Vālmīki: Rāmāyaṇa-southern-2

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 1
kasyacit tv atha kālasya rājā daśarathaḥ sutam /
bharataṃ kekayīputram abravīd raghunandanaḥ // RamS_2,1.1 //

ayaṃ kekayarājasya putro vasati putraka /
tvāṃ netum āgato vīra yudhājin mātulas tava // RamS_2,1.2 //

śrutvā daśarathasyaitad bharataḥ kekayīsutaḥ /
gamanāyābhicakrāma śatrughnasahitas tadā // RamS_2,1.3 //

āpṛcchya pitaraṃ śūro rāmaṃ cākliṣṭakāriṇam /
mātḥṃś cāpi naraśreṣṭhaḥ śatrughnasahito yayau // RamS_2,1.4 //

yudhājit prāpya bharataṃ saśatrughnaṃ praharṣitaḥ /
svapuraṃ prāviśad vīraḥ pitā tasya tutoṣa ha // RamS_2,1.5 //

sa tatra nyavasad bhrātrā saha satkārasatkṛtaḥ /
mātulenāśvapatinā putrasnehena lālitaḥ // RamS_2,1.6 //

tatrāpi nivasantau tau tarpyamāṇau ca kāmataḥ /
bhrātarau smaratāṃ vīrau vṛddhaṃ daśarathaṃ nṛpam // RamS_2,1.7 //

rājāpi tau mahātejāḥ sasmāra proṣitau sutau /
ubhau bharataśatrughnau mahendravaruṇopamau // RamS_2,1.8 //

sarva eva tu tasyeṣṭāś catvāraḥ puruṣarṣabhāḥ /
svaśarīrād vinirvṛttāś catvāra iva bāhavaḥ // RamS_2,1.9 //

teṣām api mahātejā rāmo ratikaraḥ pituḥ /
svayambhūr iva bhūtānāṃ babhūva guṇavattaraḥ // RamS_2,1.10 //

gate ca bharate rāmo lakṣmaṇaś ca mahābalaḥ /
pitaraṃ devasaṃkāśaṃ pūjayāmāsatus tadā // RamS_2,1.11 //

pitur ājñāṃ puraskṛtya paurakāryāṇi sarvaśaḥ /
cakāra rāmo dharmātmā priyāṇi ca hitāni ca // RamS_2,1.12 //

mātṛbhyo mātṛkāryāṇi kṛtvā paramayantritaḥ /
gurūṇāṃ gurukāryāṇi kāle kāle 'nvavaikṣata // RamS_2,1.13 //

evaṃ daśarathaḥ prīto brāhmaṇā naigamās tathā /
rāmasya śīlavṛttena sarve viṣayavāsinaḥ // RamS_2,1.14 //

sa hi nityaṃ praśāntātmā mṛdupūrvaṃ ca bhāṣate /
ucyamāno 'pi paruṣaṃ nottaraṃ pratipadyate // RamS_2,1.15 //

kathaṃcid upakāreṇa kṛtenaikena tuṣyati /
na smaraty apakārāṇāṃ śatam apy ātmavattayā // RamS_2,1.16 //

śīlavṛddhair jñānavṛddhair vayovṛddhaiś ca sajjanaiḥ /
kathayann āsta vai nityam astrayogyāntareṣv api // RamS_2,1.17 //

kalyāṇābhijanaḥ sādhur adīnaḥ satyavāg ṛjuḥ /
vṛddhair abhivinītaś ca dvijair dharmārthadarśibhiḥ // RamS_2,1.18 //

dharmārthakāmatattvajñaḥ smṛtimān pratibhāvanān /
laukike samayācare kṛtakalpo viśāradaḥ // RamS_2,1.19 //

śāstrajñaś ca kṛtajñaś ca puruṣāntarakovidaḥ /
yaḥ pragrahānugrahayor yathānyāyaṃ vicakṣaṇaḥ // RamS_2,1.20 //

āyakarmaṇy upāyajñaḥ saṃdṛṣṭavyayakarmavit /
śraiṣṭhyaṃ śāstrasamūheṣu prāpto vyāmiśrakeṣv api // RamS_2,1.21 //

arthadharmau ca saṃgṛhya sukhatantro na cālasaḥ /
vaihārikāṇāṃ śilpānāṃ vijñātārthavibhāgavit // RamS_2,1.22 //

ārohe vinaye caiva yukto vāraṇavājinām /
dhanurvedavidāṃ śreṣṭho loke 'tirathasaṃmataḥ // RamS_2,1.23 //

abhiyātā prahartā ca senānayaviśāradaḥ /
apradhṛṣyaś ca saṃgrāme kruddhair api surāsuraiḥ /
anasūyo jitakrodho na dṛpto na ca matsarī /
na cāvamantā bhūtānāṃ na ca kālavaśānugaḥ // RamS_2,1.24* //

evaṃ śreṣṭhair guṇair yuktaḥ prajānāṃ pārthivātmajaḥ /
saṃmatas triṣu lokeṣu vasudhāyāḥ kṣamāguṇaiḥ /
buddhyā bṛhaspates tulyo vīryeṇāpi śacīpateḥ // RamS_2,1.25 //

tathā sarvaprajākāntaiḥ prītisaṃjananaiḥ pituḥ /
guṇair viruruce rāmo dīptaḥ sūrya ivāṃśubhiḥ // RamS_2,1.26 //

tam evaṃvṛttasampannam apradhṛṣyaparākramam /
lokapālopamaṃ nātham akāmayata medinī // RamS_2,1.27 //

etais tu bahubhir yuktaṃ guṇair anupamaiḥ sutam /
dṛṣṭvā daśaratho rājā cakre cintāṃ paraṃtapaḥ // RamS_2,1.28 //

eṣā hy asya parā prītir hṛdi samparivartate /
kadā nāma sutaṃ drakṣyāmy abhiṣiktam ahaṃ priyam // RamS_2,1.29 //

vṛddhikāmo hi lokasya sarvabhūtānukampanaḥ /
mattaḥ priyataro loke parjanya iva vṛṣṭimān // RamS_2,1.30 //

yamaśakrasamo vīrye bṛhaspatisamo matau /
mahīdharasamo dhṛtyāṃ mattaś ca guṇavattaraḥ // RamS_2,1.31 //

mahīm aham imāṃ kṛtsnām adhitiṣṭhantam ātmajam /
anena vayasā dṛṣṭvā yathā svargam avāpnuyām // RamS_2,1.32 //

taṃ samīkṣya mahārājo yuktaṃ samuditair guṇaiḥ /
niścitya sacivaiḥ sārdhaṃ yuvarājam amanyata // RamS_2,1.33 //

nānānagaravāstavyān pṛthagjānapadān api /
samānināya medinyāḥ pradhānān pṛthivīpatiḥ // RamS_2,1.34 //

atha rājavitīrṇeṣu vividheṣv āsaneṣu ca /
rājānam evābhimukhā niṣedur niyatā nṛpāḥ // RamS_2,1.35 //

sa labdhamānair vinayānvitair nṛpaiḥ purālayair jānapadaiś ca mānavaiḥ /
upopaviṣṭair nṛpatir vṛto babhau sahasracakṣur bhagavān ivāmaraiḥ // RamS_2,1.36 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 2
tataḥ pariṣadaṃ sarvām āmantrya vasudhādhipaḥ /
hitam uddharṣaṇaṃ cedam uvācāpratimaṃ vacaḥ // RamS_2,2.1 //

dundubhisvanakalpena gambhīreṇānunādinā /
svareṇa mahatā rājā jīmūta iva nādayan // RamS_2,2.2 //

so 'ham ikṣvākubhiḥ pūrvair narendraiḥ paripālitam /
śreyasā yoktukāmo 'smi sukhārham akhilaṃ jagat // RamS_2,2.3 //

mayāpy ācaritaṃ pūrvaiḥ panthānam anugacchatā /
prajā nityam atandreṇa yathāśakty abhirakṣatā // RamS_2,2.4 //

idaṃ śarīraṃ kṛtsnasya lokasya caratā hitam /
pāṇḍur asyātapatrasya chāyāyāṃ jaritaṃ mayā // RamS_2,2.5 //

prāpya varṣasahasrāṇi bahūny āyūṃṣi jīvitaḥ /
jīrṇasyāsya śarīrasya viśrāntim abhirocaye // RamS_2,2.6 //

rājaprabhāvajuṣṭāṃ hi durvahām ajitendriyaiḥ /
pariśrānto 'smi lokasya gurvīṃ dharmadhuraṃ vahan // RamS_2,2.7 //

so 'haṃ viśramam icchāmi putraṃ kṛtvā prajāhite /
saṃnikṛṣṭān imān sarvān anumānya dvijarṣabhān // RamS_2,2.8 //

anujāto hi me sarvair guṇair jyeṣṭho mamātmajaḥ /
puraṃdarasamo vīrye rāmaḥ parapuraṃjayaḥ // RamS_2,2.9 //

taṃ candram iva puṣyeṇa yuktaṃ dharmabhṛtāṃ varam /
yauvarājyena yoktāsmi prītaḥ puruṣapuṃgavam // RamS_2,2.10 //

anurūpaḥ sa vo nātho lakṣmīvāṃl lakṣmaṇāgrajaḥ /
trailokyam api nāthena yena syān nāthavattaram // RamS_2,2.11 //

anena śreyasā sadyaḥ saṃyojyāham imāṃ mahīm /
gatakleśo bhaviṣyāmi sute tasmin niveśya vai // RamS_2,2.12 //

iti bruvantaṃ muditāḥ pratyanandan nṛpā nṛpam /
vṛṣṭimantaṃ mahāmeghaṃ nardantam iva barhiṇaḥ // RamS_2,2.13 //

tasya dharmārthaviduṣo bhāvam ājñāya sarvaśaḥ /
ūcuś ca manasā jñātvā vṛddhaṃ daśarathaṃ nṛpam // RamS_2,2.14 //

anekavarṣasāhasro vṛddhas tvam asi pārthiva /
sa rāmaṃ yuvarājānam abhiṣiñcasva pārthivam // RamS_2,2.15 //

iti tadvacanaṃ śrutvā rājā teṣāṃ manaḥpriyam /
ajānann iva jijñāsur idaṃ vacanam abravīt // RamS_2,2.16 //

kathaṃ nu mayi dharmeṇa pṛthivīm anuśāsati /
bhavanto draṣṭum icchanti yuvarājaṃ mamātmajam // RamS_2,2.17 //

te tam ūcur mahātmānaṃ paurajānapadaiḥ saha /
bahavo nṛpa kalyāṇā guṇāḥ putrasya santi te // RamS_2,2.18 //

divyair guṇaiḥ śakrasamo rāmaḥ satyaparākramaḥ /
ikṣvākubhyo hi sarvebhyo 'py atirakto viśāmpate // RamS_2,2.19 //

rāmaḥ satpuruṣo loke satyadharmaparāyaṇaḥ /
dharmajñaḥ satyasaṃdhaś ca śīlavān anasūyakaḥ // RamS_2,2.20 //

kṣāntaḥ sāntvayitā ślakṣṇaḥ kṛtajño vijitendriyaḥ /
mṛduś ca sthiracittaś ca sadā bhavyo 'nasūyakaḥ // RamS_2,2.21 //

priyavādī ca bhūtānāṃ satyavādī ca rāghavaḥ /
bahuśrutānāṃ vṛddhānāṃ brāhmaṇānām upāsitā // RamS_2,2.22 //

tenāsyehātulā kīrtir yaśas tejaś ca vardhate /
devāsuramanuṣyāṇāṃ sarvāstreṣu viśāradaḥ // RamS_2,2.23 //

yadā vrajati saṃgrāmaṃ grāmārthe nagarasya vā /
gatvā saumitrisahito nāvijitya nivartate // RamS_2,2.24 //

saṃgrāmāt punar āgamya kuñjareṇa rathena vā /
paurān svajanavan nityaṃ kuśalaṃ paripṛcchati // RamS_2,2.25 //

putreṣv agniṣu dāreṣu preṣyaśiṣyagaṇeṣu ca /
nikhilenānupūrvyā ca pitā putrān ivaurasān // RamS_2,2.26 //

śuśrūṣante ca vaḥ śiṣyāḥ kaccit karmasu daṃśitāḥ /
iti naḥ puruṣavyāghraḥ sadā rāmo 'bhibhāṣate // RamS_2,2.27 //

vyasaneṣu manuṣyāṇāṃ bhṛśaṃ bhavati duḥkhitaḥ /
utsaveṣu ca sarveṣu piteva parituṣyati // RamS_2,2.28 //

satyavādī maheṣvāso vṛddhasevī jitendriyaḥ /
vatsaḥ śreyasi jātas te diṣṭyāsau tava rāghavaḥ /
diṣṭyā putraguṇair yukto mārīca iva kaśyapaḥ // RamS_2,2.29 //

balam ārogyam āyuś ca rāmasya viditātmanaḥ /
āśaṃsate janaḥ sarvo rāṣṭre puravare tathā // RamS_2,2.30 //

abhyantaraś ca bāhyaś ca paurajānapado janaḥ /
striyo vṛddhās taruṇyaś ca sāyamprātaḥ samāhitāḥ // RamS_2,2.31 //

sarvān devān namasyanti rāmasyārthe yaśasvinaḥ /
teṣām āyācitaṃ deva tvatprasādāt samṛdhyatām // RamS_2,2.32 //

rāmam indīvaraśyāmaṃ sarvaśatrunibarhaṇam /
paśyāmo yauvarājyasthaṃ tava rājottamātmajam // RamS_2,2.33 //

taṃ devadevopamam ātmajaṃ te sarvasya lokasya hite niviṣṭam /
hitāya naḥ kṣipram udārajuṣṭaṃ mudābhiṣektuṃ varada tvam arhasi // RamS_2,2.34 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 3
teṣām añjalipadmāni pragṛhītāni sarvaśaḥ /
pratigṛhyābravīd rājā tebhyaḥ priyahitaṃ vacaḥ // RamS_2,3.1 //

aho 'smi paramaprītaḥ prabhāvaś cātulo mama /
yan me jyeṣṭhaṃ priyaṃ putraṃ yauvarājyastham icchatha // RamS_2,3.2 //

iti pratyarcya tān rājā brāhmaṇān idam abravīt /
vasiṣṭhaṃ vāmadevaṃ ca teṣām evopaśṛṇvatām // RamS_2,3.3 //

caitraḥ śrīmān ayaṃ māsaḥ puṇyaḥ puṣpitakānanaḥ /
yauvarājyāya rāmasya sarvam evopakalpyatām // RamS_2,3.4 //

kṛtam ity eva cābrūtām abhigamya jagatpatim /
yathoktavacanaṃ prītau harṣayuktau dvijarṣabhau // RamS_2,3.5 //

tataḥ sumantraṃ dyutimān rājā vacanam abravīt /
rāmaḥ kṛtātmā bhavatā śīghram ānīyatām iti // RamS_2,3.6 //

sa tatheti pratijñāya sumantro rājaśāsanāt /
rāmaṃ tatrānayāṃcakre rathena rathināṃ varam // RamS_2,3.7 //

atha tatra samāsīnās tadā daśarathaṃ nṛpam /
prācyodīcyāḥ pratīcyāś ca dākṣiṇātyāś ca bhūmipāḥ // RamS_2,3.8 //

mlecchāś cāryāś ca ye cānye vanaśailāntavāsinaḥ /
upāsāṃcakrire sarve taṃ devā iva vāsavam // RamS_2,3.9 //

teṣāṃ madhye sa rājarṣir marutām iva vāsavaḥ /
prāsādastho rathagataṃ dadarśāyāntam ātmajam // RamS_2,3.10 //

gandharvarājapratimaṃ loke vikhyātapauruṣam /
dīrghabāhuṃ mahāsattvaṃ mattamātaṃgagāminam // RamS_2,3.11 //

candrakāntānanaṃ rāmam atīva priyadarśanam /
rūpaudāryaguṇaiḥ puṃsāṃ dṛṣṭicittāpahāriṇam // RamS_2,3.12 //

gharmābhitaptāḥ parjanyaṃ hlādayantam iva prajāḥ /
na tatarpa samāyāntaṃ paśyamāno narādhipaḥ // RamS_2,3.13 //

avatārya sumantras taṃ rāghavaṃ syandanottamāt /
pituḥ samīpaṃ gacchantaṃ prāñjaliḥ pṛṣṭhato 'nvagāt // RamS_2,3.14 //

sa taṃ kailāsaśṛṅgābhaṃ prāsādaṃ narapuṃgavaḥ /
āruroha nṛpaṃ draṣṭuṃ saha sūtena rāghavaḥ // RamS_2,3.15 //

sa prāñjalir abhipretya praṇataḥ pitur antike /
nāma svaṃ śrāvayan rāmo vavande caraṇau pituḥ // RamS_2,3.16 //

taṃ dṛṣṭvā praṇataṃ pārśve kṛtāñjalipuṭaṃ nṛpaḥ /
gṛhyāñjalau samākṛṣya sasvaje priyam ātmajam // RamS_2,3.17 //

tasmai cābhyudyataṃ śrīmān maṇikāñcanabhūṣitam /
dideśa rājā ruciraṃ rāmāya paramāsanam // RamS_2,3.18 //

tad āsanavaraṃ prāpya vyadīpayata rāghavaḥ /
svayeva prabhayā merum udaye vimalo raviḥ // RamS_2,3.19 //

tena vibhrājitā tatra sā sabhābhivyarocata /
vimalagrahanakṣatrā śāradī dyaur ivendunā // RamS_2,3.20 //

taṃ paśyamāno nṛpatis tutoṣa priyam ātmajam /
alaṃkṛtam ivātmānam ādarśatalasaṃsthitam // RamS_2,3.21 //

sa taṃ sasmitam ābhāṣya putraṃ putravatāṃ varaḥ /
uvācedaṃ vaco rājā devendram iva kaśyapaḥ // RamS_2,3.22 //

jyeṣṭhāyām asi me patnyāṃ sadṛśyāṃ sadṛśaḥ sutaḥ /
utpannas tvaṃ guṇaśreṣṭho mama rāmātmajaḥ priyaḥ // RamS_2,3.23 //

tvayā yataḥ prajāś cemāḥ svaguṇair anurañjitāḥ /
tasmāt tvaṃ puṣyayogena yauvarājyam avāpnuhi // RamS_2,3.24 //

kāmatas tvaṃ prakṛtyaiva vinīto guṇavān asi /
guṇavaty api tu snehāt putra vakṣyāmi te hitam // RamS_2,3.25 //

bhūyo vinayam āsthāya bhava nityaṃ jitendriyaḥ /
kāmakrodhasamutthāni tyajethā vyasanāni ca // RamS_2,3.26 //

parokṣayā vartamāno vṛttyā pratyakṣayā tathā /
amātyaprabhṛtīḥ sarvāḥ prakṛtīś cānurañjaya // RamS_2,3.27 //

tuṣṭānuraktaprakṛtir yaḥ pālayati medinīm /
tasya nandanti mitrāṇi labdhvāmṛtam ivāmarāḥ /
tasmāt putra tvam ātmānaṃ niyamyaiva samācara // RamS_2,3.28 //

tac chrutvā suhṛdas tasya rāmasya priyakāriṇaḥ /
tvaritāḥ śīghram abhyetya kausalyāyai nyavedayan // RamS_2,3.29 //

sā hiraṇyaṃ ca gāś caiva ratnāni vividhāni ca /
vyādideśa priyākhyebhyaḥ kausalyā pramadottamā // RamS_2,3.30 //

athābhivādya rājānaṃ ratham āruhya rāghavaḥ /
yayau svaṃ dyutimad veśma janaughaiḥ pratipūjitaḥ // RamS_2,3.31 //

te cāpi paurā nṛpater vacas tacchrutvā tadā lābham iveṣṭam āpya /
narendram āmantrya gṛhāṇi gatvā devān samānarcur atīva hṛṣṭāḥ // RamS_2,3.32 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 4
gateṣv atha nṛpo bhūyaḥ paureṣu saha mantribhiḥ /
mantrayitvā tataś cakre niścayajñaḥ sa niścayam // RamS_2,4.1 //

śva eva puṣyo bhavitā śvo 'bhiṣecyas tu me sutaḥ /
rāmo rājīvatāmrākṣo yauvarājya iti prabhuḥ // RamS_2,4.2 //

athāntargṛham āviśya rājā daśarathas tadā /
sūtam ājñāpayāmāsa rāmaṃ punar ihānaya // RamS_2,4.3 //

pratigṛhya sa tadvākyaṃ sūtaḥ punar upāyayau /
rāmasya bhavanaṃ śīghraṃ rāmam ānayituṃ punaḥ // RamS_2,4.4 //

dvāḥsthair āveditaṃ tasya rāmāyāgamanaṃ punaḥ /
śrutvaiva cāpi rāmas taṃ prāptaṃ śaṅkānvito 'bhavat // RamS_2,4.5 //

praveśya cainaṃ tvaritaṃ rāmo vacanam abravīt /
yad āgamanakṛtyaṃ te bhūyas tad brūhy aśeṣataḥ // RamS_2,4.6 //

tam uvāca tataḥ sūto rājā tvāṃ draṣṭum icchati /
śrutvā pramāṇam atra tvaṃ gamanāyetarāya vā // RamS_2,4.7 //

iti sūtavacaḥ śrutvā rāmo 'tha tvarayānvitaḥ /
prayayau rājabhavanaṃ punar draṣṭuṃ nareśvaram // RamS_2,4.8 //

taṃ śrutvā samanuprāptaṃ rāmaṃ daśaratho nṛpaḥ /
praveśayāmāsa gṛhaṃ vivikṣuḥ priyam uttamam // RamS_2,4.9 //

praviśann eva ca śrīmān rāghavo bhavanaṃ pituḥ /
dadarśa pitaraṃ dūrāt praṇipatya kṛtāñjaliḥ // RamS_2,4.10 //

praṇamantaṃ samutthāpya taṃ pariṣvajya bhūmipaḥ /
pradiśya cāsmai ruciram āsanaṃ punar abravīt // RamS_2,4.11 //

rāma vṛddho 'smi dīrghāyur bhuktā bhogā mayepsitāḥ /
annavadbhiḥ kratuśatais tatheṣṭaṃ bhūridakṣiṇaiḥ // RamS_2,4.12 //

jātam iṣṭam apatyaṃ me tvam adyānupamaṃ bhuvi /
dattam iṣṭam adhītaṃ ca mayā puruṣasattama // RamS_2,4.13 //

anubhūtāni ceṣṭāni mayā vīra sukhāni ca /
devarṣipitṛviprāṇām anṛṇo 'smi tathātmanaḥ // RamS_2,4.14 //

na kiṃcin mama kartavyaṃ tavānyatrābhiṣecanāt /
ato yat tvām ahaṃ brūyāṃ tan me tvaṃ kartum arhasi // RamS_2,4.15 //

adya prakṛtayaḥ sarvās tvām icchanti narādhipam /
atas tvāṃ yuvarājānam abhiṣekṣyāmi putraka // RamS_2,4.16 //

api cādyāśubhān rāma svapnān paśyāmi dāruṇān /
sanirghātā maholkāś ca patantīha mahāsvanāḥ // RamS_2,4.17 //

avaṣṭabdhaṃ ca me rāma nakṣatraṃ dāruṇair grahaiḥ /
āvedayanti daivajñāḥ sūryāṅgārakarāhubhiḥ // RamS_2,4.18 //

prāyeṇa hi nimittānām īdṛśānāṃ samudbhave /
rājā vā mṛtyum āpnoti ghorāṃ vāpadam ṛcchati // RamS_2,4.19 //

tad yāvad eva me ceto na vimuhyati rāghava /
tāvad evābhiṣiñcasva calā hi prāṇināṃ matiḥ // RamS_2,4.20 //

adya candro 'bhyupagataḥ puṣyāt pūrvaṃ punar vasum /
śvaḥ puṣyayogaṃ niyataṃ vakṣyante daivacintakāḥ // RamS_2,4.21 //

tatra puṣye 'bhiṣiñcasva manas tvarayatīva mām /
śvas tvāham abhiṣekṣyāmi yauvarājye paraṃtapa // RamS_2,4.22 //

tasmāt tvayādya vratinā niśeyaṃ niyatātmanā /
saha vadhvopavastavyā darbhaprastaraśāyinā // RamS_2,4.23 //

suhṛdaś cāpramattās tvāṃ rakṣantv adya samantataḥ /
bhavanti bahuvighnāni kāryāṇy evaṃvidhāni hi // RamS_2,4.24 //

viproṣitaś ca bharato yāvad eva purād itaḥ /
tāvad evābhiṣekas te prāptakālo mato mama // RamS_2,4.25 //

kāmaṃ khalu satāṃ vṛtte bhrātā te bharataḥ sthitaḥ /
jyeṣṭhānuvartī dharmātmā sānukrośo jitendriyaḥ // RamS_2,4.26 //

kiṃ tu cittaṃ manuṣyāṇām anityam iti me matiḥ /
satāṃ ca dharmanityānāṃ kṛtaśobhi ca rāghava // RamS_2,4.27 //

ity uktaḥ so 'bhyanujñātaḥ śvobhāviny abhiṣecane /
vrajeti rāmaḥ pitaram abhivādyābhyayād gṛham // RamS_2,4.28 //

praviśya cātmano veśma rājñoddiṣṭe 'bhiṣecane /
tasmin kṣaṇe vinirgatya mātur antaḥpuraṃ yayau // RamS_2,4.29 //

tatra tāṃ pravaṇām eva mātaraṃ kṣaumavāsinīm /
vāgyatāṃ devatāgāre dadarśa yācatīṃ śriyam // RamS_2,4.30 //

prāg eva cāgatā tatra sumitrā lakṣmaṇas tathā /
sītā cānāyitā śrutvā priyaṃ rāmābhiṣecanam // RamS_2,4.31 //

tasmin kāle hi kausalyā tasthāv āmīlitekṣaṇā /
sumitrayānvāsyamānā sītayā lakṣmaṇena ca // RamS_2,4.32 //

śrutvā puṣyeṇa putrasya yauvarājyābhiṣecanam /
prāṇāyāmena puruṣaṃ dhyāyamānā janārdanam // RamS_2,4.33 //

tathā saniyamām eva so 'bhigamyābhivādya ca /
uvāca vacanaṃ rāmo harṣayaṃs tām idaṃ tadā // RamS_2,4.34 //

amba pitrā niyukto 'smi prajāpālanakarmaṇi /
bhavitā śvo 'bhiṣeko me yathā me śāsanaṃ pituḥ // RamS_2,4.35 //

sītayāpy upavastavyā rajanīyaṃ mayā saha /
evam ṛtvigupādhyāyaiḥ saha mām uktavān pitā // RamS_2,4.36 //

yāni yāny atra yogyāni śvobhāviny abhiṣecane /
tāni me maṅgalāny adya vaidehyāś caiva kāraya // RamS_2,4.37 //

etac chrutvā tu kausalyā cirakālābhikāṅkṣitam /
harṣabāṣpakalaṃ vākyam idaṃ rāmam abhāṣata // RamS_2,4.38 //

vatsa rāma ciraṃ jīva hatās te paripanthinaḥ /
jñātīn me tvaṃ śriyā yuktaḥ sumitrāyāś ca nandaya // RamS_2,4.39 //

kalyāṇe bata nakṣatre mayi jāto 'si putraka /
yena tvayā daśaratho guṇair ārādhitaḥ pitā // RamS_2,4.40 //

amoghaṃ bata me kṣāntaṃ puruṣe puṣkarekṣaṇe /
yeyam ikṣvākurājyaśrīḥ putra tvāṃ saṃśrayiṣyati // RamS_2,4.41 //

ity evam ukto mātredaṃ rāmo bhrātaram abravīt /
prāñjaliṃ prahvam āsīnam abhivīkṣya smayann iva // RamS_2,4.42 //

lakṣmaṇemāṃ mayā sārdhaṃ praśādhi tvaṃ vasuṃdharām /
dvitīyaṃ me 'ntarātmānaṃ tvām iyaṃ śrīr upasthitā // RamS_2,4.43 //

saumitre bhuṅkṣva bhogāṃs tvam iṣṭān rājyaphalāni ca /
jīvitaṃ ca hi rājyaṃ ca tvadartham abhikāmaye // RamS_2,4.44 //

ity uktvā lakṣmaṇaṃ rāmo mātarāv abhivādya ca /
abhyanujñāpya sītāṃ ca jagāma svaṃ niveśanam // RamS_2,4.45 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 5
saṃdiśya rāmaṃ nṛpatiḥ śvobhāviny abhiṣecane /
purohitaṃ samāhūya vasiṣṭham idam abravīt // RamS_2,5.1 //

gacchopavāsaṃ kākutsthaṃ kārayādya tapodhana /
śrīyaśorājyalābhāya vadhvā saha yatavratam // RamS_2,5.2 //

tatheti ca sa rājānam uktvā vedavidāṃ varaḥ /
svayaṃ vasiṣṭho bhagavān yayau rāmaniveśanam // RamS_2,5.3 //

sa rāmabhavanaṃ prāpya pāṇḍurābhraghanaprabham /
tisraḥ kakṣyā rathenaiva viveśa munisattamaḥ // RamS_2,5.4 //

tam āgatam ṛṣiṃ rāmas tvarann iva sasaṃbhramaḥ /
mānayiṣyan sa mānārhaṃ niścakrāma niveśanāt // RamS_2,5.5 //

abhyetya tvaramāṇaś ca rathābhyāśaṃ manīṣiṇaḥ /
tato 'vatārayāmāsa parigṛhya rathāt svayam // RamS_2,5.6 //

sa cainaṃ praśritaṃ dṛṣṭvā sambhāṣyābhiprasādya ca /
priyārhaṃ harṣayan rāmam ity uvāca purohitaḥ // RamS_2,5.7 //

prasannas te pitā rāma yauvarājyam avāpsyasi /
upavāsaṃ bhavān adya karotu saha sītayā // RamS_2,5.8 //

prātas tvām abhiṣektā hi yauvarājye narādhipaḥ /
pitā daśarathaḥ prītyā yayātiṃ nahuṣo yathā // RamS_2,5.9 //

ity uktvā sa tadā rāmam upavāsaṃ yatavratam /
mantravat kārayāmāsa vaidehyā sahitaṃ muniḥ // RamS_2,5.10 //

tato yathāvad rāmeṇa sa rājño gurur arcitaḥ /
abhyanujñāpya kākutsthaṃ yayau rāmaniveśanāt // RamS_2,5.11 //

suhṛdbhis tatra rāmo 'pi tān anujñāpya sarvaśaḥ /
sabhājito viveśātha tān anujñāpya sarvaśaḥ // RamS_2,5.12 //

hṛṣṭanārīnarayutaṃ rāmaveśma tadā babhau /
yathā mattadvijagaṇaṃ praphullanalinaṃ saraḥ // RamS_2,5.13 //

sa rājabhavanaprakhyāt tasmād rāmaniveśanāt /
nirgatya dadṛśe mārgaṃ vasiṣṭho janasaṃvṛtam // RamS_2,5.14 //

vṛndavṛndair ayodhyāyāṃ rājamārgāḥ samantataḥ /
babhūvur abhisaṃbādhāḥ kutūhalajanair vṛtāḥ // RamS_2,5.15 //

janavṛndormisaṃgharṣaharṣasvanavatas tadā /
babhūva rājamārgasya sāgarasyeva nisvanaḥ // RamS_2,5.16 //

siktasaṃmṛṣṭarathyā hi tad ahar vanamālinī /
āsīd ayodhyā nagarī samucchritagṛhadhvajā // RamS_2,5.17 //

tadā hy ayodhyānilayaḥ sastrībālābalo janaḥ /
rāmābhiṣekam ākāṅkṣann ākāṅkṣann udayaṃ raveḥ // RamS_2,5.18 //

prajālaṃkārabhūtaṃ ca janasyānandavardhanam /
utsuko 'bhūj jano draṣṭuṃ tam ayodhyāmahotsavam // RamS_2,5.19 //

evaṃ taṃ janasambādhaṃ rājamārgaṃ purohitaḥ /
vyūhann iva janaughaṃ taṃ śanai rājakulaṃ yayau // RamS_2,5.20 //

sitābhraśikharaprakhyaṃ prāsādam adhiruhya saḥ /
samiyāya narendreṇa śakreṇeva bṛhaspatiḥ // RamS_2,5.21 //

tam āgatam abhiprekṣya hitvā rājāsanaṃ nṛpaḥ /
papraccha sa ca tasmai tat kṛtam ity abhyavedayat // RamS_2,5.22 //

guruṇā tv abhyanujñāto manujaughaṃ visṛjya tam /
viveśāntaḥpuraṃ rājā siṃho giriguhām iva // RamS_2,5.23 //

tad agryaveṣapramadājanākulaṃ mahendraveśmapratimaṃ niveśanam /
vidīpayaṃś cāru viveśa pārthivaḥ śaśīva tārāgaṇasaṃkulaṃ nabhaḥ // RamS_2,5.24 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 6
gate purohite rāmaḥ snāto niyatamānasaḥ /
saha patnyā viśālākṣyā nārāyaṇam upāgamat // RamS_2,6.1 //

pragṛhya śirasā pātrīṃ haviṣo vidhivat tadā /
mahate daivatāyājyaṃ juhāva jvalite 'nale // RamS_2,6.2 //

śeṣaṃ ca haviṣas tasya prāśyāśāsyātmanaḥ priyam /
dhyāyan nārāyaṇaṃ devaṃ svāstīrṇe kuśasaṃstare // RamS_2,6.3 //

vāgyataḥ saha vaidehyā bhūtvā niyatamānasaḥ /
śrīmaty āyatane viṣṇoḥ śiśye naravarātmajaḥ // RamS_2,6.4 //

ekayāmāvaśiṣṭāyāṃ rātryāṃ prativibudhya saḥ /
alaṃkāravidhiṃ kṛtsnaṃ kārayāmāsa veśmanaḥ // RamS_2,6.5 //

tatra śṛṇvan sukhā vācaḥ sūtamāgadhabandinām /
pūrvāṃ saṃdhyām upāsīno jajāpa yatamānasaḥ // RamS_2,6.6 //

tuṣṭāva praṇataś caiva śirasā madhusūdanam /
vimalakṣaumasaṃvīto vācayāmāsa ca dvijān // RamS_2,6.7 //

teṣāṃ puṇyāhaghoṣo 'tha gambhīramadhuras tadā /
ayodhyāṃ pūrayāmāsa tūryaghoṣānunāditaḥ // RamS_2,6.8 //

kṛtopavāsaṃ tu tadā vaidehyā saha rāghavam /
ayodhyānilayaḥ śrutvā sarvaḥ pramudito janaḥ // RamS_2,6.9 //

tataḥ paurajanaḥ sarvaḥ śrutvā rāmābhiṣecanam /
prabhātāṃ rajanīṃ dṛṣṭvā cakre śobhāṃ parāṃ punaḥ // RamS_2,6.10 //

sitābhraśikharābheṣu devatāyataneṣu ca /
catuṣpatheṣu rathyāsu caityeṣv aṭṭālakeṣu ca // RamS_2,6.11 //

nānāpaṇyasamṛddheṣu vaṇijām āpaṇeṣu ca /
kuṭumbināṃ samṛddheṣu śrīmatsu bhavaneṣu ca // RamS_2,6.12 //

sabhāsu caiva sarvāsu vṛkṣeṣv ālakṣiteṣu ca /
dhvajāḥ samucchritāś citrāḥ patākāś cābhavaṃs tadā // RamS_2,6.13 //

naṭanartakasaṃghānāṃ gāyakānāṃ ca gāyatām /
manaḥkarṇasukhā vācaḥ śuśruvuś ca tatas tataḥ // RamS_2,6.14 //

rāmābhiṣekayuktāś ca kathāś cakrur mitho janāḥ /
rāmābhiṣeke samprāpte catvareṣu gṛheṣu ca // RamS_2,6.15 //

bālā api krīḍamānā gṛhadvāreṣu saṃghaśaḥ /
rāmābhiṣekasaṃyuktāś cakrur eva mithaḥ kathāḥ // RamS_2,6.16 //

kṛtapuṣpopahāraś ca dhūpagandhādhivāsitaḥ /
rājamārgaḥ kṛtaḥ śrīmān paurai rāmābhiṣecane // RamS_2,6.17 //

prakāśakaraṇārthaṃ ca niśāgamanaśaṅkayā /
dīpavṛkṣāṃs tathā cakrur anu rathyāsu sarvaśaḥ // RamS_2,6.18 //

alaṃkāraṃ purasyaivaṃ kṛtvā tatpuravāsinaḥ /
ākāṅkṣamāṇā rāmasya yauvarājyābhiṣecanam // RamS_2,6.19 //

sametya saṃghaśaḥ sarve catvareṣu sabhāsu ca /
kathayanto mithas tatra praśaśaṃsur janādhipam // RamS_2,6.20 //

aho mahātmā rājāyam ikṣvākukulanandanaḥ /
jñātvā yo vṛddham ātmānaṃ rāmaṃ rājye 'hbiṣekṣyati // RamS_2,6.21 //

sarve hy anugṛhītāḥ sma yan no rāmo mahīpatiḥ /
cirāya bhavitā goptā dṛṣṭalokaparāvaraḥ // RamS_2,6.22 //

anuddhatamanā vidvān dharmātmā bhrātṛvatsalaḥ /
yathā ca bhrātṛṣu snigdhas tathāsmāsv api rāghavaḥ // RamS_2,6.23 //

ciraṃ jīvatu dharmātmā rājā daśaratho 'naghaḥ /
yatprasādenābhiṣiktaṃ rāmaṃ drakṣyāmahe vayam // RamS_2,6.24 //

evaṃvidhaṃ kathayatāṃ paurāṇāṃ śuśruvus tadā /
digbhyo 'pi śrutavṛttāntāḥ prāptā jānapadā janāḥ // RamS_2,6.25 //

te tu digbhyaḥ purīṃ prāptā draṣṭuṃ rāmābhiṣecanam /
rāmasya pūrayāmāsuḥ purīṃ jānapadā janāḥ // RamS_2,6.26 //

janaughais tair visarpadbhiḥ śuśruve tatra nisvanaḥ /
parvasūdīrṇavegasya sāgarasyeva nisvanaḥ // RamS_2,6.27 //

tatas tad indrakṣayasaṃnibhaṃ puraṃ didṛkṣubhir jānapadair upāgataiḥ /
samantataḥ sasvanam ākulaṃ babhau samudrayādobhir ivārṇavodakam // RamS_2,6.28 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 7
jñātidāsī yato jātā kaikeyyās tu sahoṣitā /
prāsādaṃ candrasaṃkāśam āruroha yadṛcchayā // RamS_2,7.1 //

siktarājapathāṃ kṛtsnāṃ prakīrṇakamalotpalām /
ayodhyāṃ mantharā tasmāt prāsādād anvavaikṣata // RamS_2,7.2 //

patākābhir varārhābhir dhvajaiś ca samalaṃkṛtām /
siktāṃ candanatoyaiś ca śiraḥsnātajanair vṛtām // RamS_2,7.3 //

avidūre sthitāṃ dṛṣṭvā dhātrīṃ papraccha mantharā /
uttamenābhisaṃyuktā harṣeṇārthaparā satī // RamS_2,7.4 //

rāmamātā dhanaṃ kiṃ nu janebhyaḥ samprayacchati /
atimātraṃ praharṣo 'yaṃ kiṃ janasya ca śaṃsa me /
kārayiṣyati kiṃ vāpi samprahṛṣṭo mahīpatiḥ // RamS_2,7.5 //

vidīryamāṇā harṣeṇa dhātrī paramayā mudā /
ācacakṣe 'tha kubjāyai bhūyasīṃ rāghave śriyam // RamS_2,7.6 //

śvaḥ puṣyeṇa jitakrodhaṃ yauvarājyena rāghavam /
rājā daśaratho rāmam abhiṣecayitānagham // RamS_2,7.7 //

dhātryās tu vacanaṃ śrutvā kubjā kṣipram amarṣitā /
kailāsaśikharākārāt prāsādād avarohata // RamS_2,7.8 //

sā dahyamānā kopena mantharā pāpadarśinī /
śayānām etya kaikeyīm idaṃ vacanam abravīt // RamS_2,7.9 //

uttiṣṭha mūḍhe kiṃ śeṣe bhayaṃ tvām abhivartate /
upaplutamahaughena kim ātmānaṃ na budhyase // RamS_2,7.10 //

aniṣṭe subhagākāre saubhāgyena vikatthase /
calaṃ hi tava saubhāgyaṃ nadyāḥ srota ivoṣṇage // RamS_2,7.11 //

evam uktā tu kaikeyī ruṣṭayā paruṣaṃ vacaḥ /
kubjayā pāpadarśinyā viṣādam agamat param // RamS_2,7.12 //

kaikeyī tv abravīt kubjāṃ kaccit kṣemaṃ na manthare /
viṣaṇṇavadanāṃ hi tvāṃ lakṣaye bhṛśaduḥkhitām // RamS_2,7.13 //

mantharā tu vacaḥ śrutvā kaikeyyā madhurākṣaram /
uvāca krodhasaṃyuktā vākyaṃ vākyaviśāradā // RamS_2,7.14 //

sā viṣaṇṇatarā bhūtvā kubjā tasyā hitaiṣiṇī /
viṣādayantī provāca bhedayantī ca rāghavam // RamS_2,7.15 //

akṣemaṃ sumahad devi pravṛttaṃ tvadvināśanam /
rāmaṃ daśaratho rājā yauvarājye 'bhiṣekṣyati // RamS_2,7.16 //

sāsmy agādhe bhaye magnā duḥkhaśokasamanvitā /
dahyamānānaleneva tvaddhitārtham ihāgatā // RamS_2,7.17 //

tava duḥkhena kaikeyi mama duḥkhaṃ mahad bhavet /
tvadvṛddhau mama vṛddhiś ca bhaved atra na saṃśayaḥ // RamS_2,7.18 //

narādhipakule jātā mahiṣī tvaṃ mahīpateḥ /
ugratvaṃ rājadharmāṇāṃ kathaṃ devi na budhyase // RamS_2,7.19 //

dharmavādī śaṭho bhartā ślakṣṇavādī ca dāruṇaḥ /
śuddhabhāve na jānīṣe tenaivam atisaṃdhitā // RamS_2,7.20 //

upasthitaṃ prayuñjānas tvayi sāntvam anarthakam /
arthenaivādya te bhartā kausalyāṃ yojayiṣyati // RamS_2,7.21 //

apavāhya sa duṣṭātmā bharataṃ tava bandhuṣu /
kālyaṃ sthāpayitā rāmaṃ rājye nihatakaṇṭake // RamS_2,7.22 //

