,13.21

tasya tasmin mṛge dūrasamīpaparivartini
āsīc cetaḥ samāsaktaṃ na yayāv anyato dvija // ViP_2,13.22

vimuktarājyatanayaḥ projjhitāśeṣabāndhavaḥ
mamatvaṃ sa cakāroccais tasmin hariṇabālake // ViP_2,13.23

kiṃ vṛkair bhakṣito vyāghraiḥ kiṃ siṃhena nipātitaḥ
cirāyamāṇe niṣkrānte tasyāsīd iti mānasam // ViP_2,13.24

eṣā vasumatī tasya khurāgrakṣatakarburā // ViP_2,13.25

prītaye mama yāto 'sau kva mamaiṇakabālakaḥ
viṣāṇāgreṇa madbāhukaṇḍūyanaparo hi saḥ
kṣemeṇābhyāgato 'raṇyād api māṃ sukhayiṣyati // ViP_2,13.26

ete lūnaśikhās tasya daśanair acirodgataiḥ
kuśakāśā virājante baṭavaḥ sāmagā iva // ViP_2,13.27

itthaṃ ciragate tasmin sa cakre mānasaṃ muniḥ
prītiprasannavadanaḥ pārśvasthe cābhavan mṛge // ViP_2,13.28

samādhibhaṅgas tasyāsīt tanmayatvādṛtātmanaḥ
saṃtyaktarājyabhogarddhisvajanasyāpi bhūpateḥ // ViP_2,13.29

capale capalaṃ tasmin dūragaṃ dūragāmini
mṛgapote 'bhavac cittaṃ sthairyavat tasya bhūpateḥ // ViP_2,13.30

kālena gacchatā so 'tha kālaṃ cakre mahīpatiḥ
piteva sāsraṃ putreṇa mṛgapotena vīkṣitaḥ // ViP_2,13.31

mṛgam eṣa tadādrākṣīt tyajan prāṇān asāv api
tanmayatvena maitreya nānyat kiṃcid acintayat // ViP_2,13.32

tataś ca tatkālakṛtāṃ bhāvanāṃ prāpya tādṛśīm
jambūmārge mahāraṇye jajñe jātismaro mṛgaḥ // ViP_2,13.33

jātismaratvād udvignaḥ saṃsārāt sa dvijottama
vihāya mātaraṃ bhūyaḥ sālagrāmam upāyayau // ViP_2,13.34

śuṣkais tṛṇais tathā parṇaiḥ sa kurvann ātmapoṣaṇam
mṛgatvahetubhūtasya karmaṇo niṣkṛtiṃ yayau // ViP_2,13.35

tatra cotsṛṣṭadeho 'sau jajñe jātismaro dvijaḥ
sadācāravatāṃ śuddhe yogināṃ pravare kule // ViP_2,13.36

sarvavijñānasaṃpannaḥ sarvaśāstrārthatattvavit
apaśyat sa ca maitreya ātmānaṃ prakṛteḥ param // ViP_2,13.37

ātmano 'dhigatajñāno devādīni mahāmune
sarvabhūtāny abhedena dadarśa sa mahāmatiḥ // ViP_2,13.38

na papāṭha guruproktāṃ kṛtopanayanaḥ śrutim
na dadarśa ca karmāṇi śāstrāṇi jagṛhe na ca // ViP_2,13.39

ukto 'pi bahuśaḥ kiṃcij jaḍavākyam abhāṣata
tad apy asaṃskāraguṇaṃ grāmyavākyoktisaṃśritam // ViP_2,13.40

apadhvastavapuḥ so 'tha malināmbaradhṛg dvijaḥ
klinnadantāntaraḥ sarvaiḥ paribhūtaḥ sa nāgaraiḥ // ViP_2,13.41

saṃmānanā parāṃ hāniṃ yogarddheḥ kurute yataḥ
janenāvamato yogī yogasiddhiṃ ca vindati // ViP_2,13.42

tasmāc careta vai yogī satāṃ dharmam adūṣayan
janā yathāvamanyeran gaccheyur naiva saṃgatim // ViP_2,13.43

hiraṇyagarbhavacanaṃ vicintyetthaṃ mahāmatiḥ
ātmānaṃ darśayām āsa jaḍonmattākṛtiṃ jane // ViP_2,13.44

bhuṅkte kulmāṣavāṭyādiśākaṃ vanyaṃ phalaṃ kaṇān
yad yad āpnoti subahu tad atte kālasaṃyamam // ViP_2,13.45

pitary uparate so 'tha bhrātṛbhrātṛvyabāndhavaiḥ
kāritaḥ kṣetrakarmādi kadannāhārapoṣitaḥ // ViP_2,13.46

sa rūkṣapīnāvayavo jaḍakārī ca karmaṇi
sarvalokopakaraṇaṃ babhūvāhāravetanaḥ // ViP_2,13.47

taṃ tādṛśam asaṃskāraṃ viprākṛtiviceṣṭitam
kṣattā sauvīrarājasya viṣṭiyogyam amanyata // ViP_2,13.48

After 48c D4,T3,G2,3,ed. Veṅk. ins.:

.... .... kālyai paśum ayojayat // ViP_2,13.48*12:1

rātrau taṃ samalaṃkṛtya vaiśaṃsanavidhānataḥ // ViP_2,13.48*12:2

adhiṣṭhitaṃ mahākālī jñātvā yogeśvaraṃ tadā // ViP_2,13.48*12:3

tataḥ khaḍgaṃ samādāya niśitaṃ niśi sā tadā // ViP_2,13.48*12:4

kṣattāraṃ krūrakarmāṇam acchinat kaṇṭhamūlataḥ // ViP_2,13.48*12:5

piśitārthaparikaraiḥ papau rudhiram ulbaṇam // ViP_2,13.48*12:6

tataḥ sauvīrarājasya prayātasya mahātmanaḥ // ViP_2,13.48*12:7

viṣṭikartātha taṃ tatra viṣṭiyogyo 'yam ity api // ViP_2,13.48*12:8

kṣattā sauvīrarājasya .... .... // ViP_2,13.48*12:9

sa rājā śibikārūḍho gantuṃ kṛtamatir dvija
babhūvekṣumatītīre kapilarṣer varāśramam // ViP_2,13.49

śreyaḥ kim atra saṃsāre duḥkhaprāye nṛṇām iti
praṣṭuṃ taṃ mokṣadharmajñaṃ kapilākhyaṃ mahāmunim // ViP_2,13.50

uvāha śibikāṃ tasya kṣattur vacanacoditaḥ
nṛṇāṃ viṣṭigṛhītānām anyeṣāṃ so 'pi madhyagaḥ // ViP_2,13.51

gṛhīto viṣṭinā vipraḥ sarvajñānaikabhājanaḥ
jātismaro 'sau pāpasya kṣayakāma uvāha tām // ViP_2,13.52

yayau jaḍagatiḥ so 'tha yugamātrāvalokanam
kurvan matimatāṃ śreṣṭhas te tv anye tvaritaṃ yayuḥ // ViP_2,13.53

vilokya nṛpatiḥ so 'pi viṣamāṃ śibikāgatim
kim etad ity āha samaṃ gamyatāṃ śibikāvahāḥ // ViP_2,13.54

punas tathaiva śibikāṃ vilokya viṣamāṃ hasan
nṛpaḥ kim etad ity āha bhavadbhir gamyate 'nyathā // ViP_2,13.55

bhūpater vadatas tasya śrutvetthaṃ bahuśo vacaḥ
śibikodvāhakāḥ procur ayaṃ yātīty asatvaram // ViP_2,13.56

rājovāca:

kiṃ śrānto 'sy alpam adhvānaṃ tvayoḍhā śibikā mama
kim āyāsasaho na tvaṃ pīvān asi nirīkṣyase // ViP_2,13.57

brāhmaṇa uvāca:

nāhaṃ pīvā na caivoḍhā śibikā bhavato mayā
na śrānto 'smi na cāyāsaḥ soḍhavyo 'sti mahīpate // ViP_2,13.58

rājovāca:

pratyakṣaṃ dṛśyase pīvān adyāpi śibikā tvayi
śramaś ca bhārodvahane bhavaty eva hi dehinām // ViP_2,13.59

brāhmaṇa uvāca:

pratyakṣaṃ bhavatā bhūpa yad dṛṣṭaṃ mama tad vada
balavān abalaś ceti vācyaṃ paścād viśeṣaṇam // ViP_2,13.60

tvayoḍhā śibikā ceti tvayy adyāpi ca saṃsthitā
mithyaitad atra tu bhavāñ śṛṇotu vacanaṃ mama // ViP_2,13.61

bhūmau pādayugasyāsthā jaṅghe pādadvaye sthite
ūrū jaṅghādvayāvasthau tadādhāraṃ tathodaram // ViP_2,13.62

vakṣaḥsthalaṃ tathā bāhū skandhau codarasaṃsthitau
skandhāśriteyaṃ śibikā mama bhāro 'tra kiṃ kṛtaḥ // ViP_2,13.63

śibikāyāṃ sthitaṃ cedaṃ dehaṃ tvadupalakṣitam
tatra tvam aham apy atra procyate cedam anyathā // ViP_2,13.64

ahaṃ tvaṃ ca tathānye ca bhūtair uhyāma pārthiva
guṇapravāhapatito bhūtavargo 'pi yāty ayam // ViP_2,13.65

karmavaśyā guṇā hy ete sattvādyāḥ pṛthivīpate
avidyāsaṃcitaṃ karma tac cāśeṣeṣu jantuṣu // ViP_2,13.66

ātmā śuddho 'kṣaraḥ śānto nirguṇaḥ prakṛteḥ paraḥ
pravṛddhyapacayau nāsya ekasyākhilajantuṣu // ViP_2,13.67

yadā nopacayas tasya na caivāpacayo nṛpa
tadā pīvān asītītthaṃ kayā yuktyā tvayeritam // ViP_2,13.68

bhūpādajaṅghākaṭyūrujaṭharādiṣu saṃsthite
śibikeyaṃ yadā skandhe tadā bhāraḥ samas tvayā // ViP_2,13.69

tathānyair jantubhir bhūpa śibikottho na kevalam
śailadrumagṛhottho 'pi pṛthivīsaṃbhavo 'pi vā // ViP_2,13.70

yadā puṃsaḥ pṛthagbhāvaḥ prākṛtaiḥ kāraṇair nṛpa
voḍhavyas tu tadā bhāraḥ katamo nṛpate mayā // ViP_2,13.71

yaddravyā śibikā ceyaṃ taddravyo bhūtasaṃgrahaḥ
bhavato me 'khilasyāsya mamatvenopabṛṃhitaḥ // ViP_2,13.72

parāśara uvāca:

evam uktvābhavan maunī sa vahañ chibikāṃ dvijaḥ
so 'pi rājāvatīryorvyāṃ tatpādau jagṛhe tvaran // ViP_2,13.73

rājovāca:

bho bho visṛjya śibikāṃ prasādaṃ kuru me dvija
kathyatāṃ ko bhavān atra jālmarūpadharaḥ sthitaḥ // ViP_2,13.74

yo bhavān yan nimittaṃ vā yad āgamanakāraṇam
tat sarvaṃ kathyatāṃ vidvan mahyaṃ śuśrūṣave tvayā // ViP_2,13.75

brāhmaṇa uvāca:

śrūyatāṃ ko 'ham ity etad vaktuṃ bhūpa na śakyate
upabhoganimittaṃ ca sarvatrāgamanakriyā // ViP_2,13.76

sukhaduḥkhopabhogau tu tau dehādyupapādakau
dharmādharmodbhavau bhoktuṃ jantur dehādim ṛcchati // ViP_2,13.77

sarvasyaiva hi bhūpāla jantoḥ sarvatra kāraṇam
dharmādharmau yatas tasmāt kāraṇaṃ pṛcchyate kutaḥ // ViP_2,13.78

rājovāca:

dharmādharmau na saṃdehaḥ sarvakāryeṣu kāraṇam
upabhoganimittaṃ ca dehīdeśāntarāgamaḥ // ViP_2,13.79

yat tv etad bhavatā proktaṃ ko 'ham ity etad ātmanaḥ
vaktuṃ na śakyate śrotuṃ tan mamecchā pravartate // ViP_2,13.80

yo 'sti so 'ham iti brahman kathaṃ vaktuṃ na śakyate
ātmany eva na doṣāya śabdo 'ham iti yo dvija // ViP_2,13.81

brāhmaṇa uvāca:

śabdo 'ham iti doṣāya nātmany eṣa tathaiva tat
anātmany ātmavijñānaṃ śabdo vā bhrāntilakṣaṇaḥ // ViP_2,13.82

jihvā bravīty aham iti dantauṣṭhau tālukaṃ nṛpa
ete nāhaṃ yataḥ sarve vāṅniṣpādanahetavaḥ // ViP_2,13.83

kiṃ hetubhir vadaty eṣā vāg evāham iti svayam
tathāpi vāṅ nāham etad vaktum itthaṃ na yujyate // ViP_2,13.84

piṇḍaḥ pṛthag yataḥ puṃsaḥ śiraḥpāṇyādilakṣaṇaḥ
tato 'ham iti kutraitāṃ saṃjñāṃ rājan karomy aham // ViP_2,13.85

yady anyo 'sti paraḥ ko 'pi mattaḥ pārthivasattama
tadaiṣo 'ham ayaṃ cānyo vaktum evam apīṣyate // ViP_2,13.86

yadā samastadeheṣu pumān eko vyavasthitaḥ
tadā hi ko bhavān ko 'ham ity etad viphalaṃ vacaḥ // ViP_2,13.87

tvaṃ rājā śibikā ceyam vayaṃ vāhāḥ puraḥsarāḥ
ayaṃ ca bhavato loko na sad etan nṛpocyate // ViP_2,13.88

vṛkṣād dāru tataś ceyaṃ śibikā tvadadhiṣṭhitā
kva vṛkṣasaṃjñā yātā syād dārusaṃjñātha vā nṛpa // ViP_2,13.89

vṛkṣārūḍho mahārājo nāyaṃ vadati te janaḥ
na ca dāruṇi sarvas tvāṃ bravīti śibikāgatam // ViP_2,13.90

śibikādārusaṃghāto racanāsthitisaṃsthitiḥ
anviṣyatāṃ nṛpaśreṣṭha tadbhede śibikā tvayā // ViP_2,13.91

evaṃ chatraśalākānāṃ pṛthagbhāvo vimṛśyatām
kva yātaṃ chatram ity eṣa nyāyas tvayi tathā mayi // ViP_2,13.92

pumān strī gaur ayaṃ vājī kuñjaro vihagas taruḥ
deheṣu lokasaṃjñeyaṃ vijñeyā karmahetuṣu // ViP_2,13.93

pumān na devo na naro na paśur na ca pādapaḥ
śarīrākṛtibhedās tu bhūpaite karmayonayaḥ // ViP_2,13.94

vastu rājeti yal loke yac ca rājabhaṭātmakam
tathānyac ca nṛpetthaṃ tan na satsaṃkalpanāmayam // ViP_2,13.95

yat tu kālāntareṇāpi nānyasaṃjñām upaiti vai
pariṇāmādisaṃbhūtaṃ tad vastu nṛpa tac ca kim // ViP_2,13.96

tvaṃ rājā sarvalokasya pituḥ putro ripo ripuḥ
patnyāḥ patiḥ pitā sūnoḥ kaṃ tvāṃ bhūpa vadāmy aham // ViP_2,13.97

tvaṃ kim etac chiraḥ kiṃ nu śiras tava tathodaram
kim u pādādikaṃ tvaṃ vai tavaitat kiṃ mahīpate // ViP_2,13.98

samastāvayavebhyas tvaṃ pṛthag bhūpa vyavasthitaḥ
ko 'ham ity eva nipuṇo bhūtvā cintaya pārthiva // ViP_2,13.99

evaṃ vyavasthite tattve mayāham iti bhāṣitum
pṛthakkaraṇaniṣpādyaṃ śakyate nṛpate katham // ViP_2,13.100

[[iti śrīviṣṇupurāṇe dvitīye 'ṃśe trayodaśo 'dhyāyaḥ ]]

parāśara uvāca:

niśamya tasyeti vacaḥ paramārthasamanvitam
praśrayāvanato bhūtvā tam āha nṛpatir dvijam // ViP_2,14.1

Ś2,D7 ins.:

nāham ityādivākyena pramāṇāsaṃbhave gate // ViP_2,14.1*13:1

prameyāsaṃbhavāśaṅkī bhūyo bhūyo 'tha pṛcchati // ViP_2,14.1*13:2

rājovāca:

bhagavan yat tvayā proktaṃ paramārthamayaṃ vacaḥ
śrute tasmin bhramantīva manaso mama vṛttayaḥ // ViP_2,14.2

etad vivekavijñānaṃ yad aśeṣeṣu jantuṣu
bhavatā darśitaṃ vipra tat paraṃ prakṛter mahat // ViP_2,14.3

nāhaṃ vahāmi śibikāṃ śibikā na mayi sthitā
śarīram anyad asmatto yeneyaṃ śibikā dhṛtā // ViP_2,14.4

guṇapravṛttyā bhūtānāṃ pravṛttiḥ karmacoditā
pravartante guṇāś caite kiṃ mameti tvayoditam // ViP_2,14.5

etasmin paramārthajña mama śrotrapathaṃ gate
mano vihvalatām eti paramārthārthitāṃ gatam // ViP_2,14.6

pūrvam eva mahābhāgaṃ kapilarṣim ahaṃ dvija
praṣṭum abhyudyato gatvā śreyaḥ kiṃ nv ity asaṃśayam // ViP_2,14.7

tadantare ca bhavatā yad idaṃ vākyam īritam
tenaiva paramārthārthaṃ tvayi cetaḥ pradhāvati // ViP_2,14.8

kapilarṣir bhagavataḥ sarvabhūtasya vai kila
viṣṇor aṃśo jaganmohanāśāyorvīm upāgataḥ // ViP_2,14.9

sa eva bhagavān nūnam asmākaṃ hitakāmyayā
pratyakṣatām atra gato yathaitad bhavatocyate // ViP_2,14.10

tan mahyaṃ praṇatāya tvaṃ yac chreyaḥ paramaṃ dvija
tad vadākhilavijñānajalavīcyudadhir bhavān // ViP_2,14.11

brāhmaṇa uvāca:

bhūpa pṛcchasi kiṃ śreyaḥ paramārthaṃ nu pṛcchasi
śreyāṃsy aparamārthāni aśeṣāṇy eva bhūpate // ViP_2,14.12

devatārādhanaṃ kṛtvā dhanasaṃpadam icchati
putrān icchati rājyaṃ ca śreyas tatprāptilakṣaṇam // ViP_2,14.13

karma yajñātmakaṃ śreyaḥ svarlokaphaladāyi yat
śreyaḥ pradhānaṃ ca phale tad evānabhisaṃhite // ViP_2,14.14

ātmā dhyeyaḥ sadā bhūpa yogayuktais tathā param
śreyas tasyaiva saṃyogaḥ śreyo yaḥ paramātmanaḥ // ViP_2,14.15

śreyāṃsy evam anekāni śataśo 'tha sahasraśaḥ
santy atra paramārthās tu na tv ete śrūyatāṃ ca me // ViP_2,14.16

dharmāya tyajyate kiṃ tu paramārtho dhanaṃ yadi
vyayaś ca kriyate kasmāt kāmaprāptyupalakṣaṇaḥ // ViP_2,14.17

putraś cet paramārthākhyaḥ so 'py anyasya nareśvara
paramārthabhūtaḥ so 'nyasya paramārtho hi tatpitā // ViP_2,14.18

evaṃ na paramārtho 'sti jagaty asmiṃś carācare
paramārtho hi kāryāṇi kāraṇānām aśeṣataḥ // ViP_2,14.19

rājyādiprāptir atroktā paramārthatayā yadi
paramārthā bhavanty atra na bhavanti ca vai tataḥ // ViP_2,14.20

ṛgyajuḥsāmaniṣpādyaṃ yajñakarma mataṃ tava
paramārthabhūtaṃ tatrāpi śrūyatāṃ gadato mama // ViP_2,14.21

yat tu niṣpādyate kāryaṃ mṛdā kāraṇabhūtayā
tat kāraṇānugamanāj jñāyate nṛpa mṛṇmayam // ViP_2,14.22

evaṃ vināśibhir dravyaiḥ samidājyakuśādibhiḥ
niṣpādyate kriyā yā tu sā bhavitrī vināśinī // ViP_2,14.23

anāśī paramārthaś ca prājñair abhyupagamyate
tat tu nāśi na saṃdeho nāśidravyopapāditam // ViP_2,14.24

tad evāphaladaṃ karma paramārtho matas tava
muktisādhanabhūtatvāt paramārtho na sādhanam // ViP_2,14.25

dhyānaṃ caivātmano bhūpa paramārthārthaśabditam
bhedakāri parebhyas tat paramārtho na bhedavān // ViP_2,14.26

paramātmātmanor yogaḥ paramārtha itīṣyate
mithyaitad anyadravyaṃ hi naiti taddravyatāṃ yataḥ // ViP_2,14.27

tasmāc chreyāṃsy aśeṣāṇi nṛpaitāni na saṃśayaḥ
paramārthas tu bhūpāla saṃkṣepāc chrūyatāṃ mama // ViP_2,14.28

eko vyāpī samaḥ śuddho nirguṇaḥ prakṛteḥ paraḥ
janmavṛddhyādirahita ātmā sarvagato 'vyayaḥ // ViP_2,14.29

parajñānamayo 'sadbhir nāmajātyādibhir vibhuḥ
na yogavān na yukto 'bhūn naiva pārthiva yokṣyati // ViP_2,14.30

tasyātmaparadeheṣu sato 'py ekamayaṃ hi yat
vijñānaṃ paramārtho 'sau dvaitino 'tattvadarśinaḥ // ViP_2,14.31

veṇurandhravibhedena bhedaḥ ṣaḍjādisaṃjñitaḥ
abhedavyāpino vāyos tathā tasya mahātmanaḥ // ViP_2,14.32

ekatvaṃ rūpabhedaś ca bāhyakarmapravṛttijaḥ
devādibhede 'padhvaste nāsty evāvaraṇo hi saḥ // ViP_2,14.33

[[iti śrīviṣṇupurāṇe dvitīye 'ṃśe caturdaśo 'dhyāyaḥ ]]

parāśara uvāca:

ity ukte mauninaṃ bhūyaś cintayānaṃ mahīpatim
pratyuvācātha vipro 'sāv advaitāntargatāṃ kathām // ViP_2,15.1

brāhmaṇa uvāca:

śrūyatāṃ nṛpaśārdūla yad gītam ṛbhuṇā purā
avabodhaṃ janayatā nidāghasya dvijanmanaḥ // ViP_2,15.2

ṛbhur nāmābhavat putro brahmaṇaḥ parameṣṭhinaḥ
vijñātatattvasadbhāvo nisargād eva bhūpate // ViP_2,15.3

Ś2,D7 ins.:

pramāṇatarkataḥ samyak māne meye 'pi niścite // ViP_2,15.3*14

tasya śiṣyo nidāgho 'bhūt pulastyatanayaḥ purā
prādād aśeṣavijñānaṃ sa tasmai parayā mudā // ViP_2,15.4

avāptajñānatattvasya na tasyādvaitavāsanām
sa ṛbhus tarkayām āsa nidāghasya nareśvara // ViP_2,15.5

devikāyās taṭe vīranagaraṃ nāma vai puram
samṛddham atiramyaṃ ca pulastyena niveśitam // ViP_2,15.6

ramyopavanaparyante sa tasmin pārthivottama
nidāgho nāma yogajña ṛbhuśiṣyo 'vasat purā // ViP_2,15.7

divye varṣasahasre tu samatīte 'sya tat puram
jagāma sa ṛbhuḥ śiṣyaṃ nidāgham avalokitum // ViP_2,15.8

sa tasya vaiśvadevānte dvārālokanagocare
sthitas tena gṛhītārgho nijaveśmapraveśitaḥ // ViP_2,15.9

prakṣālitāṅghripāṇiṃ ca kṛtāsanaparigraham
uvāca sa dvijaśreṣṭho bhujyatām iti sādaram // ViP_2,15.10

ṛbhur uvāca:

bho vipravarya bhoktavyaṃ yad annaṃ bhavato gṛhe
tat kathyatāṃ kadanneṣu na prītiḥ satataṃ mama // ViP_2,15.11

nidāgha uvāca:

saktuyāvakavāṭyānām apūpānāṃ ca me gṛhe
yad rocate dvijaśreṣṭha tat tvaṃ bhuṅkṣva yathecchayā // ViP_2,15.12