śatruḥ patipravādena mātreva hitakāmyayā /
āśīviṣa ivāṅkena bāle paridhṛtas tvayā // RamS_2,7.23 //

yathā hi kuryāt sarpo vā śatrur vā pratyupekṣitaḥ /
rājñā daśarathenādya saputrā tvaṃ tathā kṛtā // RamS_2,7.24 //

pāpenānṛtasāntvena bāle nityaṃ sukhocite /
rāmaṃ sthāpayatā rājye sānubandhā hatā hy asi // RamS_2,7.25 //

sā prāptakālaṃ kaikeyi kṣipraṃ kuru hitaṃ tava /
trāyasva putram ātmānaṃ māṃ ca vismayadarśane // RamS_2,7.26 //

mantharāyā vacaḥ śrutvā śayanāt sa śubhānanā /
evam ābharaṇaṃ tasyai kubjāyai pradadau śubham // RamS_2,7.27 //

dattvā tv ābharaṇaṃ tasyai kubjāyai pramadottamā /
kaikeyī mantharāṃ hṛṣṭā punar evābravīd idam // RamS_2,7.28 //

idaṃ tu manthare mahyam ākhyāsi paramaṃ priyam /
etan me priyam ākhyātuḥ kiṃ vā bhūyaḥ karomi te // RamS_2,7.29 //

rāme vā bharate vāhaṃ viśeṣaṃ nopalakṣaye /
tasmāt tuṣṭāsmi yad rājā rāmaṃ rājye 'bhiṣekṣyati // RamS_2,7.30 //

na me paraṃ kiṃcid itas tvayā punaḥ priyaṃ priyārhe suvacaṃ vaco varam /
tathā hy avocas tvam ataḥ priyottaraṃ varaṃ paraṃ te pradadāmi taṃ vṛṇu // RamS_2,7.31 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 8
mantharā tv abhyasūyyainām utsṛjyābharaṇaṃ ca tat /
uvācedaṃ tato vākyaṃ kopaduḥkhasamanvitā // RamS_2,8.1 //

harṣaṃ kim idam asthāne kṛtavaty asi bāliśe /
śokasāgaramadhyastham ātmānaṃ nāvabudhyase // RamS_2,8.2 //

subhagā khalu kausalyā yasyāḥ putro 'bhiṣekṣyate /
yauvarājyena mahatā śvaḥ puṣyeṇa dvijottamaiḥ // RamS_2,8.3 //

prāptāṃ sumahatīṃ prītiṃ pratītāṃ tāṃ hatadviṣam /
upasthāsyasi kausalyāṃ dāsīva tvaṃ kṛtāñjaliḥ // RamS_2,8.4 //

hṛṣṭāḥ khalu bhaviṣyanti rāmasya paramāḥ striyaḥ /
aprahṛṣṭā bhaviṣyanti snuṣās te bharatakṣaye // RamS_2,8.5 //

tāṃ dṛṣṭvā paramaprītāṃ bruvantīṃ mantharāṃ tataḥ /
rāmasyaiva guṇān devī kaikeyī praśaśaṃsa ha // RamS_2,8.6 //

dharmajño gurubhir dāntaḥ kṛtajñaḥ satyavāk śuciḥ /
rāmo rājñaḥ suto jyeṣṭho yauvarājyam ato 'rhati // RamS_2,8.7 //

bhrātḥn bhṛtyāṃś ca dīrghāyuḥ pitṛvat pālayiṣyati /
saṃtapyase kathaṃ kubje śrutvā rāmābhiṣecanam // RamS_2,8.8 //

bharataś cāpi rāmasya dhruvaṃ varṣaśatāt param /
pitṛpaitāmahaṃ rājyam avāpsyati nararṣabhaḥ // RamS_2,8.9 //

sā tvam abhyudaye prāpte vartamāne ca manthare /
bhaviṣyati ca kalyāṇe kimarthaṃ paritapyase /
kausalyāto 'tiriktaṃ ca sa tu śuśrūṣate hi mām // RamS_2,8.10 //

kaikeyyā vacanaṃ śrutvā mantharā bhṛśaduḥkhitā /
dīrgham uṣṇaṃ viniḥśvasya kaikeyīm idam abravīt // RamS_2,8.11 //

anarthadarśinī maurkhyān nātmānam avabudhyase /
śokavyasanavistīrṇe majjantī duḥkhasāgare // RamS_2,8.12 //

bhavitā rāghavo rājā rāghavasya ca yaḥ sutaḥ /
rājavaṃśāt tu bharataḥ kaikeyi parihāsyate // RamS_2,8.13 //

na hi rājñaḥ sutāḥ sarve rājye tiṣṭhanti bhāmini /
sthāpyamāneṣu sarveṣu sumahān anayo bhavet // RamS_2,8.14 //

tasmāj jyeṣṭhe hi kaikeyi rājyatantrāṇi pārthivāḥ /
sthāpayanty anavadyāṅgi guṇavatsv itareṣv api // RamS_2,8.15 //

asāv atyantanirbhagnas tava putro bhaviṣyati /
anāthavat sukhebhyaś ca rājavaṃśāc ca vatsale // RamS_2,8.16 //

sāhaṃ tvadarthe samprāptā tvaṃ tu māṃ nāvabudhyase /
sapatnivṛddhau yā me tvaṃ pradeyaṃ dātum icchasi // RamS_2,8.17 //

dhruvaṃ tu bharataṃ rāmaḥ prāpya rājyam akaṇṭakam /
deśāntaraṃ nāyayitvā lokāntaram athāpi vā // RamS_2,8.18 //

bāla eva hi mātulyaṃ bharato nāyitas tvayā /
saṃnikarṣāc ca sauhārdaṃ jāyate sthāvareṣv api // RamS_2,8.19 //

goptā hi rāmaṃ saumitrir lakṣmaṇaṃ cāpi rāghavaḥ /
aśvinor iva saubhrātraṃ tayor lokeṣu viśrutam // RamS_2,8.20 //

tasmān na lakṣmaṇe rāmaḥ pāpaṃ kiṃcit kariṣyati /
rāmas tu bharate pāpaṃ kuryād iti na saṃśayaḥ // RamS_2,8.21 //

tasmād rājagṛhād eva vanaṃ gacchatu te sutaḥ /
etaddhi rocate mahyaṃ bhṛśaṃ cāpi hitaṃ tava // RamS_2,8.22 //

evaṃ te jñātipakṣasya śreyaś caiva bhaviṣyati /
yadi ced bharato dharmāt pitryaṃ rājyam avāpsyati // RamS_2,8.23 //

sa te sukhocito bālo rāmasya sahajo ripuḥ /
samṛddhārthasya naṣṭārtho jīviṣyati kathaṃ vaśe // RamS_2,8.24 //

abhidrutam ivāraṇye siṃhena gajayūthapam /
pracchādyamānaṃ rāmeṇa bharataṃ trātum arhasi // RamS_2,8.25 //

darpān nirākṛtā pūrvaṃ tvayā saubhāgyavattayā /
rāmamātā sapatnī te kathaṃ vairaṃ na yātayet // RamS_2,8.26 //

yadā hi rāmaḥ pṛthivīm avāpsyati dhruvaṃ pranaṣṭo bharato bhaviṣyati /
ato hi saṃcintaya rājyam ātmaje parasya cādyaiva vivāsakāraṇam // RamS_2,8.27 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 9
evam uktā tu kaikeyī krodhena jvalitānanā /
dīrgham uṣṇaṃ viniḥśvasya mantharām idam abravīt // RamS_2,9.1 //

adya rāmam itaḥ kṣipraṃ vanaṃ prasthāpayāmy aham /
yauvarājyena bharataṃ kṣipram evābhiṣecaye // RamS_2,9.2 //

idaṃ tv idānīṃ saṃpaśya kenopāyena manthare /
bharataḥ prāpnuyād rājyaṃ na tu rāmaḥ kathaṃcana // RamS_2,9.3 //

evam uktā tayā devyā mantharā pāpadarśinī /
rāmārtham upahiṃsantī kaikeyīm idam abravīt // RamS_2,9.4 //

hantedānīṃ pravakṣyāmi kaikeyi śrūyatāṃ ca me /
yathā te bharato rājyaṃ putraḥ prāpsyati kevalam // RamS_2,9.5 //

śrutvaivaṃ vacanaṃ tasyā mantharāyās tu kaikayī /
kiṃcid utthāya śayanāt svāstīrṇād idam abravīt // RamS_2,9.6 //

kathaya tvaṃ mamopāyaṃ kenopāyena manthare /
bharataḥ prāpnuyād rājyaṃ na tu rāmaḥ kathaṃcana // RamS_2,9.7 //

evam uktā tayā devyā mantharā pāpadarśinī /
rāmārtham upahiṃsantī kubjā vacanam abravīt // RamS_2,9.8 //

tava devāsure yuddhe saha rājarṣibhiḥ patiḥ /
agacchat tvām upādāya devarājasya sāhyakṛt // RamS_2,9.9 //

diśam āsthāya kaikeyi dakṣiṇāṃ daṇḍakān prati /
vaijayantam iti khyātaṃ puraṃ yatra timidhvajaḥ // RamS_2,9.10 //

sa śambara iti khyātaḥ śatamāyo mahāsuraḥ /
dadau śakrasya saṃgrāmaṃ devasaṃghair anirjitaḥ // RamS_2,9.11 //

tasmin mahati saṃgrāme rājā daśarathas tadā /
apavāhya tvayā devi saṃgrāmān naṣṭacetanaḥ // RamS_2,9.12 //

tatrāpi vikṣataḥ śastraiḥ patis te rakṣitas tvayā /
tuṣṭena tena dattau te dvau varau śubhadarśane // RamS_2,9.13 //

sa tvayoktaḥ patir devi yadeccheyaṃ tadā varau /
gṛhṇīyām iti tat tena tathety uktaṃ mahātmanā /
anabhijñā hy ahaṃ devi tvayaiva kathitaṃ purā // RamS_2,9.14* //

tau varau yāca bhartāraṃ bharatasyābhiṣecanam /
pravrājanaṃ ca rāmasya tvaṃ varṣāṇi caturdaśa // RamS_2,9.15 //

krodhāgāraṃ praviśyādya kruddhevāśvapateḥ sute /
śeṣvān antarhitāyāṃ tvaṃ bhūmau malinavāsinī /
mā smainaṃ pratyudīkṣethā mā cainam abhibhāṣathāḥ // RamS_2,9.16* //

dayitā tvaṃ sadā bhartur atra me nāsti saṃśayaḥ /
tvatkṛte ca mahārājo viśed api hutāśanam // RamS_2,9.17 //

na tvāṃ krodhayituṃ śakto na kruddhāṃ pratyudīkṣitum /
tava priyārthaṃ rājā hi prāṇān api parityajet // RamS_2,9.18 //

na hy atikramituṃ śaktas tava vākyaṃ mahīpatiḥ /
mandasvabhāve budhyasva saubhāgyabalam ātmanaḥ // RamS_2,9.19 //

maṇimuktāsuvarṇāni ratnāni vividhāni ca /
dadyād daśaratho rājā mā sma teṣu manaḥ kṛthāḥ // RamS_2,9.20 //

yau tau devāsure yuddhe varau daśaratho 'dadāt /
tau smāraya mahābhāge so 'rtho mā tvām atikramet // RamS_2,9.21 //

yadā tu te varaṃ dadyāt svayam utthāpya rāghavaḥ /
vyavasthāpya mahārājaṃ tvam imaṃ vṛṇuyā varam // RamS_2,9.22 //

rāmaṃ pravrājayāraṇye nava varṣāṇi pañca ca /
bharataḥ kriyatāṃ rājā pṛthivyāṃ pārthivarṣabhaḥ // RamS_2,9.23 //

evaṃ pravrājitaś caiva rāmo 'rāmo bhaviṣyati /
bharataś ca hatāmitras tava rājā bhaviṣyati // RamS_2,9.24 //

yena kālena rāmaś ca vanāt pratyāgamiṣyati /
tena kālena putras te kṛtamūlo bhaviṣyati /
saṃgṛhītamanuṣyaś ca suhṛdbhiḥ sārdham ātmavān // RamS_2,9.25* //

prāptakālaṃ tu te manye rājānaṃ vītasādhvasā /
rāmābhiṣekasaṃkalpān nigṛhya vinivartaya // RamS_2,9.26 //

anartham artharūpeṇa grāhitā sā tatas tayā /
hṛṣṭā pratītā kaikeyī mantharām idam abravīt // RamS_2,9.27 //

kubje tvāṃ nābhijānāmi śreṣṭhāṃ śreṣṭhābhidhāyinīm /
pṛthivyām asi kubjānām uttamā buddhiniścaye // RamS_2,9.28 //

tvam eva tu mamārtheṣu nityayuktā hitaiṣiṇī /
nāhaṃ samavabudhyeyaṃ kubje rājñaś cikīrṣitam // RamS_2,9.29 //

santi duḥsaṃsthitāḥ kubjā vakrāḥ paramapāpikāḥ /
tvaṃ padmam iva vātena saṃnatā priyadarśanā // RamS_2,9.30 //

uras te 'bhiniviṣṭaṃ vai yāvat skandhāt samunnatam /
adhastāc codaraṃ śāntaṃ sunābham iva lajjitam // RamS_2,9.31 //

jaghanaṃ tava nirghuṣṭaṃ raśanādāmaśobhitam /
jaṅghe bhṛśam upanyaste pādau cāpy āyatāv ubhau // RamS_2,9.32 //

tvam āyatābhyāṃ sakthibhyāṃ manthare kṣaumavāsini /
agrato mama gacchantī rājahaṃsīva rājase // RamS_2,9.33 //

tavedaṃ sthagu yad dīrghaṃ rathaghoṇam ivāyatam /
matayaḥ kṣatravidyāś ca māyāś cātra vasanti te // RamS_2,9.34 //

atra te pratimokṣyāmi mālāṃ kubje hiraṇmayīm /
abhiṣikte ca bharate rāghave ca vanaṃ gate // RamS_2,9.35 //

jātyena ca suvarṇena suniṣṭaptena sundari /
labdhārthā ca pratītā ca lepayiṣyāmi te sthagu // RamS_2,9.36 //

mukhe ca tilakaṃ citraṃ jātarūpamayaṃ śubham /
kārayiṣyāmi te kubje śubhāny ābharaṇāni ca // RamS_2,9.37 //

paridhāya śubhe vastre devateva cariṣyasi /
candram āhvayamānena mukhenāpratimānanā /
gamiṣyasi gatiṃ mukhyāṃ garvayantī dviṣajjanam // RamS_2,9.38* //

tavāpi kubjāḥ kubjāyāḥ sarvābharaṇabhūṣitāḥ /
pādau paricariṣyanti yathaiva tvaṃ sadā mama // RamS_2,9.39 //

iti praśasyamānā sā kaikeyīm idam abravīt /
śayānāṃ śayane śubhre vedyām agniśikhām iva // RamS_2,9.40 //

gatodake setubandho na kalyāṇi vidhīyate /
uttiṣṭha kuru kalyāṇaṃ rājānam anudarśaya // RamS_2,9.41 //

tathā protsāhitā devī gatvā mantharayā saha /
krodhāgāraṃ viśālākṣī saubhāgyamadagarvitā // RamS_2,9.42 //

anekaśatasāhasraṃ muktāhāraṃ varāṅganā /
avamucya varārhāṇi śubhāny ābharaṇāni ca // RamS_2,9.43 //

tato hemopamā tatra kubjā vākyavaśaṃ gatā /
saṃviśya bhūmau kaikeyī mantharām idam abravīt // RamS_2,9.44 //

iha vā māṃ mṛtāṃ kubje nṛpāyāvedayiṣyasi /
vanaṃ tu rāghave prāpte bharataḥ prāpsyati kṣitim // RamS_2,9.45 //

athaitad uktvā vacanaṃ sudāruṇaṃ nidhāya sarvābharaṇāni bhāminī /
asaṃvṛtām āstaraṇena medinīṃ tadādhiśiśye patiteva kiṃnarī // RamS_2,9.46 //

udīrṇasaṃrambhatamovṛtānanā tathāvamuktottamamālyabhūṣaṇā /
narendrapatnī vimanā babhūva sā tamovṛtā dyaur iva magnatārakā // RamS_2,9.47 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 10
ājñāpya tu mahārājo rāghavasyābhiṣecanam /
priyārhāṃ priyam ākhyātuṃ viveśāntaḥpuraṃ vaśī // RamS_2,10.1 //

tāṃ tatra patitāṃ bhūmau śayānām atathocitām /
pratapta iva duḥkhena so 'paśyaj jagatīpatiḥ // RamS_2,10.2 //

sa vṛddhas taruṇīṃ bhāryāṃ prāṇebhyo 'pi garīyasīm /
apāpaḥ pāpasaṃkalpāṃ dadarśa dharaṇītale // RamS_2,10.3 //

kareṇum iva digdhena viddhāṃ mṛgayuṇā vane /
mahāgaja ivāraṇye snehāt parimamarśa tām // RamS_2,10.4 //

parimṛśya ca pāṇibhyām abhisaṃtrastacetanaḥ /
kāmī kamalapattrākṣīm uvāca vanitām idam // RamS_2,10.5 //

na te 'ham abhijānāmi krodham ātmani saṃśritam /
devi kenābhiyuktāsi kena vāsi vimānitā // RamS_2,10.6 //

yad idaṃ mama duḥkhāya śeṣe kalyāṇi pāṃsuṣu /
bhūmau śeṣe kimarthaṃ tvaṃ mayi kalyāṇacetasi /
bhūtopahatacitteva mama cittapramāthinī // RamS_2,10.7* //

santi me kuśalā vaidyā abhituṣṭāś ca sarvaśaḥ /
sukhitāṃ tvāṃ kariṣyanti vyādhim ācakṣva bhāmini // RamS_2,10.8 //

kasya vā te priyaṃ kāryaṃ kena vā vipriyaṃ kṛtam /
kaḥ priyaṃ labhatām adya ko vā sumahad apriyam // RamS_2,10.9 //

avadhyo vadhyatāṃ ko vā vadhyaḥ ko vā vimucyatām /
daridraḥ ko bhavatv āḍhyo dravyavān vāpy akiñcanaḥ // RamS_2,10.10 //

ahaṃ caiva madīyāś ca sarve tava vaśānugāḥ /
na te kaṃcid abhiprāyaṃ vyāhantum aham utsahe // RamS_2,10.11 //

ātmano jīvitenāpi brūhi yan manasecchasi /
yāvad āvartate cakraṃ tāvatī me vasuṃdharā // RamS_2,10.12 //

tathoktā sā samāśvastā vaktukāmā tad apriyam /
paripīḍayituṃ bhūyo bhartāram upacakrame // RamS_2,10.13 //

nāsmi viprakṛtā deva kenacin na vimānitā /
abhiprāyas tu me kaścit tam icchāmi tvayā kṛtam // RamS_2,10.14 //

pratijñāṃ pratijānīṣva yadi tvaṃ kartum icchasi /
atha tad vyāhariṣyāmi yad abhiprārthitaṃ mayā // RamS_2,10.15 //

evam uktas tayā rājā priyayā strīvaśaṃ gataḥ /
tām uvāca mahātejāḥ kaikeyīm īṣadutsmitaḥ // RamS_2,10.16 //

avalipte na jānāsi tvattaḥ priyataro mama /
manujo manujavyāghrād rāmād anyo na vidyate // RamS_2,10.17 //

bhadre hṛdayam apy etad anumṛśyoddharasva me /
etat samīkṣya kaikeyi brūhi yat sādhu manyase // RamS_2,10.18 //

balam ātmani paśyantī na māṃ śaṅkitum arhasi /
kariṣyāmi tava prītiṃ sukṛtenāpi te śape // RamS_2,10.19 //

tena vākyena saṃhṛṣṭā tam abhiprāyam ātmanaḥ /
vyājahāra mahāghoram abhyāgatam ivāntakam // RamS_2,10.20 //

yathākrameṇa śapasi varaṃ mama dadāsi ca /
tac chṛṇvantu trayastriṃśad devāḥ sendrapurogamāḥ // RamS_2,10.21 //

candrādityau nabhaś caiva grahā rātryahanī diśaḥ /
jagac ca pṛthivī caiva sagandharvā sarākṣasā // RamS_2,10.22 //

niśācarāṇi bhūtāni gṛheṣu gṛhadevatāḥ /
yāni cānyāni bhūtāni jānīyur bhāṣitaṃ tava // RamS_2,10.23 //

satyasaṃdho mahātejā dharmajñaḥ susamāhitaḥ /
varaṃ mama dadāty eṣa tan me śṛṇvantu devatāḥ // RamS_2,10.24 //

iti devī maheṣvāsaṃ parigṛhyābhiśasya ca /
tataḥ param uvācedaṃ varadaṃ kāmamohitam // RamS_2,10.25 //

varau yau me tvayā deva tadā dattau mahīpate /
tau tāvad aham adyaiva vakṣyāmi śṛṇu me vacaḥ // RamS_2,10.26 //

abhiṣekasamārambho rāghavasyopakalpitaḥ /
anenaivābhiṣekeṇa bharato me 'bhiṣicyatām // RamS_2,10.27 //

nava pañca ca varṣāṇi daṇḍakāraṇyam āśritaḥ /
cīrājinajaṭādhārī rāmo bhavatu tāpasaḥ // RamS_2,10.28 //

bharato bhajatām adya yauvarājyam akaṇṭakam /
adya caiva hi paśyeyaṃ prayāntaṃ rāghavaṃ vane // RamS_2,10.29 //

tataḥ śrutvā mahārāja kaikeyyā dāruṇaṃ vacaḥ /
vyathito vilavaś caiva vyāghrīṃ dṛṣṭvā yathā mṛgaḥ // RamS_2,10.30 //

asaṃvṛtāyām āsīno jagatyāṃ dīrgham ucchvasan /
aho dhig iti sāmarṣo vācam uktvā narādhipaḥ /
moham āpedivān bhūyaḥ śokopahatacetanaḥ // RamS_2,10.31* //

cireṇa tu nṛpaḥ saṃjñāṃ pratilabhya suduḥkhitaḥ /
kaikeyīm abravīt kruddhaḥ pradahann iva cakṣuṣā // RamS_2,10.32 //

nṛśaṃse duṣṭacāritre kulasyāsya vināśini /
kiṃ kṛtaṃ tava rāmeṇa pāpe pāpaṃ mayāpi vā // RamS_2,10.33 //

sadā te jananītulyāṃ vṛttiṃ vahati rāghavaḥ /
tasyaiva tvam anarthāya kiṃnimittam ihodyatā // RamS_2,10.34 //

tvaṃ mayātmavināśāya bhavanaṃ svaṃ praveśitā /
avijñānān nṛpasutā vyālī tīkṣṇaviṣā yathā // RamS_2,10.35 //

jīvaloko yadā sarvo rāmasyeha guṇastavam /
aparādhaṃ kam uddiśya tyakṣyāmīṣṭam ahaṃ sutam // RamS_2,10.36 //

kausalyāṃ vā sumitrāṃ vā tyajeyam api vā śriyam /
jīvitaṃ vātmano rāmaṃ na tv eva pitṛvatsalam // RamS_2,10.37 //

parā bhavati me prītir dṛṣṭvā tanayam agrajam /
apaśyatas tu me rāmaṃ naṣṭā bhavati cetanā // RamS_2,10.38 //

tiṣṭhel loko vinā sūryaṃ sasyaṃ vā salilaṃ vinā /
na tu rāmaṃ vinā dehe tiṣṭhet tu mama jīvitam // RamS_2,10.39 //

tad alaṃ tyajyatām eṣa niścayaḥ pāpaniścaye /
api te caraṇau mūrdhnā spṛśāmy eṣa prasīda me // RamS_2,10.40 //

sa bhūmipālo vilapann anāthavat striyā gṛhīto hṛdaye 'timātrayā /
papāta devyāś caraṇau prasāritāv ubhāv asaṃspṛśya yathāturas tathā // RamS_2,10.41 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 11
atadarhaṃ mahārājaṃ śayānam atathocitam /
yayātim iva puṇyānte devalokāt paricyutam // RamS_2,11.1 //

anartharūpā siddhārthā abhītā bhayadarśinī /
punar ākārayāmāsa tam eva varam aṅganā // RamS_2,11.2 //

tvaṃ katthase mahārāja satyavādī dṛḍhavrataḥ /
mama cemaṃ varaṃ kasmād vidhārayitum icchasi // RamS_2,11.3 //

evam uktas tu kaikeyyā rājā daśarathas tadā /
pratyuvāca tataḥ kruddho muhūrtaṃ vihvalann iva // RamS_2,11.4 //

mṛte mayi gate rāme vanaṃ manujapuṃgave /
hantānārye mamāmitre rāmaḥ pravrājito vanam // RamS_2,11.5 //

yadi satyaṃ bravīmy etat tad asatyaṃ bhaviṣyati /
akīrtir atulā loke dhruvaṃ paribhavaś ca me // RamS_2,11.6 //

tathā vilapatas tasya paribhramitacetasaḥ /
astam abhyagamat sūryo rajanī cābhyavartata // RamS_2,11.7 //

sa triyāmā tathārtasya candramaṇḍalamaṇḍitā /
rājño vilapamānasya na vyabhāsata śarvarī // RamS_2,11.8 //

tathaivoṣṇaṃ viniḥśvasya vṛddho daśaratho nṛpaḥ /
vilalāpārtavad duḥkhaṃ gaganāsaktalocanaḥ // RamS_2,11.9 //

na prabhātaṃ tvayecchāmi mayāyaṃ racito 'ñjaliḥ /
atha vā gamyatāṃ śīghraṃ nāham icchāmi nirghṛṇām /
nṛśaṃsāṃ kaikeyīṃ draṣṭuṃ yatkṛte vyasanaṃ mahat // RamS_2,11.10* //

evam uktvā tato rājā kaikeyīṃ saṃyatāñjaliḥ /
prasādayāmāsa punaḥ kaikeyīṃ cedam abravīt // RamS_2,11.11 //

sādhuvṛttasya dīnasya tvadgatasya gatāyuṣaḥ /
prasādaḥ kriyatāṃ devi bhadre rājño viśeṣataḥ // RamS_2,11.12 //

śūnyena khalu suśroṇi mayedaṃ samudāhṛtam /
kuru sādhu prasādaṃ me bāle sahṛdayā hy asi // RamS_2,11.13 //

viśuddhabhāvasya hi duṣṭabhāvā tāmrekṣaṇasyāśrukalasya rājñaḥ /
śrutvā vicitraṃ karuṇaṃ vilāpaṃ bhartur nṛśaṃsā na cakāra vākyam // RamS_2,11.14 //

tataḥ sa rājā punar eva mūrchitaḥ priyām atuṣṭāṃ pratikūlabhāṣiṇīm /
samīkṣya putrasya vivāsanaṃ prati kṣitau visaṃjño nipapāta duḥkhitaḥ // RamS_2,11.15 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 12
putraśokārditaṃ pāpā visaṃjñaṃ patitaṃ bhuvi /
viveṣṭamānam udīkṣya saikṣvākam idam abravīt // RamS_2,12.1 //

pāpaṃ kṛtveva kim idaṃ mama saṃśrutya saṃśravam /
śeṣe kṣititale sannaḥ sthityāṃ sthātuṃ tvam arhasi // RamS_2,12.2 //

āhuḥ satyaṃ hi paramaṃ dharmaṃ dharmavido janāḥ /
satyam āśritya hi mayā tvaṃ ca dharmaṃ pracoditaḥ // RamS_2,12.3 //

saṃśrutya śaibyaḥ śyenāya svāṃ tanuṃ jagatīpatiḥ /
pradāya pakṣiṇo rājañ jagāma gatim uttamām // RamS_2,12.4 //

tathā hy alarkas tejasvī brāhmaṇe vedapārage /
yācamāne svake netre uddhṛtyāvimanā dadau // RamS_2,12.5 //

saritāṃ tu patiḥ svalpāṃ maryādāṃ satyam anvitaḥ /
satyānurodhāt samaye velāṃ svāṃ nātivartate // RamS_2,12.6 //

samayaṃ ca mamāryemaṃ yadi tvaṃ na kariṣyasi /
agratas te parityaktā parityakṣyāmi jīvitam // RamS_2,12.7 //

evaṃ pracodito rājā kaikeyyā nirviśaṅkayā /
nāśakat pāśam unmoktuṃ balir indrakṛtaṃ yathā // RamS_2,12.8 //

udbhrāntahṛdayaś cāpi vivarṇavadano 'bhavat /
sa dhuryo vai parispandan yugacakrāntaraṃ yathā // RamS_2,12.9 //

vihvalābhyāṃ ca netrābhyām apaśyann iva bhūmipaḥ /
kṛcchrād dhairyeṇa saṃstabhya kaikeyīm idam abravīt // RamS_2,12.10 //

yas te mantrakṛtaḥ pāṇir agnau pāpe mayā dhṛtaḥ /
taṃ tyajāmi svajaṃ caiva tava putraṃ saha tvayā // RamS_2,12.11 //

tataḥ pāpasamācārā kaikeyī pārthivaṃ punaḥ /
uvāca paruṣaṃ vākyaṃ vākyajñā roṣamūrchitā // RamS_2,12.12 //

kim idaṃ bhāṣase rājan vākyaṃ gararujopamam /
ānāyayitum akliṣṭaṃ putraṃ rāmam ihārhasi // RamS_2,12.13 //

sthāpya rājye mama sutaṃ kṛtvā rāmaṃ vanecaram /
niḥsapatnāṃ ca māṃ kṛtvā kṛtakṛtyo bhaviṣyasi // RamS_2,12.14 //

sa nunna iva tīkṣṇeṇa pratodena hayottamaḥ /
rājā pracodito 'bhīkṣṇaṃ kaikeyīm idam abravīt // RamS_2,12.15 //

dharmabandhena baddho 'smi naṣṭā ca mama cetanā /
jyeṣṭhaṃ putraṃ priyaṃ rāmaṃ draṣṭum icchāmi dhārmikam // RamS_2,12.16 //

iti rājño vacaḥ śrutvā kaikeyī tadanantaram /
svayam evābravīt sūtaṃ gaccha tvaṃ rāmam ānaya // RamS_2,12.17 //

tataḥ sa rājā taṃ sūtaṃ sannaharṣaḥ sutaṃ prati /
śokāraktekṣaṇaḥ śrīmān udvīkṣyovāca dhārmikaḥ // RamS_2,12.18 //

sumantraḥ karuṇaṃ śrutvā dṛṣṭvā dīnaṃ ca pārthivam /
pragṛhītāñjaliḥ kiṃcit tasmād deśād apākraman // RamS_2,12.19 //

yadā vaktuṃ svayaṃ dainyān na śaśāka mahīpatiḥ /
tadā sumantraṃ mantrajñā kaikeyī pratyuvāca ha // RamS_2,12.20 //

sumantra rāmaṃ drakṣyāmi śīghram ānaya sundaram /
sa manyamānaḥ kalyāṇaṃ hṛdayena nananda ca // RamS_2,12.21 //

sumantraś cintayāmāsa tvaritaṃ coditas tayā /
vyaktaṃ rāmo 'bhiṣekārtham ihāyāsyati dharmavit // RamS_2,12.22 //

iti sūto matiṃ kṛtvā harṣeṇa mahatā punaḥ /
nirjagāma mahātejā rāghavasya didṛkṣayā // RamS_2,12.23 //

tataḥ purastāt sahasā vinirgato mahīpatīn dvāragatān vilokayan /
dadarśa paurān vividhān mahādhanān upasthitān dvāram upetya viṣṭhitān // RamS_2,12.24 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 13
te tu tāṃ rajanīm uṣya brāhmaṇā vedapāragāḥ /
upatasthur upasthānaṃ saharājapurohitāḥ // RamS_2,13.1 //

amātyā balamukhyāś ca mukhyā ye nigamasya ca /
rāghavasyābhiṣekārthe prīyamāṇās tu saṃgatāḥ // RamS_2,13.2 //

udite vimale sūrye puṣye cābhyāgate 'hani /
abhiṣekāya rāmasya dvijendrair upakalpitam // RamS_2,13.3 //

kāñcanā jalakumbhāś ca bhadrapīṭhaṃ svalaṃkṛtam /
rāmaś ca samyagāstīrṇo bhāsvatā vyāghracarmaṇā // RamS_2,13.4 //

gaṅgāyamunayoḥ puṇyāt saṃgamād āhṛtaṃ jalam /
yāś cānyāḥ saritaḥ puṇyā hradāḥ kūpāḥ sarāṃsi ca // RamS_2,13.5 //

prāgvāhāś cordhvavāhāś ca tiryagvāhāḥ samāhitāḥ /
tābhyaś caivāhṛtaṃ toyaṃ samudrebhyaś ca sarvaśaḥ // RamS_2,13.6 //

kṣaudraṃ dadhighṛtaṃ lājā darbhāḥ sumanasaḥ payaḥ /
salājāḥ kṣīribhiś channā ghaṭāḥ kāñcanarājatāḥ /
padmotpalayutā bhānti pūrṇāḥ paramavāriṇā // RamS_2,13.7* //

candrāṃśuvikacaprakhyaṃ pāṇḍuraṃ ratnabhūṣitam /
sajjaṃ tiṣṭhati rāmasya vālavyajanam uttamam // RamS_2,13.8 //

candramaṇḍalasaṃkāśam ātapatraṃ ca pāṇḍuram /
sajjaṃ dyutikaraṃ śrīmad abhiṣekapuraskṛtam // RamS_2,13.9 //

pāṇḍuraś ca vṛṣaḥ sajjaḥ pāṇḍurāśvaś ca susthitaḥ /
prasrutaś ca gajaḥ śrīmān aupavāhyaḥ pratīkṣate // RamS_2,13.10 //

aṣṭau kanyāś ca maṅgalyāḥ sarvābharaṇabhūṣitāḥ /
vāditrāṇi ca sarvāṇi bandinaś ca tathāpare // RamS_2,13.11 //

ikṣvākūṇāṃ yathā rājye saṃbhriyetābhiṣecanam /
tathā jātīyam ādāya rājaputrābhiṣecanam // RamS_2,13.12 //

te rājavacanāt tatra samavetā mahīpatim /
apaśyanto 'bruvan ko nu rājño naḥ prativedayet // RamS_2,13.13 //

na paśyāmaś ca rājānam uditaś ca divākaraḥ /
yauvarājyābhiṣekaś ca sajjo rāmasya dhīmataḥ // RamS_2,13.14 //

iti teṣu bruvāṇeṣu sārvabhaumān mahīpatīn /
abravīt tān idaṃ sarvān sumantro rājasatkṛtaḥ // RamS_2,13.15 //

ayaṃ pṛcchāmi vacanāt sukham āyuṣmatām aham /
rājñaḥ saṃpratibuddhasya yac cāgamanakāraṇam // RamS_2,13.16 //

ity uktvāntaḥpuradvāram ājagāma purāṇavit /
āśirbhir guṇayuktābhir abhituṣṭāva rāghavam // RamS_2,13.17 //

gatā bhagavatī rātrirahaḥ śivam upasthitam /
budhyasva nṛpaśārdūla kuru kāryam anantaram // RamS_2,13.18 //

brāhmaṇā balamukhyāś ca naigamāś cāgatā nṛpa /
darśanaṃ pratikāṅkṣante pratibudhyasva rāghava // RamS_2,13.19 //

stuvantaṃ taṃ tadā sūtaṃ sumantraṃ mantrakovidam /
pratibudhya tato rājā idaṃ vacanam abravīt // RamS_2,13.20 //

na caiva saṃprasupto 'ham ānayed āśu rāghavam /
iti rājā daśarathaḥ sūtaṃ tatrānvaśāt punaḥ // RamS_2,13.21 //

sa rājavacanaṃ śrutvā śirasā pratipūjya tam /
nirjagāma nṛpāvāsān manyamānaḥ priyaṃ mahat // RamS_2,13.22 //

prapanno rājamārgaṃ ca patākādhvajaśobhitam /
sa sūtas tatra śuśrāva rāmādhikaraṇāḥ kathāḥ // RamS_2,13.23 //

tato dadarśa ruciraṃ kailāsasadṛśaprabham /
rāmaveśma sumantras tu śakraveśmasamaprabham // RamS_2,13.24 //

mahākapāṭapihitaṃ vitardiśataśobhitam /
kāñcanapratimaikāgraṃ maṇividrumatoraṇam // RamS_2,13.25 //

śāradābhraghanaprakhyaṃ dīptaṃ meruguhopamam /
dāmabhir varamālyānāṃ sumahadbhir alaṃkṛtam // RamS_2,13.26 //

sa vājiyuktena rathena sārathir narākulaṃ rājakulaṃ vilokayan /
tataḥ samāsādya mahādhanaṃ mahat prahṛṣṭaromā sa babhūva sārathiḥ // RamS_2,13.27 //

tad adrikūṭācalameghasaṃnibhaṃ mahāvimānottamaveśmasaṃghavat /
avāryamāṇaḥ praviveśa sārathiḥ prabhūtaratnaṃ makaro yathārṇavam // RamS_2,13.28 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 14
sa tadantaḥpuradvāraṃ samatītya janākulam /
praviviktāṃ tataḥ kakṣyām āsasāda purāṇavit // RamS_2,14.1 //

prāsakārmukabibhradbhir yuvabhir mṛṣṭakuṇḍalaiḥ /
apramādibhir ekāgraiḥ svanuraktair adhiṣṭhitām // RamS_2,14.2 //

tatra kāṣāyiṇo vṛddhān vetrapāṇīn svalaṃkṛtān /
dadarśa viṣṭhitān dvāri stryadhyakṣān susamāhitān // RamS_2,14.3 //

te samīkṣya samāyāntaṃ rāmapriyacikīrṣavaḥ /
sahabhāryāya rāmāya kṣipram evācacakṣire // RamS_2,14.4 //

prativeditam ājñāya sūtam abhyantaraṃ pituḥ /
tatraivānāyayāmāsa rāghavaḥ priyakāmyayā // RamS_2,14.5 //

taṃ vaiśravaṇasaṃkāśam upaviṣṭaṃ svalaṃkṛtam /
dadarśa sūtaḥ paryaṅke sauvarṇe sottaracchade // RamS_2,14.6 //

varāharudhirābheṇa śucinā ca sugandhinā /
anuliptaṃ parārdhyena candanena paraṃtapam // RamS_2,14.7 //

sthitayā pārśvataś cāpi vālavyajanahastayā /
upetaṃ sītayā bhūyaś citrayā śaśinaṃ yathā // RamS_2,14.8 //

taṃ tapantam ivādityam upapannaṃ svatejasā /
vavande varadaṃ bandī niyamajño vinītavat // RamS_2,14.9 //

prāñjalis tu sukhaṃ pṛṣṭvā vihāraśayanāsane /
rājaputram uvācedaṃ sumantro rājasatkṛtaḥ // RamS_2,14.10 //

kausalyā suprabhā deva pitā tvāṃ draṣṭum icchati /
mahiṣyā saha kaikeyyā gamyatāṃ tatra māciram // RamS_2,14.11 //

evam uktas tu saṃhṛṣṭo narasiṃho mahādyutiḥ /
tataḥ saṃmānayāmāsa sītām idam uvāca ha // RamS_2,14.12 //

devi devaś ca devī ca samāgamya madantare /
mantrayete dhruvaṃ kiṃcid abhiṣecanasaṃhitam // RamS_2,14.13 //

lakṣayitvā hy abhiprāyaṃ priyakāmā sudakṣiṇā /
saṃcodayati rājānaṃ madarthaṃ madirekṣaṇā // RamS_2,14.14 //

yādṛśī pariṣat tatra tādṛśo dūta āgataḥ /
dhruvam adyaiva māṃ rājā yauvarājye 'bhiṣekṣyati // RamS_2,14.15 //

hanta śīghram ito gatvā drakṣyāmi ca mahīpatim /
saha tvaṃ parivāreṇa sukham āsva ramasva ca // RamS_2,14.16 //

patisaṃmānitā sītā bhartāram asitekṣaṇā /
ādvāram anuvavrāja maṅgalāny abhidadhyuṣī // RamS_2,14.17 //

sa sarvān arthino dṛṣṭvā sametya pratinandya ca /
tataḥ pāvakasaṃkāśam āruroha rathottamam // RamS_2,14.18 //

muṣṇantam iva cakṣūṃṣi prabhayā hemavarcasam /
kareṇuśiśukalpaiś ca yuktaṃ paramavājibhiḥ // RamS_2,14.19 //

hariyuktaṃ sahasrākṣo ratham indra ivāśugam /
prayayau tūrṇam āsthāya rāghavo jvalitaḥ śriyā // RamS_2,14.20 //

sa parjanya ivākāśe svanavān abhinādayan /
niketān niryayau śrīmān mahābhrād iva candramāḥ // RamS_2,14.21 //

chattracāmarapāṇis tu lakṣmaṇo rāghavānujaḥ /
jugopa bhrātaraṃ bhrātā ratham āsthāya pṛṣṭhataḥ // RamS_2,14.22 //

tato halahalāśabdas tumulaḥ samajāyata /
tasya niṣkramamāṇasya janaughasya samantataḥ // RamS_2,14.23 //

sa rāghavas tatra kathāpralāpaṃ śuśrāva lokasya samāgatasya /
ātmādhikārā vividhāś ca vācaḥ prahṛṣṭarūpasya pure janasya // RamS_2,14.24 //

eṣa śriyaṃ gacchati rāghavo 'dya rājaprasādād vipulāṅgam iṣyan /
ete vayaṃ sarvasamṛddhakāmā yeṣām ayaṃ no bhavitā praśāstā /
lābho janasyāsya yad eṣa sarvaṃ prapatsyate rāṣṭram idaṃ cirāya // RamS_2,14.25* //

sa ghoṣavadbhiś ca hayaiḥ sanāgaiḥ puraḥsaraiḥ svastikasūtamāgadhaiḥ /
mahīyamānaḥ pravaraiś ca vādakair abhiṣṭuto vaiśravaṇo yathā yayau // RamS_2,14.26 //

kareṇumātaṃgarathāśvasaṃkulaṃ mahājanaughaiḥ paripūrṇacatvaram /
prabhūtaratnaṃ bahupaṇyasaṃcayaṃ dadarśa rāmo ruciraṃ mahāpatham // RamS_2,14.27 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 15
sa rāmo ratham āsthāya samprahṛṣṭasuhṛjjanaḥ /
apaśyan nagaraṃ śrīmān nānājanasamākulam // RamS_2,15.1 //

sa gṛhair abhrasaṃkāśaiḥ pāṇḍurair upaśobhitam /
rājamārgaṃ yayau rāmo madhyenāgarudhūpitam // RamS_2,15.2 //

śobhamānam asaṃbādhaṃ taṃ rājapatham uttamam /
saṃvṛtaṃ vividhaiḥ paṇyair bhakṣyair uccāvacair api // RamS_2,15.3 //

āśīrvādān bahūñ śṛṇvan suhṛdbhiḥ samudīritān /
yathārhaṃ cāpi sampūjya sarvān eva narān yayau // RamS_2,15.4 //

pitāmahair ācaritaṃ tathaiva prapitāmahaiḥ /
adyopādāya taṃ mārgam abhiṣikto 'nupālaya // RamS_2,15.5 //

yathā sma lālitāḥ pitrā yathā pūrvaiḥ pitāmahaiḥ /
tataḥ sukhataraṃ sarve rāme vatsyāma rājani // RamS_2,15.6 //

alam adya hi bhuktena paramārthair alaṃ ca naḥ /
yathā paśyāma niryāntaṃ rāmaṃ rājye pratiṣṭhitam // RamS_2,15.7 //

ato hi na priyataraṃ nānyat kiṃcid bhaviṣyati /
yathābhiṣeko rāmasya rājyenāmitatejasaḥ // RamS_2,15.8 //

etāś cānyāś ca suhṛdām udāsīnaḥ kathāḥ śubhāḥ /
ātmasaṃpūjanīḥ śṛṇvan yayau rāmo mahāpatham // RamS_2,15.9 //

na hi tasmān manaḥ kaścic cakṣuṣī vā narottamāt /
naraḥ śaknoty apākraṣṭum atikrānte 'pi rāghave // RamS_2,15.10 //

sarveṣāṃ sa hi dharmātmā varṇānāṃ kurute dayām /
caturṇāṃ hi vayaḥsthānāṃ tena te tam anuvratāḥ // RamS_2,15.11 //

sa rājakulam āsādya mahendrabhavanopamam /
rājaputraḥ pitur veśma praviveśa śriyā jvalan // RamS_2,15.12 //

sa sarvāḥ samatikramya kakṣyā daśarathātmajaḥ /
saṃnivartya janaṃ sarvaṃ śuddhāntaḥpuram abhyagāt // RamS_2,15.13 //

tataḥ praviṣṭe pitur antikaṃ tadā janaḥ sa sarvo mudito nṛpātmaje /
pratīkṣate tasya punaḥ sma nirgamaṃ yathodayaṃ candramasaḥ saritpatiḥ // RamS_2,15.14 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 16
sa dadarśāsane rāmo niṣaṇṇaṃ pitaraṃ śubhe /
kaikeyīsahitaṃ dīnaṃ mukhena pariśuṣyatā // RamS_2,16.1 //

sa pituś caraṇau pūrvam abhivādya vinītavat /
tato vavande caraṇau kaikeyyāḥ susamāhitaḥ // RamS_2,16.2 //

rāmety uktvā ca vacanaṃ bāṣpaparyākulekṣaṇaḥ /
śaśāka nṛpatir dīno nekṣituṃ nābhibhāṣitum // RamS_2,16.3 //

tad apūrvaṃ narapater dṛṣṭvā rūpaṃ bhayāvaham /
rāmo 'pi bhayam āpannaḥ padā spṛṣṭveva pannagam // RamS_2,16.4 //

indriyair aprahṛṣṭais taṃ śokasaṃtāpakarśitam /
niḥśvasantaṃ mahārājaṃ vyathitākulacetasam // RamS_2,16.5 //

ūrmimālinam akṣobhyaṃ kṣubhyantam iva sāgaram /
upaplutam ivādityam uktānṛtam ṛṣiṃ yathā // RamS_2,16.6 //

acintyakalpaṃ hi pitus taṃ śokam upadhārayan /
babhūva saṃrabdhataraḥ samudra iva parvaṇi // RamS_2,16.7 //

cintayāmāsa ca tadā rāmaḥ pitṛhite rataḥ /
kiṃsvid adyaiva nṛpatir na māṃ pratyabhinandati // RamS_2,16.8 //

anyadā māṃ pitā dṛṣṭvā kupito 'pi prasīdati /
tasya mām adya samprekṣya kimāyāsaḥ pravartate // RamS_2,16.9 //

sa dīna iva śokārto viṣaṇṇavadanadyutiḥ /
kaikeyīm abhivādyaiva rāmo vacanam abravīt // RamS_2,16.10 //

kaccin mayā nāparādham ajñānād yena me pitā /
kupitas tan mamācakṣva tvaṃ caivainaṃ prasādaya // RamS_2,16.11 //

vivarṇavadano dīno na hi mām abhibhāṣate /
śārīro mānaso vāpi kaccid enaṃ na bādhate /
saṃtāpo vābhitāpo vā durlabhaṃ hi sadā sukham // RamS_2,16.12* //

kaccin na kiṃcid bharate kumāre priyadarśane /
śatrughne vā mahāsattve mātḥṇāṃ vā mamāśubham // RamS_2,16.13 //

atoṣayan mahārājam akurvan vā pitur vacaḥ /
muhūrtam api neccheyaṃ jīvituṃ kupite nṛpe // RamS_2,16.14 //

yatomūlaṃ naraḥ paśyet prādurbhāvam ihātmanaḥ /
kathaṃ tasmin na varteta pratyakṣe sati daivate // RamS_2,16.15 //

kaccit te paruṣaṃ kiṃcid abhimānāt pitā mama /
ukto bhavatyā kopena yatrāsya lulitaṃ manaḥ // RamS_2,16.16 //

etad ācakṣva me devi tattvena paripṛcchataḥ /
kiṃnimittam apūrvo 'yaṃ vikāro manujādhipe // RamS_2,16.17 //

ahaṃ hi vacanād rājñaḥ pateyam api pāvake /
bhakṣayeyaṃ viṣaṃ tīkṣṇaṃ majjeyam api cārṇave /
niyukto guruṇā pitrā nṛpeṇa ca hitena ca // RamS_2,16.18* //

tad brūhi vacanaṃ devi rājño yad abhikāṅkṣitam /
kariṣye pratijāne ca rāmo dvir nābhibhāṣate // RamS_2,16.19 //

tam ārjavasamāyuktam anāryā satyavādinam /
uvāca rāmaṃ kaikeyī vacanaṃ bhṛśadāruṇam // RamS_2,16.20 //

purā devāsure yuddhe pitrā te mama rāghava /
rakṣitena varau dattau saśalyena mahāraṇe // RamS_2,16.21 //

tatra me yācito rājā bharatasyābhiṣecanam /
gamanaṃ daṇḍakāraṇye tava cādyaiva rāghava // RamS_2,16.22 //

yadi satyapratijñaṃ tvaṃ pitaraṃ kartum icchasi /
ātmānaṃ ca naraśreṣṭha mama vākyam idaṃ śṛṇu // RamS_2,16.23 //

sa nideśe pitus tiṣṭha yathā tena pratiśrutam /
tvayāraṇyaṃ praveṣṭavyaṃ nava varṣāṇi pañca ca // RamS_2,16.24 //

sapta sapta ca varṣāṇi daṇḍakāraṇyam āśritaḥ /
abhiṣekam imaṃ tyaktvā jaṭācīradharo vasa // RamS_2,16.25 //

bharataḥ kosalapure praśāstu vasudhām imām /
nānāratnasamākīrṇāṃ savājirathakuñjarām // RamS_2,16.26 //

tad apriyam amitraghno vacanaṃ maraṇopamam /
śrutvā na vivyathe rāmaḥ kaikeyīṃ cedam abravīt // RamS_2,16.27 //

evam astu gamiṣyāmi vanaṃ vastum ahaṃ tv ataḥ /
jaṭācīradharo rājñaḥ pratijñām anupālayan // RamS_2,16.28 //

idaṃ tu jñātum icchāmi kimarthaṃ māṃ mahīpatiḥ /
nābhinandati durdharṣo yathāpuram ariṃdamaḥ // RamS_2,16.29 //

manyur na ca tvayā kāryo devi brūhi tavāgrataḥ /
yāsyāmi bhava suprītā vanaṃ cīrajaṭādharaḥ // RamS_2,16.30 //

hitena guruṇā pitrā kṛtajñena nṛpeṇa ca /
niyujyamāno viśrabdhaṃ kiṃ na kuryād ahaṃ priyam // RamS_2,16.31 //

alīkaṃ mānasaṃ tv ekaṃ hṛdayaṃ dahatīva me /
svayaṃ yan nāha māṃ rājā bharatasyābhiṣecanam // RamS_2,16.32 //

ahaṃ hi sītāṃ rājyaṃ ca prāṇān iṣṭān dhanāni ca /
hṛṣṭo bhrātre svayaṃ dadyāṃ bharatāyāpracoditaḥ // RamS_2,16.33 //

kiṃ punar manujendreṇa svayaṃ pitrā pracoditaḥ /
tava ca priyakāmārthaṃ pratijñām anupālayan // RamS_2,16.34 //

tad āśvāsaya hīmaṃ tvaṃ kiṃ nv idaṃ yan mahīpatiḥ /
vasudhāsaktanayano mandam aśrūṇi muñcati // RamS_2,16.35 //

gacchantu caivānayituṃ dūtāḥ śīghrajavair hayaiḥ /
bharataṃ mātulakulād adyaiva nṛpaśāsanāt // RamS_2,16.36 //

daṇḍakāraṇyam eṣo 'ham ito gacchāmi satvaraḥ /
avicārya pitur vākyaṃ samāvastuṃ caturdaśa // RamS_2,16.37 //

sā hṛṣṭā tasya tadvākyaṃ śrutvā rāmasya kaikeyī /
prasthānaṃ śraddadhānā hi tvarayāmāsa rāghavam // RamS_2,16.38 //

evaṃ bhavatu yāsyanti dūtāḥ śīghrajavair hayaiḥ /
bharataṃ mātulakulād upāvartayituṃ narāḥ // RamS_2,16.39 //

tava tv ahaṃ kṣamaṃ manye notsukasya vilambanam /
rāma tasmād itaḥ śīghraṃ vanaṃ tvaṃ gantum arhasi // RamS_2,16.40 //

vrīḍānvitaḥ svayaṃ yac ca nṛpas tvāṃ nābhibhāṣate /
naitat kiṃcin naraśreṣṭha manyur eṣo 'panīyatām // RamS_2,16.41 //

yāvat tvaṃ na vanaṃ yātaḥ purād asmād abhitvaran /
pitā tāvan na te rāma snāsyate bhokṣyate 'pi vā // RamS_2,16.42 //

dhik kaṣṭam iti niḥśvasya rājā śokapariplutaḥ /
mūrchito nyapatat tasmin paryaṅke hemabhūṣite // RamS_2,16.43 //

rāmo 'py utthāpya rājānaṃ kaikeyyābhipracoditaḥ /
kaśayevāhato vājī vanaṃ gantuṃ kṛtatvaraḥ // RamS_2,16.44 //

tad apriyam anāryāyā vacanaṃ dāruṇodaram /
śrutvā gatavyatho rāmaḥ kaikeyīṃ vākyam abravīt // RamS_2,16.45 //

nāham arthaparo devi lokam āvastum utsahe /
viddhi mām ṛṣibhis tulyaṃ kevalaṃ dharmam āsthitam // RamS_2,16.46 //

yad atrabhavataḥ kiṃcic chakyaṃ kartuṃ priyaṃ mayā /
prāṇān api parityajya sarvathā kṛtam eva tat // RamS_2,16.47 //

na hy ato dharmacaraṇaṃ kiṃcid asti mahattaram /
yathā pitari śuśrūṣā tasya vā vacanakriyā // RamS_2,16.48 //

anukto 'py atrabhavatā bhavatyā vacanād aham /
vane vatsyāmi vijane varṣāṇīha caturdaśa // RamS_2,16.49 //

na nūnaṃ mayi kaikeyi kiṃcid āśaṃsase guṇam /
yad rājānam avocas tvaṃ mameśvaratarā satī // RamS_2,16.50 //

yāvan mātaram āpṛcche sītāṃ cānunayāmy aham /
tato 'dyaiva gamiṣyāmi daṇḍakānāṃ mahad vanam // RamS_2,16.51 //

bharataḥ pālayed rājyaṃ śuśrūṣec ca pitur yathā /
tathā bhavatyā kartavyaṃ sa hi dharmaḥ sanātanaḥ // RamS_2,16.52 //

sa rāmasya vacaḥ śrutvā bhṛśaṃ duḥkhahataḥ pitā /
śokād aśaknuvan bāṣpaṃ praruroda mahāsvanam // RamS_2,16.53 //

vanditvā caraṇau rāmo visaṃjñasya pitus tadā /
kaikeyyāś cāpy anāryāyā niṣpapāta mahādyutiḥ // RamS_2,16.54 //

sa rāmaḥ pitaraṃ kṛtvā kaikeyīṃ ca pradakṣiṇam /
niṣkramyāntaḥpurāt tasmāt svaṃ dadarśa suhṛjjanam // RamS_2,16.55 //

taṃ bāṣpaparipūrṇākṣaḥ pṛṣṭhato 'nujagāma ha /
lakṣmaṇaḥ paramakruddhaḥ sumitrānandavardhanaḥ // RamS_2,16.56 //

ābhiṣecanikaṃ bhāṇḍaṃ kṛtvā rāmaḥ pradakṣiṇam /
śanair jagāma sāpekṣo dṛṣṭiṃ tatrāvicālayan // RamS_2,16.57 //

na cāsya mahatīṃ lakṣmīṃ rājyanāśo 'pakarṣati /
lokakāntasya kāntatvaṃ śītaraśmer iva kṣapā // RamS_2,16.58 //

na vanaṃ gantukāmasya tyajataś ca vasuṃdharām /
sarvalokātigasyeva lakṣyate cittavikriyā // RamS_2,16.59 //

dhārayan manasā duḥkham indriyāṇi nigṛhya ca /
praviveśātmavān veśma mātur apriyaśaṃsivān // RamS_2,16.60 //

praviśya veśmātibhṛśaṃ mudānvitaṃ samīkṣya tāṃ cārthavipattim āgatām /
na caiva rāmo 'tra jagāma vikriyāṃ suhṛjjanasyātmavipattiśaṅkayā // RamS_2,16.61 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 17
rāmas tu bhṛśam āyasto niḥśvasann iva kuñjaraḥ /
jagāma sahito bhrātrā mātur antaḥpuraṃ vaśī // RamS_2,17.1 //

so 'paśyat puruṣaṃ tatra vṛddhaṃ paramapūjitam /
upaviṣṭaṃ gṛhadvāri tiṣṭhataś cāparān bahūn // RamS_2,17.2 //

praviśya prathamāṃ kakṣyāṃ dvitīyāyāṃ dadarśa saḥ /
brāhmaṇān vedasampannān vṛddhān rājñābhisatkṛtān // RamS_2,17.3 //

praṇamya rāmas tān vṛddhāṃs tṛtīyāyāṃ dadarśa saḥ /
striyo vṛddhāś ca bālāś ca dvārarakṣaṇatatparāḥ // RamS_2,17.4 //

vardhayitvā prahṛṣṭās tāḥ praviśya ca gṛhaṃ striyaḥ /
nyavedayanta tvaritā rāmamātuḥ priyaṃ tadā // RamS_2,17.5 //

kausalyāpi tadā devī rātriṃ sthitvā samāhitā /
prabhāte tv akarot pūjāṃ viṣṇoḥ putrahitaiṣiṇī // RamS_2,17.6 //

sā kṣaumavasanā hṛṣṭā nityaṃ vrataparāyaṇā /
agniṃ juhoti sma tadā mantravat kṛtamaṅgalā // RamS_2,17.7 //

praviśya ca tadā rāmo mātur antaḥpuraṃ śubham /
dadarśa mātaraṃ tatra hāvayantīṃ hutāśanam // RamS_2,17.8 //

sā cirasyātmajaṃ dṛṣṭvā mātṛnandanam āgatam /
abhicakrāma saṃhṛṣṭā kiśoraṃ vaḍabā yathā // RamS_2,17.9 //

tam uvāca durādharṣaṃ rāghavaṃ sutam ātmanaḥ /
kausalyā putravātsalyād idaṃ priyahitaṃ vacaḥ // RamS_2,17.10 //

vṛddhānāṃ dharmaśīlānāṃ rājarṣīṇāṃ mahātmanām /
prāpnuhy āyuś ca kīrtiṃ ca dharmaṃ copahitaṃ kule // RamS_2,17.11 //

satyapratijñaṃ pitaraṃ rājānaṃ paśya rāghava /
adyaiva hi tvāṃ dharmātmā yauvarājye 'bhiṣekṣyati // RamS_2,17.12 //

mātaraṃ rāghavaḥ kiṃcit prasāryāñjalim abravīt /
sa svabhāvavinītaś ca gauravāc ca tadānataḥ // RamS_2,17.13 //

devi nūnaṃ na jānīṣe mahad bhayam upasthitam /
idaṃ tava ca duḥkhāya vaidehyā lakṣmaṇasya ca // RamS_2,17.14 //

caturdaśa hi varṣāṇi vatsyāmi vijane vane /
madhumūlaphalair jīvan hitvā munivad āmiṣam // RamS_2,17.15 //

bharatāya mahārājo yauvarājyaṃ prayacchati /
māṃ punar daṇḍakāraṇyaṃ vivāsayati tāpasam // RamS_2,17.16 //

tām aduḥkhocitāṃ dṛṣṭvā patitāṃ kadalīm iva /
rāmas tūtthāpayāmāsa mātaraṃ gatacetasam // RamS_2,17.17 //

upāvṛtyotthitāṃ dīnāṃ vaḍabām iva vāhitām /
pāṃśuguṇṭhitasarvāṅgīṃ vimamarśa ca pāṇinā // RamS_2,17.18 //

sā rāghavam upāsīnam asukhārtā sukhocitā /
uvāca puruṣavyāghram upaśṛṇvati lakṣmaṇe // RamS_2,17.19 //

yadi putra na jāyethā mama śokāya rāghava /
na sma duḥkham ato bhūyaḥ paśyeyam aham aprajā // RamS_2,17.20 //

eka eva hi vandhyāyāḥ śoko bhavati mānavaḥ /
aprajāsmīti saṃtāpo na hy anyaḥ putra vidyate // RamS_2,17.21 //

na dṛṣṭapūrvaṃ kalyāṇaṃ sukhaṃ vā patipauruṣe /
api putre vipaśyeyam iti rāmāsthitaṃ mayā // RamS_2,17.22 //

sā bahūny amanojñāni vākyāni hṛdayacchidām /
ahaṃ śroṣye sapatnīnām avarāṇāṃ varā satī /
ato duḥkhataraṃ kiṃ nu pramadānāṃ bhaviṣyati // RamS_2,17.23* //

tvayi saṃnihite 'py evam aham āsaṃ nirākṛtā /
kiṃ punaḥ proṣite tāta dhruvaṃ maraṇam eva me // RamS_2,17.24 //

yo hi māṃ sevate kaścid atha vāpy anuvartate /
kaikeyyāḥ putram anvīkṣya sa jano nābhibhāṣate // RamS_2,17.25 //

daśa sapta ca varṣāṇi tava jātasya rāghava /
atītāni prakāṅkṣantyā mayā duḥkhaparikṣayam // RamS_2,17.26 //

upavāsaiś ca yogaiś ca bahubhiś ca pariśramaiḥ /
duḥkhaṃ saṃvardhito moghaṃ tvaṃ hi durgatayā mayā // RamS_2,17.27 //

sthiraṃ tu hṛdayaṃ manye mamedaṃ yan na dīryate /
prāvṛṣīva mahānadyāḥ spṛṣṭaṃ kūlaṃ navāmbhasā // RamS_2,17.28 //

mamaiva nūnaṃ maraṇaṃ na vidyate na cāvakāśo 'sti yamakṣaye mama /
yad antako 'dyaiva na māṃ jihīrṣati prasahya siṃho rudatīṃ mṛgīm iva // RamS_2,17.29 //

sthiraṃ hi nūnaṃ hṛdayaṃ mamāyasaṃ na bhidyate yad bhuvi nāvadīryate /
anena duḥkhena ca deham arpitaṃ dhruvaṃ hy akāle maraṇaṃ na vidyate // RamS_2,17.30 //

idaṃ tu duḥkhaṃ yad anarthakāni me vratāni dānāni ca saṃyamāś ca hi /
tapaś ca taptaṃ yad apatyakāraṇāt suniṣphalaṃ bījam ivoptam ūṣare // RamS_2,17.31 //

yadi hy akāle maraṇaṃ svayecchayā labheta kaścid guruduḥkhakarśitaḥ /
gatāham adyaiva paretasaṃsadaṃ vinā tvayā dhenur ivātmajena vai // RamS_2,17.32 //

bhṛśam asukham amarṣitā tadā bahu vilalāpa samīkṣya rāghavam /
vyasanam upaniśāmya sā mahat sutam iva baddham avekṣya kiṃnarī // RamS_2,17.33 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 18
tathā tu vilapantīṃ tāṃ kausalyāṃ rāmamātaram /
uvāca lakṣmaṇo dīnas tat kālasadṛśaṃ vacaḥ // RamS_2,18.1 //

na rocate mamāpy etad ārye yad rāghavo vanam /
tyaktvā rājyaśriyaṃ gacchet striyā vākyavaśaṃ gataḥ // RamS_2,18.2 //

viparītaś ca vṛddhaś ca viṣayaiś ca pradharṣitaḥ /
nṛpaḥ kim iva na brūyāc codyamānaḥ samanmathaḥ // RamS_2,18.3 //

nāsyāparādhaṃ paśyāmi nāpi doṣaṃ tathāvidham /
yena nirvāsyate rāṣṭrād vanavāsāya rāghavaḥ // RamS_2,18.4 //

na taṃ paśyāmy ahaṃ loke parokṣam api yo naraḥ /
amitro 'pi nirasto 'pi yo 'sya doṣam udāharet // RamS_2,18.5 //

devakalpam ṛjuṃ dāntaṃ ripūṇām api vatsalam /
avekṣamāṇaḥ ko dharmaṃ tyajet putram akāraṇāt // RamS_2,18.6 //

tad idaṃ vacanaṃ rājñaḥ punar bālyam upeyuṣaḥ /
putraḥ ko hṛdaye kuryād rājavṛttam anusmaran // RamS_2,18.7 //

yāvad eva na jānāti kaścid artham imaṃ naraḥ /
tāvad eva mayā sārdham ātmasthaṃ kuru śāsanam // RamS_2,18.8 //

mayā pārśve sadhanuṣā tava guptasya rāghava /
kaḥ samartho 'dhikaṃ kartuṃ kṛtāntasyeva tiṣṭhataḥ // RamS_2,18.9 //

nirmanuṣyām imāṃ sarvām ayodhyāṃ manujarṣabha /
kariṣyāmi śarais tīkṣṇair yadi sthāsyati vipriye // RamS_2,18.10 //

bharatasyātha pakṣyo vā yo vāsya hitam icchati /
sarvān etān vadhiṣyāmi mṛdur hi paribhūyate // RamS_2,18.11 //

tvayā caiva mayā caiva kṛtvā vairam anuttamam /
kasya śaktiḥ śriyaṃ dātuṃ bharatāyāriśāsana // RamS_2,18.12 //

anurakto 'smi bhāvena bhrātaraṃ devi tattvataḥ /
satyena dhanuṣā caiva datteneṣṭena te śape // RamS_2,18.13 //

dīptam agnim araṇyaṃ vā yadi rāmaḥ pravekṣyate /
praviṣṭaṃ tatra māṃ devi tvaṃ pūrvam avadhāraya // RamS_2,18.14 //

harāmi vīryād duḥkhaṃ te tamaḥ sūrya ivoditaḥ /
devī paśyatu me vīryaṃ rāghavaś caiva paśyatu // RamS_2,18.15 //

etat tu vacanaṃ śrutvā lakṣmaṇasya mahātmanaḥ /
uvāca rāmaṃ kausalyā rudantī śokalālasā // RamS_2,18.16 //

bhrātus te vadataḥ putra lakṣmaṇasya śrutaṃ tvayā /
yad atrānantaraṃ tat tvaṃ kuruṣva yadi rocate // RamS_2,18.17 //

na cādharmyaṃ vacaḥ śrutvā sapatnyā mama bhāṣitam /
vihāya śokasaṃtaptāṃ gantum arhasi mām itaḥ // RamS_2,18.18 //

dharmajña yadi dharmiṣṭho dharmaṃ caritum icchasi /
śuśrūṣa mām ihasthas tvaṃ cara dharmam anuttamam // RamS_2,18.19 //

śuśrūṣur jananīṃ putra svagṛhe niyato vasan /
pareṇa tapasā yuktaḥ kāśyapas tridivaṃ gataḥ // RamS_2,18.20 //

yathaiva rājā pūjyas te gauraveṇa tathā hy aham /
tvāṃ nāham anujānāmi na gantavyam ito vanam // RamS_2,18.21 //

tvadviyogān na me kāryaṃ jīvitena sukhena vā /
tvayā saha mama śreyas tṛṇānām api bhakṣaṇam // RamS_2,18.22 //

yadi tvaṃ yāsyasi vanaṃ tyaktvā māṃ śokalālasām /
ahaṃ prāyam ihāsiṣye na hi śakṣyāmi jīvitum // RamS_2,18.23 //

tatas tvaṃ prāpsyase putra nirayaṃ lokaviśrutam /
brahmahatyām ivādharmāt samudraḥ saritāṃ patiḥ // RamS_2,18.24 //

vilapantīṃ tathā dīnāṃ kausalyāṃ jananīṃ tataḥ /
uvāca rāmo dharmātmā vacanaṃ dharmasaṃhitam // RamS_2,18.25 //

nāsti śaktiḥ pitur vākyaṃ samatikramituṃ mama /
prasādaye tvāṃ śirasā gantum icchāmy ahaṃ vanam // RamS_2,18.26 //

ṛṣiṇā ca pitur vākyaṃ kurvatā vratacāriṇā /
gaur hatā jānatā dharmaṃ kaṇḍunāpi vipaścitā // RamS_2,18.27 //

asmākaṃ ca kule pūrvaṃ sagarasyājñayā pituḥ /
khanadbhiḥ sāgarair bhūtim avāptaḥ sumahān vadhaḥ // RamS_2,18.28 //

jāmadagnyena rāmeṇa reṇukā jananī svayam /
kṛttā paraśunāraṇye pitur vacanakāriṇā // RamS_2,18.29 //

na khalv etan mayaikena kriyate pitṛśāsanam /
pūrvair ayam abhipreto gato mārgo 'nugamyate // RamS_2,18.30 //

tad etat tu mayā kāryaṃ kriyate bhuvi nānyathā /
pitur hi vacanaṃ kurvan na kaścin nāma hīyate // RamS_2,18.31 //

tām evam uktvā jananīṃ lakṣmaṇaṃ punar abravīt /
tava lakṣmaṇa jānāmi mayi sneham anuttamam /
abhiprāyam avijñāya satyasya ca śamasya ca // RamS_2,18.32* //

dharmo hi paramo loke dharme satyaṃ pratiṣṭhitam /
dharmasaṃśritam etac ca pitur vacanam uttamam // RamS_2,18.33 //

saṃśrutya ca pitur vākyaṃ mātur vā brāhmaṇasya vā /
na kartavyaṃ vṛthā vīra dharmam āśritya tiṣṭhatā // RamS_2,18.34 //

so 'haṃ na śakṣyāmi pitur niyogam ativartitum /
pitur hi vacanād vīra kaikeyyāhaṃ pracoditaḥ // RamS_2,18.35 //

tad enāṃ visṛjānāryāṃ kṣatradharmāśritāṃ matim /
dharmam āśraya mā taikṣṇyaṃ madbuddhir anugamyatām // RamS_2,18.36 //

tam evam uktvā sauhārdād bhrātaraṃ lakṣmaṇāgrajaḥ /
uvāca bhūyaḥ kausalyāṃ prāñjaliḥ śirasānataḥ // RamS_2,18.37 //

anumanyasva māṃ devi gamiṣyantam ito vanam /
śāpitāsi mama prāṇaiḥ kuru svastyayanāni me /
tīrṇapratijñaś ca vanāt punar eṣyāmy ahaṃ purīm // RamS_2,18.38* //

yaśo hy ahaṃ kevalarājyakāraṇān na pṛṣṭhataḥ kartum alaṃ mahodayam /
adīrghakāle na tu devi jīvite vṛṇe 'varām adya mahīm adharmataḥ // RamS_2,18.39 //

prasādayan naravṛṣabhaḥ sa mātaraṃ parākramāj jigamiṣur eva daṇḍakān /
athānujaṃ bhṛśam anuśāsya darśanaṃ cakāra tāṃ hṛdi jananīṃ pradakṣiṇam // RamS_2,18.40 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 19
atha taṃ vyathayā dīnaṃ saviśeṣam amarṣitam /
śvasantam iva nāgendraṃ roṣavisphāritekṣaṇam // RamS_2,19.1 //

āsādya rāmaḥ saumitriṃ suhṛdaṃ bhrātaraṃ priyam /
uvācedaṃ sa dhairyeṇa dhārayan sattvam ātmavān // RamS_2,19.2 //

saumitre yo 'bhiṣekārthe mama sambhārasambhramaḥ /
abhiṣekanivṛttyarthe so 'stu sambhārasambhramaḥ // RamS_2,19.3 //

yasyā madabhiṣekārthaṃ mānasaṃ paritapyate /
mātā naḥ sā yathā na syāt saviśaṅkā tathā kuru // RamS_2,19.4 //

tasyāḥ śaṅkāmayaṃ duḥkhaṃ muhūrtam api notsahe /
manasi pratisaṃjātaṃ saumitre 'ham upekṣitum // RamS_2,19.5 //

na buddhipūrvaṃ nābuddhaṃ smarāmīha kadācana /
mātḥṇāṃ vā pitur vāhaṃ kṛtam alpaṃ ca vipriyam // RamS_2,19.6 //

satyaḥ satyābhisaṃdhaś ca nityaṃ satyaparākramaḥ /
paralokabhayād bhīto nirbhayo 'stu pitā mama // RamS_2,19.7 //

tasyāpi hi bhaved asmin karmaṇy apratisaṃhṛte /
satyaṃ neti manastāpas tasya tāpas tapec ca mām // RamS_2,19.8 //

abhiṣekavidhānaṃ tu tasmāt saṃhṛtya lakṣmaṇa /
anvag evāham icchāmi vanaṃ gantum itaḥ punaḥ // RamS_2,19.9 //

mama pravrājanād adya kṛtakṛtyā nṛpātmajā /
sutaṃ bharatam avyagram abhiṣecayitā tataḥ // RamS_2,19.10 //

mayi cīrājinadhare jaṭāmaṇḍaladhāriṇi /
gate 'raṇyaṃ ca kaikeyyā bhaviṣyati manaḥsukham // RamS_2,19.11 //

buddhiḥ praṇītā yeneyaṃ manaś ca susamāhitam /
tat tu nārhāmi saṃkleṣṭuṃ pravrajiṣyāmi māciram // RamS_2,19.12 //

kṛtāntas tv eva saumitre draṣṭavyo matpravāsane /
rājyasya ca vitīrṇasya punar eva nivartane // RamS_2,19.13 //

kaikeyyāḥ pratipattir hi kathaṃ syān mama pīḍane /
yadi bhāvo na daivo 'yaṃ kṛtāntavihito bhavet // RamS_2,19.14 //

jānāsi hi yathā saumya na mātṛṣu mamāntaram /
bhūtapūrvaṃ viśeṣo vā tasyā mayi sute 'pi vā // RamS_2,19.15 //

so 'bhiṣekanivṛttyarthaiḥ pravāsārthaiś ca durvacaiḥ /
ugrair vākyair ahaṃ tasyā nānyad daivāt samarthaye // RamS_2,19.16 //

kathaṃ prakṛtisampannā rājaputrī tathāguṇā /
brūyāt sā prākṛteva strī matpīḍāṃ bhartṛsaṃnidhau // RamS_2,19.17 //

yad acintyaṃ tu tad daivaṃ bhūteṣv api na hanyate /
vyaktaṃ mayi ca tasyāṃ ca patito hi viparyayaḥ // RamS_2,19.18 //

kaścid daivena saumitre yoddhum utsahate pumān /
yasya na grahaṇaṃ kiṃcit karmaṇo 'nyatra dṛśyate // RamS_2,19.19 //

sukhaduḥkhe bhayakrodhau lābhālābhau bhavābhavau /
yasya kiṃcit tathā bhūtaṃ nanu daivasya karma tat // RamS_2,19.20 //

vyāhate 'py abhiṣeke me paritāpo na vidyate /
tasmād aparitāpaḥ saṃs tvam apy anuvidhāya mām /
pratisaṃhāraya kṣipram ābhiṣecanikīṃ kriyām // RamS_2,19.21* //

na lakṣmaṇāsmin mama rājyavighne mātā yavīyasy atiśaṅkanīyā /
daivābhipannā hi vadanty aniṣṭaṃ jānāsi daivaṃ ca tathā prabhāvam // RamS_2,19.22 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 20
iti bruvati rāme tu lakṣmaṇo 'dhaḥśirā muhuḥ /
śrutvā madhyaṃ jagāmeva manasā duḥkhaharṣayoḥ // RamS_2,20.1 //

tadā tu baddhvā bhrukuṭīṃ bhruvor madhye nararṣabhaḥ /
niśaśvāsa mahāsarpo bilastha iva roṣitaḥ // RamS_2,20.2 //

tasya duṣprativīkṣyaṃ tad bhrukuṭīsahitaṃ tadā /
babhau kruddhasya siṃhasya mukhasya sadṛśaṃ mukham // RamS_2,20.3 //

agrahas taṃ vidhunvaṃs tu hastī hastam ivātmanaḥ /
tiryag ūrdhvaṃ śarīre ca pātayitvā śirodharām // RamS_2,20.4 //

agrākṣṇā vīkṣamāṇas tu tiryag bhrātaram abravīt /
asthāne sambhramo yasya jāto vai sumahān ayam // RamS_2,20.5 //

dharmadoṣaprasaṅgena lokasyānatiśaṅkayā /
kathaṃ hy etad asambhrāntas tvadvidho vaktum arhati // RamS_2,20.6 //

yathā daivam aśauṇḍīraṃ śauṇḍīraḥ kṣatriyarṣabhaḥ /
kiṃ nāma kṛpaṇaṃ daivam aśaktam abhiśaṃsasi // RamS_2,20.7 //

pāpayos tu kathaṃ nāma tayoḥ śaṅkā na vidyate /
santi dharmopadhāḥ ślakṣṇā dharmātman kiṃ na budhyase // RamS_2,20.8 //

lokavidviṣṭam ārabdhaṃ tvadanyasyābhiṣecanam /
yeneyam āgatā dvaidhaṃ tava buddhir mahīpate /
sa hi dharmo mama dveṣyaḥ prasaṅgād yasya muhyasi // RamS_2,20.9* //

yady api pratipattis te daivī cāpi tayor matam /
tathāpy upekṣaṇīyaṃ te na me tad api rocate // RamS_2,20.10 //

viklavo vīryahīno yaḥ sa daivam anuvartate /
vīrāḥ saṃbhāvitātmāno na daivaṃ paryupāsate // RamS_2,20.11 //

daivaṃ puruṣakāreṇa yaḥ samarthaḥ prabādhitum /
na daivena vipannārthaḥ puruṣaḥ so 'vasīdati // RamS_2,20.12 //

drakṣyanti tv adya daivasya pauruṣaṃ puruṣasya ca /
daivamānuṣayor adya vyaktā vyaktir bhaviṣyati // RamS_2,20.13 //

adya matpauruṣahataṃ daivaṃ drakṣyanti vai janāḥ /
yad daivād āhataṃ te 'dya dṛṣṭaṃ rājyābhiṣecanam // RamS_2,20.14 //

atyaṅkuśam ivoddāmaṃ gajaṃ madabaloddhatam /
pradhāvitam ahaṃ daivaṃ pauruṣeṇa nivartaye // RamS_2,20.15 //

lokapālāḥ samastās te nādya rāmābhiṣecanam /
na ca kṛtsnās trayo lokā vihanyuḥ kiṃ punaḥ pitā // RamS_2,20.16 //

yair vivāsas tavāraṇye mitho rājan samarthitaḥ /
araṇye te vivatsyanti caturdaśa samās tathā // RamS_2,20.17 //

ahaṃ tadāśāṃ chetsyāmi pitus tasyāś ca yā tava /
abhiṣekavighātena putrarājyāya vartate // RamS_2,20.18 //

madbalena viruddhāya na syād daivabalaṃ tathā /
prabhaviṣyati duḥkhāya yathograṃ pauruṣaṃ mama // RamS_2,20.19 //

ūrdhvaṃ varṣasahasrānte prajāpālyam anantaram /
āryaputrāḥ kariṣyanti vanavāsaṃ gate tvayi // RamS_2,20.20 //

pūrvarājarṣivṛttyā hi vanavāso vidhīyate /
prajā nikṣipya putreṣu putravat paripālane // RamS_2,20.21 //

sa ced rājany anekāgre rājyavibhramaśaṅkayā /
naivam icchasi dharmātman rājyaṃ rāma tvam ātmani // RamS_2,20.22 //

pratijāne ca te vīra mā bhūvaṃ vīralokabhāk /
rājyaṃ ca tava rakṣeyam ahaṃ veleva sāgaram // RamS_2,20.23 //

maṅgalair abhiṣiñcasva tatra tvaṃ vyāpṛto bhava /
aham eko mahīpālān alaṃ vārayituṃ balāt // RamS_2,20.24 //

na śobhārthāv imau bāhū na dhanur bhūṣaṇāya me /
nāsirābandhanārthāya na śarāḥ stambhahetavaḥ // RamS_2,20.25 //

amitradamanārthaṃ me sarvam etac catuṣṭayam /
na cāhaṃ kāmaye 'tyarthaṃ yaḥ syāc chatrur mato mama // RamS_2,20.26 //

asinā tīkṣṇadhāreṇa vidyuccalitavarcasā /
pragṛhītena vai śatruṃ vajriṇaṃ vā na kalpaye // RamS_2,20.27 //

khaḍganiṣpeṣaniṣpiṣṭair gahanā duścarā ca me /
hastyaśvanarahastoruśirobhir bhavitā mahī // RamS_2,20.28 //

khaḍgadhārā hatā me 'dya dīpyamānā ivādrayaḥ /
patiṣyanti dvipā bhūmau meghā iva savidyutaḥ // RamS_2,20.29 //

baddhagodhāṅgulitrāṇe pragṛhītaśarāsane /
kathaṃ puruṣamānī syāt puruṣāṇāṃ mayi sthite // RamS_2,20.30 //

bahubhiś caikam atyasyann ekena ca bahūñ janān /
viniyokṣyāmy ahaṃ bāṇān nṛvājigajamarmasu // RamS_2,20.31 //

adya me 'straprabhāvasya prabhāvaḥ prabhaviṣyati /
rājñaś cāprabhutāṃ kartuṃ prabhutvaṃ ca tava prabho // RamS_2,20.32 //

adya candanasārasya keyūrāmokṣaṇasya ca /
vasūnāṃ ca vimokṣasya suhṛdāṃ pālanasya ca // RamS_2,20.33 //

anurūpāv imau bāhū rāma karma kariṣyataḥ /
abhiṣecanavighnasya kartḥṇāṃ te nivāraṇe // RamS_2,20.34 //

bravīhi ko 'dyaiva mayā viyujyatāṃ tavāsuhṛt prāṇayaśaḥ suhṛjjanaiḥ /
yathā taveyaṃ vasudhā vaśe bhavet tathaiva māṃ śādhi tavāsmi kiṃkaraḥ // RamS_2,20.35 //

vimṛjya bāṣpaṃ parisāntvya cāsakṛt sa lakṣmaṇaṃ rāghavavaṃśavardhanaḥ /
uvāca pitrye vacane vyavasthitaṃ nibodha mām eṣa hi saumya satpathaḥ // RamS_2,20.36 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 21
taṃ samīkṣya tv avahitaṃ pitur nirdeśapālane /
kausalyā bāṣpasaṃruddhā vaco dharmiṣṭham abravīt // RamS_2,21.1 //

adṛṣṭaduḥkho dharmātmā sarvabhūtapriyaṃvadaḥ /
mayi jāto daśarathāt katham uñchena vartayet // RamS_2,21.2 //

yasya bhṛtyāś ca dāsāś ca mṛṣṭāny annāni bhuñjate /
kathaṃ sa bhokṣyate nātho vane mūlaphalāny ayam // RamS_2,21.3 //

ka etacchraddadhecchrutvā kasya vā na bhaved bhayam /
guṇavān dayito rājño rāghavo yad vivāsyate // RamS_2,21.4 //

tvayā vihīnām iha māṃ śokāgnir atulo mahān /
pradhakṣyati yathā kakṣaṃ citrabhānur himātyaye // RamS_2,21.5 //

kathaṃ hi dhenuḥ svaṃ vatsaṃ gacchantaṃ nānugacchati /
ahaṃ tvānugamiṣyāmi yatra putra gamiṣyasi // RamS_2,21.6 //

tathā nigaditaṃ mātrā tad vākyaṃ puruṣarṣabhaḥ /
śrutvā rāmo 'bravīd vākyaṃ mātaraṃ bhṛśaduḥkhitām // RamS_2,21.7 //

kaikeyyā vañcito rājā mayi cāraṇyam āśrite /
bhavatyā ca parityakto na nūnaṃ vartayiṣyati // RamS_2,21.8 //

bhartuḥ kila parityāgo nṛśaṃsaḥ kevalaṃ striyāḥ /
sa bhavatyā na kartavyo manasāpi vigarhitaḥ // RamS_2,21.9 //

yāvaj jīvati kākutsthaḥ pitā me jagatīpatiḥ /
śuśrūṣā kriyatāṃ tāvat sa hi dharmaḥ sanātanaḥ // RamS_2,21.10 //

evam uktā tu rāmeṇa kausalyā śubhadarśanā /
tathety uvāca suprītā rāmam akliṣṭakāriṇam // RamS_2,21.11 //

evam uktas tu vacanaṃ rāmo dharmabhṛtāṃ varaḥ /
bhūyas tām abravīd vākyaṃ mātaraṃ bhṛśaduḥkhitām // RamS_2,21.12 //

mayā caiva bhavatyā ca kartavyaṃ vacanaṃ pituḥ /
rājā bhartā guruḥ śreṣṭhaḥ sarveṣām īśvaraḥ prabhuḥ // RamS_2,21.13 //

imāni tu mahāraṇye vihṛtya nava pañca ca /
varṣāṇi paramaprītaḥ sthāsyāmi vacane tava // RamS_2,21.14 //

evam uktā priyaṃ putraṃ bāṣpapūrṇānanā tadā /
uvāca paramārtā tu kausalyā putravatsalā // RamS_2,21.15 //