ṛbhur uvāca:

kadannāni dvijaitāni miṣṭam annaṃ prayaccha me
saṃyāvapāyasādīni drapsaphāṇitavanti ca // ViP_2,15.13

nidāgha uvāca:

he he śālini madgehe yat kiṃcid atiśobhanam
bhakṣyopasādhanaṃ miṣṭaṃ tenāsyānnaṃ prasādhaya // ViP_2,15.14

brāhmaṇa uvāca:

ity uktā tena sā patnī miṣṭam annaṃ dvijasya yat
prasādhitavatī tad vai bhartur vacanagauravāt // ViP_2,15.15

taṃ bhuktavantam icchāto miṣṭam annaṃ mahāmunim
nidāghaḥ prāha bhūpāla praśrayāvanataḥ sthitaḥ // ViP_2,15.16

nidāgha uvāca:

api te paramā tṛptir utpannā tuṣṭir eva ca
api te mānasaṃ svastham āhāreṇa kṛtaṃ dvija // ViP_2,15.17

kvanivāso bhavān vipra kva ca gantuṃ samudyataḥ
āgamyate ca bhavatā yatas tac ca dvijocyatām // ViP_2,15.18

ṛbhur uvāca:

kṣud yasya tasya bhukte 'nne tṛptir brāhmaṇa jāyate
na me kṣud abhavat tṛptiṃ kasmān māṃ paripṛcchasi // ViP_2,15.19

vahninā pārthive dhātau kṣapite kṣutsamudbhavaḥ
bhavaty ambhasi ca kṣīṇe nṛṇāṃ tṛḍ api jāyate // ViP_2,15.20

kṣuttṛṣṇe dehadharmākhye na mamaite yato dvija
tataḥ kṣutsaṃbhavābhāvāt tṛptir asty eva me sadā // ViP_2,15.21

manasaḥ svasthatā tuṣṭiś cittadharmāv imau dvija
cetaso yasya tat pṛccha pumān ebhir na yujyate // ViP_2,15.22

kva nivāsas tavety uktaṃ kva gantāsi ca yat tvayā
kutaś cāgamyate tatra tritaye 'pi nibodha me // ViP_2,15.23

pumān sarvagato vyāpī ākāśavad ayaṃ yataḥ
kutaḥ kutra kva gantāsīty etad apy arthavat katham // ViP_2,15.24

so 'haṃ gantā na cāgantā naikadeśaniketanaḥ
tvaṃ cānye ca na ca tvaṃ ca nānye naivāham apy aham // ViP_2,15.25

mṛṣṭaṃ na mṛṣṭam ity eṣā jijñāsā me kṛtā tava
kiṃ vakṣyatīti tatrāpi śrūyatāṃ dvijasattama // ViP_2,15.26

kim asvādv atha vā mṛṣṭaṃ bhuñjato 'nnaṃ dvijottama
mṛṣṭam eva yadāmṛṣṭaṃ tad evodvegakāraṇam // ViP_2,15.27

amṛṣṭaṃ jāyate mṛṣṭaṃ mṛṣṭād udvijate janaḥ
ādimadhyāvasāneṣu kim annaṃ rucikārakam // ViP_2,15.28

mṛṇmayaṃ hi gṛhaṃ yadvan mṛdā liptaṃ sthiraṃ bhavet
pārthivo 'yaṃ tathā dehaḥ pārthivaiḥ paramāṇubhiḥ // ViP_2,15.29

M0 ins.:

ālipta āpyāyayataḥ puṃso bhogo 'tra kiṃ kṛtaḥ // ViP_2,15.29*15

yavagodhūmamudgādi ghṛtaṃ tailaṃ payo dadhi
guḍaṃ phalādīni tathā pārthivāḥ paramāṇavaḥ // ViP_2,15.30

tad etad bhavatā jñātvā mṛṣṭāmṛṣṭavicāri yat
tan manaḥ samatālambi kāryaṃ sāmyaṃ hi muktaye // ViP_2,15.31

brāhmaṇa uvāca:

ity ākarṇya vacas tasya paramārthāśritaṃ nṛpa
praṇipatya mahābhāgo nidāgho vākyam abravīt // ViP_2,15.32

prasīda maddhitārthāya kathyatāṃ yas tvam āgataḥ
naṣṭo mohas tavākarṇya vacāṃsy etāni me dvija // ViP_2,15.33

ṛbhur uvāca:

ṛbhur asmi tavācāryaḥ prajñādānāya te dvija
ihāgato 'haṃ yāsyāmi paramārthas tavoditaḥ // ViP_2,15.34

evam ekam idaṃ viddhi na bhedi sakalaṃ jagat
vāsudevābhidheyasya svarūpaṃ paramātmanaḥ // ViP_2,15.35

brāhmaṇa uvāca:

tathety uktvā nidāghena praṇipātapuraḥsaram
pūjitaḥ parayā bhaktyā icchātaḥ prayayāv ṛbhuḥ // ViP_2,15.36

[[iti śrīviṣṇupurāṇe dvitīye 'ṃśe pañcadaśo 'dhyāyaḥ ]]

brāhmaṇa uvāca:

ṛbhur varṣasahasre tu samatīte nareśvara
nidāghajñānadānāya tad eva nagaraṃ yayau // ViP_2,16.1

nagarasya bahiḥ so 'tha nidāghaṃ dadṛśe muniḥ
mahābalaparīvāre puraṃ viśati pārthive // ViP_2,16.2

dūre sthitaṃ mahābhāgaṃ janasaṃmardavarjakam
kṣutkṣāmakaṇṭham āyāntam araṇyāt sasamitkuśam // ViP_2,16.3

dṛṣṭvā nidāghaṃ sa ṛbhur upagamyābhivādya ca
uvāca kasmād ekānte sthīyate bhavatā dvija // ViP_2,16.4

nidāgha uvāca:

bho vipra janasaṃmardo mahān eṣa nareśvare
pravivikṣau puraṃ ramyaṃ tenātra sthīyate mayā // ViP_2,16.5

ṛbhur uvāca:

narādhipo 'tra katamaḥ katamaś cetaro janaḥ
kathyatāṃ me dvijaśreṣṭha tvam abhijño mato mama // ViP_2,16.6

nidāgha uvāca:

yo 'yaṃ gajendram unmattam adriśṛṅgasamucchritam
adhirūḍho narendro 'yaṃ parilokas tathetaraḥ // ViP_2,16.7

ṛbhur uvāca:

etau hi gajarājānau yugapad darśitau mama
bhavatā na viśeṣeṇa pṛthakcihnopalakṣaṇau // ViP_2,16.8

tat kathyatāṃ mahābhāga viśeṣo bhavatānayoḥ
jñātum icchāmy ahaṃ ko 'tra gajaḥ ko vā narādhipaḥ // ViP_2,16.9

nidāgha uvāca:

gajo yo 'yam adho brahmann upary asyaiva bhūpatiḥ
vāhyavāhakasaṃbandhaṃ ko na jānāti vai dvija // ViP_2,16.10

ṛbhur uvāca:

jānāmy ahaṃ yathā brahmaṃs tathā mām avabodhaya
adhaḥśabdanigadyaṃ kiṃ kiṃ cordhvam abhidhīyate // ViP_2,16.11

brāhmaṇa uvāca:

ity uktaḥ sahasāruhya nidāghaḥ prāha tam ṛbhum
śrūyatāṃ kathayāmy eṣa yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi // ViP_2,16.12

upary ahaṃ yathā rājā tvam adhaḥ kuñjaro yathā
avabodhāya te brahman dṛṣṭānto darśito mayā // ViP_2,16.13

ṛbhur uvāca:

tvaṃ rājeva dvijaśreṣṭha sthito 'haṃ gajavad yadi
tad eva tvaṃ mamācakṣva katamas tvam ahaṃ tathā // ViP_2,16.14

brāhmaṇa uvāca:

ity uktaḥ satvaras tasya pragṛhya caraṇāv ubhau
nidāghaḥ prāha bhagavān ācāryas tvam ṛbhur dhruvam // ViP_2,16.15

nānyasyādvaitasaṃskārasaṃskṛtaṃ mānasaṃ tathā
yathācāryasya tena tvāṃ manye prāptam ahaṃ gurum // ViP_2,16.16

ṛbhur uvāca:

tavopadeśadānāya pūrvaśuśrūṣaṇādṛtaḥ
gurus te 'ham ṛbhur nāmnā nidāgha samupāgataḥ // ViP_2,16.17

tad etad upadiṣṭaṃ te saṃkṣepeṇa mahāmate
paramārthasārabhūtaṃ yad advaitam aśeṣataḥ // ViP_2,16.18

brāhmaṇa uvāca:

evam uktvā yayau vidvān nidāghaṃ sa ṛbhur guruḥ
nidāgho 'py upadeśena tenādvaitaparo 'bhavat // ViP_2,16.19

sarvabhūtāny abhedena dadṛśe sa tadātmanaḥ
tathā brahma tato muktim avāpa paramāṃ dvijaḥ // ViP_2,16.20

tathā tvam api dharmajña tulyātmaripubāndhavaḥ
bhava sarvagataṃ jānann ātmānam avanīpate // ViP_2,16.21

sitanīlādibhedena yathaikaṃ dṛśyate nabhaḥ
bhrāntadṛṣṭibhir ātmāpi tathaikaḥ san pṛthak pṛthak // ViP_2,16.22

ekaḥ samastaṃ yad ihāsti kiṃcit tad acyuto vāsti paraṃ tato 'nyat
so 'haṃ sa ca tvaṃ sa ca sarvam etad ātmasvarūpaṃ tyaja bhedamoham // ViP_2,16.23

parāśara uvāca:

itīritas tena sa rājavaryas tatyāja bhedaṃ paramārthadṛṣṭiḥ
sa cāpi jātismaraṇāptabodhas tatraiva janmany apavargam āpa // ViP_2,16.24

iti bharatanarendrasāravṛttaṃ kathayati yaś ca śṛṇoti bhaktiyuktaḥ
sa vimalamatir eti nātmamohaṃ bhavati ca saṃsaraṇeṣu muktiyogyaḥ // ViP_2,16.25

[[iti śrīviṣṇupurāṇe dvitīye 'ṃśe ṣoḍaśo 'dhyāyaḥ ]]

maitreya uvāca:

kathitā guruṇā samyag bhūsamudrādisaṃsthitiḥ
sūryādīnāṃ ca saṃsthānaṃ jyotiṣām api vistarāt // ViP_3,1.1

devādīnāṃ tathā sṛṣṭir ṛṣīṇāṃ cāpi varṇitā
cāturvarṇyasya cotpattis tiryagyonigatasya ca // ViP_3,1.2

dhruvaprahlādacaritaṃ vistarāc ca tvayoditam
manvantarāṇy aśeṣāṇi śrotum icchāmy anukramāt // ViP_3,1.3

manvantarādhipāṃś caiva śakradevapurogamān
bhavatā kathitān etāñ śrotum icchāmy ahaṃ guro // ViP_3,1.4

parāśara uvāca:

atītānāgatānīha yāni manvantarāṇi vai
tāny ahaṃ bhavate samyak kathayāmi yathākramam // ViP_3,1.5

svāyaṃbhuvo manuḥ pūrvaṃ manuḥ svārociṣas tathā
uttamas tāmasaś caiva raivataś cākṣuṣas tathā // ViP_3,1.6

ṣaḍ ete manavo 'tītāḥ sāmprataṃ tu raveḥ sutaḥ
vaivasvato 'yaṃ yasyaitat saptamaṃ vartate 'ntaram // ViP_3,1.7

svāyaṃbhuvaṃ tu kathitaṃ kalpādāv antaraṃ mayā
devās tatrarṣayaś caiva yathāvat kathitā mayā // ViP_3,1.8

ata ūrdhvaṃ pravakṣyāmi manoḥ svārociṣasya tu
manvantarādhipān samyag devarṣīṃs tatsutāṃs tathā // ViP_3,1.9

pārāvatāḥ satuṣitā devāḥ svārociṣe 'ntare
vipaścit tatra devendro maitreyāsīn mahābalaḥ // ViP_3,1.10