āsāṃ rāma sapatnīnāṃ vastuṃ madhye na me kṣamam /
naya mām api kākutstha vanaṃ vanyāṃ mṛgīṃ yathā /
yadi te gamane buddhiḥ kṛtā pitur apekṣayā // RamS_2,21.16* //

tāṃ tathā rudatīṃ rāmo rudan vacanam abravīt /
jīvantyā hi striyā bhartā daivataṃ prabhur eva ca /
bhavatyā mama caivādya rājā prabhavati prabhuḥ // RamS_2,21.17* //

bharataś cāpi dharmātmā sarvabhūtapriyaṃvadaḥ /
bhavatīm anuvarteta sa hi dharmarataḥ sadā // RamS_2,21.18 //

yathā mayi tu niṣkrānte putraśokena pārthivaḥ /
śramaṃ nāvāpnuyāt kiṃcid apramattā tathā kuru // RamS_2,21.19 //

vratopavāsaniratā yā nārī paramottamā /
bhartāraṃ nānuvarteta sā ca pāpagatir bhavet // RamS_2,21.20 //

śuśrūṣām eva kurvīta bhartuḥ priyahite ratā /
eṣa dharmaḥ purā dṛṣṭo loke vede śrutaḥ smṛtaḥ // RamS_2,21.21 //

pūjyās te matkṛte devi brāhmaṇāś caiva suvratāḥ /
evaṃ kālaṃ pratīkṣasva mamāgamanakāṅkṣiṇī // RamS_2,21.22 //

prāpsyase paramaṃ kāmaṃ mayi pratyāgate sati /
yadi dharmabhṛtāṃ śreṣṭho dhārayiṣyati jīvitam // RamS_2,21.23 //

evam uktā tu rāmeṇa bāṣpaparyākulekṣaṇā /
kausalyā putraśokārtā rāmaṃ vacanam abravīt /
gaccha putra tvam ekāgro bhadraṃ te 'stu sadā vibho // RamS_2,21.24* //

tathā hi rāmaṃ vanavāsaniścitaṃ samīkṣya devī parameṇa cetasā /
uvāca rāmaṃ śubhalakṣaṇaṃ vaco babhūva ca svastyayanābhikāṅkṣiṇī // RamS_2,21.25 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 22
sāpanīya tam āyāsam upaspṛśya jalaṃ śuci /
cakāra mātā rāmasya maṅgalāni manasvinī // RamS_2,22.1 //

svasti sādhyāś ca viśve ca marutaś ca maharṣayaḥ /
svasti dhātā vidhātā ca svasti pūṣā bhago 'ryamā // RamS_2,22.2 //

ṛtavaś caiva pakṣāś ca māsāḥ saṃvatsarāḥ kṣapāḥ /
dināni ca muhūrtāś ca svasti kurvantu te sadā // RamS_2,22.3 //

smṛtir dhṛtiś ca dharmaś ca pāntu tvāṃ putra sarvataḥ /
skandaś ca bhagavān devaḥ somaś ca sabṛhaspatiḥ // RamS_2,22.4 //

saptarṣayo nāradaś ca te tvāṃ rakṣantu sarvataḥ /
nakṣatrāṇi ca sarvāṇi grahāś ca sahadevatāḥ /
mahāvanāni carato muniveṣasya dhīmataḥ // RamS_2,22.5* //

plavagā vṛścikā daṃśā maśakāś caiva kānane /
sarīsṛpāś ca kīṭāś ca mā bhūvan gahane tava // RamS_2,22.6 //

mahādvipāś ca siṃhāś ca vyāghrā ṛkṣāś ca daṃṣṭriṇaḥ /
mahiṣāḥ śṛṅgiṇo raudrā na te druhyantu putraka // RamS_2,22.7 //

nṛmāṃsabhojanā raudrā ye cānye sattvajātayaḥ /
mā ca tvāṃ hiṃsiṣuḥ putra mayā sampūjitās tv iha // RamS_2,22.8 //

āgamās te śivāḥ santu sidhyantu ca parākramāḥ /
sarvasampattayo rāma svastimān gaccha putraka // RamS_2,22.9 //

svasti te 'stv āntarikṣebhyaḥ pārthivebhyaḥ punaḥ punaḥ /
sarvebhyaś caiva devebhyo ye ca te paripanthinaḥ // RamS_2,22.10 //

sarvalokaprabhur brahmā bhūtabhartā tatharṣayaḥ /
ye ca śeṣāḥ surās te tvāṃ rakṣantu vanavāsinam // RamS_2,22.11 //

iti mālyaiḥ suragaṇān gandhaiś cāpi yaśasvinī /
stutibhiś cānurūpābhir ānarcāyatalocanā // RamS_2,22.12 //

yan maṅgalaṃ sahasrākṣe sarvadevanamaskṛte /
vṛtranāśe samabhavat tat te bhavatu maṅgalam // RamS_2,22.13 //

yan maṅgalaṃ suparṇasya vinatākalpayat purā /
amṛtaṃ prārthayānasya tat te bhavatu maṅgalam // RamS_2,22.14 //

oṣadhīṃ cāpi siddhārthāṃ viśalyakaraṇīṃ śubhām /
cakāra rakṣāṃ kausalyā mantrair abhijajāpa ca // RamS_2,22.15 //

ānamya mūrdhni cāghrāya pariṣvajya yaśasvinī /
avadat putra siddhārtho gaccha rāma yathāsukham // RamS_2,22.16 //

arogaṃ sarvasiddhārtham ayodhyāṃ punar āgatam /
paśyāmi tvāṃ sukhaṃ vatsa susthitaṃ rājaveśmani // RamS_2,22.17 //

mayārcitā devagaṇāḥ śivādayo maharṣayo bhūtamahāsuroragāḥ /
abhiprayātasya vanaṃ cirāya te hitāni kāṅkṣantu diśaś ca rāghava // RamS_2,22.18 //

itīva cāśrupratipūrṇalocanā samāpya ca svastyayanaṃ yathāvidhi /
pradakṣiṇaṃ caiva cakāra rāghavaṃ punaḥ punaś cāpi nipīḍya sasvaje // RamS_2,22.19 //

tathā tu devyā sa kṛtapradakṣiṇo nipīḍya mātuś caraṇau punaḥ punaḥ /
jagāma sītānilayaṃ mahāyaśāḥ sa rāghavaḥ prajvalitaḥ svayā śriyā // RamS_2,22.20 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 23
abhivādya tu kausalyāṃ rāmaḥ samprasthito vanam /
kṛtasvastyayano mātrā dharmiṣṭhe vartmani sthitaḥ // RamS_2,23.1 //

virājayan rājasuto rājamārgaṃ narair vṛtam /
hṛdayāny āmamantheva janasya guṇavattayā // RamS_2,23.2 //

vaidehī cāpi tat sarvaṃ na śuśrāva tapasvinī /
tad eva hṛdi tasyāś ca yauvarājyābhiṣecanam // RamS_2,23.3 //

devakāryaṃ sma sā kṛtvā kṛtajñā hṛṣṭacetanā /
abhijñā rājadharmāṇāṃ rājaputraṃ pratīkṣate // RamS_2,23.4 //

praviveśātha rāmas tu svaveśma suvibhūṣitam /
prahṛṣṭajanasampūrṇaṃ hriyā kiṃcid avāṅmukhaḥ // RamS_2,23.5 //

atha sītā samutpatya vepamānā ca taṃ patim /
apaśyac chokasaṃtaptaṃ cintāvyākulitendriyam // RamS_2,23.6 //

vivarṇavadanaṃ dṛṣṭvā taṃ prasvinnam amarṣaṇam /
āha duḥkhābhisaṃtaptā kim idānīm idaṃ prabho // RamS_2,23.7 //

adya bārhaspataḥ śrīmān yuktaḥ puṣyo na rāghava /
procyate brāhmaṇaiḥ prājñaiḥ kena tvam asi durmanāḥ // RamS_2,23.8 //

na te śataśalākena jalaphenanibhena ca /
āvṛtaṃ vadanaṃ valgu chattreṇābhivirājate // RamS_2,23.9 //

vyajanābhyāṃ ca mukhyābhyāṃ śatapattranibhekṣaṇam /
candrahaṃsaprakāśābhyāṃ vījyate na tavānanam // RamS_2,23.10 //

vāgmino bandinaś cāpi prahṛṣṭās tvāṃ nararṣabha /
stuvanto nādya dṛśyante maṅgalaiḥ sūtamāgadhāḥ // RamS_2,23.11 //

na te kṣaudraṃ ca dadhi ca brāhmaṇā vedapāragāḥ /
mūrdhni mūrdhāvasiktasya dadhati sma vidhānataḥ // RamS_2,23.12 //

na tvāṃ prakṛtayaḥ sarvā śreṇīmukhyāś ca bhūṣitāḥ /
anuvrajitum icchanti paurajānapadās tathā // RamS_2,23.13 //

caturbhir vegasampannair hayaiḥ kāñcanabhūṣaṇaiḥ /
mukhyaḥ puṣyaratho yuktaḥ kiṃ na gacchati te 'grataḥ // RamS_2,23.14 //

na hastī cāgrataḥ śrīmāṃs tava lakṣaṇapūjitaḥ /
prayāṇe lakṣyate vīra kṛṣṇameghagiriprabhaḥ // RamS_2,23.15 //

na ca kāñcanacitraṃ te paśyāmi priyadarśana /
bhadrāsanaṃ puraskṛtya yāntaṃ vīrapuraḥsaram // RamS_2,23.16 //

abhiṣeko yadā sajjaḥ kim idānīm idaṃ tava /
apūrvo mukhavarṇaś ca na praharṣaś ca lakṣyate // RamS_2,23.17 //

itīva vilapantīṃ tāṃ provāca raghunandanaḥ /
sīte tatrabhavāṃs tātaḥ pravrājayati māṃ vanam // RamS_2,23.18 //

kule mahati sambhūte dharmajñe dharmacāriṇi /
śṛṇu jānaki yenedaṃ krameṇābhyāgataṃ mama // RamS_2,23.19 //

rājñā satyapratijñena pitrā daśarathena me /
kaikeyyai prītamanasā purā dattau mahāvarau // RamS_2,23.20 //

tayādya mama sajje 'sminn abhiṣeke nṛpodyate /
pracoditaḥ sa samayo dharmeṇa pratinirjitaḥ // RamS_2,23.21 //

caturdaśa hi varṣāṇi vastavyaṃ daṇḍake mayā /
pitrā me bharataś cāpi yauvarājye niyojitaḥ /
so 'haṃ tvām āgato draṣṭuṃ prasthito vijanaṃ vanam // RamS_2,23.22* //

bharatasya samīpe te nāhaṃ kathyaḥ kadācana /
ṛddhiyuktā hi puruṣā na sahante parastavam /
tasmān na te guṇāḥ kathyā bharatasyāgrato mama // RamS_2,23.23* //

nāpi tvaṃ tena bhartavyā viśeṣeṇa kadācana /
anukūlatayā śakyaṃ samīpe tasya vartitum // RamS_2,23.24 //

ahaṃ cāpi pratijñāṃ tāṃ guroḥ samanupālayan /
vanam adyaiva yāsyāmi sthirā bhava manasvini // RamS_2,23.25 //

yāte ca mayi kalyāṇi vanaṃ muniniṣevitam /
vratopavāsaratayā bhavitavyaṃ tvayānaghe // RamS_2,23.26 //

kālyam utthāya devānāṃ kṛtvā pūjāṃ yathāvidhi /
vanditavyo daśarathaḥ pitā mama nareśvaraḥ // RamS_2,23.27 //

mātā ca mama kausalyā vṛddhā saṃtāpakarśitā /
dharmam evāgrataḥ kṛtvā tvattaḥ sammānam arhati // RamS_2,23.28 //

vanditavyāś ca te nityaṃ yāḥ śeṣā mama mātaraḥ /
snehapraṇayasambhogaiḥ samā hi mama mātaraḥ // RamS_2,23.29 //

bhrātṛputrasamau cāpi draṣṭavyau ca viśeṣataḥ /
tvayā lakṣmaṇaśatrughnau prāṇaiḥ priyatarau mama // RamS_2,23.30 //

vipriyaṃ na ca kartavyaṃ bharatasya kadācana /
sa hi rājā prabhuś caiva deśasya ca kulasya ca // RamS_2,23.31 //

ārādhitā hi śīlena prayatnaiś copasevitāḥ /
rājānaḥ samprasīdanti prakupyanti viparyaye // RamS_2,23.32 //

aurasān api putrān hi tyajanty ahitakāriṇaḥ /
samarthān sampragṛhṇanti janān api narādhipāḥ // RamS_2,23.33 //

ahaṃ gamiṣyāmi mahāvanaṃ priye tvayā hi vastavyam ihaiva bhāmini /
yathā vyalīkaṃ kuruṣe na kasyacit tathā tvayā kāryam idaṃ vaco mama // RamS_2,23.34 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 24
evam uktā tu vaidehī priyārhā priyavādinī /
praṇayād eva saṃkruddhā bhartāram idam abravīt // RamS_2,24.1 //

āryaputra pitā mātā bhrātā putras tathā snuṣā /
svāni puṇyāni bhuñjānāḥ svaṃ svaṃ bhāgyam upāsate // RamS_2,24.2 //

bhartur bhāgyaṃ tu bhāryaikā prāpnoti puruṣarṣabha /
ataś caivāham ādiṣṭā vane vastavyam ity api // RamS_2,24.3 //

na pitā nātmajo nātmā na mātā na sakhījanaḥ /
iha pretya ca nārīṇāṃ patir eko gatiḥ sadā // RamS_2,24.4 //

yadi tvaṃ prasthito durgaṃ vanam adyaiva rāghava /
agratas te gamiṣyāmi mṛdnantī kuśakaṇṭakān // RamS_2,24.5 //

īrṣyāroṣau bahiṣkṛtya bhuktaśeṣam ivodakam /
naya māṃ vīra viśrabdhaḥ pāpaṃ mayi na vidyate // RamS_2,24.6 //

prāsādāgrair vimānair vā vaihāyasagatena vā /
sarvāvasthāgatā bhartuḥ pādacchāyā viśiṣyate // RamS_2,24.7 //

anuśiṣṭāsmi mātrā ca pitrā ca vividhāśrayam /
nāsmi samprati vaktavyā vartitavyaṃ yathā mayā // RamS_2,24.8 //

sukhaṃ vane nivatsyāmi yathaiva bhavane pituḥ /
acintayantī trīṃl lokāṃś cintayantī pativratam // RamS_2,24.9 //

śuśrūṣamāṇā te nityaṃ niyatā brahmacāriṇī /
saha raṃsye tvayā vīra vaneṣu madhugandhiṣu // RamS_2,24.10 //

tvaṃ hi kartuṃ vane śakto rāma samparipālanam /
anyasyāpi janasyeha kiṃ punar mama mānada // RamS_2,24.11 //

phalamūlāśanā nityaṃ bhaviṣyāmi na saṃśayaḥ /
na te duḥkhaṃ kariṣyāmi nivasantī saha tvayā // RamS_2,24.12 //

icchāmi saritaḥ śailān palvalāni vanāni ca /
draṣṭuṃ sarvatra nirbhītā tvayā nāthena dhīmatā // RamS_2,24.13 //

haṃsakāraṇḍavākīrṇāḥ padminīḥ sādhupuṣpitāḥ /
iccheyaṃ sukhinī draṣṭuṃ tvayā vīreṇa saṃgatā // RamS_2,24.14 //

saha tvayā viśālākṣa raṃsye paramanandinī /
evaṃ varṣasahasrāṇāṃ śataṃ vāhaṃ tvayā saha // RamS_2,24.15 //

svarge 'pi ca vinā vāso bhavitā yadi rāghava /
tvayā mama naravyāghra nāhaṃ tam api rocaye // RamS_2,24.16 //

ahaṃ gamiṣyāmi vanaṃ sudurgamaṃ mṛgāyutaṃ vānaravāraṇair yutam /
vane nivatsyāmi yathā pitur gṛhe tavaiva pādāv upagṛhya saṃmatā // RamS_2,24.17 //

ananyabhāvām anuraktacetasaṃ tvayā viyuktāṃ maraṇāya niścitām /
nayasva māṃ sādhu kuruṣva yācanāṃ na te mayāto gurutā bhaviṣyati // RamS_2,24.18 //

tathā bruvāṇām api dharmavatsalo na ca sma sītāṃ nṛvaro ninīṣati /
uvāca caināṃ bahu saṃnivartane vane nivāsasya ca duḥkhitāṃ prati // RamS_2,24.19 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 25
sa evaṃ bruvatīṃ sītāṃ dharmajño dharmavatsalaḥ /
nivartanārthe dharmātmā vākyam etad uvāca ha // RamS_2,25.1 //

sīte mahākulīnāsi dharme ca niratā sadā /
ihācara svadharmaṃ tvaṃ mā yathā manasaḥ sukham // RamS_2,25.2 //

sīte yathā tvāṃ vakṣyāmi tathā kāryaṃ tvayābale /
vane doṣā hi bahavo vadatas tān nibodha me // RamS_2,25.3 //

sīte vimucyatām eṣā vanavāsakṛtā matiḥ /
bahudoṣaṃ hi kāntāraṃ vanam ity abhidhīyate // RamS_2,25.4 //

hitabuddhyā khalu vaco mayaitad abhidhīyate /
sadā sukhaṃ na jānāmi duḥkham eva sadā vanam // RamS_2,25.5 //

girinirjharasambhūtā girikandaravāsinām /
siṃhānāṃ ninadā duḥkhāḥ śrotuṃ duḥkham ato vanam // RamS_2,25.6 //

supyate parṇaśayyāsu svayaṃ bhagnāsu bhūtale /
rātriṣu śramakhinnena tasmād duḥkhataraṃ vanam // RamS_2,25.7 //

upavāsaś ca kartavyo yathāprāṇena maithili /
jaṭābhāraś ca kartavyo valkalāmbaradhāriṇā // RamS_2,25.8 //

atīva vātas timiraṃ bubhukṣā cātra nityaśaḥ /
bhayāni ca mahānty atra tato duḥkhataraṃ vanam // RamS_2,25.9 //

sarīsṛpāś ca bahavo bahurūpāś ca bhāmini /
caranti pṛthivīṃ darpād ato duḥkhataraṃ vanam // RamS_2,25.10 //

nadīnilayanāḥ sarpā nadīkuṭilagāminaḥ /
tiṣṭhanty āvṛtya panthānam ato duḥkhataraṃ vanam // RamS_2,25.11 //

pataṃgā vṛścikāḥ kīṭā daṃśāś ca maśakaiḥ saha /
bādhante nityam abale sarvaṃ duḥkham ato vanam // RamS_2,25.12 //

drumāḥ kaṇṭakinaś caiva kuśakāśāś ca bhāmini /
vane vyākulaśākhāgrās tena duḥkhataraṃ vanam // RamS_2,25.13 //

tad alaṃ te vanaṃ gatvā kṣamaṃ na hi vanaṃ tava /
vimṛśann iha paśyāmi bahudoṣataraṃ vanam // RamS_2,25.14 //

vanaṃ tu netuṃ na kṛtā matis tadā babhūva rāmeṇa yadā mahātmanā /
na tasya sītā vacanaṃ cakāra tat tato 'bravīd rāmam idaṃ suduḥkhitā // RamS_2,25.15 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 26
etat tu vacanaṃ śrutvā sītā rāmasya duḥkhitā /
prasaktāśrumukhī mandam idaṃ vacanam abravīt // RamS_2,26.1 //

ye tvayā kīrtitā doṣā vane vastavyatāṃ prati /
guṇān ity eva tān viddhi tava snehapuraskṛtān // RamS_2,26.2 //

tvayā ca saha gantavyaṃ mayā gurujanājñayā /
tvadviyogena me rāma tyaktavyam iha jīvitam // RamS_2,26.3 //

na ca māṃ tvatsamīpasthām api śaknoti rāghava /
surāṇām īśvaraḥ śakraḥ pradharṣayitum ojasā // RamS_2,26.4 //

patihīnā tu yā nārī na sā śakṣyati jīvitum /
kāmam evaṃvidhaṃ rāma tvayā mama vidarśitam // RamS_2,26.5 //

atha cāpi mahāprājña brāhmaṇānāṃ mayā śrutam /
purā pitṛgṛhe satyaṃ vastavyaṃ kila me vane // RamS_2,26.6 //

lakṣaṇibhyo dvijātibhyaḥ śrutvāhaṃ vacanaṃ gṛhe /
vanavāsakṛtotsāhā nityam eva mahābala // RamS_2,26.7 //

ādeśo vanavāsasya prāptavyaḥ sa mayā kila /
sā tvayā saha tatrāhaṃ yāsyāmi priya nānyathā // RamS_2,26.8 //

kṛtādeśā bhaviṣyāmi gamiṣyāmi saha tvayā /
kālaś cāyaṃ samutpannaḥ satyavāg bhavatu dvijaḥ // RamS_2,26.9 //

vanavāse hi jānāmi duḥkhāni bahudhā kila /
prāpyante niyataṃ vīra puruṣair akṛtātmabhiḥ // RamS_2,26.10 //

kanyayā ca pitur gehe vanavāsaḥ śruto mayā /
bhikṣiṇyāḥ sādhuvṛttāyā mama mātur ihāgrataḥ // RamS_2,26.11 //

prasāditaś ca vai pūrvaṃ tvaṃ vai bahuvidhaṃ prabho /
gamanaṃ vanavāsasya kāṅkṣitaṃ hi saha tvayā // RamS_2,26.12 //

kṛtakṣaṇāhaṃ bhadraṃ te gamanaṃ prati rāghava /
vanavāsasya śūrasya caryā hi mama rocate // RamS_2,26.13 //

śuddhātman premabhāvād dhi bhaviṣyāmi vikalmaṣā /
bhartāram anugacchantī bhartā hi mama daivatam // RamS_2,26.14 //

pretyabhāve 'pi kalyāṇaḥ saṃgamo me saha tvayā /
śrutir hi śrūyate puṇyā brāhmaṇānāṃ yaśasvinām // RamS_2,26.15 //

iha loke ca pitṛbhir yā strī yasya mahāmate /
adbhir dattā svadharmeṇa pretyabhāve 'pi tasya sā // RamS_2,26.16 //

evam asmāt svakāṃ nārīṃ suvṛttāṃ hi pativratām /
nābhirocayase netuṃ tvaṃ māṃ keneha hetunā // RamS_2,26.17 //

bhaktāṃ pativratāṃ dīnāṃ māṃ samāṃ sukhaduḥkhayoḥ /
netum arhasi kākutstha samānasukhaduḥkhinīm // RamS_2,26.18 //

yadi māṃ duḥkhitām evaṃ vanaṃ netuṃ na cecchasi /
viṣam agniṃ jalaṃ vāham āsthāsye mṛtyukāraṇāt // RamS_2,26.19 //

evaṃ bahuvidhaṃ taṃ sā yācate gamanaṃ prati /
nānumene mahābāhus tāṃ netuṃ vijanaṃ vanam // RamS_2,26.20 //

evam uktā tu sā cintāṃ maithilī samupāgatā /
snāpayantīva gām uṣṇair aśrubhir nayanacyutaiḥ // RamS_2,26.21 //

cintayantīṃ tathā tāṃ tu nivartayitum ātmavān /
krodhāviṣṭāṃ tu vaidehīṃ kākutstho bahv asāntvayat // RamS_2,26.22 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 27
sāntvyamānā tu rāmeṇa maithilī janakātmajā /
vanavāsanimittāya bhartāram idam abravīt // RamS_2,27.1 //

sā tam uttamasaṃvignā sītā vipulavakṣasam /
praṇayāc cābhimānāc ca paricikṣepa rāghavam // RamS_2,27.2 //

kiṃ tvāmanyata vaidehaḥ pitā me mithilādhipaḥ /
rāma jāmātaraṃ prāpya striyaṃ puruṣavigraham // RamS_2,27.3 //

anṛtaṃ balaloko 'yam ajñānād yaddhi vakṣyati /
tejo nāsti paraṃ rāme tapatīva divākare // RamS_2,27.4 //

kiṃ hi kṛtvā viṣaṇṇas tvaṃ kuto vā bhayam asti te /
yat parityaktukāmas tvaṃ mām ananyaparāyaṇām // RamS_2,27.5 //

dyumatsenasutaṃ vīra satyavantam anuvratām /
sāvitrīm iva māṃ viddhi tvam ātmavaśavartinīm // RamS_2,27.6 //

na tv ahaṃ manasāpy anyaṃ draṣṭāsmi tvadṛte 'nagha /
tvayā rāghava gaccheyaṃ yathānyā kulapāṃsanī // RamS_2,27.7 //

svayaṃ tu bhāryāṃ kaumārīṃ ciram adhyuṣitāṃ satīm /
śailūṣa iva māṃ rāma parebhyo dātum icchasi // RamS_2,27.8 //

sa mām anādāya vanaṃ na tvaṃ prasthātum arhasi /
tapo vā yadi vāraṇyaṃ svargo vā syāt saha tvayā // RamS_2,27.9 //

na ca me bhavitā tatra kaścit pathi pariśramaḥ /
pṛṣṭhatas tava gacchantyā vihāraśayaneṣv api // RamS_2,27.10 //

kuśakāśaśareṣīkā ye ca kaṇṭakino drumāḥ /
tūlājinasamasparśā mārge mama saha tvayā // RamS_2,27.11 //

mahāvātasamuddhūtaṃ yan mām avakariṣyati /
rajo ramaṇa tan manye parārdhyam iva candanam // RamS_2,27.12 //

śādvaleṣu yad āsiṣye vanānte vanagocarā /
kuthāstaraṇatalpeṣu kiṃ syāt sukhataraṃ tataḥ // RamS_2,27.13 //

pattraṃ mūlaṃ phalaṃ yat tvam alpaṃ vā yadi vā bahu /
dāsyasi svayam āhṛtya tan me 'mṛtarasopamam // RamS_2,27.14 //

na mātur na pitus tatra smariṣyāmi na veśmanaḥ /
ārtavāny upabhuñjānā puṣpāṇi ca phalāni ca // RamS_2,27.15 //

na ca tatra gataḥ kiṃcid draṣṭum arhasi vipriyam /
matkṛte na ca te śoko na bhaviṣyāmi durbharā // RamS_2,27.16 //

yas tvayā saha sa svargo nirayo yas tvayā vinā /
iti jānan parāṃ prītiṃ gaccha rāma mayā saha // RamS_2,27.17 //

atha mām evam avyagrāṃ vanaṃ naiva nayiṣyasi /
viṣam adyaiva pāsyāmi mā viśaṃ dviṣatāṃ vaśam // RamS_2,27.18 //

paścād api hi duḥkhena mama naivāsti jīvitam /
ujjhitāyās tvayā nātha tadaiva maraṇaṃ varam // RamS_2,27.19 //

idaṃ hi sahituṃ śokaṃ muhūrtam api notsahe /
kiṃ punar daśavarṣāṇi trīṇi caikaṃ ca duḥkhitā // RamS_2,27.20 //

iti sā śokasaṃtaptā vilapya karuṇaṃ bahu /
cukrośa patim āyastā bhṛśam āliṅgya sasvaram // RamS_2,27.21 //

sā viddhā bahubhir vākyair digdhair iva gajāṅganā /
cirasaṃniyataṃ bāṣpaṃ mumocāgnim ivāraṇiḥ // RamS_2,27.22 //

tasyāḥ sphaṭikasaṃkāśaṃ vāri saṃtāpasambhavam /
netrābhyāṃ parisusrāva paṅkajābhyām ivodakam // RamS_2,27.23 //

tāṃ pariṣvajya bāhubhyāṃ visaṃjñām iva duḥkhitām /
uvāca vacanaṃ rāmaḥ pariviśvāsayaṃs tadā // RamS_2,27.24 //

na devi tava duḥkhena svargam apy abhirocaye /
na hi me 'sti bhayaṃ kiṃcit svayambhor iva sarvataḥ // RamS_2,27.25 //

tava sarvam abhiprāyam avijñāya śubhānane /
vāsaṃ na rocaye 'raṇye śaktimān api rakṣaṇe // RamS_2,27.26 //

yat sṛṣṭāsi mayā sārdhaṃ vanavāsāya maithili /
na vihātuṃ mayā śakyā kīrtir ātmavatā yathā // RamS_2,27.27 //

dharmas tu gajanāsoru sadbhir ācaritaḥ purā /
taṃ cāham anuvarte 'dya yathā sūryaṃ suvarcalā // RamS_2,27.28 //

eṣa dharmas tu suśroṇi pitur mātuś ca vaśyatā /
ataś cājñāṃ vyatikramya nāhaṃ jīvitum utsahe // RamS_2,27.29 //

sa māṃ pitā yathā śāsti satyadharmapathe sthitaḥ /
tathā vartitum icchāmi sa hi dharmaḥ sanātanaḥ /
anugacchasva māṃ bhīru sahadharmacarī bhava // RamS_2,27.30* //

brāhmaṇebhyaś ca ratnāni bhikṣukebhyaś ca bhojanam /
dehi cāśaṃsamānebhyaḥ saṃtvarasva ca māciram // RamS_2,27.31 //

anukūlaṃ tu sā bhartur jñātvā gamanam ātmanaḥ /
kṣipraṃ pramuditā devī dātum evopacakrame // RamS_2,27.32 //

tataḥ prahṛṣṭā paripūrṇamānasā yaśasvinī bhartur avekṣya bhāṣitam /
dhanāni ratnāni ca dātum aṅganā pracakrame dharmabhṛtāṃ manasvinī // RamS_2,27.33 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 28
tato 'bravīn mahātejā rāmo lakṣmaṇam agrataḥ /
sthitaṃ prāggāminaṃ vīraṃ yācamānaṃ kṛtāñjalim // RamS_2,28.1 //

mayādya saha saumitre tvayi gacchati tad vanam /
ko bhariṣyati kausalyāṃ sumitrāṃ vā yaśasvinīm // RamS_2,28.2 //

abhivarṣati kāmair yaḥ parjanyaḥ pṛthivīm iva /
sa kāmapāśaparyasto mahātejā mahīpatiḥ // RamS_2,28.3 //

sā hi rājyam idaṃ prāpya nṛpasyāśvapateḥ sutā /
duḥkhitānāṃ sapatnīnāṃ na kariṣyati śobhanam // RamS_2,28.4 //

evam uktas tu rāmeṇa lakṣmaṇaḥ ślakṣṇayā girā /
pratyuvāca tadā rāmaṃ vākyajño vākyakovidam // RamS_2,28.5 //

tavaiva tejasā vīra bharataḥ pūjayiṣyati /
kausalyāṃ ca sumitrāṃ ca prayato nātra saṃśayaḥ // RamS_2,28.6 //

kausalyā bibhṛyād āryā sahasram api madvidhān /
yasyāḥ sahasraṃ grāmāṇāṃ samprāptam upajīvanam // RamS_2,28.7 //

dhanur ādāya saśaraṃ khanitrapiṭakādharaḥ /
agratas te gamiṣyāmi panthānam anudarśayan // RamS_2,28.8 //

āhariṣyāmi te nityaṃ mūlāni ca phalāni ca /
vanyāni yāni cānyāni svāhārāṇi tapasvinām // RamS_2,28.9 //

bhavāṃs tu saha vaidehyā girisānuṣu raṃsyate /
ahaṃ sarvaṃ kariṣyāmi jāgrataḥ svapataś ca te // RamS_2,28.10 //

rāmas tv anena vākyena suprītaḥ pratyuvāca tam /
vrajāpṛcchasva saumitre sarvam eva suhṛjjanam // RamS_2,28.11 //

ye ca rājño dadau divye mahātmā varuṇaḥ svayam /
janakasya mahāyajñe dhanuṣī raudradarśane // RamS_2,28.12 //

abhedyakavace divye tūṇī cākṣayasāyakau /
ādityavimalau cobhau khaḍgau hemapariṣkṛtau // RamS_2,28.13 //

satkṛtya nihitaṃ sarvam etad ācāryasadmani /
sa tvam āyudham ādāya kṣipram āvraja lakṣmaṇa // RamS_2,28.14 //

sa suhṛjjanam āmantrya vanavāsāya niścitaḥ /
ikṣvākugurum āmantrya jagrāhāyudham uttamam // RamS_2,28.15 //

tad divyaṃ rājaśārdūlaḥ satkṛtaṃ mālyabhūṣitam /
rāmāya darśayāmāsa saumitriḥ sarvam āyudham // RamS_2,28.16 //

tam uvācātmavān rāmaḥ prītyā lakṣmaṇam āgatam /
kāle tvam āgataḥ saumya kāṅkṣite mama lakṣmaṇa // RamS_2,28.17 //

ahaṃ pradātum icchāmi yad idaṃ māmakaṃ dhanam /
brāhmaṇebhyas tapasvibhyas tvayā saha paraṃtapa // RamS_2,28.18 //

vasantīha dṛḍhaṃ bhaktyā guruṣu dvijasattamāḥ /
teṣām api ca me bhūyaḥ sarveṣāṃ copajīvinām // RamS_2,28.19 //

vasiṣṭhaputraṃ tu suyajñam āryaṃ tvam ānayāśu pravaraṃ dvijānām /
abhiprayāsyāmi vanaṃ samastān abhyarcya śiṣṭān aparān dvijātīn // RamS_2,28.20 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 29
tataḥ śāsanam ājñāya bhrātuḥ śubhataraṃ priyam /
gatvā sa praviveśāśu suyajñasya niveśanam // RamS_2,29.1 //

taṃ vipram agnyagārasthaṃ vanditvā lakṣmaṇo 'bravīt /
sakhe 'bhyāgaccha paśya tvaṃ veśma duṣkarakāriṇaḥ // RamS_2,29.2 //

tataḥ saṃdhyām upāsyāśu gatvā saumitriṇā saha /
juṣṭaṃ tat prāviśal lakṣmyā ramyaṃ rāmaniveśanam // RamS_2,29.3 //

tam āgataṃ vedavidaṃ prāñjaliḥ sītayā saha /
suyajñam abhicakrāma rāghavo 'gnim ivārcitam // RamS_2,29.4 //

jātarūpamayair mukhyair aṅgadaiḥ kuṇḍalaiḥ śubhaiḥ /
sahemasūtrair maṇibhiḥ keyūrair valayair api // RamS_2,29.5 //

anyaiś ca ratnair bahubhiḥ kākutsthaḥ pratyapūjayat /
suyajñaṃ sa tadovāca rāmaḥ sītāpracoditaḥ // RamS_2,29.6 //

hāraṃ ca hemasūtraṃ ca bhāryāyai saumya hāraya /
raśanāṃ cādhunā sītā dātum icchati te sakhe // RamS_2,29.7 //

paryaṅkam agryāstaraṇaṃ nānāratnavibhūṣitam /
tam apīcchati vaidehī pratiṣṭhāpayituṃ tvayi // RamS_2,29.8 //

nāgaḥ śatruṃjayo nāma mātulo yaṃ dadau mama /
taṃ te gajasahasreṇa dadāmi dvijapuṃgava // RamS_2,29.9 //

ity uktaḥ sa hi rāmeṇa suyajñaḥ pratigṛhya tat /
rāmalakṣmaṇasītānāṃ prayuyojāśiṣaḥ śivāḥ // RamS_2,29.10 //

atha bhrātaram avyagraṃ priyaṃ rāmaḥ priyaṃvadaḥ /
saumitriṃ tam uvācedaṃ brahmeva tridaśeśvaram // RamS_2,29.11 //

agastyaṃ kauśikaṃ caiva tāv ubhau brāhmaṇottamau /
arcayāhūya saumitre ratnaiḥ sasyam ivāmbubhiḥ // RamS_2,29.12 //

kausalyāṃ ca ya āśīrbhir bhaktaḥ paryupatiṣṭhati /
ācāryas taittirīyāṇām abhirūpaś ca vedavit // RamS_2,29.13 //

tasya yānaṃ ca dāsīś ca saumitre saṃpradāpaya /
kauśeyāni ca vastrāṇi yāvat tuṣyati sa dvijaḥ // RamS_2,29.14 //

sūtaś citrarathaś cāryaḥ sacivaḥ suciroṣitaḥ /
toṣayainaṃ mahārhaiś ca ratnair vastrair dhanais tathā // RamS_2,29.15 //

śālivāhasahasraṃ ca dve śate bhadrakāṃs tathā /
vyañjanārthaṃ ca saumitre gosahasram upākuru // RamS_2,29.16 //

tataḥ sa puruṣavyāghras tad dhanaṃ lakṣmaṇaḥ svayam /
yathoktaṃ brāhmaṇendrāṇām adadād dhanado yathā // RamS_2,29.17 //

athābravīd bāṣpakalāṃs tiṣṭhataś copajīvinaḥ /
sampradāya bahu dravyam ekaikasyopajīvinaḥ // RamS_2,29.18 //

lakṣmaṇasya ca yad veśma gṛhaṃ ca yad idaṃ mama /
aśūnyaṃ kāryam ekaikaṃ yāvadāgamanaṃ mama // RamS_2,29.19 //

ity uktvā duḥkhitaṃ sarvaṃ janaṃ tam upajīvinam /
uvācedaṃ dhanādhyakṣaṃ dhanam ānīyatām iti /
tato 'sya dhanam ājahruḥ sarvam evopajīvinaḥ // RamS_2,29.20* //

tataḥ sa puruṣavyāghras tad dhanaṃ sahalakṣmaṇaḥ /
dvijebhyo bālavṛddhebhyaḥ kṛpaṇebhyo 'bhyadāpayat // RamS_2,29.21 //

tatrāsīt piṅgalo gārgyas trijaṭo nāma vai dvijaḥ /
ā pañcamāyāḥ kakṣyāyā nainaṃ kaścid avārayat // RamS_2,29.22 //

sa rājaputram āsādya trijaṭo vākyam abravīt /
nirdhano bahuputro 'smi rājaputra mahāyaśaḥ /
uñchavṛttir vane nityaṃ pratyavekṣasva mām iti // RamS_2,29.23* //

tam uvāca tato rāmaḥ parihāsasamanvitam /
gavāṃ sahasram apy ekaṃ na tu viśrāṇitaṃ mayā /
parikṣipasi daṇḍena yāvat tāvad avāpsyasi // RamS_2,29.24* //

sa śāṭīṃ tvaritaḥ kaṭyāṃ saṃbhrāntaḥ pariveṣṭya tām /
āvidhya daṇḍaṃ cikṣepa sarvaprāṇena vegitaḥ // RamS_2,29.25 //

uvāca ca tato rāmas taṃ gārgyam abhisāntvayan /
manyur na khalu kartavyaḥ parihāso hy ayaṃ mama // RamS_2,29.26 //

tataḥ sabhāryas trijaṭo mahāmunir gavām anīkaṃ pratigṛhya moditaḥ /
yaśobalaprītisukhopabṛṃhiṇīs tad āśiṣaḥ pratyavadan mahātmanaḥ // RamS_2,29.27 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 30
dattvā tu saha vaidehyā brāhmaṇebhyo dhanaṃ bahu /
jagmatuḥ pitaraṃ draṣṭuṃ sītayā saha rāghavau // RamS_2,30.1 //

tato gṛhīte duṣprekṣye aśobhetāṃ tadāyudhe /
mālādāmabhir āsakte sītayā samalaṃkṛte // RamS_2,30.2 //

tataḥ prāsādaharmyāṇi vimānaśikharāṇi ca /
adhiruhya janaḥ śrīmān udāsīno vyalokayat // RamS_2,30.3 //

na hi rathyāḥ sma śakyante gantuṃ bahujanākulāḥ /
āruhya tasmāt prāsādān dīnāḥ paśyanti rāghavam // RamS_2,30.4 //

padātiṃ varjitacchattraṃ rāmaṃ dṛṣṭvā tadā janāḥ /
ūcur bahuvidhā vācaḥ śokopahatacetasaḥ // RamS_2,30.5 //

yaṃ yāntam anuyāti sma caturaṅgabalaṃ mahat /
tam ekaṃ sītayā sārdham anuyāti sma lakṣmaṇaḥ // RamS_2,30.6 //

aiśvaryasya rasajñaḥ san kāmināṃ caiva kāmadaḥ /
necchaty evānṛtaṃ kartuṃ pitaraṃ dharmagauravāt // RamS_2,30.7 //

yā na śakyā purā draṣṭuṃ bhūtair ākāśagair api /
tām adya sītāṃ paśyanti rājamārgagatā janāḥ // RamS_2,30.8 //

aṅgarāgocitāṃ sītāṃ raktacandanasevinīm /
varṣam uṣṇaṃ ca śītaṃ ca neṣyaty āśu vivarṇatām // RamS_2,30.9 //

adya nūnaṃ daśarathaḥ sattvam āviśya bhāṣate /
na hi rājā priyaṃ putraṃ vivāsayitum arhati // RamS_2,30.10 //

nirguṇasyāpi putrasya kathaṃ syād vipravāsanam /
kiṃ punar yasya loko 'yaṃ jito vṛttena kevalam // RamS_2,30.11 //

ānṛśaṃsyam anukrośaḥ śrutaṃ śīlaṃ damaḥ śamaḥ /
rāghavaṃ śobhayanty ete ṣaḍguṇāḥ puruṣottamam // RamS_2,30.12 //

tasmāt tasyopaghātena prajāḥ paramapīḍitāḥ /
audakānīva sattvāni grīṣme salilasaṃkṣayāt // RamS_2,30.13 //

pīḍayā pīḍitaṃ sarvaṃ jagad asya jagatpateḥ /
mūlasyevopaghātena vṛkṣaḥ puṣpaphalopagaḥ // RamS_2,30.14 //

te lakṣmaṇa iva kṣipraṃ sapatnyaḥ sahabāndhavāḥ /
gacchantam anugacchāmo yena gacchati rāghavaḥ // RamS_2,30.15 //

udyānāni parityajya kṣetrāṇi ca gṛhāṇi ca /
ekaduḥkhasukhā rāmam anugacchāma dhārmikam // RamS_2,30.16 //

samuddhṛtanidhānāni paridhvastājirāṇi ca /
upāttadhanadhānyāni hṛtasārāṇi sarvaśaḥ // RamS_2,30.17 //

rajasābhyavakīrṇāni parityaktāni daivataiḥ /
asmattyaktāni veśmāni kaikeyī pratipadyatām // RamS_2,30.18 //

vanaṃ nagaram evāstu yena gacchati rāghavaḥ /
asmābhiś ca parityaktaṃ puraṃ saṃpadyatāṃ vanam // RamS_2,30.19 //

bilāni daṃṣṭriṇaḥ sarve sānūni mṛgapakṣiṇaḥ /
asmattyaktaṃ prapadyantāṃ sevyamānaṃ tyajantu ca // RamS_2,30.20 //

ity evaṃ vividhā vāco nānājanasamīritāḥ /
śuśrāva rāmaḥ śrutvā ca na vicakre 'sya mānasam // RamS_2,30.21 //

pratīkṣamāṇo 'bhijanaṃ tadārtam anārtarūpaḥ prahasann ivātha /
jagāma rāmaḥ pitaraṃ didṛkṣuḥ pitur nideśaṃ vidhivac cikīrṣuḥ // RamS_2,30.22 //

tat pūrvam aikṣvākasuto mahātmā rāmo gamiṣyan vanam ārtarūpam /
vyatiṣṭhata prekṣya tadā sumantraṃ pitur mahātmā pratihāraṇārtham // RamS_2,30.23 //

pitur nideśena tu dharmavatsalo vanapraveśe kṛtabuddhiniścayaḥ /
sa rāghavaḥ prekṣya sumantram abravīn nivedayasvāgamanaṃ nṛpāya me // RamS_2,30.24 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 31
sa rāmapreṣitaḥ kṣipraṃ saṃtāpakaluṣendriyaḥ /
praviśya nṛpatiṃ sūto niḥśvasantaṃ dadarśa ha // RamS_2,31.1 //

ālokya tu mahāprājñaḥ paramākulacetasaṃ /
rāmam evānuśocantaṃ sūtaḥ prāñjalir āsadat // RamS_2,31.2 //

ayaṃ sa puruṣavyāghra dvāri tiṣṭhati te sutaḥ /
brāhmaṇebhyo dhanaṃ dattvā sarvaṃ caivopajīvinām // RamS_2,31.3 //

sa tvā paśyatu bhadraṃ te rāmaḥ satyaparākramaḥ /
sarvān suhṛda āpṛcchya tvām idānīṃ didṛkṣate // RamS_2,31.4 //

gamiṣyati mahāraṇyaṃ taṃ paśya jagatīpate /
vṛtaṃ rājaguṇaiḥ sarvair ādityam iva raśmibhiḥ // RamS_2,31.5 //

sa satyavādī dharmātmā gāmbhīryāt sāgaropamaḥ /
ākāśa iva niṣpaṅko narendraḥ pratyuvāca tam // RamS_2,31.6 //

sumantrānaya me dārān ye kecid iha māmakāḥ /
dāraiḥ parivṛtaḥ sarvair draṣṭum icchāmi rāghavam // RamS_2,31.7 //

so 'ntaḥpuram atītyaiva striyas tā vākyam abravīt /
āryo hvayati vo rājā gamyatāṃ tatra māciram // RamS_2,31.8 //

evam uktāḥ striyaḥ sarvāḥ sumantreṇa nṛpājñayā /
pracakramus tad bhavanaṃ bhartur ājñāya śāsanam // RamS_2,31.9 //

ardhasaptaśatās tās tu pramadās tāmralocanāḥ /
kausalyāṃ parivāryātha śanair jagmur dhṛtavratāḥ // RamS_2,31.10 //

āgateṣu ca dāreṣu samavekṣya mahīpatiḥ /
uvāca rājā taṃ sūtaṃ sumantrānaya me sutam // RamS_2,31.11 //

sa sūto rāmam ādāya lakṣmaṇaṃ maithilīṃ tadā /
jagāmābhimukhas tūrṇaṃ sakāśaṃ jagatīpateḥ // RamS_2,31.12 //

sa rājā putram āyāntaṃ dṛṣṭvā dūrāt kṛtāñjalim /
utpapātāsanāt tūrṇam ārtaḥ strījanasaṃvṛtaḥ // RamS_2,31.13 //

so 'bhidudrāva vegena rāmaṃ dṛṣṭvā viśāṃpatiḥ /
tam asaṃprāpya duḥkhārtaḥ papāta bhuvi mūrchitaḥ // RamS_2,31.14 //

taṃ rāmo 'bhyapatat kṣipraṃ lakṣmaṇaś ca mahārathaḥ /
visaṃjñam iva duḥkhena saśokaṃ nṛpatiṃ tadā // RamS_2,31.15 //

strīsahasraninādaś ca saṃjajñe rājaveśmani /
hā hā rāmeti sahasā bhūṣaṇadhvanimūrchitaḥ // RamS_2,31.16 //

taṃ pariṣvajya bāhubhyāṃ tāv ubhau rāmalakṣmaṇau /
paryaṅke sītayā sārdhaṃ rudantaḥ samaveśayan // RamS_2,31.17 //

atha rāmo muhūrtena labdhasaṃjñaṃ mahīpatim /
uvāca prāñjalir bhūtvā śokārṇavapariplutam // RamS_2,31.18 //

āpṛcche tvāṃ mahārāja sarveṣām īśvaro 'si naḥ /
prasthitaṃ daṇḍakāraṇyaṃ paśya tvaṃ kuśalena mām // RamS_2,31.19 //

lakṣmaṇaṃ cānujānīhi sītā cānveti māṃ vanam /
kāraṇair bahubhis tathyair vāryamāṇau na cecchataḥ // RamS_2,31.20 //

anujānīhi sarvān naḥ śokam utsṛjya mānada /
lakṣmaṇaṃ māṃ ca sītāṃ ca prajāpatir iva prajāḥ // RamS_2,31.21 //

pratīkṣamāṇam avyagram anujñāṃ jagatīpateḥ /
uvāca rājā samprekṣya vanavāsāya rāghavam // RamS_2,31.22 //

ahaṃ rāghava kaikeyyā varadānena mohitaḥ /
ayodhyāyās tvam evādya bhava rājā nigṛhya mām // RamS_2,31.23 //

evam ukto nṛpatinā rāmo dharmabhṛtāṃ varaḥ /
pratyuvācāñjaliṃ kṛtvā pitaraṃ vākyakovidaḥ // RamS_2,31.24 //

bhavān varṣasahasrāya pṛthivyā nṛpate patiḥ /
ahaṃ tv araṇye vatsyāmi na me kāryaṃ tvayānṛtam // RamS_2,31.25 //

śreyase vṛddhaye tāta punarāgamanāya ca /
gacchasvāriṣṭam avyagraḥ panthānam akutobhayam // RamS_2,31.26 //

adya tv idānīṃ rajanīṃ putra mā gaccha sarvathā /
mātaraṃ māṃ ca saṃpaśyan vasemām adya śarvarīm /
tarpitaḥ sarvakāmais tvaṃ śvaḥkāle sādhayiṣyasi // RamS_2,31.27* //

atha rāmas tathā śrutvā pitur ārtasya bhāṣitam /
lakṣmaṇena saha bhrātrā dīno vacanam abravīt // RamS_2,31.28 //

prāpsyāmi yān adya guṇān ko me śvastān pradāsyati /
apakramaṇam evātaḥ sarvakāmair ahaṃ vṛṇe // RamS_2,31.29 //

iyaṃ sarāṣṭrā sajanā dhanadhānyasamākulā /
mayā visṛṣṭā vasudhā bharatāya pradīyatām // RamS_2,31.30 //

apagacchatu te duḥkhaṃ mā bhūr bāṣpapariplutaḥ /
na hi kṣubhyati durdharṣaḥ samudraḥ saritāṃ patiḥ // RamS_2,31.31 //

naivāhaṃ rājyam icchāmi na sukhaṃ na ca maithilīm /
tvām ahaṃ satyam icchāmi nānṛtaṃ puruṣarṣabha // RamS_2,31.32 //

puraṃ ca rāṣṭraṃ ca mahī ca kevalā mayā nisṛṣṭā bharatāya dīyatām /
ahaṃ nideśaṃ bhavato 'nupālayan vanaṃ gamiṣyāmi cirāya sevitum // RamS_2,31.33 //

mayā nisṛṣṭāṃ bharato mahīm imāṃ saśailakhaṇḍāṃ sapurāṃ sakānanām /
śivāṃ susīmām anuśāstu kevalaṃ tvayā yad uktaṃ nṛpate yathāstu tat // RamS_2,31.34 //

na me tathā pārthiva dhīyate mano mahatsu kāmeṣu na cātmanaḥ priye /
yathā nideśe tava śiṣṭasaṃmate vyapaitu duḥkhaṃ tava matkṛte 'nagha // RamS_2,31.35 //

tad adya naivānagha rājyam avyayaṃ na sarvakāmān na sukhaṃ na maithilīm /
na jīvitaṃ tvām anṛtena yojayan vṛṇīya satyaṃ vratam astu te tathā // RamS_2,31.36 //

phalāni mūlāni ca bhakṣayan vane girīṃś ca paśyan saritaḥ sarāṃsi ca /
vanaṃ praviśyaiva vicitrapādapaṃ sukhī bhaviṣyāmi tavāstu nirvṛtiḥ // RamS_2,31.37 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 32
tataḥ sumantram aikṣvākaḥ pīḍito 'tra pratijñayā /
sabāṣpam atiniḥśvasya jagādedaṃ punaḥ punaḥ // RamS_2,32.1 //

sūta ratnasusampūrṇā caturvidhabalā camūḥ /
rāghavasyānuyātrārthaṃ kṣipraṃ pratividhīyatām // RamS_2,32.2 //

rūpājīvāśca śālinyo vaṇijaś ca mahādhanāḥ /
śobhayantu kumārasya vāhinīṃ suprasāritāḥ // RamS_2,32.3 //

ye cainam upajīvanti ramate yaiś ca vīryataḥ /
teṣāṃ bahuvidhaṃ dattvā tān apy atra niyojaya // RamS_2,32.4 //

nighnan mṛgān kuñjarāṃś ca pibaṃś cāraṇyakaṃ madhu /
nadīś ca vividhāḥ paśyan na rājyaṃ saṃsmariṣyati // RamS_2,32.5 //

dhānyakośaś ca yaḥ kaścid dhanakośaś ca māmakaḥ /
tau rāmam anugacchetāṃ vasantaṃ nirjane vane // RamS_2,32.6 //

yajan puṇyeṣu deśeṣu visṛjaṃś cāptadakṣiṇāḥ /
ṛṣibhiś ca samāgamya pravatsyati sukhaṃ vane // RamS_2,32.7 //

bharataś ca mahābāhur ayodhyāṃ pālayiṣyati /
sarvakāmaiḥ punaḥ śrīmān rāmaḥ saṃsādhyatām iti // RamS_2,32.8 //

evaṃ bruvati kākutsthe kaikeyyā bhayam āgatam /
mukhaṃ cāpy agamacchoṣaṃ svaraś cāpi nyarudhyata // RamS_2,32.9 //

sā viṣaṇṇā ca saṃtrastā kaikeyī vākyam abravīt /
rājyaṃ gatajanaṃ sādho pītamaṇḍāṃ surām iva /
nirāsvādyatamaṃ śūnyaṃ bharato nābhipatsyate // RamS_2,32.10* //

kaikeyyāṃ muktalajjāyāṃ vadantyām atidāruṇam /
rājā daśaratho vākyam uvācāyatalocanām /
vahantaṃ kiṃ tudasi māṃ niyujya dhuri māhite // RamS_2,32.11* //

kaikeyī dviguṇaṃ kruddhā rājānam idam abravīt /
tavaiva vaṃśe sagaro jyeṣṭhaṃ putram upārudhat /
asamañja iti khyātaṃ tathāyaṃ gantum arhati // RamS_2,32.12* //

evam ukto dhig ity eva rājā daśaratho 'bravīt /
vrīḍitaś ca janaḥ sarvaḥ sā ca tan nāvabudhyata // RamS_2,32.13 //

tatra vṛddho mahāmātraḥ siddhārtho nāma nāmataḥ /
śucir bahumato rājñaḥ kaikeyīm idam abravīt // RamS_2,32.14 //

asamañjo gṛhītvā tu krīḍitaḥ pathi dārakān /
sarayvāḥ prakṣipann apsu ramate tena durmatiḥ // RamS_2,32.15 //

taṃ dṛṣṭvā nāgarāḥ sarve kruddhā rājānam abruvan /
asamañjaṃ vṛṇīṣvaikam asmān vā rāṣṭravardhana // RamS_2,32.16 //

tān uvāca tato rājā kiṃnimittam idaṃ bhayam /
tāś cāpi rājñā saṃpṛṣṭā vākyaṃ prakṛtayo 'bruvan // RamS_2,32.17 //

krīḍitas tv eṣa naḥ putrān bālān udbhrāntacetanaḥ /
sarayvāṃ prakṣipan maurkhyād atulāṃ prītim aśnute // RamS_2,32.18 //

sa tāsāṃ vacanaṃ śrutvā prakṛtīnāṃ narādhipa /
taṃ tatyājāhitaṃ putraṃ tāsāṃ priyacikīrṣayā // RamS_2,32.19 //

ity evam atyajad rājā sagaro vai sudhārmikaḥ /
rāmaḥ kim akarot pāpaṃ yenaivam uparudhyate // RamS_2,32.20 //

śrutvā tu siddhārthavaco rājā śrāntatarasvanaḥ /
śokopahatayā vācā kaikeyīm idam abravīt // RamS_2,32.21 //

anuvrajiṣyāmy aham adya rāmaṃ rājyaṃ parityajya sukhaṃ dhanaṃ ca /
sahaiva rājñā bharatena ca tvaṃ yathā sukhaṃ bhuṅkṣva cirāya rājyam // RamS_2,32.22 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 33
mahāmātravacaḥ śrutvā rāmo daśarathaṃ tadā /
anvabhāṣata vākyaṃ tu vinayajño vinītavat // RamS_2,33.1 //

tyaktabhogasya me rājan vane vanyena jīvataḥ /
kiṃ kāryam anuyātreṇa tyaktasaṅgasya sarvataḥ // RamS_2,33.2 //

yo hi dattvā dvipaśreṣṭhaṃ kakṣyāyāṃ kurute manaḥ /
rajjusnehena kiṃ tasya tyajataḥ kuñjarottamam // RamS_2,33.3 //

tathā mama satāṃ śreṣṭha kiṃ dhvajinyā jagatpate /
sarvāṇy evānujānāmi cīrāṇy evānayantu me // RamS_2,33.4 //

khanitrapiṭake cobhe mamānayata gacchataḥ /
caturdaśa vane vāsaṃ varṣāṇi vasato mama // RamS_2,33.5 //

atha cīrāṇi kaikeyī svayam āhṛtya rāghavam /
uvāca paridhatsveti janaughe nirapatrapā // RamS_2,33.6 //

sa cīre puruṣavyāghraḥ kaikeyyāḥ pratigṛhya te /
sūkṣmavastram avakṣipya munivastrāṇy avasta ha // RamS_2,33.7 //

lakṣmaṇaś cāpi tatraiva vihāya vasane śubhe /
tāpasāc chādane caiva jagrāha pitur agrataḥ // RamS_2,33.8 //

athātmaparidhānārthaṃ sītā kauśeyavāsinī /
samīkṣya cīraṃ saṃtrastā pṛṣatī vāgurām iva // RamS_2,33.9 //

sā vyapatrapamāṇeva pratigṛhya ca durmanāḥ /
gandharvarājapratimaṃ bhartāram idam abravīt /
kathaṃ nu cīraṃ badhnanti munayo vanavāsinaḥ // RamS_2,33.10* //

kṛtvā kaṇṭhe ca sā cīram ekam ādāya pāṇinā /
tasthau hy akuśalā tatra vrīḍitā janakātmajā // RamS_2,33.11 //

tasyās tat kṣipram āgamya rāmo dharmabhṛtāṃ varaḥ /
cīraṃ babandha sītāyāḥ kauśeyasyopari svayam // RamS_2,33.12 //

tasyāṃ cīraṃ vasānāyāṃ nāthavatyām anāthavat /
pracukrośa janaḥ sarvo dhik tvāṃ daśarathaṃ tv iti // RamS_2,33.13 //

sa niḥśvasyoṣṇam aikṣvākas tāṃ bhāryām idam abravīt /
kaikeyi kuśacīreṇa na sītā gantum arhati // RamS_2,33.14 //

nanu paryāptam etat te pāpe rāmavivāsanam /
kim ebhiḥ kṛpaṇair bhūyaḥ pātakair api te kṛtaiḥ // RamS_2,33.15 //

evaṃ bruvantaṃ pitaraṃ rāmaḥ samprasthito vanam /
avākśirasam āsīnam idaṃ vacanam abravīt // RamS_2,33.16 //

iyaṃ dhārmika kausalyā mama mātā yaśasvinī /
vṛddhā cākṣudraśīlā ca na ca tvāṃ devagarhite // RamS_2,33.17 //

mayā vihīnāṃ varada prapannāṃ śokasāgaram /
adṛṣṭapūrvavyasanāṃ bhūyaḥ saṃmantum arhasi // RamS_2,33.18 //

imāṃ mahendropamajātagarbhiṇīṃ tathā vidhātuṃ jananīṃ mamārhasi /
yathā vanasthe mayi śokakarśitā na jīvitaṃ nyasya yamakṣayaṃ vrajet // RamS_2,33.19 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 34
rāmasya tu vacaḥ śrutvā muniveṣadharaṃ ca tam /
samīkṣya saha bhāryābhī rājā vigatacetanaḥ // RamS_2,34.1 //

nainaṃ duḥkhena saṃtaptaḥ pratyavaikṣata rāghavam /
na cainam abhisamprekṣya pratyabhāṣata durmanāḥ // RamS_2,34.2 //

sa muhūrtam ivāsaṃjño duḥkhitaś ca mahīpatiḥ /
vilalāpa mahābāhū rāmam evānucintayan // RamS_2,34.3 //

manye khalu mayā pūrvaṃ vivatsā bahavaḥ kṛtāḥ /
prāṇino hiṃsitā vāpi tasmād idam upasthitam // RamS_2,34.4 //

na tv evānāgate kāle dehāc cyavati jīvitam /
kaikeyyā kliśyamānasya mṛtyur mama na vidyate // RamS_2,34.5 //

yo 'haṃ pāvakasaṃkāśaṃ paśyāmi purataḥ sthitam /
vihāya vasane sūkṣme tāpasācchādam ātmajam // RamS_2,34.6 //

ekasyāḥ khalu kaikeyyāḥ kṛte 'yaṃ kliśyate janaḥ /
svārthe prayatamānāyāḥ saṃśritya nikṛtiṃ tv imām // RamS_2,34.7 //

evam uktvā tu vacanaṃ bāṣpeṇa pihitendriyaḥ /
rāmeti sakṛd evoktvā vyāhartuṃ na śaśāka ha // RamS_2,34.8 //

saṃjñāṃ tu pratilabhyaiva muhūrtāt sa mahīpatiḥ /
netrābhyām aśrupūrṇābhyāṃ sumantram idam abravīt // RamS_2,34.9 //

aupavāhyaṃ rathaṃ yuktvā tvam āyāhi hayottamaiḥ /
prāpayainaṃ mahābhāgam ito janapadāt param // RamS_2,34.10 //

evaṃ manye guṇavatāṃ guṇānāṃ phalam ucyate /
pitrā mātrā ca yat sādhur vīro nirvāsyate vanam // RamS_2,34.11 //

rājño vacanam ājñāya sumantraḥ śīghravikramaḥ /
yojayitvāyayau tatra ratham aśvair alaṃkṛtam // RamS_2,34.12 //

taṃ rathaṃ rājaputrāya sūtaḥ kanakabhūṣitam /
ācacakṣe 'ñjaliṃ kṛtvā yuktaṃ paramavājibhiḥ // RamS_2,34.13 //

rājā satvaram āhūya vyāpṛtaṃ vittasaṃcaye /
uvāca deśakālajño niścitaṃ sarvataḥ śuci // RamS_2,34.14 //

vāsāṃsi ca mahārhāṇi bhūṣaṇāni varāṇi ca /
varṣāṇy etāni saṃkhyāya vaidehyāḥ kṣipram ānaya // RamS_2,34.15 //

narendreṇaivam uktas tu gatvā kośagṛhaṃ tataḥ /
prāyacchat sarvam āhṛtya sītāyai kṣipram eva tat // RamS_2,34.16 //

sā sujātā sujātāni vaidehī prasthitā vanam /
bhūṣayāmāsa gātrāṇi tair vicitrair vibhūṣaṇaiḥ // RamS_2,34.17 //

vyarājayata vaidehī veśma tat suvibhūṣitā /
udyato 'ṃśumataḥ kāle khaṃ prabheva vivasvataḥ // RamS_2,34.18 //

tāṃ bhujābhyāṃ pariṣvajya śvaśrūr vacanam abravīt /
anācarantīṃ kṛpaṇaṃ mūrdhny upāghrāya maithilīm // RamS_2,34.19 //

asatyaḥ sarvaloke 'smin satataṃ satkṛtāḥ priyaiḥ /
bhartāraṃ nānumanyante vinipātagataṃ striyaḥ // RamS_2,34.20 //

sa tvayā nāvamantavyaḥ putraḥ pravrājito mama /
tava daivatam astv eṣa nirdhanaḥ sadhano 'pi vā // RamS_2,34.21 //

vijñāya vacanaṃ sītā tasyā dharmārthasaṃhitam /
kṛtāñjalir uvācedaṃ śvaśrūm abhimukhe sthitā // RamS_2,34.22 //

kariṣye sarvam evāham āryā yad anuśāsti mām /
abhijñāsmi yathā bhartur vartitavyaṃ śrutaṃ ca me // RamS_2,34.23 //

na mām asajjanenāryā samānayitum arhati /
dharmād vicalituṃ nāham alaṃ candrād iva prabhā // RamS_2,34.24 //

nātantrī vādyate vīṇā nācakro vartate rathaḥ /
nāpatiḥ sukham edhate yā syād api śatātmajā // RamS_2,34.25 //

mitaṃ dadāti hi pitā mitaṃ mātā mitaṃ sutaḥ /
amitasya hi dātāraṃ bhartāraṃ kā na pūjayet // RamS_2,34.26 //

sāham evaṃgatā śreṣṭhā śrutadharmaparāvarā /
ārye kim avamanyeyaṃ strīṇāṃ bhartā hi daivatam // RamS_2,34.27 //

sītāyā vacanaṃ śrutvā kausalyā hṛdayaṃgamam /
śuddhasattvā mumocāśru sahasā duḥkhaharṣajam // RamS_2,34.28 //

tāṃ prāñjalir abhikramya mātṛmadhye 'tisatkṛtām /
rāmaḥ paramadharmajño mātaraṃ vākyam abravīt // RamS_2,34.29 //

amba mā duḥkhitā bhūs tvaṃ paśya tvaṃ pitaraṃ mama /
kṣayo hi vanavāsasya kṣipram eva bhaviṣyati // RamS_2,34.30 //

suptāyās te gamiṣyanti navavarṣāṇi pañca ca /
sā samagram iha prāptaṃ māṃ drakṣyasi suhṛdvṛtam // RamS_2,34.31 //

etāvad abhinītārtham uktvā sa jananīṃ vacaḥ /
trayaḥ śataśatārdhā hi dadarśāvekṣya mātaraḥ // RamS_2,34.32 //

tāś cāpi sa tathaivārtā mātḥn daśarathātmajaḥ /
dharmayuktam idaṃ vākyaṃ nijagāda kṛtāñjaliḥ // RamS_2,34.33 //

saṃvāsāt paruṣaṃ kiṃcid ajñānād vāpi yat kṛtam /
tan me samanujānīta sarvāś cāmantrayāmi vaḥ // RamS_2,34.34 //

jajñe 'tha tāsāṃ saṃnādaḥ krauñcīnām iva niḥsvanaḥ /
mānavendrasya bhāryāṇām evaṃ vadati rāghave // RamS_2,34.35 //

murajapaṇavameghaghoṣavad daśarathaveśma babhūva yat purā /
vilapitaparidevanākulaṃ vyasanagataṃ tad abhūt suduḥkhitam // RamS_2,34.36 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 35
atha rāmaś ca sītā ca lakṣmaṇaś ca kṛtāñjaliḥ /
upasaṃgṛhya rājānaṃ cakrur dīnāḥ pradakṣiṇam // RamS_2,35.1 //

taṃ cāpi samanujñāpya dharmajñaḥ sītayā saha /
rāghavaḥ śokasaṃmūḍho jananīm abhyavādayat // RamS_2,35.2 //

anvakṣaṃ lakṣmaṇo bhrātuḥ kausalyām abhyavādayat /
atha mātuḥ sumitrāyā jagrāha caraṇau punaḥ // RamS_2,35.3 //

taṃ vandamānaṃ rudatī mātā saumitrim abravīt /
hitakāmā mahābāhuṃ mūrdhny upāghrāya lakṣmaṇam // RamS_2,35.4 //

sṛṣṭas tvaṃ vanavāsāya svanuraktaḥ suhṛjjane /
rāme pramādaṃ mā kārṣīḥ putra bhrātari gacchati // RamS_2,35.5 //

vyasanī vā samṛddho vā gatir eṣa tavānagha /
eṣa loke satāṃ dharmo yaj jyeṣṭhavaśago bhavet // RamS_2,35.6 //

idaṃ hi vṛttam ucitaṃ kulasyāsya sanātanam /
dānaṃ dīkṣā ca yajñeṣu tanutyāgo mṛdheṣu ca // RamS_2,35.7 //

rāmaṃ daśarathaṃ viddhi māṃ viddhi janakātmajām /
ayodhyām aṭavīṃ viddhi gaccha tāta yathāsukham // RamS_2,35.8 //

tataḥ sumantraḥ kākutsthaṃ prāñjalir vākyam abravīt /
vinīto vinayajñaś ca mātalir vāsavaṃ yathā // RamS_2,35.9 //

ratham āroha bhadraṃ te rājaputra mahāyaśaḥ /
kṣipraṃ tvāṃ prāpayiṣyāmi yatra māṃ rāma vakṣyasi // RamS_2,35.10 //

caturdaśa hi varṣāṇi vastavyāni vane tvayā /
tāny upakramitavyāni yāni devyāsi coditaḥ // RamS_2,35.11 //

taṃ rathaṃ sūryasaṃkāśaṃ sītā hṛṣṭena cetasā /
āruroha varārohā kṛtvālaṃkāram ātmanaḥ // RamS_2,35.12 //

tathaivāyudhajātāni bhrātṛbhyāṃ kavacāni ca /
rathopasthe pratinyasya sacarmakaṭhinaṃ ca tat // RamS_2,35.13 //

sītātṛtīyān ārūḍhān dṛṣṭvā dhṛṣṭam acodayat /
sumantraḥ saṃmatān aśvān vāyuvegasamāñ jave // RamS_2,35.14 //

prayāte tu mahāraṇyaṃ cirarātrāya rāghave /
babhūva nagare mūrchā balamūrchā janasya ca // RamS_2,35.15 //

tat samākulasaṃbhrāntaṃ mattasaṃkupitadvipam /
hayaśiñjitanirghoṣaṃ puram āsīn mahāsvanam // RamS_2,35.16 //

tataḥ sabālavṛddhā sā purī paramapīḍitā /
rāmam evābhidudrāva gharmārtaḥ salilaṃ yathā // RamS_2,35.17 //

pārśvataḥ pṛṣṭhataś cāpi lambamānās tadunmukhāḥ /
bāṣpapūrṇamukhāḥ sarve tam ūcur bhṛśaduḥkhitāḥ // RamS_2,35.18 //

saṃyaccha vājināṃ raśmīn sūta yāhi śanaiḥ śanaiḥ /
mukhaṃ drakṣyāmi rāmasya durdarśaṃ no bhaviṣyati // RamS_2,35.19 //

āyasaṃ hṛdayaṃ nūnaṃ rāmamātur asaṃśayam /
yad devagarbhapratime vanaṃ yāti na bhidyate // RamS_2,35.20 //

kṛtakṛtyā hi vaidehī chāyevānugatā patim /
na jahāti ratā dharme merum arkaprabhā yathā // RamS_2,35.21 //

aho lakṣmaṇa siddhārthaḥ satataṃ priyavādinam /
bhrātaraṃ devasaṃkāśaṃ yas tvaṃ paricariṣyasi // RamS_2,35.22 //

mahaty eṣā hi te siddhir eṣa cābhyudayo mahān /
eṣa svargasya mārgaś ca yad enam anugacchasi /
evaṃ vadantas te soḍhuṃ na śekur bāṣpam āgatam // RamS_2,35.23* //

atha rājā vṛtaḥ strībhir dīnābhir dīnacetanaḥ /
nirjagāma priyaṃ putraṃ drakṣyāmīti bruvan gṛhāt // RamS_2,35.24 //

śuśruve cāgrataḥ strīṇāṃ rudantīnāṃ mahāsvanaḥ /
yathā nādaḥ kareṇūnāṃ baddhe mahati kuñjare // RamS_2,35.25 //

pitā ca rājā kākutsthaḥ śrīmān sannas tadā babhau /
paripūrṇaḥ śaśī kāle graheṇopapluto yathā // RamS_2,35.26 //

tato halahalāśabdo jajñe rāmasya pṛṣṭhataḥ /
narāṇāṃ prekṣya rājānaṃ sīdantaṃ bhṛśaduḥkhitam // RamS_2,35.27 //

hā rāmeti janāḥ kecid rāmamāteti cāpare /
antaḥpuraṃ samṛddhaṃ ca krośantaṃ paryadevayan // RamS_2,35.28 //

anvīkṣamāṇo rāmas tu viṣaṇṇaṃ bhrāntacetasam /
rājānaṃ mātaraṃ caiva dadarśānugatau pathi /
dharmapāśena saṃkṣiptaḥ prakāśaṃ nābhyudaikṣata // RamS_2,35.29* //

padātinau ca yānārhāv aduḥkhārhau sukhocitau /
dṛṣṭvā saṃcodayāmāsa śīghraṃ yāhīti sārathim // RamS_2,35.30 //

na hi tat puruṣavyāghro duḥkhadaṃ darśanaṃ pituḥ /
mātuś ca sahituṃ śaktas totrārdita iva dvipaḥ // RamS_2,35.31 //

tathā rudantīṃ kausalyāṃ rathaṃ tam anudhāvatīm /
krośantīṃ rāma rāmeti hā sīte lakṣmaṇeti ca /
asakṛt praikṣata tadā nṛtyantīm iva mātaram // RamS_2,35.32* //

tiṣṭheti rājā cukrośa yāhi yāhīti rāghavaḥ /
sumantrasya babhūvātmā cakrayor iva cāntarā // RamS_2,35.33 //

nāśrauṣam iti rājānam upālabdho 'pi vakṣyasi /
ciraṃ duḥkhasya pāpiṣṭham iti rāmas tam abravīt // RamS_2,35.34 //

rāmasya sa vacaḥ kurvann anujñāpya ca taṃ janam /
vrajato 'pi hayāñ śīghraṃ codayāmāsa sārathiḥ // RamS_2,35.35 //

nyavartata jano rājño rāmaṃ kṛtvā pradakṣiṇam /
manasāpy aśruvegaiś ca na nyavartata mānuṣam // RamS_2,35.36 //

yam icchet punar āyāntaṃ nainaṃ dūram anuvrajet /
ity amātyā mahārājam ūcur daśarathaṃ vacaḥ // RamS_2,35.37 //

teṣāṃ vacaḥ sarvaguṇopapannaṃ prasvinnagātraḥ praviṣaṇṇarūpaḥ /
niśamya rājā kṛpaṇaḥ sabhāryo vyavasthitas taṃ sutam īkṣamāṇaḥ // RamS_2,35.38 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 36
tasmiṃs tu puruṣavyāghre niṣkrāmati kṛtāñjalau /
ārtaśabdo hi saṃjajñe strīṇām antaḥpure mahān // RamS_2,36.1 //

anāthasya janasyāsya durbalasya tapasvinaḥ /
yo gatiḥ śaraṇaṃ cāsīt sa nāthaḥ kva nu gacchati // RamS_2,36.2 //

na krudhyaty abhiśasto 'pi krodhanīyāni varjayan /
kruddhān prasādayan sarvān samaduḥkhaḥ kva gacchati // RamS_2,36.3 //

kausalyāyāṃ mahātejā yathā mātari vartate /
tathā yo vartate 'smāsu mahātmā kva nu gacchati // RamS_2,36.4 //

kaikeyyā kliśyamānena rājñā saṃcodito vanam /
paritrātā janasyāsya jagataḥ kva nu gacchati // RamS_2,36.5 //

aho niścetano rājā jīvalokasya sampriyam /
dharmyaṃ satyavrataṃ rāmaṃ vanavāse pravatsyati // RamS_2,36.6 //

iti sarvā mahiṣyas tā vivatsā iva dhenavaḥ /
ruruduś caiva duḥkhārtāḥ sasvaraṃ ca vicukruśuḥ // RamS_2,36.7 //

sa tam antaḥpure ghoram ārtaśabdaṃ mahīpatiḥ /
putraśokābhisaṃtaptaḥ śrutvā cāsīt suduḥkhitaḥ // RamS_2,36.8 //

nāgnihotrāṇy ahūyanta sūryaś cāntaradhīyata /
vyasṛjan kavalān nāgā gāvo vatsān na pāyayan // RamS_2,36.9 //

triśaṅkur lohitāṅgaś ca bṛhaspatibudhāv api /
dāruṇāḥ somam abhyetya grahāḥ sarve vyavasthitāḥ // RamS_2,36.10 //

nakṣatrāṇi gatārcīṃṣi grahāś ca gatatejasaḥ /
viśākhāś ca sadhūmāś ca nabhasi pracakāśire // RamS_2,36.11 //

akasmān nāgaraḥ sarvo jano dainyam upāgamat /
āhāre vā vihāre vā na kaścid akaron manaḥ // RamS_2,36.12 //

bāṣpaparyākulamukho rājamārgagato janaḥ /
na hṛṣṭo lakṣyate kaścit sarvaḥ śokaparāyaṇaḥ // RamS_2,36.13 //

na vāti pavanaḥ śīto na śaśī saumyadarśanaḥ /
na sūryas tapate lokaṃ sarvaṃ paryākulaṃ jagat // RamS_2,36.14 //

anarthinaḥ sutāḥ strīṇāṃ bhartāro bhrātaras tathā /
sarve sarvaṃ parityajya rāmam evānvacintayan // RamS_2,36.15 //

ye tu rāmasya suhṛdaḥ sarve te mūḍhacetasaḥ /
śokabhāreṇa cākrāntāḥ śayanaṃ na jahus tadā // RamS_2,36.16 //

tatas tv ayodhyā rahitā mahātmanā puraṃdareṇeva mahī saparvatā /
cacāla ghoraṃ bhayabhārapīḍitā sanāgayodhāśvagaṇā nanāda ca // RamS_2,36.17 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 37
yāvat tu niryatas tasya rajorūpam adṛśyata /
naivekṣvākuvaras tāvat saṃjahārātmacakṣuṣī // RamS_2,37.1 //

yāvad rājā priyaṃ putraṃ paśyaty atyantadhārmikam /
tāvad vyavardhatevāsya dharaṇyāṃ putradarśane // RamS_2,37.2 //

na paśyati rajo 'py asya yadā rāmasya bhūmipaḥ /
tadārtaś ca viṣaṇṇaś ca papāta dharaṇītale // RamS_2,37.3 //

tasya dakṣiṇam anvagāt kausalyā bāhum aṅganā /
vāmaṃ cāsyānvagāt pārśvaṃ kaikeyī bharatapriyā // RamS_2,37.4 //

tāṃ nayena ca sampanno dharmeṇa vinayena ca /
uvāca rājā kaikeyīṃ samīkṣya vyathitendriyaḥ // RamS_2,37.5 //

kaikeyi mā mamāṅgāni sprākṣīs tvaṃ duṣṭacāriṇī /
na hi tvāṃ draṣṭum icchāmi na bhāryā na ca bāndhavī // RamS_2,37.6 //

ye ca tvām upajīvanti nāhaṃ teṣāṃ na te mama /
kevalārthaparāṃ hi tvāṃ tyaktadharmāṃ tyajāmy aham // RamS_2,37.7 //

agṛhṇāṃ yac ca te pāṇim agniṃ paryaṇayaṃ ca yat /
anujānāmi tat sarvam asmiṃl loke paratra ca // RamS_2,37.8 //

bharataś cet pratītaḥ syād rājyaṃ prāpyedam avyayam /
yan me sa dadyāt pitrarthaṃ mā mā tad dattam āgamat // RamS_2,37.9 //

atha reṇusamuddhvastaṃ tam utthāpya narādhipam /
nyavartata tadā devī kausalyā śokakarśitā // RamS_2,37.10 //

hatveva brāhmaṇaṃ kāmāt spṛṣṭvāgnim iva pāṇinā /
anvatapyata dharmātmā putraṃ saṃcintya tāpasam // RamS_2,37.11 //

nivṛtyaiva nivṛtyaiva sīdato rathavartmasu /
rājño nātibabhau rūpaṃ grastasyāṃśumato yathā // RamS_2,37.12 //

vilalāpa ca duḥkhārtaḥ priyaṃ putram anusmaran /
nagarāntam anuprāptaṃ buddhvā putram athābravīt // RamS_2,37.13 //

vāhanānāṃ ca mukhyānāṃ vahatāṃ taṃ mamātmajam /
padāni pathi dṛśyante sa mahātmā na dṛśyate // RamS_2,37.14 //

sa nūnaṃ kvacid evādya vṛkṣamūlam upāśritaḥ /
kāṣṭhaṃ vā yadi vāśmānam upadhāya śayiṣyate // RamS_2,37.15 //

utthāsyati ca medinyāḥ kṛpaṇaḥ pāṃśuguṇṭhitaḥ /
viniḥśvasan prasravaṇāt kareṇūnām ivarṣabhaḥ // RamS_2,37.16 //

drakṣyanti nūnaṃ puruṣā dīrghabāhuṃ vanecarāḥ /
rāmam utthāya gacchantaṃ lokanātham anāthavat // RamS_2,37.17 //

sakāmā bhava kaikeyi vidhavā rājyam āvasa /
na hi taṃ puruṣavyāghraṃ vinā jīvitum utsahe // RamS_2,37.18 //

ity evaṃ vilapan rājā janaughenābhisaṃvṛtaḥ /
apasnāta ivāriṣṭaṃ praviveśa purottamam // RamS_2,37.19 //

śūnyacatvaraveśmāntāṃ saṃvṛtāpaṇadevatām /
klāntadurbaladuḥkhārtāṃ nātyākīrṇamahāpathām // RamS_2,37.20 //

tām avekṣya purīṃ sarvāṃ rāmam evānucintayan /
vilapan prāviśad rājā gṛhaṃ sūrya ivāmbudam // RamS_2,37.21 //

mahāhradam ivākṣobhyaṃ suparṇena hṛtoragam /
rāmeṇa rahitaṃ veśma vaidehyā lakṣmaṇena ca // RamS_2,37.22 //

kausalyāyā gṛhaṃ śīghraṃ rāmamātur nayantu mām /
iti bruvantaṃ rājānam anayan dvāradarśinaḥ // RamS_2,37.23 //

tatas tatra praviṣṭasya kausalyāyā niveśanam /
adhiruhyāpi śayanaṃ babhūva lulitaṃ manaḥ // RamS_2,37.24 //

tac ca dṛṣṭvā mahārājo bhujam udyamya vīryavān /
uccaiḥ svareṇa cukrośa hā rāghava jahāsi mām // RamS_2,37.25 //

sukhitā bata taṃ kālaṃ jīviṣyanti narottamāḥ /
pariṣvajanto ye rāmaṃ drakṣyanti punar āgatam // RamS_2,37.26 //

na tvāṃ paśyāmi kausalye sādhu māṃ pāṇinā spṛśa /
rāmaṃ me 'nugatā dṛṣṭir adyāpi na nivartate // RamS_2,37.27 //

taṃ rāmam evānuvicintayantaṃ samīkṣya devī śayane narendram /
upopaviśyādhikam ārtarūpā viniḥśvasantī vilalāpa kṛcchram // RamS_2,37.28 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 38
tataḥ samīkṣya śayane sannaṃ śokena pārthivam /
kausalyā putraśokārtā tam uvāca mahīpatim // RamS_2,38.1 //

rāghavo naraśārdūla viṣam uptvā dvijihvavat /
vicariṣyati kaikeyī nirmukteva hi pannagī // RamS_2,38.2 //

vivāsya rāmaṃ subhagā labdhakāmā samāhitā /
trāsayiṣyati māṃ bhūyo duṣṭāhir iva veśmani // RamS_2,38.3 //

atha sma nagare rāmaś caran bhaikṣaṃ gṛhe vaset /
kāmakāro varaṃ dātum api dāsaṃ mamātmajam // RamS_2,38.4 //

pātayitvā tu kaikeyyā rāmaṃ sthānād yatheṣṭataḥ /
pradiṣṭo rakṣasāṃ bhāgaḥ parvaṇīvāhitāgninā // RamS_2,38.5 //

gajarājagatir vīro mahābāhur dhanurdharaḥ /
vanam āviśate nūnaṃ sabhāryaḥ sahalakṣmaṇaḥ // RamS_2,38.6 //

vane tv adṛṣṭaduḥkhānāṃ kaikeyyānumate tvayā /
tyaktānāṃ vanavāsāya kā nv avasthā bhaviṣyati // RamS_2,38.7 //

te ratnahīnās taruṇāḥ phalakāle vivāsitāḥ /
kathaṃ vatsyanti kṛpaṇāḥ phalamūlaiḥ kṛtāśanāḥ // RamS_2,38.8 //

apīdānīṃ sa kālaḥ syān mama śokakṣayaḥ śivaḥ /
sabhāryaṃ yat saha bhrātrā paśyeyam iha rāghavam // RamS_2,38.9 //