ūrjaḥ stambhas tathā prāṇo dattolir ṛṣabhas tathā
niścaraś cārvarīvāṃś ca tatra saptarṣayo 'bhavan // ViP_3,1.11

caitrakiṃpuruṣādyāś ca sutāḥ svārociṣasya tu
dvitīyam etat kathitam antaraṃ śṛṇu cottaram // ViP_3,1.12

tṛtīye 'py antare brahmann uttamo nāma yo manuḥ
suśāntir nāma devendro maitreyābhūt sureśvaraḥ // ViP_3,1.13

sudhāmānas tathā satyāḥ śivāś cāsan pratardanāḥ
vaśavartinaś ca pañcaite gaṇā dvādaśakāḥ smṛtāḥ // ViP_3,1.14

vasiṣṭhatanayās tatra sapta saptarṣayo 'bhavan
ajaḥ paraśudivyādyās tathottamamanoḥ sutāḥ // ViP_3,1.15

tāmasasyāntare devāḥ surūpā harayas tathā
satyāś ca sudhiyaś caiva saptaviṃśatikā gaṇāḥ // ViP_3,1.16

śibir indras tathā cāsīc śatayajñopalakṣaṇaḥ
saptarṣayaś ca ye teṣāṃ tatra nāmāni me śṛṇu // ViP_3,1.17

jyotirdhāmā pṛthuḥ kāvyaś caitro 'gnir vanakas tathā
pīvaraś carṣayo hy ete sapta tatrāpi cāntare // ViP_3,1.18

naraḥ khyātiḥ śāntahayo jānujaṅghādayas tathā
putrās tu tāmasasyāsan rājānaḥ sumahābalāḥ // ViP_3,1.19

pañcame cāpi maitreya raivato nāma nāmataḥ
manur vibhuś ca tatrendro devāṃś caivāntare śṛṇu // ViP_3,1.20

amitābhā bhūtarayā vaikuṇṭhāḥ sasumedhasaḥ
ete devagaṇās tatra caturdaśa caturdaśa // ViP_3,1.21

hiraṇyaromā vedaśrīr ūrdhvabāhus tathāparaḥ
vedabāhuḥ sudhāmā ca parjanyaś ca mahāmuniḥ
ete saptarṣayo vipra tatrāsan raivate 'ntare // ViP_3,1.22

balabandhuḥ susaṃbhāvyaḥ satyakādyāś ca tatsutāḥ
narendrāḥ sumahāvīryā babhūvur munisattama // ViP_3,1.23

svārociṣaś cottamaś ca tāmaso raivatas tathā
priyavratānvayā hy ete catvāro manavaḥ smṛtāḥ // ViP_3,1.24

viṣṇum ārādhya tapasā sa rājarṣiḥ priyavrataḥ
manvantarādhipān etāṃl labdhavān ātmavaṃśajān // ViP_3,1.25

ṣaṣṭhe manvantare cāsīc cākṣuṣākhyas tathā manuḥ
manojavas tathaivendro devān api nibodha me // ViP_3,1.26

āpyāḥ prasūtā bhavyāś ca pṛthugāś ca divaukasaḥ
mahānubhāvā lekhāś ca pañcaite hy aṣṭakā gaṇāḥ // ViP_3,1.27

sumedhā virajāś caiva haviṣmān uttamo madhuḥ
atināmā sahiṣṇuś ca saptāsann iti carṣayaḥ // ViP_3,1.28

ūruḥ pūruḥ śatadyumnapramukhāḥ sumahābalāḥ
cākṣuṣasya manoḥ putrāḥ pṛthivīpatayo 'bhavan // ViP_3,1.29

vivasvataḥ suto vipra śrāddhadevo mahādyutiḥ
manuḥ saṃvartate dhīmān sāmprataṃ saptame 'ntare // ViP_3,1.30

ādityavasurudrādyā devāś cātra mahāmune
puraṃdaras tathaivātra maitreya tridaśeśvaraḥ // ViP_3,1.31

vasiṣṭhaḥ kāśyapo 'thātrir jamadagniḥ sagautamaḥ
viśvāmitrabharadvājau sapta saptarṣayo 'tra tu // ViP_3,1.32

ikṣvākuś ca nṛgaś caiva dhṛṣṭaḥ śaryātir eva ca
nariṣyantaś ca vikhyāto nābhāgo diṣṭa eva ca // ViP_3,1.33

karūṣaś ca pṛṣadhraś ca vasumāṃl lokaviśrutaḥ
manor vaivasvatasyaite nava putrāḥ sudhārmikāḥ // ViP_3,1.34

viṣṇuśaktir anaupamyā sattvodriktā sthitau sthitā
manvantareṣv aśeṣeṣu devatvenādhitiṣṭhati // ViP_3,1.35

aṃśena tasyā jajñe 'sau yajñaḥ svāyaṃbhuve 'ntare
ākūtyāṃ mānaso deva utpannaḥ prathame 'ntare // ViP_3,1.36

tataḥ punaḥ sa vai devaḥ prāpte svārociṣe 'ntare
tuṣitāyāṃ samutpanno hy ajitas tuṣitaiḥ saha // ViP_3,1.37

auttame hy antare cāpi tuṣitas tu punaḥ sa vai
satyāyām abhavat satyaḥ satyaiḥ saha surottamaiḥ // ViP_3,1.38

tāmasasyāntare caiva saṃprāpte punar eva hi
haryāyāṃ haribhiḥ sārdhaṃ harir eva babhūva ha // ViP_3,1.39

raivate 'py antare devaḥ saṃbhūtyāṃ mānaso 'bhavat
saṃbhūto rājasaiḥ sārdhaṃ devair devavaro hariḥ // ViP_3,1.40

cākṣuṣe cāntare devo vaikuṇṭhaḥ puruṣottamaḥ
vikuṇṭhāyām asau jajñe vaikuṇṭhair daivataiḥ saha // ViP_3,1.41

manvantare tu saṃprāpte tathā vaivasvate dvija
vāmanaḥ kaśyapād viṣṇur adityāṃ saṃbabhūva ha // ViP_3,1.42

tribhiḥ kramair imāṃl lokāñ jitvā yena mahātmanā
puraṃdarāya trailokyaṃ dattaṃ nihatakaṇṭakam // ViP_3,1.43

ity etās tanavas tasya sapta manvantareṣu vai
saptasv evābhavan vipra yābhiḥ saṃrakṣitāḥ prajāḥ // ViP_3,1.44

yasmād viṣṭam idaṃ sarvaṃ tasya śaktyā mahātmanaḥ
tasmāt sa procyate viṣṇur viśer dhātoḥ praveśanāt // ViP_3,1.45

sarve ca devā manavaḥ samastāḥ saptarṣayo ye manusūnavaś ca
indraś ca yo yas tridaśeśabhūto viṣṇor aśeṣās tu vibhūtayas tāḥ // ViP_3,1.46

[[iti śrīviṣṇupurāṇe tṛtīyāṃśe prathamo 'dhyāyaḥ ]]

maitreya uvāca:

proktāny etāni bhavatā sapta manvantarāṇi vai
bhaviṣyāṇy api viprarṣe mamākhyātuṃ tvam arhasi // ViP_3,2.1

parāśara uvāca:

sūryasya patnī saṃjñābhūt tanayā viśvakarmaṇaḥ
manur yamo yamī caiva tadapatyāni vai mune // ViP_3,2.2

asahantī tu sā bhartus tejaś chāyāṃ yuyoja vai
bhartuḥ śuśrūṣaṇe 'raṇyaṃ svayaṃ ca tapase yayau // ViP_3,2.3

saṃjñeyam ity athārkaś ca chāyāyām ātmajatrayam
śanaiścaraṃ manuṃ cānyaṃ tapatīṃ cāpy ajījanat // ViP_3,2.4

chāyāsaṃjñā dadau śāpaṃ yamāya kupitā yadā
tadānyeyam asau buddhir ity āsīd yamasūryayoḥ // ViP_3,2.5

tato vivasvān ākhyāte tayaivāraṇyasaṃsthitām
samādhidṛṣṭyā dadṛśe tām aśvāṃ tapasi sthitām // ViP_3,2.6

vājirūpadharaḥ so 'pi tasyāṃ devāv athāśvinau
janayām āsa revantaṃ retaso 'nte ca bhāskaraḥ // ViP_3,2.7

āninye ca punaḥ saṃjñāṃ svasthānaṃ bhagavān raviḥ
tejasaḥ śamanaṃ cāsya viśvakarmā cakāra ha // ViP_3,2.8

bhramam āropya sūryaṃ tu tasya tejoviśātanam
kṛtavān aṣṭamaṃ bhāgaṃ na vyaśātayatāvyayam // ViP_3,2.9

yat sūryād vaiṣṇavaṃ tejaḥ śātitaṃ viśvakarmaṇā
jājvalyamānam apatat tad bhūmau munisattama // ViP_3,2.10

tvaṣṭaiva tejasā tena viṣṇoś cakram akalpayat
triśūlaṃ caiva śarvasya śibikāṃ dhanadasya ca // ViP_3,2.11

śaktiṃ guhasya devānām anyeṣāṃ ca yad āyudham
tat sarvaṃ tejasā tena viśvakarmā vyavardhayat // ViP_3,2.12

chāyāsaṃjñāsuto yo 'sau dvitīyaḥ kathito manuḥ
pūrvajasya savarṇo 'sau sāvarṇis tena kathyate // ViP_3,2.13

tasya manvantaraṃ hy etat sāvarṇikam athāṣṭamam
tac chṛṇuṣva mahābhāga bhaviṣyaṃ kathayāmi te // ViP_3,2.14

sāvarṇis tu manur yo 'sau maitreya bhavitā tataḥ
sutapāś cāmitābhāś ca mukhyāś cāpi tadā surāḥ // ViP_3,2.15

teṣāṃ gaṇas tu devānām ekaiko viṃśakaḥ smṛtaḥ
saptarṣīn api vakṣyāmi bhaviṣyān munisattama // ViP_3,2.16

dīptimān gālavo rāmaḥ kṛpo drauṇis tathāparaḥ
matputraś ca tathā vyāsa ṛśyaśṛṅgaś ca saptamaḥ // ViP_3,2.17

viṣṇuprasādād anaghaḥ pātālāntaragocaraḥ
virocanasutas teṣāṃ balir indro bhaviṣyati // ViP_3,2.18

virajāś cārvarīvaṃś ca nirmohādyās tathāpare
sāvarṇes tu manoḥ putrā bhaviṣyanti nareśvarāḥ // ViP_3,2.19

navamo dakṣasāvarṇir maitreya bhavitā manuḥ // ViP_3,2.20

pārā marīcigarbhāś ca sudharmāṇas tathā tridhā
bhaviṣyanti tadā devā ekaiko dvādaśo gaṇaḥ // ViP_3,2.21

teṣām indro mahāvīryo bhaviṣyaty adbhuto dvija // ViP_3,2.22

savano dyutimān bhavyo vasur medhātithis tathā
jyotiṣmān saptamaḥ satyas tatraite ca maharṣayaḥ // ViP_3,2.23

dhṛtaketur dīptiketuḥ pañcahasto nirāmayaḥ
pṛthuśravādyāś ca tathā dakṣasāvarṇikātmajāḥ // ViP_3,2.24

daśamo brahmasāvarṇir bhaviṣyati mune manuḥ
sudhāmāno viruddhāś ca śatasaṃkhyās tathā surāḥ // ViP_3,2.25

teṣām indraś ca bhavitā śāntir nāma mahābalaḥ
saptarṣayo bhaviṣyanti ye tadā tāñ chṛṇuṣva ca // ViP_3,2.26

haviṣmān sukṛtiḥ satyo hy apāṃmūrtis tathāparaḥ
nābhāgo 'pratimaujāś ca satyaketus tathaiva ca // ViP_3,2.27

sukṣetraś cottamaujāś ca bhūriṣeṇādayo daśa
brahmasāvarṇiputrās tu rakṣiṣyanti vasuṃdharām // ViP_3,2.28

ekādaśaś ca bhavitā dharmasāvarṇiko manuḥ // ViP_3,2.29

vihaṃgamāḥ kāmagamā nirmāṇarucayas tathā
gaṇās tv ete tadā mukhyā devānāṃ ca bhaviṣyatām
ekaikas triṃśakas teṣāṃ gaṇaś cendraś ca vai vṛṣaḥ // ViP_3,2.30