śrutvaivopasthitau vīrau kadāyodhyā bhaviṣyati /
yaśasvinī hṛṣṭajanā sūcchritadhvajamālinī // RamS_2,38.10 //

kadā prekṣya naravyāghrāv araṇyāt punarāgatau /
nandiṣyati purī hṛṣṭā samudra iva parvaṇi // RamS_2,38.11 //

kadāyodhyāṃ mahābāhuḥ purīṃ vīraḥ pravekṣyati /
puraskṛtya rathe sītāṃ vṛṣabho govadhūm iva // RamS_2,38.12 //

kadā prāṇisahasrāṇi rājamārge mamātmajau /
lājair avakariṣyanti praviśantāv ariṃdamau // RamS_2,38.13 //

kadā sumanasaḥ kanyā dvijātīnāṃ phalāni ca /
pradiśantyaḥ purīṃ hṛṣṭāḥ kariṣyanti pradakṣiṇam // RamS_2,38.14 //

kadā pariṇato buddhyā vayasā cāmaraprabhaḥ /
abhyupaiṣyati dharmajñas trivarṣa iva māṃ lalan // RamS_2,38.15 //

niḥsaṃśayaṃ mayā manye purā vīra kadaryayā /
pātu kāmeṣu vatseṣu mātḥṇāṃ śātitāḥ stanāḥ // RamS_2,38.16 //

sāhaṃ gaur iva siṃhena vivatsā vatsalā kṛtā /
kaikeyyā puruṣavyāghra bālavatseva gaur balāt // RamS_2,38.17 //

na hi tāvad guṇair juṣṭaṃ sarvaśāstraviśāradam /
ekaputrā vinā putram ahaṃ jīvitum utsahe // RamS_2,38.18 //

na hi me jīvite kiṃcit sāmarthyam iha kalpyate /
apaśyantyāḥ priyaṃ putraṃ mahābāhuṃ mahābalam // RamS_2,38.19 //

ayaṃ hi māṃ dīpayate samutthitas tanūjaśokaprabhavo hutāśanaḥ /
mahīm imāṃ raśmibhir uttamaprabho yathā nidāghe bhagavān divākaraḥ // RamS_2,38.20 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 39
vilapantīṃ tathā tāṃ tu kausalyāṃ pramadottamām /
idaṃ dharme sthitā dharmyaṃ sumitrā vākyam abravīt // RamS_2,39.1 //

tavārye sadguṇair yuktaḥ putraḥ sa puruṣottamaḥ /
kiṃ te vilapitenaivaṃ kṛpaṇaṃ ruditena vā // RamS_2,39.2 //

yas tavārye gataḥ putras tyaktvā rājyaṃ mahābalaḥ /
sādhu kurvan mahātmānaṃ pitaraṃ satyavādinām // RamS_2,39.3 //

śiṣṭair ācarite samyak śaśvat pretya phalodaye /
rāmo dharme sthitaḥ śreṣṭho na sa śocyaḥ kadācana // RamS_2,39.4 //

vartate cottamāṃ vṛttiṃ lakṣmaṇo 'smin sadānaghaḥ /
dayāvān sarvabhūteṣu lābhas tasya mahātmanaḥ // RamS_2,39.5 //

araṇyavāse yad duḥkhaṃ jānatī vai sukhocitā /
anugacchati vaidehī dharmātmānaṃ tavātmajam // RamS_2,39.6 //

kīrtibhūtāṃ patākāṃ yo loke bhrāmayati prabhuḥ /
damasatyavrataparaḥ kiṃ na prāptas tavātmajaḥ // RamS_2,39.7 //

vyaktaṃ rāmasya vijñāya śaucaṃ māhātmyam uttamam /
na gātram aṃśubhiḥ sūryaḥ saṃtāpayitum arhati // RamS_2,39.8 //

śivaḥ sarveṣu kāleṣu kānanebhyo viniḥsṛtaḥ /
rāghavaṃ yuktaśītoṣṇaḥ seviṣyati sukho 'nilaḥ // RamS_2,39.9 //

śayānam anaghaṃ rātrau pitevābhipariṣvajan /
raśmibhiḥ saṃspṛśañ śītaiś candramā hlādayiṣyati // RamS_2,39.10 //

dadau cāstrāṇi divyāni yasmai brahmā mahaujase /
dānavendraṃ hataṃ dṛṣṭvā timidhvajasutaṃ raṇe // RamS_2,39.11 //

pṛthivyā saha vaidehyā śriyā ca puruṣarṣabhaḥ /
kṣipraṃ tisṛbhir etābhiḥ saha rāmo 'bhiṣekṣyate // RamS_2,39.12 //

duḥkhajaṃ visṛjanty asraṃ niṣkrāmantam udīkṣya yam /
samutsrakṣyasi netrābhyāṃ kṣipram ānandajaṃ payaḥ // RamS_2,39.13 //

abhivādayamānaṃ taṃ dṛṣṭvā sasuhṛdaṃ sutam /
mudāśru mokṣyase kṣipraṃ meghalekheva vārṣikī // RamS_2,39.14 //

putras te varadaḥ kṣipram ayodhyāṃ punar āgataḥ /
karābhyāṃ mṛdupīnābhyāṃ caraṇau pīḍayiṣyati // RamS_2,39.15 //

niśamya tal lakṣmaṇamātṛvākyaṃ rāmasya mātur naradevapatnyāḥ /
sadyaḥ śarīre vinanāśa śokaḥ śaradgato megha ivālpatoyaḥ // RamS_2,39.16 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 40
anuraktā mahātmānaṃ rāmaṃ satyaparākramam /
anujagmuḥ prayāntaṃ taṃ vanavāsāya mānavāḥ // RamS_2,40.1 //

nivartite 'pi ca balāt suhṛdvarge ca rājani /
naiva te saṃnyavartanta rāmasyānugatā ratham // RamS_2,40.2 //

ayodhyānilayānāṃ hi puruṣāṇāṃ mahāyaśāḥ /
babhūva guṇasampannaḥ pūrṇacandra iva priyaḥ // RamS_2,40.3 //

sa yācyamānaḥ kākutsthaḥ svābhiḥ prakṛtibhis tadā /
kurvāṇaḥ pitaraṃ satyaṃ vanam evānvapadyata // RamS_2,40.4 //

avekṣamāṇaḥ sasnehaṃ cakṣuṣā prapibann iva /
uvāca rāmaḥ snehena tāḥ prajāḥ svāḥ prajā iva // RamS_2,40.5 //

yā prītir bahumānaś ca mayy ayodhyānivāsinām /
matpriyārthaṃ viśeṣeṇa bharate sā niveśyatām // RamS_2,40.6 //

sa hi kalyāṇacāritraḥ kaikeyyānandavardhanaḥ /
kariṣyati yathāvad vaḥ priyāṇi ca hitāni ca // RamS_2,40.7 //

jñānavṛddho vayobālo mṛdur vīryaguṇānvitaḥ /
anurūpaḥ sa vo bhartā bhaviṣyati bhayāpahaḥ // RamS_2,40.8 //

sa hi rājaguṇair yukto yuvarājaḥ samīkṣitaḥ /
api cāpi mayā śiṣṭaiḥ kāryaṃ vo bhartṛśāsanam // RamS_2,40.9 //

na ca tapyed yathā cāsau vanavāsaṃ gate mayi /
mahārājas tathā kāryo mama priyacikīrṣayā // RamS_2,40.10 //

yathā yathā dāśarathir dharmam evāsthito 'bhavat /
tathā tathā prakṛtayo rāmaṃ patim akāmayan // RamS_2,40.11 //

bāṣpeṇa pihitaṃ dīnaṃ rāmaḥ saumitriṇā saha /
cakarṣeva guṇair baddhvā janaṃ punar ivāsanam // RamS_2,40.12 //

te dvijās trividhaṃ vṛddhā jñānena vayasaujasā /
vayaḥprakampaśiraso dūrād ūcur idaṃ vacaḥ // RamS_2,40.13 //

vahanto javanā rāmaṃ bho bho jātyās turaṃgamāḥ /
nivartadhvaṃ na gantavyaṃ hitā bhavata bhartari /
upavāhyas tu vo bhartā nāpavāhyaḥ purād vanam // RamS_2,40.14* //

evam ārtapralāpāṃs tān vṛddhān pralapato dvijān /
avekṣya sahasā rāmo rathād avatatāra ha // RamS_2,40.15 //

padbhyām eva jagāmātha sasītaḥ sahalakṣmaṇaḥ /
saṃnikṛṣṭapadanyāso rāmo vanaparāyaṇaḥ // RamS_2,40.16 //

dvijātīṃs tu padātīṃs tān rāmaś cāritravatsalaḥ /
na śaśāka ghṛṇācakṣuḥ parimoktuṃ rathena saḥ // RamS_2,40.17 //

gacchantam eva taṃ dṛṣṭvā rāmaṃ saṃbhrāntamānasāḥ /
ūcuḥ paramasaṃtaptā rāmaṃ vākyam idaṃ dvijāḥ // RamS_2,40.18 //

brāhmaṇyaṃ kṛtsnam etat tvāṃ brahmaṇyam anugacchati /
dvijaskandhādhirūḍhās tvām agnayo 'py anuyānty amī // RamS_2,40.19 //

vājapeyasamutthāni chattrāṇy etāni paśya naḥ /
pṛṣṭhato 'nuprayātāni haṃsān iva jalātyaye // RamS_2,40.20 //

anavāptātapatrasya raśmisaṃtāpitasya te /
ebhiś chāyāṃ kariṣyāmaḥ svaiś chattrair vājapeyikaiḥ // RamS_2,40.21 //

yā hi naḥ satataṃ buddhir vedamantrānusāriṇī /
tvatkṛte sā kṛtā vatsa vanavāsānusāriṇī // RamS_2,40.22 //

hṛdayeṣv avatiṣṭhante vedā ye naḥ paraṃ dhanam /
vatsyanty api gṛheṣv eva dārāś cāritrarakṣitāḥ // RamS_2,40.23 //

na punar niścayaḥ kāryas tvadgatau sukṛtā matiḥ /
tvayi dharmavyapekṣe tu kiṃ syād dharmam avekṣitum // RamS_2,40.24 //

yācito no nivartasva haṃsaśuklaśiroruhaiḥ /
śirobhir nibhṛtācāra mahīpatanapāṃsulaiḥ // RamS_2,40.25 //

bahūnāṃ vitatā yajñā dvijānāṃ ya ihāgatāḥ /
teṣāṃ samāptir āyattā tava vatsa nivartane // RamS_2,40.26 //

bhaktimanti hi bhūtāni jaṅgamājaṅgamāni ca /
yācamāneṣu teṣu tvaṃ bhaktiṃ bhakteṣu darśaya // RamS_2,40.27 //

anugantum aśaktās tvāṃ mūlair uddhṛtaveginaḥ /
unnatā vāyuvegena vikrośantīva pādapāḥ // RamS_2,40.28 //

niśceṣṭāhārasaṃcārā vṛkṣaikasthānaviṣṭhitāḥ /
pakṣiṇo 'pi prayācante sarvabhūtānukampinam // RamS_2,40.29 //

evaṃ vikrośatāṃ teṣāṃ dvijātīnāṃ nivartane /
dadṛśe tamasā tatra vārayantīva rāghavam // RamS_2,40.30 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 41
tatas tu tamasā tīraṃ ramyam āśritya rāghavaḥ /
sītām udvīkṣya saumitrim idaṃ vacanam abravīt // RamS_2,41.1 //

iyam adya niśā pūrvā saumitre prasthitā vanam /
vanavāsasya bhadraṃ te sa notkaṇṭhitum arhasi // RamS_2,41.2 //

paśya śūnyāny araṇyāni rudantīva samantataḥ /
yathānilayam āyadbhir nilīnāni mṛgadvijaiḥ // RamS_2,41.3 //

adyāyodhyā tu nagarī rājadhānī pitur mama /
sastrīpuṃsā gatān asmāñ śociṣyati na saṃśayaḥ // RamS_2,41.4 //

bharataḥ khalu dharmātmā pitaraṃ mātaraṃ ca me /
dharmārthakāmasahitair vākyair āśvāsayiṣyati // RamS_2,41.5 //

bharatasyānṛśaṃsatvaṃ saṃcintyāhaṃ punaḥ punaḥ /
nānuśocāmi pitaraṃ mātaraṃ cāpi lakṣmaṇa // RamS_2,41.6 //

tvayā kāryaṃ naravyāghra mām anuvrajatā kṛtam /
anveṣṭavyā hi vaidehyā rakṣaṇārthe sahāyatā // RamS_2,41.7 //

adbhir eva tu saumitre vatsyāmy adya niśām imām /
etaddhi rocate mahyaṃ vanye 'pi vividhe sati // RamS_2,41.8 //

evam uktvā tu saumitraṃ sumantram api rāghavaḥ /
apramattas tvam aśveṣu bhava saumyety uvāca ha // RamS_2,41.9 //

so 'śvān sumantraḥ saṃyamya sūrye 'staṃ samupāgate /
prabhūtayavasān kṛtvā babhūva pratyanantaraḥ // RamS_2,41.10 //

upāsyatu śivāṃ saṃdhyāṃ dṛṣṭvā rātrim upasthitām /
rāmasya śayanaṃ cakre sūtaḥ saumitriṇā saha // RamS_2,41.11 //

tāṃ śayyāṃ tamasātīre vīkṣya vṛkṣadalaiḥ kṛtām /
rāmaḥ saumitriṇā sārdhaṃ sabhāryaḥ saṃviveśa ha // RamS_2,41.12 //

sabhāryaṃ saṃprasuptaṃ taṃ bhrātaraṃ vīkṣya lakṣmaṇaḥ /
kathayāmāsa sūtāya rāmasya vividhān guṇān // RamS_2,41.13 //

jāgrato hy eva tāṃ rātriṃ saumitrer udito raviḥ /
sūtasya tamasātīre rāmasya bruvato guṇān // RamS_2,41.14 //

gokulākulatīrāyās tamasāyā vidūrataḥ /
avasat tatra tāṃ rātriṃ rāmaḥ prakṛtibhiḥ saha // RamS_2,41.15 //

utthāya tu mahātejāḥ prakṛtīs tā niśāmya ca /
abravīd bhrātaraṃ rāmo lakṣmaṇaṃ puṇyalakṣaṇam // RamS_2,41.16 //

asmadvyapekṣān saumitre nirapekṣān gṛheṣv api /
vṛkṣamūleṣu saṃsuptān paśya lakṣmaṇa sāmpratam // RamS_2,41.17 //

yathaite niyamaṃ paurāḥ kurvanty asmannivartane /
api prāṇān asiṣyanti na tu tyakṣyanti niścayam // RamS_2,41.18 //

yāvad eva tu saṃsuptās tāvad eva vayaṃ laghu /
ratham āruhya gacchāmaḥ panthānam akutobhayam // RamS_2,41.19 //

ato bhūyo 'pi nedānīm ikṣvākupuravāsinaḥ /
svapeyur anuraktā māṃ vṛkṣamūlāni saṃśritāḥ // RamS_2,41.20 //

paurā hy ātmakṛtād duḥkhād vipramocyā nṛpātmajaiḥ /
na tu khalv ātmanā yojyā duḥkhena puravāsinaḥ // RamS_2,41.21 //

abravīl lakṣmaṇo rāmaṃ sākṣād dharmam iva sthitam /
rocate me mahāprājña kṣipram āruhyatām iti // RamS_2,41.22 //

sūtas tataḥ saṃtvaritaḥ syandanaṃ tair hayottamaiḥ /
yojayitvātha rāmāya prāñjaliḥ pratyavedayat // RamS_2,41.23 //

mohanārthaṃ tu paurāṇāṃ sūtaṃ rāmo 'bravīd vacaḥ /
udaṅmukhaḥ prayāhi tvaṃ ratham āsthāya sārathe // RamS_2,41.24 //

muhūrtaṃ tvaritaṃ gatvā nirvartaya rathaṃ punaḥ /
yathā na vidyuḥ paurā māṃ tathā kuru samāhitaḥ // RamS_2,41.25 //

rāmasya vacanaṃ śrutvā tathā cakre sa sārathiḥ /
pratyāgamya ca rāmasya syandanaṃ pratyavedayat // RamS_2,41.26 //

taṃ syandanam adhiṣṭhāya rāghavaḥ saparicchadaḥ /
śīghragām ākulāvartāṃ tamasām ataran nadīm // RamS_2,41.27 //

sa saṃtīrya mahābāhuḥ śrīmāñ śivam akaṇṭakam /
prāpadyata mahāmārgam abhayaṃ bhayadarśinām // RamS_2,41.28 //

prabhātāyāṃ tu śarvaryāṃ paurās te rāghavaṃ vinā /
śokopahataniśceṣṭā babhūvur hatacetasaḥ // RamS_2,41.29 //

śokajāśruparidyūnā vīkṣamāṇās tatas tataḥ /
ālokam api rāmasya na paśyanti sma duḥkhitāḥ // RamS_2,41.30 //

tato mārgānusāreṇa gatvā kiṃcit kṣaṇaṃ punaḥ /
mārganāśād viṣādena mahatā samabhiplutaḥ // RamS_2,41.31 //

rathasya mārganāśena nyavartanta manasvinaḥ /
kim idaṃ kiṃ kariṣyāmo daivenopahatā iti // RamS_2,41.32 //

tato yathāgatenaiva mārgeṇa klāntacetasaḥ /
ayodhyām agaman sarve purīṃ vyathitasajjanām // RamS_2,41.33 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 42
anugamya nivṛttānāṃ rāmaṃ nagaravāsinām /
udgatānīva sattvāni babhūvur amanasvinām // RamS_2,42.1 //

svaṃ svaṃ nilayam āgamya putradāraiḥ samāvṛtāḥ /
aśrūṇi mumucuḥ sarve bāṣpeṇa pihitānanāḥ // RamS_2,42.2 //

na cāhṛṣyan na cāmodan vaṇijo na prasārayan /
na cāśobhanta paṇyāni nāpacan gṛhamedhinaḥ // RamS_2,42.3 //

naṣṭaṃ dṛṣṭvā nābhyanandan vipulaṃ vā dhanāgamam /
putraṃ prathamajaṃ labdhvā jananī nābhyanandata // RamS_2,42.4 //

gṛhe gṛhe rudantyaś ca bhartāraṃ gṛham āgatam /
vyagarhayanta duḥkhārtā vāgbhis totrair iva dvipān // RamS_2,42.5 //

kiṃ nu teṣāṃ gṛhaiḥ kāryaṃ kiṃ dāraiḥ kiṃ dhanena vā /
putrair vā kiṃ sukhair vāpi ye na paśyanti rāghavam // RamS_2,42.6 //

ekaḥ satpuruṣo loke lakṣmaṇaḥ saha sītayā /
yo 'nugacchati kākutsthaṃ rāmaṃ paricaran vane // RamS_2,42.7 //

āpagāḥ kṛtapuṇyās tāḥ padminyaś ca sarāṃsi ca /
yeṣu snāsyati kākutstho vigāhya salilaṃ śuci // RamS_2,42.8 //

śobhayiṣyanti kākutstham aṭavyo ramyakānanāḥ /
āpagāś ca mahānūpāḥ sānumantaś ca parvatāḥ // RamS_2,42.9 //

kānanaṃ vāpi śailaṃ vā yaṃ rāmo 'bhigamiṣyati /
priyātithim iva prāptaṃ nainaṃ śakṣyanty anarcitum // RamS_2,42.10 //

vicitrakusumāpīḍā bahumañjaridhāriṇaḥ /
akāle cāpi mukhyāni puṣpāṇi ca phalāni ca /
darśayiṣyanty anukrośād girayo rāmam āgatam // RamS_2,42.11* //

vidarśayanto vividhān bhūyaś citrāṃś ca nirjharān /
pādapāḥ parvatāgreṣu ramayiṣyanti rāghavam // RamS_2,42.12 //

yatra rāmo bhayaṃ nātra nāsti tatra parābhavaḥ /
sa hi śūro mahābāhuḥ putro daśarathasya ca // RamS_2,42.13 //

purā bhavati no dūrād anugacchāma rāghavam /
pādacchāyā sukhā bhartus tādṛśasya mahātmanaḥ /
sa hi nātho janasyāsya sa gatiḥ sa parāyaṇam // RamS_2,42.14* //

vayaṃ paricariṣyāmaḥ sītāṃ yūyaṃ tu rāghavam /
iti paurastriyo bhartḥn duḥkhārtās tat tad abruvan // RamS_2,42.15 //

yuṣmākaṃ rāghavo 'raṇye yogakṣemaṃ vidhāsyati /
sītā nārījanasyāsya yogakṣemaṃ kariṣyati // RamS_2,42.16 //

ko nv anenāpratītena sotkaṇṭhitajanena ca /
saṃprīyetāmanojñena vāsena hṛtacetasā // RamS_2,42.17 //

kaikeyyā yadi ced rājyaṃ syād adharmyam anāthavat /
na hi no jīvitenārthaḥ kutaḥ putraiḥ kuto dhanaiḥ // RamS_2,42.18 //

yayā putraś ca bhartā ca tyaktāv aiśvaryakāraṇāt /
kaṃ sā parihared anyaṃ kaikeyī kulapāṃsanī // RamS_2,42.19 //

kaikeyyā na vayaṃ rājye bhṛtakā nivasema hi /
jīvantyā jātu jīvantyaḥ putrair api śapāmahe // RamS_2,42.20 //

yā putraṃ pārthivendrasya pravāsayati nirghṛṇā /
kas tāṃ prāpya sukhaṃ jīved adharmyāṃ duṣṭacāriṇīm // RamS_2,42.21 //

na hi pravrajite rāme jīviṣyati mahīpatiḥ /
mṛte daśarathe vyaktaṃ vilopas tadanantaram // RamS_2,42.22 //

te viṣaṃ pibatāloḍya kṣīṇapuṇyāḥ sudurgatāḥ /
rāghavaṃ vānugacchadhvam aśrutiṃ vāpi gacchata // RamS_2,42.23 //

mithyā pravrājito rāmaḥ sabhāryaḥ sahalakṣmaṇaḥ /
bharate saṃnisṛṣṭāḥ smaḥ saunike paśavo yathā // RamS_2,42.24 //

tās tathā vilapantyas tu nagare nāgarastriyaḥ /
cukruśur bhṛśasaṃtaptā mṛtyor iva bhayāgame // RamS_2,42.25 //

tathā striyo rāmanimittam āturā yathā sute bhrātari vā vivāsite /
vilapya dīnā rurudur vicetasaḥ sutair hi tāsām adhiko hi so 'bhavat // RamS_2,42.26 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 43
rāmo 'pi rātriśeṣeṇa tenaiva mahad antaram /
jagāma puruṣavyāghraḥ pitur ājñām anusmaran // RamS_2,43.1 //

tathaiva gacchatas tasya vyapāyād rajanī śivā /
upāsya sa śivāṃ saṃdhyāṃ viṣayāntaṃ vyagāhata // RamS_2,43.2 //

grāmān vikṛṣṭasīmāṃs tān puṣpitāni vanāni ca /
paśyann atiyayau śīghraṃ śarair iva hayottamaiḥ // RamS_2,43.3 //

śṛṇvan vāco manuṣyāṇāṃ grāmasaṃvāsavāsinām /
rājānaṃ dhig daśarathaṃ kāmasya vaśam āgatam // RamS_2,43.4 //

hā nṛśaṃsādya kaikeyī pāpā pāpānubandhinī /
tīkṣṇā saṃbhinnamaryādā tīkṣṇe karmaṇi vartate // RamS_2,43.5 //

yā putram īdṛśaṃ rājñaḥ pravāsayati dhārmikam /
vanavāse mahāprājñaṃ sānukrośam atandritam // RamS_2,43.6 //

etā vāco manuṣyāṇāṃ grāmasaṃvāsavāsinām /
śṛṇvann atiyayau vīraḥ kosalān kosaleśvaraḥ // RamS_2,43.7 //

tato vedaśrutiṃ nāma śivavārivahāṃ nadīm /
uttīryābhimukhaḥ prāyād agastyādhyuṣitāṃ diśam // RamS_2,43.8 //

gatvā tu suciraṃ kālaṃ tataḥ śītajalāṃ nadīm /
gomatīṃ goyutānūpām atarat sāgaraṃgamām // RamS_2,43.9 //

gomatīṃ cāpy atikramya rāghavaḥ śīghragair hayaiḥ /
mayūrahaṃsābhirutāṃ tatāra syandikāṃ nadīm // RamS_2,43.10 //

sa mahīṃ manunā rājñā dattām ikṣvākave purā /
sphītāṃ rāṣṭrāvṛtāṃ rāmo vaidehīm anvadarśayat // RamS_2,43.11 //

sūta ity eva cābhāṣya sārathiṃ tam abhīkṣṇaśaḥ /
haṃsamattasvaraḥ śrīmān uvāca puruṣarṣabhaḥ // RamS_2,43.12 //

kadāhaṃ punar āgamya sarayvāḥ puṣpite vane /
mṛgayāṃ paryaṭiṣyāmi mātrā pitrā ca saṃgataḥ // RamS_2,43.13 //

nātyartham abhikāṅkṣāmi mṛgayāṃ sarayūvane /
ratir hy eṣātulā loke rājarṣigaṇasaṃmatā // RamS_2,43.14 //

sa tam adhvānam aikṣvākaḥ sūtaṃ madhurayā girā /
taṃ tam artham abhipretya yayau vākyam udīrayan // RamS_2,43.15 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 44
viśālān kosalān ramyān yātvā lakṣmaṇapūrvajaḥ /
āsasāda mahābāhuḥ śṛṅgaverapuraṃ prati // RamS_2,44.1 //

tatra tripathagāṃ divyāṃ śivatoyām aśaivalām /
dadarśa rāghavo gaṅgāṃ puṇyām ṛṣiniṣevitām // RamS_2,44.2 //

haṃsasārasasaṃghuṣṭāṃ cakravākopakūjitām /
śiśumāraiś ca nakraiś ca bhujaṃgaiś ca niṣevitām // RamS_2,44.3 //

tām ūrmikalilāvartām anvavekṣya mahārathaḥ /
sumantram abravīt sūtam ihaivādya vasāmahe // RamS_2,44.4 //

avidūrād ayaṃ nadyā bahupuṣpapravālavān /
sumahān iṅgudīvṛkṣo vasāmo 'traiva sārathe // RamS_2,44.5 //

lakṣaṇaś ca sumantraś ca bāḍham ity eva rāghavam /
uktvā tam iṅgudīvṛkṣaṃ tadopayayatur hayaiḥ // RamS_2,44.6 //

rāmo 'bhiyāya taṃ ramyaṃ vṛkṣam ikṣvākunandanaḥ /
rathād avātarat tasmāt sabhāryaḥ sahalakṣmaṇaḥ // RamS_2,44.7 //

sumantro 'py avatīryaiva mocayitvā hayottamān /
vṛkṣamūlagataṃ rāmam upatasthe kṛtāñjaliḥ // RamS_2,44.8 //

tatra rājā guho nāma rāmasyātmasamaḥ sakhā /
niṣādajātyo balavān sthapatiś ceti viśrutaḥ // RamS_2,44.9 //

sa śrutvā puruṣavyāghraṃ rāmaṃ viṣayam āgatam /
vṛddhaiḥ parivṛto 'mātyair jñātibhiś cāpy upāgataḥ // RamS_2,44.10 //

tato niṣādādhipatiṃ dṛṣṭvā dūrād avasthitam /
saha saumitriṇā rāmaḥ samāgacchad guhena saḥ // RamS_2,44.11 //

tam ārtaḥ sampariṣvajya guho rāghavam abravīt /
yathāyodhyā tathedaṃ te rāma kiṃ karavāṇi te // RamS_2,44.12 //

tato guṇavadannādyam upādāya pṛthagvidham /
arghyaṃ copānayat kṣipraṃ vākyaṃ cedam uvāca ha // RamS_2,44.13 //

svāgataṃ te mahābāho taveyam akhilā mahī /
vayaṃ preṣyā bhavān bhartā sādhu rājyaṃ praśādhi naḥ // RamS_2,44.14 //

bhakṣyaṃ bhojyaṃ ca peyaṃ ca lehyaṃ cedam upasthitam /
śayanāni ca mukhyāni vājināṃ khādanaṃ ca te // RamS_2,44.15 //

guham eva bruvāṇaṃ taṃ rāghavaḥ pratyuvāca ha /
arcitāś caiva hṛṣṭāś ca bhavatā sarvathā vayam // RamS_2,44.16 //

padbhyām abhigamāc caiva snehasaṃdarśanena ca /
bhujābhyāṃ sādhuvṛttābhyāṃ pīḍayan vākyam abravīt // RamS_2,44.17 //

diṣṭyā tvāṃ guha paśyāmi arogaṃ saha bāndhavaiḥ /
api te kuśalaṃ rāṣṭre mitreṣu ca dhaneṣu ca // RamS_2,44.18 //

yat tv idaṃ bhavatā kiṃcit prītyā samupakalpitam /
sarvaṃ tad anujānāmi na hi varte pratigrahe // RamS_2,44.19 //

kuśacīrājinadharaṃ phalamūlāśanaṃ ca mām /
viddhi praṇihitaṃ dharme tāpasaṃ vanagocaram // RamS_2,44.20 //

aśvānāṃ khādanenāham arthī nānyena kenacit /
etāvatātrabhavatā bhaviṣyāmi supūjitaḥ // RamS_2,44.21 //

ete hi dayitā rājñaḥ pitur daśarathasya me /
etaiḥ suvihitair aśvair bhaviṣyāmy aham arcitaḥ // RamS_2,44.22 //

aśvānāṃ pratipānaṃ ca khādanaṃ caiva so 'nvaśāt /
guhas tatraiva puruṣāṃs tvaritaṃ dīyatām iti // RamS_2,44.23 //

tataś cīrottarāsaṅgaḥ saṃdhyām anvāsya paścimām /
jalam evādade bhojyaṃ lakṣmaṇenāhṛtaṃ svayam // RamS_2,44.24 //

tasya bhūmau śayānasya pādau prakṣālya lakṣmaṇaḥ /
sabhāryasya tato 'bhyetya tasthau vṛkṣam upāśritaḥ // RamS_2,44.25 //

guho 'pi saha sūtena saumitrim anubhāṣayan /
anvajāgrat tato rāmam apramatto dhanurdharaḥ // RamS_2,44.26 //

tathā śayānasya tato 'sya dhīmato yaśasvino dāśarather mahātmanaḥ /
adṛṣṭaduḥkhasya sukhocitasya sā tadā vyatīyāya cireṇa śarvarī // RamS_2,44.27 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 45
taṃ jāgratam adambhena bhrātur arthāya lakṣmaṇam /
guhaḥ saṃtāpasaṃtapto rāghavaṃ vākyam abravīt // RamS_2,45.1 //

iyaṃ tāta sukhā śayyā tvadartham upakalpitā /
pratyāśvasihi sādhv asyāṃ rājaputra yathāsukham // RamS_2,45.2 //

ucito 'yaṃ janaḥ sarvaḥ kleśānāṃ tvaṃ sukhocitaḥ /
guptyarthaṃ jāgariṣyāmaḥ kākutsthasya vayaṃ niśām // RamS_2,45.3 //

na hi rāmāt priyataro mamāsti bhuvi kaścana /
bravīmy etad ahaṃ satyaṃ satyenaiva ca te śape // RamS_2,45.4 //

asya prasādād āśaṃse loke 'smin sumahad yaśaḥ /
dharmāvāptiṃ ca vipulām arthāvāptiṃ ca kevalām // RamS_2,45.5 //

so 'haṃ priyasakhaṃ rāmaṃ śayānaṃ saha sītayā /
rakṣiṣyāmi dhanuṣpāṇiḥ sarvato jñātibhiḥ saha // RamS_2,45.6 //

na hi me 'viditaṃ kiṃcid vane 'smiṃś carataḥ sadā /
caturaṅgaṃ hy api balaṃ sumahat prasahemahi // RamS_2,45.7 //

lakṣmaṇas taṃ tadovāca rakṣyamāṇās tvayānagha /
nātra bhītā vayaṃ sarve dharmam evānupaśyatā // RamS_2,45.8 //

kathaṃ dāśarathau bhūmau śayāne saha sītayā /
śakyā nidrā mayā labdhuṃ jīvitaṃ vā sukhāni vā // RamS_2,45.9 //

yo na devāsuraiḥ sarvaiḥ śakyaḥ prasahituṃ yudhi /
taṃ paśya sukhasaṃviṣṭaṃ tṛṇeṣu saha sītayā // RamS_2,45.10 //

yo mantratapasā labdho vividhaiś ca pariśramaiḥ /
eko daśarathasyaiṣa putraḥ sadṛśalakṣaṇaḥ // RamS_2,45.11 //

asmin pravrajito rājā na ciraṃ vartayiṣyati /
vidhavā medinī nūnaṃ kṣipram eva bhaviṣyati // RamS_2,45.12 //

vinadya sumahānādaṃ śrameṇoparatāḥ striyaḥ /
nirghoṣoparataṃ tāta manye rājaniveśanam // RamS_2,45.13 //

kausalyā caiva rājā ca tathaiva jananī mama /
nāśaṃse yadi jīvanti sarve te śarvarīm imām // RamS_2,45.14 //

jīved api hi me mātā śatrughnasyānvavekṣayā /
tad duḥkhaṃ yat tu kausalyā vīrasūr vinaśiṣyati // RamS_2,45.15 //

anuraktajanākīrṇā sukhālokapriyāvahā /
rājavyasanasaṃsṛṣṭā sā purī vinaśiṣyati // RamS_2,45.16 //

atikrāntam atikrāntam anavāpya manoratham /
rājye rāmam anikṣipya pitā me vinaśiṣyati // RamS_2,45.17 //

siddhārthāḥ pitaraṃ vṛttaṃ tasmin kāle hy upasthite /
pretakāryeṣu sarveṣu saṃskariṣyanti bhūmipam // RamS_2,45.18 //

ramyacatvarasaṃsthānāṃ suvibhaktamahāpathām /
harmyaprāsādasampannāṃ gaṇikāvaraśobhitām // RamS_2,45.19 //

rathāśvagajasambādhāṃ tūryanādavināditām /
sarvakalyāṇasampūrṇāṃ hṛṣṭapuṣṭajanākulām // RamS_2,45.20 //

ārāmodyānasampannāṃ samājotsavaśālinīm /
sukhitā vicariṣyanti rājadhānīṃ pitur mama // RamS_2,45.21 //

api satyapratijñena sārdhaṃ kuśalinā vayam /
nivṛtte vanavāse 'sminn ayodhyāṃ praviśemahi // RamS_2,45.22 //

paridevayamānasya duḥkhārtasya mahātmanaḥ /
tiṣṭhato rājaputrasya śarvarī sātyavartata // RamS_2,45.23 //

tathā hi satyaṃ bruvati prajāhite narendraputre gurusauhṛdād guhaḥ /
mumoca bāṣpaṃ vyasanābhipīḍito jvarāturo nāga iva vyathāturaḥ // RamS_2,45.24 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 46
prabhātāyāṃ tu śarvaryāṃ pṛthuvṛkṣā mahāyaśāḥ /
uvāca rāmaḥ saumitriṃ lakṣmaṇaṃ śubhalakṣaṇam // RamS_2,46.1 //

bhāskarodayakālo 'yaṃ gatā bhagavatī niśā /
asau sukṛṣṇo vihagaḥ kokilas tāta kūjati // RamS_2,46.2 //

barhiṇānāṃ ca nirghoṣaḥ śrūyate nadatāṃ vane /
tarāma jāhnavīṃ saumya śīghragāṃ sāgaraṃgamām // RamS_2,46.3 //

vijñāya rāmasya vacaḥ saumitrir mitranandanaḥ /
guham āmantrya sūtaṃ ca so 'tiṣṭhad bhrātur agrataḥ // RamS_2,46.4 //

tataḥ kalāpān saṃnahya khaḍgau baddhvā ca dhanvinau /
jagmatur yena tau gaṅgāṃ sītayā saha rāghavau // RamS_2,46.5 //

rāmam eva tu dharmajñam upagamya vinītavat /
kim ahaṃ karavāṇīti sūtaḥ prāñjalir abravīt // RamS_2,46.6 //

nivartasvety uvācainam etāvaddhi kṛtaṃ mama /
yānaṃ vihāya padbhyāṃ tu gamiṣyāmo mahāvanam // RamS_2,46.7 //

ātmānaṃ tv abhyanujñātam avekṣyārtaḥ sa sārathiḥ /
sumantraḥ puruṣavyāghram aikṣvākam idam abravīt // RamS_2,46.8 //

nātikrāntam idaṃ loke puruṣeṇeha kenacit /
tava sabhrātṛbhāryasya vāsaḥ prākṛtavad vane // RamS_2,46.9 //

na manye brahmacarye 'sti svadhīte vā phalodayaḥ /
mārdavārjavayor vāpi tvāṃ ced vyasanam āgatam // RamS_2,46.10 //

saha rāghava vaidehyā bhrātrā caiva vane vasan /
tvaṃ gatiṃ prāpsyase vīra trīṃl lokāṃs tu jayann iva // RamS_2,46.11 //

vayaṃ khalu hatā rāma ye tayāpy upavañcitāḥ /
kaikeyyā vaśam eṣyāmaḥ pāpāyā duḥkhabhāginaḥ // RamS_2,46.12 //

iti bruvann ātmasamaṃ sumantraḥ sārathis tadā /
dṛṣṭvā dūragataṃ rāmaṃ duḥkhārto rurude ciram // RamS_2,46.13 //

tatas tu vigate bāṣpe sūtaṃ spṛṣṭodakaṃ śucim /
rāmas tu madhuraṃ vākyaṃ punaḥ punar uvāca tam // RamS_2,46.14 //

ikṣvākūṇāṃ tvayā tulyaṃ suhṛdaṃ nopalakṣaye /
yathā daśaratho rājā māṃ na śocet tathā kuru // RamS_2,46.15 //

śokopahatacetāś ca vṛddhaś ca jagatīpatiḥ /
kāmabhārāvasannaś ca tasmād etad bravīmi te // RamS_2,46.16 //

yad yad ājñāpayet kiṃcit sa mahātmā mahīpatiḥ /
kaikeyyāḥ priyakāmārthaṃ kāryaṃ tad avikāṅkṣayā // RamS_2,46.17 //

etadarthaṃ hi rājyāni praśāsati nareśvarāḥ /
yad eṣāṃ sarvakṛtyeṣu mano na pratihanyate // RamS_2,46.18 //

tad yathā sa mahārājo nālīkam adhigacchati /
na ca tāmyati duḥkhena sumantra kuru tat tathā // RamS_2,46.19 //

adṛṣṭaduḥkhaṃ rājānaṃ vṛddham āryaṃ jitendriyam /
brūyās tvam abhivādyaiva mama hetor idaṃ vacaḥ // RamS_2,46.20 //

naivāham anuśocāmi lakṣmaṇo na ca maithilī /
ayodhyāyāś cyutāś ceti vane vatsyāmaheti vā // RamS_2,46.21 //

caturdaśasu varṣeṣu nivṛtteṣu punaḥ punaḥ /
lakṣmaṇaṃ māṃ ca sītāṃ ca drakṣyasi kṣipram āgatān // RamS_2,46.22 //

evam uktvā tu rājānaṃ mātaraṃ ca sumantra me /
anyāś ca devīḥ sahitāḥ kaikeyīṃ ca punaḥ punaḥ // RamS_2,46.23 //

ārogyaṃ brūhi kausalyām atha pādābhivandanam /
sītāyā mama cāryasya vacanāl lakṣmaṇasya ca // RamS_2,46.24 //

brūyāś ca hi mahārājaṃ bharataṃ kṣipram ānaya /
āgataś cāpi bharataḥ sthāpyo nṛpamate pade // RamS_2,46.25 //

bharataṃ ca pariṣvajya yauvarājye 'bhiṣicya ca /
asmatsaṃtāpajaṃ duḥkhaṃ na tvām abhibhaviṣyati // RamS_2,46.26 //

bharataś cāpi vaktavyo yathā rājani vartase /
tathā mātṛṣu vartethāḥ sarvāsv evāviśeṣataḥ // RamS_2,46.27 //

yathā ca tava kaikeyī sumitrā cāviśeṣataḥ /
tathaiva devī kausalyā mama mātā viśeṣataḥ // RamS_2,46.28 //

nivartyamāno rāmeṇa sumantraḥ śokakarśitaḥ /
tat sarvaṃ vacanaṃ śrutvā snehāt kākutstham abravīt // RamS_2,46.29 //

yad ahaṃ nopacāreṇa brūyāṃ snehād aviklavaḥ /
bhaktimān iti tat tāvad vākyaṃ tvaṃ kṣantum arhasi // RamS_2,46.30 //

kathaṃ hi tvadvihīno 'haṃ pratiyāsyāmi tāṃ purīm /
tava tāta viyogena putraśokākulām iva // RamS_2,46.31 //

sarāmam api tāvan me rathaṃ dṛṣṭvā tadā janaḥ /
vinā rāmaṃ rathaṃ dṛṣṭvā vidīryetāpi sā purī // RamS_2,46.32 //

dainyaṃ hi nagarī gacched dṛṣṭvā śūnyam imaṃ ratham /
sūtāvaśeṣaṃ svaṃ sainyaṃ hatavīram ivāhave // RamS_2,46.33 //

dūre 'pi nivasantaṃ tvāṃ mānasenāgrataḥ sthitam /
cintayantyo 'dya nūnaṃ tvāṃ nirāhārāḥ kṛtāḥ prajāḥ // RamS_2,46.34 //

ārtanādo hi yaḥ paurair muktas tadvipravāsane /
rathasthaṃ māṃ niśāmyaiva kuryuḥ śataguṇaṃ tataḥ // RamS_2,46.35 //

ahaṃ kiṃ cāpi vakṣyāmi devīṃ tava suto mayā /
nīto 'sau mātulakulaṃ saṃtāpaṃ mā kṛthā iti // RamS_2,46.36 //

asatyam api naivāhaṃ brūyāṃ vacanam īdṛśam /
katham apriyam evāhaṃ brūyāṃ satyam idaṃ vacaḥ // RamS_2,46.37 //

mama tāvan niyogasthās tvadbandhujanavāhinaḥ /
kathaṃ rathaṃ tvayā hīnaṃ pravakṣyanti hayottamāḥ // RamS_2,46.38 //

yadi me yācamānasya tyāgam eva kariṣyasi /
saratho 'gniṃ pravekṣyāmi tyaktamātra iha tvayā // RamS_2,46.39 //

bhaviṣyanti vane yāni tapovighnakarāṇi te /
rathena pratibādhiṣye tāni sattvāni rāghava // RamS_2,46.40 //

tvatkṛte na mayā prāptaṃ rathacaryākṛtaṃ sukham /
āśaṃse tvatkṛtenāhaṃ vanavāsakṛtaṃ sukham // RamS_2,46.41 //

prasīdecchāmi te 'raṇye bhavituṃ pratyanantaraḥ /
prītyābhihitam icchāmi bhava me patyanantaraḥ // RamS_2,46.42 //

tava śuśrūṣaṇaṃ mūrdhnā kariṣyāmi vane vasan /
ayodhyāṃ devalokaṃ vā sarvathā prajahāmy aham // RamS_2,46.43 //

na hi śakyā praveṣṭuṃ sā mayāyodhyā tvayā vinā /
rājadhānī mahendrasya yathā duṣkṛtakarmaṇā // RamS_2,46.44 //

ime cāpi hayā vīra yadi te vanavāsinaḥ /
paricaryāṃ kariṣyanti prāpsyanti paramāṃ gatim // RamS_2,46.45 //

vanavāse kṣayaṃ prāpte mamaiṣa hi manorathaḥ /
yad anena rathenaiva tvāṃ vaheyaṃ purīṃ punaḥ // RamS_2,46.46 //

caturdaśa hi varṣāṇi sahitasya tvayā vane /
kṣaṇabhūtāni yāsyanti śataśas tu tato 'nyathā // RamS_2,46.47 //

bhṛtyavatsala tiṣṭhantaṃ bhartṛputragate pathi /
bhaktaṃ bhṛtyaṃ sthitaṃ sthityāṃ tvaṃ na māṃ hātum arhasi // RamS_2,46.48 //

evaṃ bahuvidhaṃ dīnaṃ yācamānaṃ punaḥ punaḥ /
rāmo bhṛtyānukampī tu sumantram idam abravīt // RamS_2,46.49 //

jānāmi paramāṃ bhaktiṃ mayi te bhartṛvatsala /
śṛṇu cāpi yadarthaṃ tvāṃ preṣayāmi purīm itaḥ // RamS_2,46.50 //

nagarīṃ tvāṃ gataṃ dṛṣṭvā jananī me yavīyasī /
kaikeyī pratyayaṃ gacched iti rāmo vanaṃ gataḥ // RamS_2,46.51 //

parituṣṭā hi sā devī vanavāsaṃ gate mayi /
rājānaṃ nātiśaṅketa mithyāvādīti dhārmikam // RamS_2,46.52 //

eṣa me prathamaḥ kalpo yad ambā me yavīyasī /
bharatārakṣitaṃ sphītaṃ putrarājyam avāpnuyāt // RamS_2,46.53 //

mama priyārthaṃ rājñaś ca sarathas tvaṃ purīṃ vraja /
saṃdiṣṭaś cāsi yānarthāṃs tāṃs tān brūyās tathātathā // RamS_2,46.54 //

ity uktvā vacanaṃ sūtaṃ sāntvayitvā punaḥ punaḥ /
guhaṃ vacanam aklībaṃ rāmo hetumad abravīt /
jaṭāḥ kṛtvā gamiṣyāmi nyagrodhakṣīram ānaya // RamS_2,46.55* //

tat kṣīraṃ rājaputrāya guhaḥ kṣipram upāharat /
lakṣmaṇasyātmanaś caiva rāmas tenākaroj jaṭāḥ // RamS_2,46.56 //

tau tadā cīravasanau jaṭāmaṇḍaladhāriṇau /
aśobhetām ṛṣisamau bhrātarau rāmalakṣmaṇau // RamS_2,46.57 //

tato vaikhānasaṃ mārgam āsthitaḥ sahalakṣmaṇaḥ /
vratam ādiṣṭavān rāmaḥ sahāyaṃ guham abravīt // RamS_2,46.58 //

apramatto bale kośe durge janapade tathā /
bhavethā guha rājyaṃ hi durārakṣatamaṃ matam // RamS_2,46.59 //

tatas taṃ samanujñāya guham ikṣvākunandanaḥ /
jagāma tūrṇam avyagraḥ sabhāryaḥ sahalakṣmaṇaḥ // RamS_2,46.60 //

sa tu dṛṣṭvā nadītīre nāvam ikṣvākunandanaḥ /
titīrṣuḥ śīghragāṃ gaṅgām idaṃ lakṣmaṇam abravīt // RamS_2,46.61 //

āroha tvaṃ naravyāghra sthitāṃ nāvam imāṃ śanaiḥ /
sītāṃ cāropayānvakṣaṃ parigṛhya manasvinīm // RamS_2,46.62 //

sa bhrātuḥ śāsanaṃ śrutvā sarvam apratikūlayan /
āropya maithilīṃ pūrvam ārurohātmavāṃs tataḥ // RamS_2,46.63 //

athāruroha tejasvī svayaṃ lakṣmaṇapūrvajaḥ /
tato niṣādādhipatir guho jñātīn acodayat // RamS_2,46.64 //

anujñāya sumantraṃ ca sabalaṃ caiva taṃ guham /
āsthāya nāvaṃ rāmas tu codayāmāsa nāvikān // RamS_2,46.65 //

tatas taiś coditā sā nauḥ karṇadhārasamāhitā /
śubhasphyavegābhihatā śīghraṃ salilam atyagāt // RamS_2,46.66 //

madhyaṃ tu samanuprāpya bhāgīrathyās tv aninditā /
vaidehī prāñjalir bhūtvā tāṃ nadīm idam abravīt // RamS_2,46.67 //

putro daśarathasyāyaṃ mahārājasya dhīmataḥ /
nideśaṃ pālayatv enaṃ gaṅge tvadabhirakṣitaḥ // RamS_2,46.68 //

caturdaśa hi varṣāṇi samagrāṇy uṣya kānane /
bhrātrā saha mayā caiva punaḥ pratyāgamiṣyati // RamS_2,46.69 //

tatas tvāṃ devi subhage kṣemeṇa punar āgatā /
yakṣye pramuditā gaṅge sarvakāmasamṛddhaye // RamS_2,46.70 //

tvaṃ hi tripathagā devi brahmalokaṃ samīkṣase /
bhāryā codadhirājasya loke 'smin sampradṛśyase // RamS_2,46.71 //

sā tvāṃ devi namasyāmi praśaṃsāmi ca śobhane /
prāptarājye naravyāghre śivena punar āgate // RamS_2,46.72 //

gavāṃ śatasahasrāṇi vastrāṇy annaṃ ca peśalam /
brāhmaṇebhyaḥ pradāsyāmi tava priyacikīrṣayā // RamS_2,46.73 //

tathā saṃbhāṣamāṇā sā sītā gaṅgām aninditā /
dakṣiṇā dakṣiṇaṃ tīraṃ kṣipram evābhyupāgamat // RamS_2,46.74 //

tīraṃ tu samanuprāpya nāvaṃ hitvā nararṣabhaḥ /
prātiṣṭhata saha bhrātrā vaidehyā ca paraṃtapaḥ // RamS_2,46.75 //

athābravīn mahābāhuḥ sumitrānandavardhanam /
agrato gaccha saumitre sītā tvām anugacchatu // RamS_2,46.76 //

pṛṣṭhato 'haṃ gamiṣyāmi tvāṃ ca sītāṃ ca pālayan /
adya duḥkhaṃ tu vaidehī vanavāsasya vetsyati // RamS_2,46.77 //

gataṃ tu gaṅgāparapāram āśu rāmaṃ sumantraḥ pratataṃ nirīkṣya /
adhvaprakarṣād vinivṛttadṛṣṭir mumoca bāṣpaṃ vyathitas tapasvī // RamS_2,46.78 //

tau tatra hatvā caturo mahāmṛgān varāham ṛśyaṃ pṛṣataṃ mahārurum /
ādāya medhyaṃ tvaritaṃ bubhukṣitau vāsāya kāle yayatur vanaspatim // RamS_2,46.79 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 47
sa taṃ vṛkṣaṃ samāsādya saṃdhyām anvāsya paścimām /
rāmo ramayatāṃ śreṣṭha iti hovāca lakṣmaṇam // RamS_2,47.1 //

adyeyaṃ prathamā rātrir yātā janapadād bahiḥ /
yā sumantreṇa rahitā tāṃ notkaṇṭhitum arhasi // RamS_2,47.2 //

jāgartavyam atandribhyām adya prabhṛti rātriṣu /
yogakṣemo hi sītāyā vartate lakṣmaṇāvayoḥ // RamS_2,47.3 //

rātriṃ kathaṃcid evemāṃ saumitre vartayāmahe /
upāvartāmahe bhūmāv āstīrya svayam ārjitaiḥ // RamS_2,47.4 //

sa tu saṃviśya medinyāṃ mahārhaśayanocitaḥ /
imāḥ saumitraye rāmo vyājahāra kathāḥ śubhāḥ // RamS_2,47.5 //

dhruvam adya mahārājo duḥkhaṃ svapiti lakṣmaṇa /
kṛtakāmā tu kaikeyī tuṣṭā bhavitum arhati // RamS_2,47.6 //

sā hi devī mahārājaṃ kaikeyī rājyakāraṇāt /
api na cyāvayet prāṇān dṛṣṭvā bharatam āgatam // RamS_2,47.7 //

anāthaś caiva vṛddhaś ca mayā caiva vinākṛtaḥ /
kiṃ kariṣyati kāmātmā kaikeyyā vaśam āgataḥ // RamS_2,47.8 //

idaṃ vyasanam ālokya rājñaś ca mativibhramam /
kāma evārdhadharmābhyāṃ garīyān iti me matiḥ // RamS_2,47.9 //

ko hy avidvān api pumān pramadāyāḥ kṛte tyajet /
chandānuvartinaṃ putraṃ tāto mām iva lakṣmaṇa // RamS_2,47.10 //

sukhī bata sabhāryaś ca bharataḥ kekayīsutaḥ /
muditān kosalān eko yo bhokṣyaty adhirājavat // RamS_2,47.11 //

sa hi sarvasya rājyasya mukham ekaṃ bhaviṣyati /
tāte ca vayasātīte mayi cāraṇyam āśrite // RamS_2,47.12 //

arthadharmau parityajya yaḥ kāmam anuvartate /
evam āpadyate kṣipraṃ rājā daśaratho yathā // RamS_2,47.13 //

manye daśarathāntāya mama pravrājanāya ca /
kaikeyī saumya samprāptā rājyāya bharatasya ca // RamS_2,47.14 //

apīdānīṃ na kaikeyī saubhāgyamadamohitā /
kausalyāṃ ca sumitrāṃ ca samprabādheta matkṛte // RamS_2,47.15 //

mā sma matkāraṇād devī sumitrā duḥkham āvaset /
ayodhyām ita eva tvaṃ kāle praviśa lakṣmaṇa // RamS_2,47.16 //

aham eko gamiṣyāmi sītayā saha daṇḍakān /
anāthāyā hi nāthas tvaṃ kausalyāyā bhaviṣyasi // RamS_2,47.17 //

kṣudrakarmā hi kaikeyī dveṣād anyāyyam ācaret /
paridadyā hi dharmajñe bharate mama mātaram // RamS_2,47.18 //

nūnaṃ jātyantare kasmin striyaḥ putrair viyojitāḥ /
jananyā mama saumitre tad apy etad upasthitam // RamS_2,47.19 //

mayā hi cirapuṣṭena duḥkhasaṃvardhitena ca /
viprāyujyata kausalyā phalakāle dhig astu mām // RamS_2,47.20 //

mā sma sīmantinī kācij janayet putram īdṛśam /
saumitre yo 'ham ambāyā dadmi śokam anantakam // RamS_2,47.21 //

manye prītiviśiṣṭā sā matto lakṣmaṇa śārikā /
yasyās tac chrūyate vākyaṃ śuka pādam arer daśa // RamS_2,47.22 //

śocantyāś cālpabhāgyāyā na kiṃcid upakurvatā /
putreṇa kim aputrāyā mayā kāryam ariṃdama // RamS_2,47.23 //

alpabhāgyā hi me mātā kausalyā rahitā mayā /
śete paramaduḥkhārtā patitā śokasāgare // RamS_2,47.24 //

eko hy aham ayodhyāṃ ca pṛthivīṃ cāpi lakṣmaṇa /
tareyam iṣubhiḥ kruddho nanu vīryam akāraṇam // RamS_2,47.25 //

adharmabhayabhītaś ca paralokasya cānagha /
tena lakṣmaṇa nādyāham ātmānam abhiṣecaye // RamS_2,47.26 //

etad anyac ca karuṇaṃ vilapya vijane bahu /
aśrupūrṇamukho rāmo niśi tūṣṇīm upāviśat // RamS_2,47.27 //

vilapyoparataṃ rāmaṃ gatārciṣam ivānalam /
samudram iva nirvegam āśvāsayata lakṣmaṇaḥ // RamS_2,47.28 //

dhruvam adya purī rāma ayodhyāyudhināṃ vara /
niṣprabhā tvayi niṣkrānte gatacandreva śarvarī // RamS_2,47.29 //

naitad aupayikaṃ rāma yad idaṃ paritapyase /
viṣādayasi sītāṃ ca māṃ caiva puruṣarṣabha // RamS_2,47.30 //

na ca sītā tvayā hīnā na cāham api rāghava /
muhūrtam api jīvāvo jalān matsyāv ivoddhṛtau // RamS_2,47.31 //

na hi tātaṃ na śatrughnaṃ na sumitrāṃ paraṃtapa /
draṣṭum iccheyam adyāhaṃ svargaṃ vāpi tvayā vinā // RamS_2,47.32 //

sa lakṣmaṇasyottamapuṣkalaṃ vaco niśamya caivaṃ vanavāsam ādarāt /
samāḥ samastā vidadhe paraṃtapaḥ prapadya dharmaṃ sucirāya rāghavaḥ // RamS_2,47.33 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 48
te tu tasmin mahāvṛkṣa uṣitvā rajanīṃ śivām /
vimale 'bhyudite sūrye tasmād deśāt pratasthire // RamS_2,48.1 //

yatra bhāgīrathī gaṅgā yamunām abhivartate /
jagmus taṃ deśam uddiśya vigāhya sumahad vanam // RamS_2,48.2 //

te bhūmim āgān vividhān deśāṃś cāpi manoramān /
adṛṣṭapūrvān paśyantas tatra tatra yaśasvinaḥ // RamS_2,48.3 //

yathākṣemeṇa gacchan sa paśyaṃś ca vividhān drumān /
nivṛttamātre divase rāmaḥ saumitrim abravīt // RamS_2,48.4 //

prayāgam abhitaḥ paśya saumitre dhūmam unnatam /
agner bhagavataḥ ketuṃ manye saṃnihito muniḥ // RamS_2,48.5 //

nūnaṃ prāptāḥ sma sambhedaṃ gaṅgāyamunayor vayam /
tathā hi śrūyate śabdo vāriṇo vārighaṭṭitaḥ // RamS_2,48.6 //

dārūṇi paribhinnāni vanajair upajīvibhiḥ /
bharadvājāśrame caite dṛśyante vividhā drumāḥ // RamS_2,48.7 //

dhanvinau tau sukhaṃ gatvā lambamāne divākare /
gaṅgāyamunayoḥ saṃdhau prāpatur nilayaṃ muneḥ // RamS_2,48.8 //

rāmas tv āśramam āsādya trāsayan mṛgapakṣiṇaḥ /
gatvā muhūrtam adhvānaṃ bharadvājam upāgamat // RamS_2,48.9 //

tatas tv āśramam āsādya muner darśanakāṅkṣiṇau /
sītayānugatau vīrau dūrād evāvatasthatuḥ // RamS_2,48.10 //

hutāgnihotraṃ dṛṣṭvaiva mahābhāgaṃ kṛtāñjaliḥ /
rāmaḥ saumitriṇā sārdhaṃ sītayā cābhyavādayat // RamS_2,48.11 //

nyavedayata cātmānaṃ tasmai lakṣmaṇapūrvajaḥ /
putrau daśarathasyāvāṃ bhagavan rāmalakṣmaṇau // RamS_2,48.12 //

bhāryā mameyaṃ vaidehī kalyāṇī janakātmajā /
māṃ cānuyātā vijanaṃ tapovanam aninditā // RamS_2,48.13 //

pitrā pravrājyamānaṃ māṃ saumitrir anujaḥ priyaḥ /
ayam anvagamad bhrātā vanam eva dṛḍhavrataḥ // RamS_2,48.14 //

pitrā niyuktā bhagavan pravekṣyāmas tapovanam /
dharmam evācariṣyāmas tatra mūlaphalāśanāḥ // RamS_2,48.15 //

tasya tadvacanaṃ śrutvā rājaputrasya dhīmataḥ /
upānayata dharmātmā gām arghyam udakaṃ tataḥ // RamS_2,48.16 //

mṛgapakṣibhir āsīno munibhiś ca samantataḥ /
rāmam āgatam abhyarcya svāgatenāha taṃ muniḥ // RamS_2,48.17 //

pratigṛhya ca tām arcām upaviṣṭaṃ sarāghavam /
bharadvājo 'bravīd vākyaṃ dharmayuktam idaṃ tadā // RamS_2,48.18 //

cirasya khalu kākutstha paśyāmi tvām ihāgatam /
śrutaṃ tava mayā cedaṃ vivāsanam akāraṇam // RamS_2,48.19 //

avakāśo vivikto 'yaṃ mahānadyoḥ samāgame /
puṇyaś ca ramaṇīyaś ca vasatv iha bhavān sukham // RamS_2,48.20 //

evam uktas tu vacanaṃ bharadvājena rāghavaḥ /
pratyuvāca śubhaṃ vākyaṃ rāmaḥ sarvahite rataḥ // RamS_2,48.21 //

bhagavann ita āsannaḥ paurajānapado janaḥ /
āgamiṣyati vaidehīṃ māṃ cāpi prekṣako janaḥ /
anena kāraṇenāham iha vāsaṃ na rocaye // RamS_2,48.22* //

ekānte paśya bhagavann āśramasthānam uttamam /
ramate yatra vaidehī sukhārhā janakātmajā // RamS_2,48.23 //

etac chrutvā śubhaṃ vākyaṃ bharadvājo mahāmuniḥ /
rāghavasya tato vākyam arthagrāhakam abravīt // RamS_2,48.24 //

daśakrośa itas tāta girir yasmin nivatsyasi /
maharṣisevitaḥ puṇyaḥ sarvataḥ sukhadarśanaḥ // RamS_2,48.25 //

golāṅgūlānucarito vānararkṣaniṣevitaḥ /
citrakūṭa iti khyāto gandhamādanasaṃnibhaḥ // RamS_2,48.26 //

yāvatā citrakūṭasya naraḥ śṛṅgāṇy avekṣate /
kalyāṇāni samādhatte na pāpe kurute manaḥ // RamS_2,48.27 //

ṛṣayas tatra bahavo vihṛtya śaradāṃ śatam /
tapasā divam ārūḍhāḥ kapālaśirasā saha // RamS_2,48.28 //

praviviktam ahaṃ manye taṃ vāsaṃ bhavataḥ sukham /
iha vā vanavāsāya vasa rāma mayā saha // RamS_2,48.29 //

sa rāmaṃ sarvakāmais taṃ bharadvājaḥ priyātithim /
sabhāryaṃ saha ca bhrātrā pratijagrāha dharmavit // RamS_2,48.30 //

tasya prayāge rāmasya taṃ maharṣim upeyuṣaḥ /
prapannā rajanī puṇyā citrāḥ kathayataḥ kathāḥ // RamS_2,48.31 //

prabhātāyāṃ rajanyāṃ tu bharadvājam upāgamat /
uvāca naraśārdūlo muniṃ jvalitatejasam // RamS_2,48.32 //

śarvarīṃ bhavann adya satyaśīla tavāśrame /
uṣitāḥ smeha vasatim anujānātu no bhavān // RamS_2,48.33 //

rātryāṃ tu tasyāṃ vyuṣṭāyāṃ bharadvājo 'bravīd idam /
madhumūlaphalopetaṃ citrakūṭaṃ vrajeti ha // RamS_2,48.34 //

tatra kuñjarayūthāni mṛgayūthāni cābhitaḥ /
vicaranti vanānteṣu tāni drakṣyasi rāghava // RamS_2,48.35 //

prahṛṣṭakoyaṣṭikakokilasvanair vināditaṃ taṃ vasudhādharaṃ śivam /
mṛgaiś ca mattair bahubhiś ca kuñjaraiḥ suramyam āsādya samāvasāśramam // RamS_2,48.36 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 49
uṣitvā rajanīṃ tatra rājaputrāv ariṃdamau /
maharṣim abhivādyātha jagmatus taṃ giriṃ prati // RamS_2,49.1 //

prasthitāṃś caiva tān prekṣya pitā putrān ivānvagāt /
tataḥ pracakrame vaktuṃ vacanaṃ sa mahāmuniḥ // RamS_2,49.2 //

athāsādya tu kālindīṃ śīghrasrotasamāpagām /
tatra yūyaṃ plavaṃ kṛtvā taratāṃśumatīṃ nadīm // RamS_2,49.3 //

tato nyagrodham āsādya mahāntaṃ haritacchadam /
vivṛddhaṃ bahubhir vṛkṣaiḥ śyāmaṃ siddhopasevitam // RamS_2,49.4 //

krośamātraṃ tato gatvā nīlaṃ drakṣyatha kānanam /
palāśabadarīmiśraṃ rāma vaṃśaiś ca yāmunaiḥ // RamS_2,49.5 //

sa panthāś citrakūṭasya gataḥ subahuśo mayā /
ramyo mārdavayuktaś ca vanadāvair vivarjitaḥ /
iti panthānam āvedya maharṣiḥ sa nyavartata // RamS_2,49.6* //

upāvṛtte munau tasmin rāmo lakṣmaṇam abravīt /
kṛtapuṇyāḥ sma saumitre munir yan no 'nukampate // RamS_2,49.7 //

iti tau puruṣavyāghrau mantrayitvā manasvinau /
sītām evāgrataḥ kṛtvā kālindīṃ jagmatur nadīm // RamS_2,49.8 //

tau kāṣṭhasaṃghāṭam atho cakratuḥ sumahāplavam /
cakāra lakṣmaṇaś chittvā sītāyāḥ sukham āsanam // RamS_2,49.9 //

tatra śriyam ivācintyāṃ rāmo dāśarathiḥ priyām /
īṣat saṃlajjamānāṃ tām adhyāropayata plavam // RamS_2,49.10 //

tataḥ plavenāṃśumatīṃ śīghragām ūrmimālinīm /
tīrajair bahubhir vṛkṣaiḥ saṃterur yamunāṃ nadīm // RamS_2,49.11 //

te tīrṇāḥ plavam utsṛjya prasthāya yamunāvanāt /
śyāmaṃ nyagrodham āseduḥ śītalaṃ haritacchadam // RamS_2,49.12 //

kausalyāṃ caiva paśyeyaṃ sumitrāṃ ca yaśasvinīm /
iti sītāñjaliṃ kṛtvā paryagacchad vanaspatim // RamS_2,49.13 //

krośamātraṃ tato gatvā bhrātarau rāmalakṣmaṇau /
bahūn medhyān mṛgān hatvā ceratur yamunāvane // RamS_2,49.14 //

vihṛtya te barhiṇapūganādite śubhe vane vāraṇavānarāyute /
samaṃ nadīvapram upetya saṃmataṃ nivāsam ājagmur adīnadarśanāḥ // RamS_2,49.15 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 50
atha rātryāṃ vyatītāyām avasuptam anantaram /
prabodhayāmāsa śanair lakṣmaṇaṃ raghunandanaḥ // RamS_2,50.1 //

saumitre śṛṇu vanyānāṃ valgu vyāharatāṃ svanam /
sampratiṣṭhāmahe kālaḥ prasthānasya paraṃtapa // RamS_2,50.2 //

sa suptaḥ samaye bhrātrā lakṣmaṇaḥ pratibodhitaḥ /
jahau nidrāṃ ca tandrīṃ ca prasaktaṃ ca pathi śramam // RamS_2,50.3 //

tata utthāya te sarve spṛṣṭvā nadyāḥ śivaṃ jalam /
panthānam ṛṣiṇoddiṣṭaṃ citrakūṭasya taṃ yayuḥ // RamS_2,50.4 //

tataḥ samprasthitaḥ kāle rāmaḥ saumitriṇā saha /
sītāṃ kamalapattrākṣīm idaṃ vacanam abravīt // RamS_2,50.5 //

ādīptān iva vaidehi sarvataḥ puṣpitān nagān /
svaiḥ puṣpaiḥ kiṃśukān paśya mālinaḥ śiśirātyaye // RamS_2,50.6 //

paśya bhallātakān phullān narair anupasevitān /
phalapattrair avanatān nūnaṃ śakṣyāmi jīvitum // RamS_2,50.7 //

paśya droṇapramāṇāni lambamānāni lakṣmaṇa /
madhūni madhukārībhiḥ saṃbhṛtāni nage nage // RamS_2,50.8 //

eṣa krośati natyūhas taṃ śikhī pratikūjati /
ramaṇīye vanoddeśe puṣpasaṃstarasaṃkaṭe // RamS_2,50.9 //

mātaṃgayūthānusṛtaṃ pakṣisaṃghānunāditam /
citrakūṭam imaṃ paśya pravṛddhaśikharaṃ girim // RamS_2,50.10 //

tatas tau pādacāreṇa gacchantau saha sītayā /
ramyam āsedatuḥ śailaṃ citrakūṭaṃ manoramam // RamS_2,50.11 //

taṃ tu parvatam āsādya nānāpakṣigaṇāyutam /
ayaṃ vāso bhavet tāvad atra saumya ramemahi // RamS_2,50.12 //

lakṣmaṇānaya dārūṇi dṛḍhāni ca varāṇi ca /
kuruṣvāvasathaṃ saumya vāse me 'bhirataṃ manaḥ // RamS_2,50.13 //

tasya tadvacanaṃ śrutvā saumitrir vividhān drumān /
ājahāra tataś cakre parṇaśālām ariṃdamaḥ // RamS_2,50.14 //

śuśrūṣamāṇam ekāgram idaṃ vacanam abravīt /
aiṇeyaṃ māṃsam āhṛtya śālāṃ yakṣyāmahe vayam // RamS_2,50.15 //

sa lakṣmaṇaḥ kṛṣṇamṛgaṃ hatvā medhyaṃ pratāpavān /
atha cikṣepa saumitriḥ samiddhe jātavedasi // RamS_2,50.16 //

taṃ tu pakvaṃ samājñāya niṣṭaptaṃ chinnaśoṇitam /
lakṣmaṇaḥ puruṣavyāghram atha rāghavam abravīt // RamS_2,50.17 //

ayaṃ kṛṣṇaḥ samāptāṅgaḥ śṛtaḥ kṛṣṇamṛgo yathā /
devatā devasaṃkāśa yajasva kuśalo hy asi // RamS_2,50.18 //

rāmaḥ snātvā tu niyato guṇavāñ japyakovidaḥ /
pāpasaṃśamanaṃ rāmaś cakāra balim uttamam // RamS_2,50.19 //

tāṃ vṛkṣaparṇacchadanāṃ manojñāṃ yathāpradeśaṃ sukṛtāṃ nivātām /
vāsāya sarve viviśuḥ sametāḥ sabhāṃ yathā devagaṇāḥ sudharmām // RamS_2,50.20 //

anekanānāmṛgapakṣisaṃkule vicitrapuṣpastabakair drumair yute /
vanottame vyālamṛgānunādite tathā vijahruḥ susukhaṃ jitendriyāḥ // RamS_2,50.21 //

suramyam āsādya tu citrakūṭaṃ nadīṃ ca tāṃ mālyavatīṃ sutīrthām /
nananda hṛṣṭo mṛgapakṣijuṣṭāṃ jahau ca duḥkhaṃ puravipravāsāt // RamS_2,50.22 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 51
kathayitvā suduḥkhārtaḥ sumantreṇa ciraṃ saha /
rāme dakṣiṇakūlasthe jagāma svagṛhaṃ guhaḥ // RamS_2,51.1 //

anujñātaḥ sumantro 'tha yojayitvā hayottamān /
ayodhyām eva nagarīṃ prayayau gāḍhadurmanāḥ // RamS_2,51.2 //

sa vanāni sugandhīni saritaś ca sarāṃsi ca /
paśyann atiyayau śīghraṃ grāmāṇi nagarāṇi ca // RamS_2,51.3 //

tataḥ sāyāhnasamaye tṛtīye 'hani sārathiḥ /
ayodhyāṃ samanuprāpya nirānandāṃ dadarśa ha // RamS_2,51.4 //

sa śūnyām iva niḥśabdāṃ dṛṣṭvā paramadurmanāḥ /
sumantraś cintayāmāsa śokavegasamāhataḥ // RamS_2,51.5 //

kaccin na sagajā sāśvā sajanā sajanādhipā /
rāmasaṃtāpaduḥkhena dagdhā śokāgninā purī /
iti cintāparaḥ sūtas tvaritaḥ praviveśa ha // RamS_2,51.6* //

sumantram abhiyāntaṃ taṃ śataśo 'tha sahasraśaḥ /
kva rāma iti pṛcchantaḥ sūtam abhyadravan narāḥ // RamS_2,51.7 //

teṣāṃ śaśaṃsa gaṅgāyām aham āpṛcchya rāghavam /
anujñāto nivṛtto 'smi dhārmikeṇa mahātmanā // RamS_2,51.8 //

te tīrṇā iti vijñāya bāṣpapūrṇamukhā janāḥ /
aho dhig iti niḥśvasya hā rāmeti ca cukruśuḥ // RamS_2,51.9 //

śuśrāva ca vacas teṣāṃ vṛndaṃ vṛndaṃ ca tiṣṭhatām /
hatāḥ sma khalu ye neha paśyāma iti rāghavam // RamS_2,51.10 //

dānayajñavivāheṣu samājeṣu mahatsu ca /
na drakṣyāmaḥ punar jātu dhārmikaṃ rāmam antarā // RamS_2,51.11 //

kiṃ samarthaṃ janasyāsya kiṃ priyaṃ kiṃ sukhāvaham /
iti rāmeṇa nagaraṃ pitṛvat paripālitam // RamS_2,51.12 //

vātāyanagatānāṃ ca strīṇām anvantarāpaṇam /
rāmaśokābhitaptānāṃ śuśrāva paridevanam // RamS_2,51.13 //

sa rājamārgamadhyena sumantraḥ pihitānanaḥ /
yatra rājā daśarathas tad evopayayau gṛham // RamS_2,51.14 //

so 'vatīrya rathāc chīghraṃ rājaveśma praviśya ca /
kakṣyāḥ saptābhicakrāma mahājanasamākulāḥ // RamS_2,51.15 //

tato daśarathastrīṇāṃ prāsādebhyas tatas tataḥ /
rāmaśokābhitaptānāṃ mandaṃ śuśrāva jalpitam // RamS_2,51.16 //

saha rāmeṇa niryāto vinā rāmam ihāgataḥ /
sūtaḥ kiṃ nāma kausalyāṃ śocantīṃ prativakṣyati // RamS_2,51.17 //

yathā ca manye durjīvam evaṃ na sukaraṃ dhruvam /
ācchidya putre niryāte kausalyā yatra jīvati // RamS_2,51.18 //

satyarūpaṃ tu tadvākyaṃ rājñaḥ strīṇāṃ niśāmayan /
pradīptam iva śokena viveśa sahasā gṛham // RamS_2,51.19 //

sa praviśyāṣṭamīṃ kakṣyāṃ rājānaṃ dīnam āturam /
putraśokaparidyūnam apaśyat pāṇḍure gṛhe // RamS_2,51.20 //

abhigamya tam āsīnaṃ narendram abhivādya ca /
sumantro rāmavacanaṃ yathoktaṃ pratyavedayat // RamS_2,51.21 //

sa tūṣṇīm eva tac chrutvā rājā vibhrāntacetanaḥ /
mūrchito nyapatad bhūmau rāmaśokābhipīḍitaḥ // RamS_2,51.22 //

tato 'ntaḥpuram āviddhaṃ mūrchite pṛthivīpatau /
uddhṛtya bāhū cukrośa nṛpatau patite kṣitau // RamS_2,51.23 //

sumitrayā tu sahitā kausalyā patitaṃ patim /
utthāpayāmāsa tadā vacanaṃ cedam abravīt // RamS_2,51.24 //

imaṃ tasya mahābhāga dūtaṃ duṣkarakāriṇaḥ /
vanavāsād anuprāptaṃ kasmān na pratibhāṣase // RamS_2,51.25 //

adyemam anayaṃ kṛtvā vyapatrapasi rāghava /
uttiṣṭha sukṛtaṃ te 'stu śoke na syāt sahāyatā // RamS_2,51.26 //

deva yasyā bhayād rāmaṃ nānupṛcchasi sārathim /
neha tiṣṭhati kaikeyī viśrabdhaṃ pratibhāṣyatām // RamS_2,51.27 //

sā tathoktvā mahārājaṃ kausalyā śokalālasā /
dharaṇyāṃ nipapātāśu bāṣpaviplutabhāṣiṇī // RamS_2,51.28 //

evaṃ vilapatīṃ dṛṣṭvā kausalyāṃ patitāṃ bhuvi /
patiṃ cāvekṣya tāḥ sarvāḥ sasvaraṃ ruruduḥ striyaḥ // RamS_2,51.29 //

tatas tam antaḥpuranādam utthitaṃ samīkṣya vṛddhās taruṇāś ca mānavāḥ /
striyaś ca sarvā ruruduḥ samantataḥ puraṃ tadāsīt punar eva saṃkulam // RamS_2,51.30 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 52
pratyāśvasto yadā rājā mohāt pratyāgataḥ punaḥ /
athājuhāva taṃ sūtaṃ rāmavṛttāntakāraṇāt // RamS_2,52.1 //

vṛddhaṃ paramasaṃtaptaṃ navagraham iva dvipam /
viniḥśvasantaṃ dhyāyantam asvastham iva kuñjaram // RamS_2,52.2 //

rājā tu rajasā sūtaṃ dhvastāṅgaṃ samupasthitam /
aśrupūrṇamukhaṃ dīnam uvāca paramārtavat // RamS_2,52.3 //

kva nu vatsyati dharmātmā vṛkṣamūlam upāśritaḥ /
so 'tyantasukhitaḥ sūta kim aśiṣyati rāghavaḥ /
bhūmipālātmajo bhūmau śete katham anāthavat // RamS_2,52.4* //

yaṃ yāntam anuyānti sma padātirathakuñjarāḥ /
sa vatsyati kathaṃ rāmo vijanaṃ vanam āśritaḥ // RamS_2,52.5 //

vyālair mṛgair ācaritaṃ kṛṣṇasarpaniṣevitam /
kathaṃ kumārau vaidehyā sārdhaṃ vanam upasthitau // RamS_2,52.6 //

sukumāryā tapasvinyā sumantra saha sītayā /
rājaputrau kathaṃ pādair avaruhya rathād gatau // RamS_2,52.7 //

siddhārthaḥ khalu sūta tvaṃ yena dṛṣṭau mamātmajau /
vanāntaṃ praviśantau tāv aśvināv iva mandaram // RamS_2,52.8 //

kim uvāca vaco rāmaḥ kim uvāca ca lakṣmaṇaḥ /
sumantra vanam āsādya kim uvāca ca maithilī /
āsitaṃ śayitaṃ bhuktaṃ sūta rāmasya kīrtaya // RamS_2,52.9* //

iti sūto narendreṇa coditaḥ sajjamānayā /
uvāca vācā rājānaṃ sabāṣpaparirabdhayā // RamS_2,52.10 //

abravīn māṃ mahārāja dharmam evānupālayan /
añjaliṃ rāghavaḥ kṛtvā śirasābhipraṇamya ca // RamS_2,52.11 //

sūta madvacanāt tasya tātasya viditātmanaḥ /
śirasā vandanīyasya vandyau pādau mahātmanaḥ // RamS_2,52.12 //

sarvam antaḥpuraṃ vācyaṃ sūta madvacanāt tvayā /
ārogyam aviśeṣeṇa yathārhaṃ cābhivādanam // RamS_2,52.13 //

mātā ca mama kausalyā kuśalaṃ cābhivādanam /
devi devasya pādau ca devavat paripālaya // RamS_2,52.14 //

bharataḥ kuśalaṃ vācyo vācyo madvacanena ca /
sarvāsv eva yathānyāyaṃ vṛttiṃ vartasva mātṛṣu // RamS_2,52.15 //

vaktavyaś ca mahābāhur ikṣvākukulanandanaḥ /
pitaraṃ yauvarājyastho rājyastham anupālaya // RamS_2,52.16 //

ity evaṃ māṃ mahārāja bruvann eva mahāyaśāḥ /
rāmo rājīvatāmrākṣo bhṛśam aśrūṇy avartayat // RamS_2,52.17 //

lakṣmaṇas tu susaṃkruddho niḥśvasan vākyam abravīt /
kenāyam aparādhena rājaputro vivāsitaḥ // RamS_2,52.18 //

yadi pravrājito rāmo lobhakāraṇakāritam /
varadānanimittaṃ vā sarvathā duṣkṛtaṃ kṛtam /
rāmasya tu parityāge na hetum upalakṣaye // RamS_2,52.19* //

asamīkṣya samārabdhaṃ viruddhaṃ buddhilāghavāt /
janayiṣyati saṃkrośaṃ rāghavasya vivāsanam // RamS_2,52.20 //

ahaṃ tāvan mahārāje pitṛtvaṃ nopalakṣaye /
bhrātā bhartā ca bandhuś ca pitā ca mama rāghavaḥ // RamS_2,52.21 //

sarvalokapriyaṃ tyaktvā sarvalokahite ratam /
sarvaloko 'nurajyeta kathaṃ tvānena karmaṇā // RamS_2,52.22 //

jānakī tu mahārāja niḥśvasantī tapasvinī /
bhūtopahatacitteva viṣṭhitā vismṛtā sthitā // RamS_2,52.23 //

adṛṣṭapūrvavyasanā rājaputrī yaśasvinī /
tena duḥkhena rudatī naiva māṃ kiṃcid abravīt // RamS_2,52.24 //

udvīkṣamāṇā bhartāraṃ mukhena pariśuṣyatā /
mumoca sahasā bāṣpaṃ māṃ prayāntam udīkṣya sā // RamS_2,52.25 //

tathaiva rāmo 'śrumukhaḥ kṛtāñjaliḥ sthito 'bhaval lakṣmaṇabāhupālitaḥ /
tathaiva sītā rudatī tapasvinī nirīkṣate rājarathaṃ tathaiva mām // RamS_2,52.26 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 53
mama tv aśvā nivṛttasya na prāvartanta vartmani /
uṣṇam aśru vimuñcanto rāme samprasthite vanam // RamS_2,53.1 //

ubhābhyāṃ rājaputrābhyām atha kṛtvāham añjalim /
prasthito ratham āsthāya tad duḥkham api dhārayan // RamS_2,53.2 //

guhena sārdhaṃ tatraiva sthito 'smi divasān bahūn /
āśayā yadi māṃ rāmaḥ punaḥ śabdāpayed iti // RamS_2,53.3 //

viṣaye te mahārāja rāmavyasanakarśitāḥ /
api vṛkṣāḥ parimlānaḥ sapuṣpāṅkurakorakāḥ // RamS_2,53.4 //

na ca sarpanti sattvāni vyālā na prasaranti ca /
rāmaśokābhibhūtaṃ tan niṣkūjam abhavad vanam // RamS_2,53.5 //

līnapuṣkarapattrāś ca narendra kaluṣodakāḥ /
saṃtaptapadmāḥ padminyo līnamīnavihaṃgamāḥ // RamS_2,53.6 //

jalajāni ca puṣpāṇi mālyāni sthalajāni ca /
nādya bhānty alpagandhīni phalāni ca yathā puram // RamS_2,53.7 //

praviśantam ayodhyāṃ māṃ na kaścid abhinandati /
narā rāmam apaśyanto niḥśvasanti muhur muhuḥ // RamS_2,53.8 //

harmyair vimānaiḥ prāsādair avekṣya ratham āgatam /
hāhākārakṛtā nāryo rāmādarśanakarśitāḥ // RamS_2,53.9 //