niścaraś cāgnitejāś ca vapuṣmān viṣṇur āruṇiḥ
haviṣmān anaghaś caite bhavyāḥ saptarṣayas tathā // ViP_3,2.31

sarvagaḥ sarvadharmā ca devānīkādayas tathā
bhaviṣyanti manos tasya tanayāḥ pṛthivīśvarāḥ // ViP_3,2.32

rudraputras tu sāvarṇir bhavitā dvādaśo manuḥ
ṛtadhāmā ca tatrendro bhavitā śṛṇu me surān // ViP_3,2.33

haritā lohitā devās tathā sumanaso dvija
sukarmāṇaḥ supārāś ca daśakāḥ pañca vai gaṇāḥ // ViP_3,2.34

tapasvī sutapāś caiva tapomūrtis taporatiḥ
tapodhṛtir dyutiś cānyaḥ saptamas tu tapodhanaḥ // ViP_3,2.35

devavān upadevaś ca devaśreṣṭhādayas tathā
manos tasya mahāvīryā bhaviṣyanti sutā nṛpāḥ // ViP_3,2.36

trayodaśo raucyanāmā bhaviṣyati mune manuḥ // ViP_3,2.37

sutrāmāṇaḥ sukarmāṇaḥ sudharmāṇas tathā surāḥ
trayas triṃśadvibhedās te devānāṃ ye tu vai gaṇāḥ // ViP_3,2.38

divaspatir mahāvīryas teṣām indro bhaviṣyati // ViP_3,2.39

nirmohas tattvadarśī ca niṣprakampo nirutsukaḥ
dhṛtimān avyayaś cānyaḥ saptamaḥ sutapā muniḥ
saptarṣayas tv ime tasya putrān api nibodha me // ViP_3,2.40

citrasenavicitrādyā bhaviṣyanti mahīkṣitaḥ // ViP_3,2.41

bhautyaś caturdaśaś cātra maitreya bhavitā manuḥ
śucir indraḥ suragaṇās tatra pañca śṛṇuṣva tān // ViP_3,2.42

cākṣuṣāś ca pavitrāś ca kaniṣṭhā bhrājirās tathā
vācāvṛddhāś ca vai devāḥ saptarṣīn api me śṛṇu // ViP_3,2.43

agnibāhuḥ śuciḥ śukro māgadho 'gnīdhra eva ca
yuktas tathā jitaś cānyo manuputrān ataḥ śṛṇu // ViP_3,2.44

ūrugambhīrabudhnādyā manos tasya sutā nṛpāḥ
kathitā muniśārdūla pālayiṣyanti ye mahīm // ViP_3,2.45

caturyugānte vedānāṃ jāyate kila viplavaḥ
pravartayanti tān etya bhuvi saptarṣayo divaḥ // ViP_3,2.46

kṛte kṛte smṛter vipra praṇetā jāyate manuḥ
devā yajñabhujas te tu yāvan manvantaraṃ tu tat // ViP_3,2.47

bhavanti ye manoḥ putrā yāvan manvantaraṃ tu taiḥ
tadanvayodbhavaiś caiva tāvad bhūḥ paripālyate // ViP_3,2.48

manuḥ saptarṣayo devā bhūpālāś ca manoḥ sutāḥ
manvantare bhavanty ete śakraś caivādhikāriṇaḥ // ViP_3,2.49

caturdaśabhir etais tu gatair manvantarair dvija
sahasrayugaparyantaḥ kalpo niḥśeṣa ucyate // ViP_3,2.50

tāvatpramāṇā ca niśā tato bhavati sattama
brahmarūpadharaḥ śete śeṣāhāv ambusaṃplave // ViP_3,2.51

trailokyam akhilaṃ grastvā bhagavān ādikṛd vibhuḥ
svamāyāsaṃsthito vipra sarvabhūto janārdanaḥ // ViP_3,2.52

tataḥ prabuddho bhagavān yathā pūrvaṃ tathā punaḥ
sṛṣṭiṃ karoty avyayātmā kalpe kalpe rajoguṇaḥ // ViP_3,2.53

manavo bhūbhujaḥ sendrā devāḥ saptarṣayas tathā
sāttviko 'ṃśaḥ sthitikaro jagato dvijasattama // ViP_3,2.54

caturyuge 'py asau viṣṇuḥ sthitivyāpāralakṣaṇaḥ
yugavyavasthāṃ kurute yathā maitreya tac chṛṇu // ViP_3,2.55

kṛte yuge paraṃ jñānaṃ kapilādisvarūpadhṛk
dadāti sarvabhūtātmā sarvabhūtahite rataḥ // ViP_3,2.56

cakravartisvarūpeṇa tretāyām api sa prabhuḥ
duṣṭānāṃ nigrahaṃ kurvan paripāti jagattrayam // ViP_3,2.57

vedam ekaṃ caturbhedaṃ kṛtvā śākhāśatair vibhuḥ
karoti bahulaṃ bhūyo vedavyāsasvarūpadhṛk // ViP_3,2.58

vedāṃs tu dvāpare vyasya kaler ante punar hariḥ
kalkisvarūpī durvṛttān mārge sthāpayati prabhuḥ // ViP_3,2.59

evam eṣa jagat sarvaṃ paripāti karoti ca
hanti cānteṣv anantātmā nāsty asmād vyatireki yat // ViP_3,2.60

bhūtaṃ bhavyaṃ bhaviṣyaṃ ca sarvabhūtān mahātmanaḥ
tad atrānyatra vā vipra sadbhāvaḥ kathitas tava // ViP_3,2.61

manvantarāṇy aśeṣāṇi kathitāni mayā tava
manvantarādhipāṃś caiva kim anyat kathayāmi te // ViP_3,2.62

[[iti śrīviṣṇupurāṇe tṛtīyāṃśe dvitīyo 'dhyāyaḥ ]]

maitreya uvāca:

jñātam etan mayā tvatto yathā sarvam idaṃ jagat
viṣṇur viṣṇau viṣṇutaś ca na paraṃ vidyate tataḥ // ViP_3,3.1

etat tu śrotum icchāmi vyastā vedā mahātmanā
vedavyāsasvarūpeṇa yathā tena yuge yuge // ViP_3,3.2

yasmin yasmin yuge vyāso yo ya āsīn mahāmune
taṃ tam ācakṣva bhagavañ śākhābhedāṃś ca me vada // ViP_3,3.3

parāśara uvāca:

vedadrumasya maitreya śākhābhedaiḥ sahasraśaḥ
na śakyo vistaro vaktuṃ saṃkṣepeṇa śṛṇuṣva tam // ViP_3,3.4

dvāpare dvāpare viṣṇur vyāsarūpī mahāmune
vedam ekaṃ sa bahudhā kurute jagato hitaḥ // ViP_3,3.5

vīryaṃ tejo balaṃ cālpaṃ manuṣyāṇām avekṣya ca
hitāya sarvabhūtānāṃ vedabhedān karoti saḥ // ViP_3,3.6

yayā sa kurute tanvā vedam ekaṃ pṛthak prabhuḥ
vedavyāsābhidhānā tu sā mūrtir madhuvidviṣaḥ // ViP_3,3.7

yasmin manvantare ye ye vyāsās tāṃs tān nibodha me
yathā ca bhedaḥ śākhānāṃ vyāsena kriyate mune // ViP_3,3.8

aṣṭāviṃśatikṛtvo vai vedo vyasto maharṣibhiḥ
vaivasvate 'ntare tasmin dvāpareṣu punaḥ punaḥ // ViP_3,3.9

vedavyāsā vyatītā ye aṣṭāviṃśati sattama
caturdhā yaiḥ kṛto vedo dvāpareṣu punaḥ punaḥ // ViP_3,3.10

dvāpare prathame vyastāḥ svayaṃ vedāḥ svayaṃbhuvā
dvitīye dvāpare caiva vedavyāsaḥ prajāpatiḥ // ViP_3,3.11

tṛtīye cośanā vyāsaś caturthe ca bṛhaspatiḥ
savitā pañcame vyāso mṛtyuḥ ṣaṣṭhe smṛtaḥ prabhuḥ // ViP_3,3.12

saptame ca tathaivendro vasiṣṭhaś cāṣṭame smṛtaḥ
sārasvataś ca navame tridhāmā daśame smṛtaḥ // ViP_3,3.13

ekādaśe tu trivṛṣā bhāradvājas tataḥ param
trayodaśe cāntarikṣo varṇī cāpi caturdaśe // ViP_3,3.14

trayyāruṇaḥ pañcadaśe ṣoḍaśe tu dhanaṃjayaḥ
kratuṃjayaḥ saptadaśe ṛṇajyo 'ṣṭādaśe smṛtaḥ // ViP_3,3.15

tato vyāso bharadvājo bharadvājāt tu gautamaḥ
gautamād uttamo vyāso haryātmā yo 'bhidhīyate // ViP_3,3.16

atha haryātmano venaḥ smṛto vājaśravās tu yaḥ
somaḥ śuṣmāyaṇas tasmāt tṛṇabindur iti smṛtaḥ // ViP_3,3.17

ṛkṣo 'bhūd bhārgavas tasmād vālmīkir yo 'bhidhīyate
tasmād asmatpitā śaktir vyāsas tasmād ahaṃ mune // ViP_3,3.18

jātukarṇo 'bhavan mattaḥ kṛṣṇadvaipāyanas tataḥ
aṣṭāviṃśatir ity ete vedavyāsāḥ purātanāḥ // ViP_3,3.19

eko vedaś caturdhā tu yaiḥ kṛto dvāparādiṣu // ViP_3,3.20

bhaviṣye dvāpare cāpi drauṇir vyāso bhaviṣyati
vyatīte mama putre 'smin kṛṣṇadvaipāyane munau // ViP_3,3.21

dhruvam ekākṣaraṃ brahma om ity evaṃ vyavasthitam
bṛhatvād bṛṃhaṇatvāc ca tad brahmety abhidhīyate // ViP_3,3.22

praṇavāvasthitaṃ nityaṃ bhūr bhuvaḥ svar itīryate
ṛgyajuḥsāmātharvāṇaṃ yat tasmai brahmaṇe namaḥ // ViP_3,3.23

jagataḥ pralayotpattau yat tat kāraṇasaṃjñitam
mahataḥ paramaṃ guhyaṃ tasmai subrahmaṇe namaḥ // ViP_3,3.24

agādhāpāram akṣayyaṃ jagatsaṃmohanālayam
saṃprakāśapravṛttibhyāṃ puruṣārthaprayojanam // ViP_3,3.25

sāṃkhyajñānavatāṃ niṣṭhā gatiḥ śamadamātmanām
yat tad avyaktam amṛtaṃ pravṛttir brahma śāśvatam // ViP_3,3.26

pradhānam ātmayoniś ca guhāsattvaṃ ca śabdyate
avibhāgaṃ tathā śukram akṣaraṃ bahudhātmakam // ViP_3,3.27

paramabrahmaṇe tasmai nityam eva namo namaḥ
yad rūpaṃ vāsudevasya paramātmasvarūpiṇaḥ // ViP_3,3.28

etad brahma tridhābhedam abhedam api sa prabhuḥ
sarvabhūteṣv abhedo 'sau bhidyate bhinnabuddhibhiḥ // ViP_3,3.29

sa ṛṅmayaḥ sāmamayaḥ sarvātmā sa yajurmayaḥ
ṛgyajuḥsāmasārātmā sa evātmā śarīriṇām // ViP_3,3.30

sa bhidyate vedamayaḥ sa vedaṃ karoti bhedair bahubhiḥ saśākham
śākhāpraṇetā sa samastaśākhā jñānasvarūpo bhagavān anantaḥ // ViP_3,3.31

[[iti śrīviṣṇupurāṇe tṛtīyāṃśe tṛtīyo 'dhyāyaḥ ]]

parāśara uvāca:

ādyo vedaś catuṣpādaḥ śatasāhasrasaṃmitaḥ
tato daśaguṇaḥ kṛtsno yajño 'yaṃ sarvakāmadhuk // ViP_3,4.1

tato 'tra matsuto vyāso 'ṣṭāviṃśatitame 'ntare
vedam ekaṃ catuṣpādaṃ caturdhā vyabhajat prabhuḥ // ViP_3,4.2

yathā tu tena vai vyastā vedavyāsena dhīmatā
vedās tathā samastais tair vyastā vyāsais tathā mayā // ViP_3,4.3

tad anenaiva vedānāṃ śākhābhedān dvijottama
caturyugeṣu racitān samasteṣv avadhāraya // ViP_3,4.4

kṛṣṇadvaipāyanaṃ vyāsaṃ viddhi nārāyaṇaṃ prabhum
ko 'nyo hi bhuvi maitreya mahābhāratakṛd bhavet // ViP_3,4.5

tena vyastā yathā vedā matputreṇa mahātmanā
dvāpare hy atra maitreya tan me śṛṇu yathārthataḥ // ViP_3,4.6

brahmaṇā codito vyāso vedān vyastuṃ pracakrame
atha śiṣyān sa jagrāha caturo vedapāragān // ViP_3,4.7

ṛgvedaśrāvakaṃ pailaṃ jagrāha sa mahāmuniḥ
vaiśampāyananāmānaṃ yajurvedasya cāgrahīt // ViP_3,4.8

jaiminiṃ sāmavedasya tathaivātharvavedavit
sumantus tasya śiṣyo 'bhūd vedavyāsasya dhīmataḥ // ViP_3,4.9

romaharṣaṇanāmānaṃ mahābuddhiṃ mahāmuniḥ
sūtaṃ jagrāha śiṣyaṃ sa itihāsapurāṇayoḥ // ViP_3,4.10

Ś2,D7,G3 ins.:

ārṣādi bahudhā sthānaṃ devarṣiracitāśrayam // ViP_3,4.10*2:1

itihāsam iti proktaṃ sthaviṣṭhādbhutakarmayuk // ViP_3,4.10*2:2

eka āsīd yajurvedas taṃ caturdhā vyakalpayat
cāturhotram abhūd yasmiṃs tena yajñam athākarot // ViP_3,4.11

ādhvaryavaṃ yajurbhis tu ṛgbhir hotraṃ tathā muniḥ
audgātraṃ sāmabhiś cakre brahmatvaṃ cāpy atharvabhiḥ // ViP_3,4.12

tataḥ sa ṛca uddhṛtya ṛgvedaṃ kṛtavān muniḥ
yajūṃṣi ca yajurvedaṃ sāmavedaṃ ca sāmabhiḥ // ViP_3,4.13

rājñas tv atharvavedena sarvakarmāṇi sa prabhuḥ
kārayām āsa maitreya brahmatvaṃ ca yathāsthitiḥ // ViP_3,4.14

so 'yam eko mahāvedatarus tena pṛthakkṛtaḥ
caturdhā tu tato jātaṃ vedapādapakānanam // ViP_3,4.15

bibheda prathamaṃ vipra paila ṛgvedapādapam
indrapramataye prādād bāṣkalāya ca saṃhite // ViP_3,4.16

caturdhā sa bibhedātha bāṣkalo nijasaṃhitām
baudhyādibhyo dadau tās tu śiṣyebhyaḥ sa mahāmatiḥ // ViP_3,4.17

baudhyāgnimāṭharau tadvad yājñavalkyaparāśarau
pratiśākhās tu śākhāyās tasyās te jagṛhur mune // ViP_3,4.18

indrapramatir ekāṃ tu saṃhitāṃ svasutaṃ tataḥ
māṇḍukeyaṃ mahātmānaṃ maitreyādhyāpayat tadā // ViP_3,4.19

tasya śiṣyapraśiṣyebhyaḥ putraśiṣyān kramād yayau // ViP_3,4.20

vedamitras tu śākalyaḥ saṃhitāṃ tām adhītavān
cakāra saṃhitāḥ pañca śiṣyebhyaḥ pradadau ca tāḥ // ViP_3,4.21

tasya śiṣyās tu ye pañca teṣāṃ nāmāni me śṛṇu
mudgalo gālavaś caiva vātsyaḥ śālīya eva ca
śiśiraḥ pañcamaś cāsīt maitreya sumahāmuniḥ // ViP_3,4.22

D3,T1.3,G3 ins.:

etāni pañcanāmāni saṃhitāyāḥ samāśritāḥ // ViP_3,4.22*3

saṃhitātritayaṃ cakre śākapūṇir athetaraḥ
niruktam akarot tadvac caturthaṃ munisattama // ViP_3,4.23

krauñco vaitālakis tadvad balākaś ca mahāmuniḥ
niruktaś ca caturtho 'bhūd vedavedāṅgapāragaḥ // ViP_3,4.24

ity etāḥ pratiśākhābhyo 'py anuśākhā dvijottama
bāṣkalaś cāparās tisraḥ saṃhitāḥ kṛtavān dvija
śiṣyaḥ kālāyanir gārgyas tṛtīyaś ca tathā javaḥ // ViP_3,4.25

ity ete bahvṛcāḥ proktāḥ saṃhitā yaiḥ pravartitāḥ // ViP_3,4.26

[[iti śrīviṣṇupurāṇe tṛtīyāṃśe caturtho 'dhyāyaḥ ]]

parāśara uvāca:

yajurvedataroḥ śākhāḥ saptaviṃśan mahāmatiḥ
vaiśampāyananāmāsau vyāsaśiṣyaś cakāra vai // ViP_3,5.1

śiṣyebhyaḥ pradadau tāś ca jagṛhus te 'py anukramāt // ViP_3,5.2

yājñavalkyas tu tasyābhūd brahmarātasuto dvija
śiṣyaḥ paramadharmajño guruvṛttiparaḥ sadā // ViP_3,5.3

ṛṣir yo 'dya mahāmerau samājenāgamiṣyati
tasya vai saptarātrāt tu brahmahatyā bhaviṣyati // ViP_3,5.4

pūrvam evaṃ munigaṇaiḥ samayo 'bhūt kṛto dvija
vaiśampāyana ekas tu taṃ vyatikrāntavāṃs tadā // ViP_3,5.5

svasrīyaṃ bālakaṃ so 'tha padā spṛṣṭam aghātayat // ViP_3,5.6

śiṣyān āha ca bhoḥ śiṣyā brahmahatyāpahaṃ vratam
caradhvaṃ matkṛte sarve na vicāryam idaṃ tathā // ViP_3,5.7

athāha yājñavalkyas taṃ kim ebhir bhagavan dvijaiḥ
kleśitair alpatejobhiś cariṣye 'ham idaṃ vratam // ViP_3,5.8

tataḥ kruddho guruḥ prāha yājñavalkyaṃ mahāmatiḥ
mucyatāṃ yat tvayādhītaṃ matto viprāvamānaka // ViP_3,5.9

nistejaso vadasy etān yas tvaṃ brāhmaṇapuṃgavān
tena śiṣyeṇa nārtho 'sti mamājñābhaṅgakāriṇā // ViP_3,5.10

yājñavalkyas tataḥ prāha bhaktyaitat te mayoditam
mamāpy alaṃ tvayādhītaṃ yan mayā tad idaṃ dvija // ViP_3,5.11

parāśara uvāca:

ity uktvā rudhirāktāni sarūpāṇi yajūṃṣi saḥ
chardayitvā dadau tasmai yayau ca svecchayā muniḥ // ViP_3,5.12

yajūṃṣy atha visṛṣṭāni yājñavalkyena vai dvija
jagṛhus tittirībhūtvā taittirīyās tu te tataḥ // ViP_3,5.13

brahmahatyā vrataṃ cīrṇaṃ guruṇā coditais tu yaiḥ
carakādhvaryavas te tu caraṇān munisattama // ViP_3,5.14

yājñavalkyo 'pi maitreya prāṇāyāmaparāyaṇaḥ
tuṣṭāva praṇataḥ sūryaṃ yajūṃṣy abhilaṣaṃs tataḥ // ViP_3,5.15

yājñavalkya uvāca:

namaḥ savitre dvārāya mukter amitatejase
ṛgyajuḥsāmabhūtāya trayīdhāmavate namaḥ // ViP_3,5.16

namo 'gnīṣomabhūtāya jagataḥ kāraṇātmane
bhāskarāya paraṃ tejaḥ sauṣumṇam uru bibhrate // ViP_3,5.17

kalākāṣṭhānimeṣādikālajñānātmane namaḥ
dhyeyāya viṣṇurūpāya paramākṣararūpiṇe // ViP_3,5.18

bibharti yaḥ suragaṇān āpyāyenduṃ svaraśmibhiḥ
svadhāmṛtena ca pitṝṃs tasmai tṛptyātmane namaḥ // ViP_3,5.19

Ś,D2.7 ins.:

namo 'gnīsomabhūtāya sarvasiddhikarāya ca // ViP_3,5.19*4

himāmbugharmavṛṣṭīnāṃ kartā bhartā ca yaḥ prabhuḥ
tasmai trikālabhūtāya namaḥ sūryāya vedhase // ViP_3,5.20

apahanti tamo yaś ca jagato 'sya jagatpatiḥ
sattvadhāmadharo devo namas tasmai vivasvate // ViP_3,5.21

satkarmayogyo na jano naivāpaḥ śaucakāraṇam
yasminn anudite tasmai namo devāya bhāsvate // ViP_3,5.22

spṛṣṭo yadaṃśubhir lokaḥ kriyāyogyo 'bhijāyate
pavitratākāraṇāya tasmai śuddhātmane namaḥ // ViP_3,5.23

namaḥ savitre sūryāya bhāskarāya vivasvate
ādityāyādibhūtāya devādīnāṃ namo namaḥ // ViP_3,5.24

hiraṇmayaṃ rathaṃ yasya ketavo 'mṛtadhāriṇaḥ
vahanti bhuvanālokacakṣuṣas taṃ namāmy aham // ViP_3,5.25

parāśara uvāca:

ity evamādibhis tena stūyamānaḥ stavai raviḥ
vājirūpadharaḥ prāha vrīyatām iti vāñchitam // ViP_3,5.26

yājñavalkyas tadā prāha praṇipatya divākaram
yajūṃṣi tāni me dehi yāni santi na me gurau // ViP_3,5.27

parāśara uvāca:

evam ukto dadau tasmai yajūṃṣi bhagavān raviḥ
ayātayāmasaṃjñāni yāni vetti na tadguruḥ // ViP_3,5.28

yajūṃṣi yair adhītāni tāni viprair dvijottama
vājinas te samākhyātāḥ sūryo 'śvaḥ so 'bhavad yataḥ // ViP_3,5.29

śākhābhedās tu teṣāṃ vai daśa pañca ca vājinām
kaṇvādyāḥ sumahābhāgā yājñavalkyapravartitāḥ // ViP_3,5.30

[[iti śrīviṣṇupurāṇe tṛtīyāṃśe pañcamo 'dhyāyaḥ ]]

parāśara uvāca:

sāmavedataroḥ śākhā vyāsaśiṣyaḥ sa jaiminiḥ
krameṇa yena maitreya bibheda śṛṇu tan mama // ViP_3,6.1

Ś,D7 ins.:

ṛgyajuḥśākhiśākho 'yaṃ śākhāsaṃkhyyā prapañcitā // ViP_3,6.1*5:1

sāmātharvapurāṇoktaṃ śākhāsaṃjñātha kathyate // ViP_3,6.1*5:2

sumantus tasya putro 'bhūt sukarmāsyāpy abhūt sutaḥ
adhītavantāv ekaikāṃ saṃhitāṃ tau mahāmunī // ViP_3,6.2

sāhasraṃ saṃhitābhedaṃ sukarmā tatsutas tataḥ
cakāra taṃ ca tacchiṣyau jagṛhāte mahāvratau // ViP_3,6.3

Ś2,D7 ins.:

putram adhyāpayām āsa sumantum atha jaiminiḥ // ViP_3,6.3*6:1

sumantuś capi sumulaṃ putram adhyāpayan muniḥ // ViP_3,6.3*6:2

hiraṇyanābhaḥ kausalyaḥ pauṣpiñjiś ca dvijottama
udīcyāḥ sāmagāḥ śiṣyās tasya pañcadaśa smṛtāḥ // ViP_3,6.4

hiraṇyanābhāt tāvatyaḥ saṃhitā yair dvijottamaiḥ
gṛhītās te 'pi cocyante paṇḍitaiḥ prācyasāmagāḥ // ViP_3,6.5

lokākṣiḥ kuthumiś caiva kuṣīdī lāṅgalis tathā
pauṣpiñjiśiṣyās tadbhedaiḥ saṃhitā bahulīkṛtāḥ // ViP_3,6.6

hiraṇyanābhaśiṣyaś ca caturviṃśatisaṃhitāḥ
provāca kṛtināmāsau śiṣyebhyaḥ sumahāmatiḥ // ViP_3,6.7

taiś cāpi sāmavedo 'sau śākhābhir bahulīkṛtaḥ
atharvaṇām atho vakṣye saṃhitānāṃ samuccayam
atharvavedaṃ sa muniḥ sumantur amitadyutiḥ // ViP_3,6.8

śiṣyam adhyāpayām āsa kabandhaṃ so 'pi taṃ dvidhā
kṛtvā tu devadarśāya tathā pathyāya dattavān // ViP_3,6.9

devadarśasya śiṣyās tu maudgo brahmabalis tathā
śaulkāyaniḥ pippalādas tathānyo munisattama // ViP_3,6.10

pathyasyāpi trayaḥ śiṣyāḥ kṛtā yair dvija saṃhitāḥ
jājaliḥ kumudādiś ca tṛtīyaḥ śaunako dvija // ViP_3,6.11

śaunakas tu dvidhā kṛtvā dadāv ekāṃ tu babhrave
dvitīyāṃ saṃhitāṃ prādāt saindhavāya ca saṃjñine // ViP_3,6.12

saindhavān muñjakeśaś ca 'bhinad vedaṃ dvidhā punaḥ
nakṣatrakalpo vedānāṃ saṃhitānāṃ tathaiva ca // ViP_3,6.13

caturthaḥ syād āṅgirasaḥ śāntikalpaś ca pañcamaḥ
śreṣṭhās tv atharvaṇām ete saṃhitānāṃ vikalpakāḥ // ViP_3,6.14

ākhyānaiś cāpy upākhyānair gāthābhiḥ kalpaśuddhibhiḥ
purāṇasaṃhitāṃ cakre purāṇārthaviśāradaḥ // ViP_3,6.15

Ś2,D7 ins.:

svayaṃ dṛṣṭvārthakathanaṃ prāhur ākhyānakaṃ budhāḥ // ViP_3,6.15*7:1

śrutasyārthasya kathanam upākhyānaṃ pracakṣate // ViP_3,6.15*7:2

prakhyāto vyāsaśiṣyo 'bhūt sūto vai romaharṣaṇaḥ
purāṇasaṃhitāṃ tasmai dadau vyāso mahāmuniḥ // ViP_3,6.16

sumatiś cāgnivarcāś ca mitrāyuḥ śāṃśapāyanaḥ
akṛtavraṇo 'tha sāvarṇiḥ ṣaṭ śiṣyās tasya cābhavan // ViP_3,6.17

kāśyapaḥ saṃhitākartā sāvarṇiḥ śāṃśapāyanaḥ
romaharṣaṇikā cānyā tisṝṇāṃ mūlasaṃhitā // ViP_3,6.18

catuṣṭayenāpy etena saṃhitānām idaṃ mune // ViP_3,6.19

ādyaṃ sarvapurāṇānāṃ purāṇaṃ brāhmam ucyate
aṣṭādaśa purāṇāni purāṇajñāḥ pracakṣate // ViP_3,6.20

brāhmaṃ pādmaṃ vaiṣṇavaṃ ca śaivaṃ bhāgavataṃ tathā
tathānyaṃ nāradīyaṃ ca mārkaṇḍeyaṃ ca saptamam // ViP_3,6.21

āgneyam aṣṭamaṃ caiva bhaviṣyaṃ navamaṃ tathā
daśamaṃ brahmavaivartaṃ laiṅgam ekādaśaṃ smṛtam // ViP_3,6.22

vārāhaṃ dvādaśaṃ caiva skāndaṃ cātra trayodaśam
caturdaśaṃ vāmanaṃ ca kaurmaṃ pañcadaśaṃ smṛtam
mātsyaṃ ca gāruḍaṃ caiva brahmāṇḍaṃ ca tataḥ param // ViP_3,6.23

D3,M0, ed. Veṅk. ins.:

mahāpurāṇāny etāni hy aṣṭādaśa mahāmune // ViP_3,6.23*8:1

tathā copapurāṇāni munibhiḥ kathitāni ca // ViP_3,6.23*8:2

sargaś ca pratisargaś ca vaṃśo manvantarāṇi ca
sarveṣv eteṣu kathyante vaṃśānucaritaṃ ca yat // ViP_3,6.24

yad etat tava maitreya purāṇaṃ kathyate mayā
etad vaiṣṇavasaṃjñaṃ vai pādmasya samanantaram // ViP_3,6.25

sarge ca pratisarge ca vaṃśamanvantarādiṣu
kathyate bhagavān viṣṇur aśeṣeṣv eva sattama // ViP_3,6.26

aṅgāni caturo vedā mīmāṃsā nyāyavistaraḥ
purāṇaṃ dharmaśāstraṃ ca vidyā hy etāś caturdaśa // ViP_3,6.27

āyurvedo dhanurvedo gāndharvaś caiva te trayaḥ
arthaśāstraṃ caturthaṃ tu vidyā hy aṣṭādaśaiva tāḥ // ViP_3,6.28

jñeyā brahmarṣayaḥ pūrvaṃ tebhyo devarṣayaḥ punaḥ
rājarṣayaḥ punas tebhya ṛṣiprakṛtayas trayaḥ // ViP_3,6.29

iti śākhāḥ samākhyātāḥ śākhābhedās tathaiva ca
kartāraś caiva śākhānāṃ bhedahetus tathoditaḥ // ViP_3,6.30

sarvamanvantareṣv evaṃ śākhābhedāḥ samāḥ smṛtāḥ // ViP_3,6.31

prājāpatyā śrutir nityā tadvikalpās tv ime dvija // ViP_3,6.32

etat tavoditaṃ sarvaṃ yat pṛṣṭo 'ham iha tvayā
maitreya vedasaṃbaddhaṃ kim anyat kathayāmi te // ViP_3,6.33

[[iti śrīviṣṇupurāṇe tṛtīyāṃśe ṣaṣṭho 'dhyāyaḥ ]]

maitreya uvāca:

yathāvat kathitaṃ sarvaṃ yat pṛṣṭo 'si mayā guro
śrotum icchāmy ahaṃ tv ekaṃ tad bhavān prabravītu me // ViP_3,7.1

Ś2 ins.:

vedarāśir apāro 'sāv uktaḥ śākhāvibhāgataḥ // ViP_3,7.1*9:1

xxxx paro dharmo varṇādīnām athocyate // ViP_3,7.1*9:2

saptadvīpāni pātālavīthyaś ca sumahāmune
sapta lokāś ca ye 'ntaḥsthā brahmāṇḍasyāsya sarvataḥ // ViP_3,7.2

sthūlaiḥ sūkṣmais tathāsūkṣmaiḥ sūkṣmāt sūkṣmatarais tathā
sthūlaiḥ sthūlataraiś caitat sarvaṃ prāṇibhir āvṛtam // ViP_3,7.3

aṅgulasyāṣṭabhāgo 'pi na so 'sti munisattama
na santi prāṇino yatra karmabandhanibandhanāḥ // ViP_3,7.4

sarve caite vaśaṃ yānti yamasya bhagavan kila
āyuṣo 'nte tato yānti yātanās tatpracoditāḥ // ViP_3,7.5

yātanābhyaḥ paribhraṣṭā devādyāsv atha yoniṣu
jantavaḥ parivartante śāstrāṇām eṣa nirṇayaḥ // ViP_3,7.6

so 'ham icchāmi tac chrotuṃ yamasya vaśavartinaḥ
na bhavanti narā yena tat karma kathayāmalam // ViP_3,7.7

parāśara uvāca:

ayam eva mune praśno nakulena mahātmanā
pṛṣṭaḥ pitāmahaḥ prāha bhīṣmo yat tac chṛṇuṣva me // ViP_3,7.8

bhīṣma uvāca:

purā mamāgato vatsa sakhā kāliṅgako dvijaḥ
mām uvāca sa pṛṣṭo vai mayā jātismaro muniḥ // ViP_3,7.9

tenākhyātam idaṃ cedam itthaṃ caitad bhaviṣyati
tathā ca tad abhūd vatsa yathoktaṃ tena dhīmatā // ViP_3,7.10

sa pṛṣṭaś ca mayā bhūyaḥ śraddadhānena vai dvijaḥ
yad yad āha na tad dṛṣṭam anyathā hi mayā kvacit // ViP_3,7.11

ekadā tu mayā pṛṣṭam yad etad bhavatoditam
prāha kāliṅgako vipraḥ smṛtvā tasya muner vacaḥ // ViP_3,7.12

jātismareṇa kathitaṃ rahasyaṃ paramaṃ mama
yamakiṃkarayor yo 'bhūt saṃvādas taṃ bravīmi te // ViP_3,7.13

G1,M1.2 ins.:

narake pacyamānas tu yamena paribhāṣitaḥ // ViP_3,7.13*10:1

kiṃ tvayā nārcito devaḥ keśavaḥ kleśanāśanaḥ // ViP_3,7.13*10:2

kāliṅga uvāca:

svapuruṣam abhivīkṣya pāśahastaṃ vadati yamaḥ kila tasya karṇamūle
parihara madhusūdanaprapannān prabhur aham anyanṛṇāṃ na vaiṣṇavānām // ViP_3,7.14

aham amaragaṇārcitena dhātrā yama iti lokahitāhite niyuktaḥ // ViP_3,7.15ab

M1.2 ins.:

hariguruvimukhān praśāsmi martyān haricaraṇapraṇatān namaskaromi
sugatim abhilaṣāmi vāsudevād aham api bhāgavatasthitāntarātmā // ViP_3,7.15ab*11

hariguruvaśago 'smi na svatantraḥ prabhavati saṃyamane mamāpi viṣṇuḥ // ViP_3,7.15cd

M1.2 ins.:

varṣaśatam apīha dharmyamānaṃ vrajati na kāñcanatāmayaḥ kadācit
bhagavati vimukhasya nāsti siddhir viṣam amṛtaṃ bhavatīti naitad asti // ViP_3,7.15*12:[1]

na hi śaśikaluṣacchaviḥ kadācit timiraparābhavatām upaiti candraḥ
bhavati hi harau sthitāntarātmā bhṛśamalino 'pi virājate manuṣyaḥ // ViP_3,7.15*12:[2]

vṛṣagaṇakaṇabhakṣaśaṃkaroktir daśabalapañcaśikhākṣapādavādān
mahad api suvicārya lokatantraṃ bhagavadupāsyam ṛte na siddhir asti // ViP_3,7.15*12:[3]

mukulitakarakuṅmalaiḥ surendraiḥ satatanamaskṛtapādapaṅkajāya
avihatagataye sanātanāya prathamajagatpataye namo 'stv ajāya // ViP_3,7.15*12:[4]

kaṭakamukuṭakarṇikādibhedaiḥ kanakam abhedam apīṣyate yathaikam
surapaśumanujādikalpanābhir harir akhilābhir udīryate tathaikaḥ // ViP_3,7.16

kṣitijalaparamāṇavo 'nilānte punar api yānti yathaikatāṃ dharitryāḥ
surapaśumanujādayas tathānte guṇakaluṣeṇa sanātanena tena // ViP_3,7.17

harim amaragaṇārcitāṅghripadmaṃ praṇamati yaḥ paramārthato hi martyaḥ
tam apagatasamastapāpabandhaṃ vraja parihṛtya yathāgnim ājyasiktam // ViP_3,7.18

iti yamavacanaṃ niśamya pāśī yamapuruṣas tam uvāca dharmarājam
kathaya mama vibho samastadhātur bhavati hareḥ khalu yādṛśo 'sya bhaktaḥ // ViP_3,7.19

yama uvāca:

na calati nijavarṇadharmato yaḥ samamatir ātmasuhṛdvipakṣapakṣe
na harati na ca hanti kiṃcid uccaiḥ sitamanasaṃ tam avaihi viṣṇubhaktam // ViP_3,7.20

kalikaluṣamalena yasya nātmā vimalamater malinīkṛto 'stamohe
manasi kṛtajanārdanaṃ manuṣyaṃ satatam avaihi harer atīva bhaktam // ViP_3,7.21

kanakam api rahasy avekṣya buddhyā tṛṇam iva yaḥ samavaiti vai parasvam
bhavati ca bhagavaty ananyacetāḥ puruṣavaraṃ tam avaihi viṣṇubhaktam // ViP_3,7.22

sphaṭikagiriśilāmalaḥ kva viṣṇur manasi nṛṇāṃ kva ca matsarādidoṣaḥ
na hi tuhinamayūkharaśmipuñje bhavati hutāśanadīptijaḥ pratāpaḥ // ViP_3,7.23

vimalamatir amatsaraḥ praśāntaḥ śucicarito 'khilasattvamitrabhūtaḥ
priyahitavacano 'stamānamāyo vasati sadā hṛdi tasya vāsudevaḥ // ViP_3,7.24

vasati hṛdi sanātane ca tasmin bhavati pumāñ jagato 'sya saumyarūpaḥ
kṣitirasam atiramyam ātmano 'ntaḥ kathayati cārutayaiva śālapotaḥ // ViP_3,7.25

yamaniyamavidhūtakalmaṣāṇām anudinam acyutasaktamānasānām
apagatamadamānamatsarāṇāṃ vraja bhaṭa dūratareṇa mānavānām // ViP_3,7.26

hṛdi yadi bhagavān anādir āste harir asiśaṅkhagadādharo 'vyayātmā
tadagham aghavighātakartṛbhinnaṃ bhavati kathaṃ sati cāndhakāram arke // ViP_3,7.27

harati paradhanaṃ nihanti jantūn vadati tathānṛtaniṣṭhurāṇi yaś ca
aśubhajanitadurmadasya puṃsaḥ kaluṣamater hṛdi tasya nāsty anantaḥ // ViP_3,7.28

na sahati parasaṃpadaṃ vinindāṃ kaluṣamatiḥ kurute satām asādhuḥ
na yajati na dadāti yaś ca santaṃ manasi na tasya janārdano 'dhamasya // ViP_3,7.29

paramasuhṛdi bāndhave kalatre sutatanayāpitṛmātṛbhṛtyavarge
śaṭhamatir upayāti yo 'rthatṛṣṇāṃ tam adhamaceṣṭam avaihi nāsya bhaktam // ViP_3,7.30

aśubhamatir asatpravṛttisaktaḥ satatam anāryaviśālasaṅgamattaḥ
anudinakṛtapāpabandhayatnaḥ puruṣapaśur na hi vāsudevabhaktaḥ // ViP_3,7.31

sakalam idam ahaṃ ca vāsudevaḥ paramapumān parameśvaraḥ sa ekaḥ
iti matir amalā bhavaty anante hṛdayagate vraja tān vihāya dūrāt // ViP_3,7.32

kamalanayana vāsudeva viṣṇo dharaṇidharācyuta śaṅkhacakrapāṇe
bhava śaraṇam itīrayanti ye vai tyaja bhaṭa dūratareṇa tān apāpān // ViP_3,7.33

vasati manasi yasya so 'vyayātmā puruṣavarasya na tasya dṛṣṭipāte
tava gatir athavā mamāsti cakra pratihatavīryabalasya so 'nyalokyaḥ // ViP_3,7.34

kāliṅga uvāca:

iti nijabhaṭaśāsanāya devo ravitanayaḥ sa kilāha dharmarājaḥ
mama kathitam idaṃ ca tena tubhyaṃ kuruvara samyag idaṃ mayāpi coktam // ViP_3,7.35

bhīṣma uvāca:

nakulaitan mamākhyātaṃ pūrvaṃ tena dvijanmanā
kaliṅgadeśād abhyetya prīyatā sumahātmanā // ViP_3,7.36

mayāpy etad yathānyāyaṃ samyag vatsa tavoditam
yathā viṣṇum ṛte nānyat trāṇaṃ saṃsārasāgare // ViP_3,7.37

kiṃkarā daṇḍapāśau vā na yamo na ca yātanā
samarthās tasya yasyātmā keśavālambanaḥ sadā // ViP_3,7.38

parāśara uvāca:

etan mune tavākhyātaṃ gītaṃ vaivasvatena yat
tvatpraśnānugataṃ samyak kim anyac chrotum icchasi // ViP_3,7.39

[[iti śrīviṣṇupurāṇe tṛtīyāṃśe saptamo 'dhyāyaḥ ]]

maitreya uvāca:

bhagavan bhagavān devaḥ saṃsāravijigīṣubhiḥ
samākhyāhi jagannātho viṣṇur ārādhyate yathā // ViP_3,8.1

D7 ins.:

viṣṇubhaktādicihnaṃ yo nijadharmaḥ puroditaḥ // ViP_3,8.1*13:1

tam evātisphuṭaṃ vaktuṃ pañcādhyāyī vidhīyate // ViP_3,8.1*13:2

ārādhitāc ca govindād ārādhanaparair naraiḥ
yat prāpyate phalaṃ śrotuṃ tac cecchāmi mahāmune // ViP_3,8.2

parāśara uvāca:

yat pṛcchati bhavān etat sagareṇa mahātmanā
aurvaḥ prāha yathā pṛṣṭas tan me kathayataḥ śṛṇu // ViP_3,8.3

sagaraḥ praṇipatyedam aurvaṃ papraccha bhārgavam
viṣṇor ārādhanopāyasaṃbandhaṃ munisattama // ViP_3,8.4

phalaṃ cārādhite viṣṇau yat puṃsām abhijāyate
sa cāha pṛṣṭo yat tena tan maitreyākhilaṃ śṛṇu // ViP_3,8.5

aurva uvāca:

bhaumān manorathān svargaṃ svargavandyaṃ tathāspadam
prāpnoty ārādhite viṣṇau nirvāṇam api cottamam // ViP_3,8.6

yad yad icchati yāvac ca phalam ārādhite 'cyute
tat tad āpnoti rājendra bhūri svalpam athāpi vā // ViP_3,8.7

yat tu pṛcchasi bhūpāla katham ārādhyate hi saḥ
tad ahaṃ sakalaṃ tubhyaṃ kathayāmi nibodha me // ViP_3,8.8

varṇāśramācāravatā puruṣeṇa paraḥ pumān
viṣṇur ārādhyate panthā nānyas tattoṣakāraṇam // ViP_3,8.9

yajan yajñān yajaty enaṃ japaty enaṃ japan nṛpa
ghnaṃs tathānyān hinasty enaṃ sarvabhūto yato hariḥ // ViP_3,8.10

tasmāt sadācāravatā puruṣeṇa janārdanaḥ
ārādhyate svavarṇoktadharmānuṣṭhānakāriṇā // ViP_3,8.11

brāhmaṇaḥ kṣatriyo vaiśyaḥ śūdraś ca pṛthivīpate
svadharmatatparo viṣṇum ārādhayati nānyathā // ViP_3,8.12

parāpavādaṃ paiśunyam anṛtaṃ ca na bhāṣate
anyodvegakaraṃ vāpi toṣyate tena keśavaḥ // ViP_3,8.13

parapatnīparadravyaparahiṃsāsu yo matim
na karoti pumān bhūpa toṣyate tena keśavaḥ // ViP_3,8.14

na tāḍayati no hanti prāṇino 'nyāṃś ca dehinaḥ
yo manuṣyo manuṣyendra toṣyate tena keśavaḥ // ViP_3,8.15

devadvijagurūṇāṃ yaḥ śuśrūṣāsu sadodyataḥ
toṣyate tena govindaḥ puruṣeṇa nareśvara // ViP_3,8.16

yathātmani ca putre ca sarvabhūteṣu yas tathā
hitakāmo haris tena toṣyate sarvadā sukham // ViP_3,8.17

yasya rāgādidoṣeṇa na duṣṭaṃ nṛpa mānasam
viśuddhacetasā viṣṇus toṣyate tena sarvadā // ViP_3,8.18

varṇāśrameṣu ye dharmāḥ śāstroktā nṛpasattama
teṣu tiṣṭhan naro viṣṇum ārādhayati nānyathā // ViP_3,8.19

sagara uvāca:

tad ahaṃ śrotum icchāmi varṇadharmān aśeṣataḥ
tathaivāśramadharmāṃś ca dvijavarya bravīhi tān // ViP_3,8.20

aurva uvāca:

brāhmaṇakṣatriyaviśāṃ śūdrāṇāṃ ca yathākramam
tvam ekāgramanā bhūtvā śṛṇu dharmān mayoditān // ViP_3,8.21

dānaṃ dadyād yajed devān yajñaiḥ svādhyāyatatparaḥ
nityodakī bhaved vipraḥ kuryāc cāgniparigraham // ViP_3,8.22

vṛttyarthaṃ yājayec cānyān anyān adhyāpayet tathā
kuryāt pratigrahādānaṃ gurvarthaṃ nyāyato dvijaḥ // ViP_3,8.23

sarvalokahitaṃ kuryān nāhitaṃ kasyacid dvijaḥ
maitrī samastabhūteṣu brāhmaṇasyottamaṃ dhanam // ViP_3,8.24

grāvṇi ratne ca pārakye samabuddhir bhaved dvijaḥ
ṛtāv abhigamaḥ patnyāṃ śasyate cāsya pārthiva // ViP_3,8.25

dānāni dadyād icchāto dvijebhyaḥ kṣatriyo 'pi hi
yajec ca vividhair yajñair adhīyīta ca pārthivaḥ // ViP_3,8.26

śastrājīvo mahīrakṣā pravarā tasya jīvikā
tasyāpi prathame kalpe pṛthivīparipālanam // ViP_3,8.27

dharitrīpālanenaiva kṛtakṛtyo narādhipaḥ
bhavanti nṛpater aṃśā yato yajñādikarmaṇām // ViP_3,8.28

duṣṭānāṃ śāsanād rājā śiṣṭānāṃ paripālanāt
prāpnoty abhimatāṃl lokān varṇasaṃsthākaro nṛpaḥ // ViP_3,8.29

paśupālyaṃ vaṇijyaṃ ca kṛṣiṃ ca manujeśvara
vaiśyāya jīvikāṃ brahmā dadau lokapitāmahaḥ // ViP_3,8.30

tasyāpy adhyayanaṃ yajño dānaṃ dharmaś ca śasyate
nityanaimittikādīnām anuṣṭhānaṃ ca karmaṇām // ViP_3,8.31

dvijātisaṃśrayaṃ karma tādarthyaṃ tena poṣaṇam
krayavikrayajair vāpi dhanaiḥ kārūdbhavena vā // ViP_3,8.32

M0.3,ed. Veṅk. ins.:

śūdrasya sannatiḥ śaucaṃ sevā svāminy amāyayā // ViP_3,8.32*14:1

amantrayajñā hy aste 'yaṃ tatsaṅgo viprarakṣaṇam // ViP_3,8.32*14:2

dānaṃ ca dadyāc chūdro 'pi pākayajñair yajeta ca
pitryādikaṃ ca vai sarvaṃ śūdraḥ kurvīta tena vai // ViP_3,8.33

bhṛtyādibharaṇārthāya sarveṣāṃ ca parigrahaḥ
ṛtukālābhigamanaṃ svadāreṣu mahīpate // ViP_3,8.34

dayā samastabhūteṣu titikṣā nābhimānitā
satyaṃ śaucam anāyāso maṅgalaṃ priyavāditā // ViP_3,8.35

Ś2,D7 ins.:

śarīraṃ yā tṛtīyena svaśubhenāpi karmaṇā // ViP_3,8.35*15:1

atyantaṃ na tu kartavyam anāyāsaḥ sa ucyate // ViP_3,8.35*15:2

maitry aspṛhā tathā tadvad akārpaṇyaṃ nareśvara
anasūyā ca sāmānyā varṇānāṃ kathitā guṇāḥ // ViP_3,8.36

āśramāṇāṃ ca sarveṣām ete sāmānyalakṣaṇāḥ
guṇāṃs tathāpaddharmāṃś ca viprādīnām imāñ chṛṇu // ViP_3,8.37

kṣātraṃ karma dvijasyoktaṃ vaiśyakarma tathāpadi
rājanyasya ca vaiśyoktaṃ śūdrakarma na caitayoḥ // ViP_3,8.38

sāmarthye sati tat tyājyam ubhābhyām api pārthiva
tad evāpadi kartavyaṃ na kuryāt karmasaṃkaram // ViP_3,8.39

ity ete kathitā rājan varṇadharmā mayā tava
dharmam āśramiṇāṃ samyag bruvato me niśāmaya // ViP_3,8.40

[[iti śrīviṣṇupurāṇe tṛtīyāṃśe 'ṣṭamo 'dhyāyaḥ ]]