āyatair vimalair netrair aśruvegapariplutaiḥ /
anyonyam abhivīkṣante vyaktam ārtatarāḥ striyaḥ // RamS_2,53.10 //

nāmitrāṇāṃ na mitrāṇām udāsīnajanasya ca /
aham ārtatayā kaṃcid viśeṣaṃ nopalakṣaye // RamS_2,53.11 //

aprahṛṣṭamanuṣyā ca dīnanāgaturaṃgamā /
ārtasvaraparimlānā viniḥśvasitaniḥsvanā // RamS_2,53.12 //

nirānandā mahārāja rāmapravrājanāturā /
kausalyā putrahīneva ayodhyā pratibhāti mā // RamS_2,53.13 //

sūtasya vacanaṃ śrutvā vācā paramadīnayā /
bāṣpopahatayā rājā taṃ sūtam idam abravīt // RamS_2,53.14 //

kaikeyyā viniyuktena pāpābhijanabhāvayā /
mayā na mantrakuśalair vṛddhaiḥ saha samarthitam // RamS_2,53.15 //

na suhṛdbhir na cāmātyair mantrayitvā na naigamaiḥ /
mayāyam arthaḥ sammohāt strīhetoḥ sahasā kṛtaḥ // RamS_2,53.16 //

bhavitavyatayā nūnam idaṃ vā vyasanaṃ mahat /
kulasyāsya vināśāya prāptaṃ sūta yadṛcchayā // RamS_2,53.17 //

sūta yady asti te kiṃcin mayāpi sukṛtaṃ kṛtam /
tvaṃ prāpayāśu māṃ rāmaṃ prāṇāḥ saṃtvarayanti mām // RamS_2,53.18 //

yad yad yāpi mamaivājñā nivartayatu rāghavam /
na śakṣyāmi vinā rāmaṃ muhūrtam api jīvitum // RamS_2,53.19 //

atha vāpi mahābāhur gato dūraṃ bhaviṣyati /
mām eva ratham āropya śīghraṃ rāmāya darśaya // RamS_2,53.20 //

vṛttadaṃṣṭro maheṣvāsaḥ kvāsau lakṣmaṇapūrvajaḥ /
yadi jīvāmi sādhv enaṃ paśyeyaṃ saha sītayā // RamS_2,53.21 //

lohitākṣaṃ mahābāhum āmuktamaṇikuṇḍalam /
rāmaṃ yadi na paśyāmi gamiṣyāmi yamakṣayam // RamS_2,53.22 //

ato nu kiṃ duḥkhataraṃ yo 'ham ikṣvākunandanam /
imām avasthām āpanno neha paśyāmi rāghavam // RamS_2,53.23 //

hā rāma rāmānuja hā hā vaidehi tapasvini /
na māṃ jānīta duḥkhena mriyamāṇam anāthavat /
dustaro jīvatā devi mayāyaṃ śokasāgaraḥ // RamS_2,53.24* //

aśobhanaṃ yo 'ham ihādya rāghavaṃ didṛkṣamāṇo na labhe salakṣmaṇam /
itīva rājā vilapan mahāyaśāḥ papāta tūrṇaṃ śayane sa mūrchitaḥ // RamS_2,53.25 //

iti vilapati pārthive pranaṣṭe karuṇataraṃ dviguṇaṃ ca rāmahetoḥ /
vacanam anuniśamya tasya devī bhayam agamat punar eva rāmamātā // RamS_2,53.26 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 54
tato bhūtopasṛṣṭeva vepamānā punaḥ punaḥ /
dharaṇyāṃ gatasattveva kausalyā sūtam abravīt // RamS_2,54.1 //

naya māṃ yatra kākutsthaḥ sītā yatra ca lakṣmaṇaḥ /
tān vinā kṣaṇam apy atra jīvituṃ notsahe hy aham // RamS_2,54.2 //

nivartaya rathaṃ śīghraṃ daṇḍakān naya mām api /
atha tān nānugacchāmi gamiṣyāmi yamakṣayam // RamS_2,54.3 //

bāṣpavegopahatayā sa vācā sajjamānayā /
idam āśvāsayan devīṃ sūtaḥ prāñjalir abravīt // RamS_2,54.4 //

tyaja śokaṃ ca mohaṃ ca sambhramaṃ duḥkhajaṃ tathā /
vyavadhūya ca saṃtāpaṃ vane vatsyati rāghavaḥ // RamS_2,54.5 //

lakṣmaṇaś cāpi rāmasya pādau paricaran vane /
ārādhayati dharmajñaḥ paralokaṃ jitendriyaḥ // RamS_2,54.6 //

vijane 'pi vane sītā vāsaṃ prāpya gṛheṣv iva /
visrambhaṃ labhate 'bhītā rāme saṃnyastamānasā // RamS_2,54.7 //

nāsyā dainyaṃ kṛtaṃ kiṃcit susūkṣmam api lakṣaye /
uciteva pravāsānāṃ vaidehī pratibhāti mā // RamS_2,54.8 //

nagaropavanaṃ gatvā yathā sma ramate purā /
tathaiva ramate sītā nirjaneṣu vaneṣv api // RamS_2,54.9 //

bāleva ramate sītā bālacandranibhānanā /
rāmā rāme hy adhīnātmā vijane 'pi vane satī // RamS_2,54.10 //

tadgataṃ hṛdayaṃ hy asyās tadadhīnaṃ ca jīvitam /
ayodhyāpi bhavet tasyā rāmahīnā tathā vanam // RamS_2,54.11 //

pathi pṛcchati vaidehī grāmāṃś ca nagarāṇi ca /
gatiṃ dṛṣṭvā nadīnāṃ ca pādapān vividhān api // RamS_2,54.12 //

adhvanā vātavegena sambhrameṇātapena ca /
na hi gacchati vaidehyāś candrāṃśusadṛśī prabhā // RamS_2,54.13 //

sadṛśaṃ śatapattrasya pūrṇacandropamaprabham /
vadanaṃ tadvadānyāyā vaidehyā na vikampate // RamS_2,54.14 //

alaktarasaraktābhāv alaktarasavarjitau /
adyāpi caraṇau tasyāḥ padmakośasamaprabhau // RamS_2,54.15 //

nūpurodghuṣṭaheleva khelaṃ gacchati bhāminī /
idānīm api vaidehī tadrāgā nyastabhūṣaṇā // RamS_2,54.16 //

gajaṃ vā vīkṣya siṃhaṃ vā vyāghraṃ vā vanam āśritā /
nāhārayati saṃtrāsaṃ bāhū rāmasya saṃśritā // RamS_2,54.17 //

na śocyās te na cātmā te śocyo nāpi janādhipaḥ /
idaṃ hi caritaṃ loke pratiṣṭhāsyati śāśvatam // RamS_2,54.18 //

vidhūya śokaṃ parihṛṣṭamānasā maharṣiyāte pathi suvyavasthitāḥ /
vane ratā vanyaphalāśanāḥ pituḥ śubhāṃ pratijñāṃ paripālayanti te // RamS_2,54.19 //

tathāpi sūtena suyuktavādinā nivāryamāṇā sutaśokakarśitā /
na caiva devī virarāma kūjitāt priyeti putreti ca rāghaveti ca // RamS_2,54.20 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 55
vanaṃ gate dharmapare rāme ramayatāṃ vare /
kausalyā rudatī svārtā bhartāram idam abravīt // RamS_2,55.1 //

yadyapi triṣu lokeṣu prathitaṃ te mahad yaśaḥ /
sānukrośo vadānyaś ca priyavādī ca rāghavaḥ // RamS_2,55.2 //

kathaṃ naravaraśreṣṭha putrau tau saha sītayā /
duḥkhitau sukhasaṃvṛddhau vane duḥkhaṃ sahiṣyataḥ // RamS_2,55.3 //

sā nūnaṃ taruṇī śyāmā sukumārī sukhocitā /
katham uṣṇaṃ ca śītaṃ ca maithilī prasahiṣyate // RamS_2,55.4 //

bhuktvāśanaṃ viśālākṣī sūpadaṃśānvitaṃ śubham /
vanyaṃ naivāram āhāraṃ kathaṃ sītopabhokṣyate // RamS_2,55.5 //

gītavāditranirghoṣaṃ śrutvā śubham aninditā /
kathaṃ kravyādasiṃhānāṃ śabdaṃ śroṣyaty aśobhanam // RamS_2,55.6 //

mahendradhvajasaṃkāśaḥ kva nu śete mahābhujaḥ /
bhujaṃ parighasaṃkāśam upadhāya mahābalaḥ // RamS_2,55.7 //

padmavarṇaṃ sukeśāntaṃ padmaniḥśvāsam uttamam /
kadā drakṣyāmi rāmasya vadanaṃ puṣkarekṣaṇam // RamS_2,55.8 //

vajrasāramayaṃ nūnaṃ hṛdayaṃ me na saṃśayaḥ /
apaśyantyā na taṃ yad vai phalatīdaṃ sahasradhā // RamS_2,55.9 //

yadi pañcadaśe varṣe rāghavaḥ punar eṣyati /
jahyād rājyaṃ ca kośaṃ ca bharatenopabhokṣyate // RamS_2,55.10 //

evaṃ kanīyasā bhrātrā bhuktaṃ rājyaṃ viśāṃ pate /
bhrātā jyeṣṭho variṣṭhaś ca kimarthaṃ nāvamaṃsyate // RamS_2,55.11 //

na pareṇāhṛtaṃ bhakṣyaṃ vyāghraḥ khāditum icchati /
evam eva naravyāghraḥ paralīḍhaṃ na maṃsyate // RamS_2,55.12 //

havir ājyaṃ puroḍāśāḥ kuśā yūpāś ca khādirāḥ /
naitāni yātayāmāni kurvanti punar adhvare // RamS_2,55.13 //

tathā hy āttam idaṃ rājyaṃ hṛtasārāṃ surām iva /
nābhimantum alaṃ rāmo naṣṭasomam ivādhvaram // RamS_2,55.14 //

naivaṃvidham asatkāraṃ rāghavo marṣayiṣyati /
balavān iva śārdūlo vāladher abhimarśanam // RamS_2,55.15 //

sa tādṛśaḥ siṃhabalo vṛṣabhākṣo nararṣabhaḥ /
svayam eva hataḥ pitrā jalajenātmajo yathā // RamS_2,55.16 //

dvijātidharmaḥ śāstradṛṣṭaḥ sanātanaḥ /
yadi te dharmanirate tvayā putre vivāsite // RamS_2,55.17 //

gatir ekā patir nāryā dvitīyā gatir ātmajaḥ /
tṛtīyā jñātayo rājaṃś caturthī neha vidyate // RamS_2,55.18 //

tatra tvaṃ caiva me nāsti rāmaś ca vanam āśritaḥ /
na vanaṃ gantum icchāmi sarvathā hi hatā tvayā // RamS_2,55.19 //

hataṃ tvayā rājyam idaṃ sarāṣṭraṃ hatas tathātmā saha mantribhiś ca /
hatā saputrāsmi hatāś ca paurāḥ sutaś ca bhāryā ca tava prahṛṣṭau // RamS_2,55.20 //

imāṃ giraṃ dāruṇaśabdasaṃśritāṃ niśamya rājāpi mumoha duḥkhitaḥ /
tataḥ sa śokaṃ praviveśa pārthivaḥ svaduṣkṛtaṃ cāpi punas tadāsmarat // RamS_2,55.21 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 56
evaṃ tu kruddhayā rājā rāmamātrā saśokayā /
śrāvitaḥ paruṣaṃ vākyaṃ cintayāmāsa duḥkhitaḥ // RamS_2,56.1 //

tasya cintayamānasya pratyabhāt karma duṣkṛtam /
yad anena kṛtaṃ pūrvam ajñānāc chabdavedhinā // RamS_2,56.2 //

amanās tena śokena rāmaśokena ca prabhuḥ /
dahyamānas tu śokābhyāṃ kausalyām āha bhūpatiḥ // RamS_2,56.3 //

prasādaye tvāṃ kausalye racito 'yaṃ mayāñjaliḥ /
vatsalā cānṛśaṃsā ca tvaṃ hi nityaṃ pareṣv api // RamS_2,56.4 //

bhartā tu khalu nārīṇāṃ guṇavān nirguṇo 'pi vā /
dharmaṃ vimṛśamānānāṃ pratyakṣaṃ devi daivatam // RamS_2,56.5 //

sā tvaṃ dharmaparā nityaṃ dṛṣṭalokaparāvarā /
nārhase vipriyaṃ vaktuṃ duḥkhitāpi suduḥkhitam // RamS_2,56.6 //

tad vākyaṃ karuṇaṃ rājñaḥ śrutvā dīnasya bhāṣitam /
kausalyā vyasṛjad bāṣpaṃ praṇālīva navodakam // RamS_2,56.7 //

sa mūrdhni baddhvā rudatī rājñaḥ padmam ivāñjalim /
sambhramād abravīt trastā tvaramāṇākṣaraṃ vacaḥ // RamS_2,56.8 //

prasīda śirasā yāce bhūmau nipatitāsmi te /
yācitāsmi hatā deva hantavyāhaṃ na hi tvayā // RamS_2,56.9 //

naiṣā hi sā strī bhavati ślāghanīyena dhīmatā /
ubhayor lokayor vīra patyā yā saṃprasādyate // RamS_2,56.10 //

jānāmi dharmaṃ dharmajña tvāṃ jāne satyavādinam /
putraśokārtayā tat tu mayā kim api bhāṣitam // RamS_2,56.11 //

śoko nāśayate dhairyaṃ śoko nāśayate śrutam /
śoko nāśayate sarvaṃ nāsti śokasamo ripuḥ // RamS_2,56.12 //

śayam āpatitaḥ soḍhuṃ praharo ripuhastataḥ /
soḍhum āpatitaḥ śokaḥ susūkṣmo 'pi na śakyate // RamS_2,56.13 //

vanavāsāya rāmasya pañcarātro 'dya gaṇyate /
yaḥ śokahataharṣāyāḥ pañcavarṣopamo mama // RamS_2,56.14 //

taṃ hi cintayamānāyāḥ śoko 'yaṃ hṛdi vardhate /
adīnām iva vegena samudrasalilaṃ mahat // RamS_2,56.15 //

evaṃ hi kathayantyās tu kausalyāyāḥ śubhaṃ vacaḥ /
mandaraśmir abhūt suryo rajanī cābhyavartata // RamS_2,56.16 //

atha prahlādito vākyair devyā kausalyayā nṛpaḥ /
śokena ca samākrānto nidrāyā vaśam eyivān // RamS_2,56.17 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 57
pratibuddho muhūrtena śokopahatacetanaḥ /
atha rājā daśarathaḥ sa cintām abhyapadyata // RamS_2,57.1 //

rāmalakṣmaṇayoś caiva vivāsād vāsavopamam /
āviveśopasargas taṃ tamaḥ sūryam ivāsuram // RamS_2,57.2 //

sa rājā rajanīṃ ṣaṣṭhīṃ rāme pravrajite vanam /
ardharātre daśarathaḥ saṃsmaran duṣkṛtaṃ kṛtam /
kausalyāṃ putraśokārtām idaṃ vacanam abravīt // RamS_2,57.3* //

yad ācarati kalyāṇi śubhaṃ vā yadi vāśubham /
tad eva labhate bhadre kartā karmajam ātmanaḥ // RamS_2,57.4 //

gurulāghavam arthānām ārambhe karmaṇāṃ phalam /
doṣaṃ vā yo na jānāti sa bāla iti hocyate // RamS_2,57.5 //

kaścid āmravaṇaṃ chittvā palāśāṃś ca niṣiñcati /
puṣpaṃ dṛṣṭvā phale gṛdhnuḥ sa śocati phalāgame // RamS_2,57.6 //

so 'ham āmravaṇaṃ chittvā palāśāṃś ca nyaṣecayam /
rāmaṃ phalāgame tyaktvā paścāc chocāmi durmatiḥ // RamS_2,57.7 //

labdhaśabdena kausalye kumāreṇa dhanuṣmatā /
kumāraḥ śabdavedhīti mayā pāpam idaṃ kṛtam /
tad idaṃ me 'nusaṃprāptaṃ devi duḥkhaṃ svayaṃ kṛtam // RamS_2,57.8* //

sammohād iha bālena yathā syād bhakṣitaṃ viṣam /
evaṃ mamāpy avijñātaṃ śabdavedhyamayaṃ phalam // RamS_2,57.9 //

devy anūḍhā tvam abhavo yuvarājo bhavāmy aham /
tataḥ prāvṛḍ anuprāptā madakāmavivardhinī // RamS_2,57.10 //

upāsya hi rasān bhaumāṃs taptvā ca jagad aṃśubhiḥ /
paretācaritāṃ bhīmāṃ ravir āviśate diśam // RamS_2,57.11 //

uṣṇam antardadhe sadyaḥ snigdhā dadṛśire ghanāḥ /
tato jahṛṣire sarve bhekasāraṅgabarhiṇaḥ // RamS_2,57.12 //

patitenāmbhasā channaḥ patamānena cāsakṛt /
ābabhau mattasāraṅgas toyarāśir ivācalaḥ // RamS_2,57.13 //

tasminn atisukhe kāle dhanuṣmān iṣumān rathī /
vyāyāmakṛtasaṃkalpaḥ sarayūm anvagāṃ nadīm // RamS_2,57.14 //

nipāne mahiṣaṃ rātrau gajaṃ vābhyāgataṃ nadīm /
anyaṃ vā śvāpadaṃ kaṃcij jighāṃsur ajitendriyaḥ // RamS_2,57.15 //

athāndhakāre tv aśrauṣaṃ jale kumbhasya pūryataḥ /
acakṣur viṣaye ghoṣaṃ vāraṇasyeva nardataḥ // RamS_2,57.16 //

tato 'haṃ śaram uddhṛtya dīptam āśīviṣopamam /
amuñcaṃ niśitaṃ bāṇam aham āśīviṣopamam // RamS_2,57.17 //

tatra vāg uṣasi vyaktā prādurāsīd vanaukasaḥ /
hā heti patatas toye vāg abhūt tatra mānuṣī /
katham asmadvidhe śastraṃ nipatet tu tapasvini // RamS_2,57.18* //

praviviktāṃ nadīṃ rātrāv udāhāro 'ham āgataḥ /
iṣuṇābhihataḥ kena kasya vā kiṃ kṛtaṃ mayā // RamS_2,57.19 //

ṛṣer hi nyastadaṇḍasya vane vanyena jīvataḥ /
kathaṃ nu śastreṇa vadho madvidhasya vidhīyate // RamS_2,57.20 //

jaṭābhāradharasyaiva valkalājinavāsasaḥ /
ko vadhena mamārthī syāt kiṃ vāsyāpakṛtaṃ mayā // RamS_2,57.21 //

evaṃ niṣphalam ārabdhaṃ kevalānarthasaṃhitam /
na kaścit sādhu manyeta yathaiva gurutalpagam // RamS_2,57.22 //

nemaṃ tathānuśocāmi jīvitakṣayam ātmanaḥ /
mātaraṃ pitaraṃ cobhāv anuśocāmi madvidhe // RamS_2,57.23 //

tad etan mithunaṃ vṛddhaṃ cirakālabhṛtaṃ mayā /
mayi pañcatvam āpanne kāṃ vṛttiṃ vartayiṣyati // RamS_2,57.24 //

vṛddhau ca mātāpitarāv ahaṃ caikeṣuṇā hataḥ /
kena sma nihatāḥ sarve subālenākṛtātmanā // RamS_2,57.25 //

tāṃ giraṃ karuṇāṃ śrutvā mama dharmānukāṅkṣiṇaḥ /
karābhyāṃ saśaraṃ cāpaṃ vyathitasyāpatad bhuvi // RamS_2,57.26 //

taṃ deśam aham āgamya dīnasattvaḥ sudurmanāḥ /
apaśyam iṣuṇā tīre sarayvās tāpasaṃ hatam // RamS_2,57.27 //

sa mām udvīkṣya netrābhyāṃ trastam asvasthacetasam /
ity uvāca vacaḥ krūraṃ didhakṣann iva tejasā // RamS_2,57.28 //

kiṃ tavāpakṛtaṃ rājan vane nivasatā mayā /
jihīrṣur ambho gurvarthaṃ yad ahaṃ tāḍitas tvayā // RamS_2,57.29 //

ekena khalu bāṇena marmaṇy abhihate mayi /
dvāv andhau nihatau vṛddhau mātā janayitā ca me // RamS_2,57.30 //

tau nūnaṃ durbalāv andhau matpratīkṣau pipāsitau /
ciram āśākṛtāṃ tṛṣṇāṃ kaṣṭāṃ saṃdhārayiṣyataḥ // RamS_2,57.31 //

na nūnaṃ tapaso vāsti phalayogaḥ śrutasya vā /
pitā yan māṃ na jānāti śayānaṃ patitaṃ bhuvi // RamS_2,57.32 //

jānann api ca kiṃ kuryād aśaktir aparikramaḥ /
bhidyamānam ivāśaktas trātum anyo nago nagam // RamS_2,57.33 //

pitus tvam eva me gatvā śīghram ācakṣva rāghava /
na tvām anudahet kruddho vanaṃ vahnir ivaidhitaḥ // RamS_2,57.34 //

iyam ekapadī rājan yato me pitur āśramaḥ /
taṃ prasādaya gatvā tvaṃ na tvāṃ sa kupitaḥ śapet // RamS_2,57.35 //

viśalyaṃ kuru māṃ rājan marma me niśitaḥ śaraḥ /
ruṇaddhi mṛdu sotsedhaṃ tīram amburayo yathā // RamS_2,57.36 //

na dvijātir ahaṃ rājan mā bhūt te manaso vyathā /
śūdrāyām asmi vaiśyena jāto janapadādhipa // RamS_2,57.37 //

itīva vadataḥ kṛcchrād bāṇābhihatamarmaṇaḥ /
tasya tv ānamyamānasya taṃ bāṇam aham uddharam // RamS_2,57.38 //

jalārdragātraṃ tu vilapya kṛcchrān marmavraṇaṃ saṃtatam ucchvasantam /
tataḥ sarayvāṃ tam ahaṃ śayānaṃ samīkṣya bhadre subhṛśaṃ viṣaṇṇaḥ // RamS_2,57.39 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 58
tad ajñānān mahat pāpaṃ kṛtvā saṃkulitendriyaḥ /
ekas tv acintayaṃ buddhyā kathaṃ nu sukṛtaṃ bhavet // RamS_2,58.1 //

tatas taṃ ghaṭam ādāya pūrṇaṃ paramavāriṇā /
āśramaṃ tam ahaṃ prāpya yathākhyātapathaṃ gataḥ // RamS_2,58.2 //

tatrāhaṃ durbalāv andhau vṛddhāv apariṇāyakau /
apaśyaṃ tasya pitarau lūnapakṣāv iva dvijau // RamS_2,58.3 //

tannimittābhir āsīnau kathābhir aparikramau /
tām āśāṃ matkṛte hīnāv udāsīnāv anāthavat // RamS_2,58.4 //

padaśabdaṃ tu me śrutvā munir vākyam abhāṣata /
kiṃ cirāyasi me putra pānīyaṃ kṣipram ānaya // RamS_2,58.5 //

yannimittam idaṃ tāta salile krīḍitaṃ tvayā /
utkaṇṭhitā te māteyaṃ praviśa kṣipram āśramam // RamS_2,58.6 //

yad vyalīkaṃ kṛtaṃ putra mātrā te yadi vā mayā /
na tan manasi kartavyaṃ tvayā tāta tapasvinā // RamS_2,58.7 //

tvaṃ gatis tv agatīnāṃ ca cakṣus tvaṃ hīnacakṣuṣām /
samāsaktās tvayi prāṇāḥ kiṃcin nau nābhibhāṣase // RamS_2,58.8 //

munim avyaktayā vācā tam ahaṃ sajjamānayā /
hīnavyañjanayā prekṣya bhīto bhīta ivābruvam // RamS_2,58.9 //

manasaḥ karma ceṣṭābhir abhisaṃstabhya vāgbalam /
ācacakṣe tv ahaṃ tasmai putravyasanajaṃ bhayam // RamS_2,58.10 //

kṣatriyo 'haṃ daśaratho nāhaṃ putro mahātmanaḥ /
sajjanāvamataṃ duḥkham idaṃ prāptaṃ svakarmajam // RamS_2,58.11 //

bhagavaṃś cāpahasto 'haṃ sarayūtīram āgataḥ /
jighāṃsuḥ śvāpadaṃ kiṃcin nipāne vāgataṃ gajam // RamS_2,58.12 //

tatra śruto mayā śabdo jale kumbhasya pūryataḥ /
dvipo 'yam iti matvā hi bāṇenābhihato mayā // RamS_2,58.13 //

gatvā nadyās tatas tīram apaśyam iṣuṇā hṛdi /
vinirbhinnaṃ gataprāṇaṃ śayānaṃ bhuvi tāpasam // RamS_2,58.14 //

bhagavañ śabdam ālakṣya mayā gajajighāṃsunā /
visṛṣṭo 'mbhasi nārācas tena te nihataḥ sutaḥ // RamS_2,58.15 //

sa coddhṛtena bāṇena tatraiva svargam āsthitaḥ /
bhagavantāv ubhau śocann andhāv iti vilapya ca // RamS_2,58.16 //

ajñānād bhavataḥ putraḥ sahasābhihato mayā /
śeṣam evaṃgate yat syāt tat prasīdatu me muniḥ // RamS_2,58.17 //

sa tac chrutvā vacaḥ krūraṃ niḥśvasañ śokakarśitaḥ /
mām uvāca mahātejāḥ kṛtāñjalim upasthitam // RamS_2,58.18 //

yady etad aśubhaṃ karma na sma me kathayeḥ svayam /
phalen mūrdhā sma te rājan sadyaḥ śatasahasradhā // RamS_2,58.19 //

kṣatriyeṇa vadho rājan vānaprasthe viśeṣataḥ /
jñānapūrvaṃ kṛtaḥ sthānāc cyāvayed api vajriṇam // RamS_2,58.20 //

ajñānāddhi kṛtaṃ yasmād idaṃ tenaiva jīvasi /
api hy adya kulaṃ na syād rāghavāṇāṃ kuto bhavān // RamS_2,58.21 //

naya nau nṛpa taṃ deśam iti māṃ cābhyabhāṣata /
adya taṃ draṣṭum icchāvaḥ putraṃ paścimadarśanam // RamS_2,58.22 //

rudhireṇāvasitāṅgaṃ prakīrṇājinavāsasam /
śayānaṃ bhuvi niḥsaṃjñaṃ dharmarājavaśaṃ gatam // RamS_2,58.23 //

athāham ekas taṃ deśaṃ nītvā tau bhṛśaduḥkhitau /
asparśayam ahaṃ putraṃ taṃ muniṃ saha bhāryayā // RamS_2,58.24 //

tau putram ātmanaḥ spṛṣṭvā tam āsādya tapasvinau /
nipetatuḥ śarīre 'sya pitā cāsyedam abravīt // RamS_2,58.25 //

na nv ahaṃ te priyaḥ putra mātaraṃ paśya dhārmika /
kiṃ nu nāliṅgase putra sukumāra vaco vada // RamS_2,58.26 //

kasya vāpararātre 'haṃ śroṣyāmi hṛdayaṃgamam /
adhīyānasya madhuraṃ śāstraṃ vānyad viśeṣataḥ // RamS_2,58.27 //

ko māṃ saṃdhyām upāsyaiva snātvā hutahutāśanaḥ /
ślāghayiṣyaty upāsīnaḥ putraśokabhayārditam // RamS_2,58.28 //

kandamūlaphalaṃ hṛtvā ko māṃ priyam ivātithim /
bhojayiṣyaty akarmaṇyam apragraham anāyakam // RamS_2,58.29 //

imām andhāṃ ca vṛddhāṃ ca mātaraṃ te tapasvinīm /
kathaṃ putra bhariṣyāmi kṛpaṇāṃ putragardhinīm // RamS_2,58.30 //

tiṣṭha mā mā gamaḥ putra yamasya sadanaṃ prati /
śvo mayā saha gantāsi jananyā ca samedhitaḥ // RamS_2,58.31 //

ubhāv api ca śokārtāv anāthau kṛpaṇau vane /
kṣipram eva gamiṣyāvas tvayā hīnau yamakṣayam // RamS_2,58.32 //

tato vaivasvataṃ dṛṣṭvā taṃ pravakṣyāmi bhāratīm /
kṣamatāṃ dharmarājo me bibhṛyāt pitarāv ayam // RamS_2,58.33 //

apāpo 'si yathā putra nihataḥ pāpakarmaṇā /
tena satyena gacchāśu ye lokāḥ śastrayodhinām // RamS_2,58.34 //

yānti śūrā gatiṃ yāṃ ca saṃgrāmeṣv anivartinaḥ /
hatās tv abhimukhāḥ putra gatiṃ tāṃ paramāṃ vraja // RamS_2,58.35 //

yāṃ gatiṃ sagaraḥ śaibyo dilīpo janamejayaḥ /
nahuṣo dhundhumāraś ca prāptās tāṃ gaccha putraka // RamS_2,58.36 //

yā gatiḥ sarvasādhūnāṃ svādhyāyāt tapasā ca yā /
bhūmidasyāhitāgneś ca ekapatnīvratasya ca // RamS_2,58.37 //

gosahasrapradātḥṇāṃ yā yā gurubhṛtām api /
dehanyāsakṛtāṃ yā ca tāṃ gatiṃ gaccha putraka /
na hi tv asmin kule jāto gacchaty akuśalāṃ gatim // RamS_2,58.38* //

evaṃ sa kṛpaṇaṃ tatra paryadevayatāsakṛt /
tato 'smai kartum udakaṃ pravṛttaḥ saha bhāryayā // RamS_2,58.39 //

sa tu divyena rūpeṇa muniputraḥ svakarmabhiḥ /
āśvāsya ca muhūrtaṃ tu pitarau vākyam abravīt // RamS_2,58.40 //

sthānam asmi mahat prāpto bhavatoḥ paricāraṇāt /
bhavantāv api ca kṣipraṃ mama mūlam upaiṣyataḥ // RamS_2,58.41 //

evam uktvā tu divyena vimānena vapuṣmatā /
āruroha divaṃ kṣipraṃ muniputro jitendriyaḥ // RamS_2,58.42 //

sa kṛtvā tūdakaṃ tūrṇaṃ tāpasaḥ saha bhāryayā /
mām uvāca mahātejāḥ kṛtāñjalim upasthitam // RamS_2,58.43 //

adyaiva jahi māṃ rājan maraṇe nāsti me vyathā /
yac chareṇaikaputraṃ māṃ tvam akārṣīr aputrakam // RamS_2,58.44 //

tvayā tu yad avijñānān nihato me sutaḥ śuciḥ /
tena tvām abhiśapsyāmi suduḥkham atidāruṇam // RamS_2,58.45 //

putravyasanajaṃ duḥkhaṃ yad etan mama sāmpratam /
evaṃ tvaṃ putraśokena rājan kālaṃ kariṣyasi // RamS_2,58.46 //

tasmān mām āgataṃ bhadre tasyodārasya tadvacaḥ /
yad ahaṃ putraśokena saṃtyakṣyāmy adya jīvitam // RamS_2,58.47 //

yadi māṃ saṃspṛśed rāmaḥ sakṛd adyālabheta vā /
na tan me sadṛśaṃ devi yan mayā rāghave kṛtam // RamS_2,58.48 //

cakṣuṣā tvāṃ na paśyāmi smṛtir mama vilupyate /
dūtā vaivasvatasyaite kausalye tvarayanti mām // RamS_2,58.49 //

atas tu kiṃ duḥkhataraṃ yad ahaṃ jīvitakṣaye /
na hi paśyāmi dharmajñaṃ rāmaṃ satyaparākramam // RamS_2,58.50 //

na te manuṣyā devās te ye cāruśubhakuṇḍalam /
mukhaṃ drakṣyanti rāmasya varṣe pañcadaśe punaḥ // RamS_2,58.51 //

padmapattrekṣaṇaṃ subhru sudaṃṣṭraṃ cārunāsikam /
dhanyā drakṣyanti rāmasya tārādhipanibhaṃ mukham // RamS_2,58.52 //

sadṛśaṃ śāradasyendoḥ phullasya kamalasya ca /
sugandhi mama nāthasya dhanyā drakṣyanti tanmukham // RamS_2,58.53 //

nivṛttavanavāsaṃ tam ayodhyāṃ punar āgatam /
drakṣyanti sukhino rāmaṃ śukraṃ mārgagataṃ yathā // RamS_2,58.54 //

ayam ātmabhavaḥ śoko mām anātham acetanam /
saṃsādayati vegena yathā kūlaṃ nadīrayaḥ // RamS_2,58.55 //

hā rāghava mahābāho hā mamāyāsanāśana /
rājā daśarathaḥ śocañ jīvitāntam upāgamat // RamS_2,58.56 //

tathā tu dīnaṃ kathayan narādhipaḥ priyasya putrasya vivāsanāturaḥ /
gate 'rdharātre bhṛśaduḥkhapīḍitas tadā jahau prāṇam udāradarśanaḥ // RamS_2,58.57 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 59
atha rātryāṃ vyatītāyāṃ prātar evāpare 'hani /
bandinaḥ paryupātiṣṭhaṃs tat pārthivaniveśanam // RamS_2,59.1 //

tataḥ śucisamācārāḥ paryupasthānakovidāḥ /
strīvarṣavarabhūyiṣṭhā upatasthur yathāpuram // RamS_2,59.2 //

haricandanasaṃpṛktam udakaṃ kāñcanair ghaṭaiḥ /
āninyuḥ snānaśikṣājñā yathākālaṃ yathāvidhi // RamS_2,59.3 //

maṅgalālambhanīyāni prāśanīyān upaskarān /
upaninyus tathāpy anyāḥ kumārībahulāḥ striyaḥ // RamS_2,59.4 //

atha yāḥ kosalendrasya śayanaṃ pratyanantarāḥ /
tāḥ striyas tu samāgamya bhartāraṃ pratyabodhayan // RamS_2,59.5 //

tā vepathuparītāś ca rājñaḥ prāṇeṣu śaṅkitāḥ /
pratisrotas tṛṇāgrāṇāṃ sadṛśaṃ saṃcakampire // RamS_2,59.6 //

atha saṃvepamānānāṃ strīṇāṃ dṛṣṭvā ca pārthivam /
yat tad āśaṅkitaṃ pāpaṃ tasya jajñe viniścayaḥ // RamS_2,59.7 //

tataḥ pracukruśur dīnāḥ sasvaraṃ tā varāṅganāḥ /
kareṇava ivāraṇye sthānapracyutayūthapāḥ // RamS_2,59.8 //

tāsām ākrandaśabdena sahasodgatacetane /
kausalyā ca sumitrā ca tyaktanidre babhūvatuḥ // RamS_2,59.9 //

kausalyā ca sumitrā ca dṛṣṭvā spṛṣṭvā ca pārthivam /
hā nātheti parikruśya petatur dharaṇītale // RamS_2,59.10 //

sā kosalendraduhitā veṣṭamānā mahītale /
na babhrāja rajodhvastā tāreva gaganacyutā // RamS_2,59.11 //

tat samuttrastasaṃbhrāntaṃ paryutsukajanākulam /
sarvatas tumulākrandaṃ paritāpārtabāndhavam // RamS_2,59.12 //

sadyo nipatitānandaṃ dīnaviklavadarśanam /
babhūva naradevasya sadma diṣṭāntam īyuṣaḥ // RamS_2,59.13 //

atītam ājñāya tu pārthivarṣabhaṃ yaśasvinaṃ saṃparivārya patnayaḥ /
bhṛśaṃ rudantyaḥ karuṇaṃ suduḥkhitāḥ pragṛhya bāhū vyalapann anāthavat // RamS_2,59.14 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 60
tam agnim iva saṃśāntam ambuhīnam ivārṇavam /
hataprabham ivādityaṃ svargasthaṃ prekṣya bhūmipam // RamS_2,60.1 //

kausalyā bāṣpapūrṇākṣī vividhaṃ śokakarśitā /
upagṛhya śiro rājñaḥ kaikeyīṃ pratyabhāṣata // RamS_2,60.2 //

sakāmā bhava kaikeyi bhuṅkṣva rājyam akaṇṭakam /
tyaktvā rājānam ekāgrā nṛśaṃse duṣṭacāriṇi // RamS_2,60.3 //

vihāya māṃ gato rāmo bhartā ca svargato mama /
vipathe sārthahīneva nāhaṃ jīvitum utsahe // RamS_2,60.4 //

bhartāraṃ taṃ parityajya kā strī daivatam ātmanaḥ /
icchej jīvitum anyatra kaikeyyās tyaktadharmaṇaḥ // RamS_2,60.5 //

na lubdho budhyate doṣān kiṃ pākam iva bhakṣayan /
kubjānimittaṃ kaikeyyā rāghavāṇāṃ kulaṃ hatam // RamS_2,60.6 //

aniyoge niyuktena rājñā rāmaṃ vivāsitam /
sabhāryaṃ janakaḥ śrutvā paritapsyaty ahaṃ yathā // RamS_2,60.7 //

rāmaḥ kamalapattrākṣo jīvanāśam ito gataḥ /
videharājasya sutā tathā sītā tapasvinī /
duḥkhasyānucitā duḥkhaṃ vane paryudvijiṣyati // RamS_2,60.8* //

nadatāṃ bhīmaghoṣāṇāṃ niśāsu mṛgapakṣiṇām /
niśamya nūnaṃ saṃtrastā rāghavaṃ saṃśrayiṣyati // RamS_2,60.9 //

vṛddhaś caivālpaputraś ca vaidehīm anucintayan /
so 'pi śokasamāviṣṭo nanu tyakṣyati jīvitam // RamS_2,60.10 //

tāṃ tataḥ sampariṣvajya vilapantīṃ tapasvinīm /
vyapaninyuḥ suduḥkhārtāṃ kausalyāṃ vyāvahārikāḥ // RamS_2,60.11 //

tailadroṇyām athāmātyāḥ saṃveśya jagatīpatim /
rājñaḥ sarvāṇy athādiṣṭāś cakruḥ karmāṇy anantaram // RamS_2,60.12 //

na tu saṃkālanaṃ rājño vinā putreṇa mantriṇaḥ /
sarvajñāḥ kartum īṣus te tato rakṣanti bhūmipam // RamS_2,60.13 //

tailadroṇyāṃ tu sacivaiḥ śāyitaṃ taṃ narādhipam /
hā mṛto 'yam iti jñātvā striyas tāḥ paryadevayan // RamS_2,60.14 //

bāhūn udyamya kṛpaṇā netraprasravaṇair mukhaiḥ /
rudantyaḥ śokasaṃtaptāḥ kṛpaṇaṃ paryadevayan // RamS_2,60.15 //

niśā nakṣatrahīneva strīva bhartṛvivarjitā /
purī nārājatāyodhyā hīnā rājñā mahātmanā // RamS_2,60.16 //

bāṣpaparyākulajanā hāhābhūtakulāṅganā /
śūnyacatvaraveśmāntā na babhrāja yathāpuram // RamS_2,60.17 //

gataprabhā dyaur iva bhāskaraṃ vinā vyapetanakṣatragaṇeva śarvarī /
purī babhāse rahitā mahātmanā na cāsrakaṇṭhākulamārgacatvarā // RamS_2,60.18 //

narāś ca nāryaś ca sametya saṃghaśo vigarhamāṇā bharatasya mātaram /
tadā nagaryāṃ naradevasaṃkṣaye babhūvur ārtā na ca śarma lebhire // RamS_2,60.19 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 61
vyatītāyāṃ tu śarvaryām ādityasyodaye tataḥ /
sametya rājakartāraḥ sabhām īyur dvijātayaḥ // RamS_2,61.1 //

mārkaṇḍeyo 'tha maudgalyo vāmadevaś ca kāśyapaḥ /
kātyāyano gautamaś ca jābāliś ca mahāyaśāḥ // RamS_2,61.2 //

ete dvijāḥ sahāmātyaiḥ pṛthag vācam udīrayan /
vasiṣṭham evābhimukhāḥ śreṣṭhaṃ rājapurohitam // RamS_2,61.3 //

atītā śarvarī duḥkhaṃ yā no varṣaśatopamā /
asmin pañcatvam āpanne putraśokena pārthive // RamS_2,61.4 //

svargataś ca mahārājo rāmaś cāraṇyam āśritaḥ /
lakṣmaṇaś cāpi tejasvī rāmeṇaiva gataḥ saha // RamS_2,61.5 //

ubhau bharataśatrughnau kekayeṣu paraṃtapau /
pure rājagṛhe ramye mātāmahaniveśane // RamS_2,61.6 //

ikṣvākūṇām ihādyaiva kaścid rājā vidhīyatām /
arājakaṃ hi no rāṣṭraṃ na vināśam avāpnuyāt // RamS_2,61.7 //

nārājake janapade vidyunmālī mahāsvanaḥ /
abhivarṣati parjanyo mahīṃ divyena vāriṇā // RamS_2,61.8 //

nārājake janapade bījamuṣṭiḥ prakīryate /
nārājake pituḥ putro bhāryā vā vartate vaśe // RamS_2,61.9 //

arājake dhanaṃ nāsti nāsti bhāryāpy arājake /
idam atyāhitaṃ cānyat kutaḥ satyam arājake // RamS_2,61.10 //

nārājake janapade kārayanti sabhāṃ narāḥ /
udyānāni ca ramyāṇi hṛṣṭāḥ puṇyagṛhāṇi ca // RamS_2,61.11 //

nārājake janapade yajñaśīlā dvijātayaḥ /
sattrāṇy anvāsate dāntā brāhmaṇāḥ saṃśitavratāḥ // RamS_2,61.12 //

nārājake janapade prabhūtanaṭanartakāḥ /
utsavāś ca samājāś ca vardhante rāṣṭravardhanāḥ // RamS_2,61.13 //

nārājake janapade siddhārthā vyavahāriṇaḥ /
kathābhir anurajyante kathāśīlāḥ kathāpriyaiḥ // RamS_2,61.14 //

nārājake janapade vāhanaiḥ śīghragāmibhiḥ /
narā niryānty araṇyāni nārībhiḥ saha kāminaḥ // RamS_2,61.15 //

nārājake janapade dhanavantaḥ surakṣitāḥ /
śerate vivṛtadvārāḥ kṛṣigorakṣajīvinaḥ // RamS_2,61.16 //

nārājake janapade vaṇijo dūragāminaḥ /
gacchanti kṣemam adhvānaṃ bahupuṇyasamācitāḥ // RamS_2,61.17 //

nārājake janapade caraty ekacaro vaśī /
bhāvayann ātmanātmānaṃ yatra sāyaṃgṛho muniḥ // RamS_2,61.18 //

nārājake janapade yogakṣemaṃ pravartate /
na cāpy arājake senā śatrūn viṣahate yudhi // RamS_2,61.19 //

yathā hy anudakā nadyo yathā vāpy atṛṇaṃ vanam /
agopālā yathā gāvas tathā rāṣṭram arājakam // RamS_2,61.20 //

nārājake janapade svakaṃ bhavati kasyacit /
matsyā iva narā nityaṃ bhakṣayanti parasparam // RamS_2,61.21 //

ye hi saṃbhinnamaryādā nāstikāś chinnasaṃśayāḥ /
te 'pi bhāvāya kalpante rājadaṇḍanipīḍitāḥ // RamS_2,61.22 //

aho tama ivedaṃ syān na prajñāyeta kiṃcana /
rājā cen na bhavel loke vibhajan sādhvasādhunī // RamS_2,61.23 //

jīvaty api mahārāje tavaiva vacanaṃ vayam /
nātikramāmahe sarve velāṃ prāpyeva sāgaraḥ // RamS_2,61.24 //

sa naḥ samīkṣya dvijavaryavṛttaṃ nṛpaṃ vinā rājyam araṇyabhūtam /
kumāram ikṣvākusutaṃ vadānyaṃ tvam eva rājānam ihābhiṣiñca // RamS_2,61.25 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 62
teṣāṃ tadvacanaṃ śrutvā vasiṣṭhaḥ pratyuvāca ha /
mitrāmātyagaṇān sarvān brāhmaṇāṃs tān idaṃ vacaḥ // RamS_2,62.1 //

yad asau mātulakule pure rājagṛhe sukhī /
bharato vasati bhrātrā śatrughnena samanvitaḥ // RamS_2,62.2 //

tac chīghraṃ javanā dūtā gacchantu tvaritair hayaiḥ /
ānetuṃ bhrātarau vīrau kiṃ samīkṣāmahe vayam // RamS_2,62.3 //

gacchantv iti tataḥ sarve vasiṣṭhaṃ vākyam abruvan /
teṣāṃ tadvacanaṃ śrutvā vasiṣṭho vākyam abravīt // RamS_2,62.4 //

ehi siddhārtha vijaya jayantāśokanandana /
śrūyatām itikartavyaṃ sarvān eva bravīmi vaḥ // RamS_2,62.5 //

puraṃ rājagṛhaṃ gatvā śīghraṃ śīghrajavair hayaiḥ /
tyaktaśokair idaṃ vācyaḥ śāsanād bharato mama // RamS_2,62.6 //

purohitas tvāṃ kuśalaṃ prāha sarve ca mantriṇaḥ /
tvaramāṇaś ca niryāhi kṛtyam ātyayikaṃ tvayā // RamS_2,62.7 //

mā cāsmai proṣitaṃ rāmaṃ mā cāsmai pitaraṃ mṛtam /
bhavantaḥ śaṃsiṣur gatvā rāghavāṇām imaṃ kṣayam // RamS_2,62.8 //

kauśeyāni ca vastrāṇi bhūṣaṇāni varāṇi ca /
kṣipram ādāya rājñaś ca bharatasya ca gacchata /
vasiṣṭhenābhyanujñātā dūtāḥ saṃtvaritā yayuḥ // RamS_2,62.9* //

te hastinapure gaṅgāṃ tīrtvā pratyaṅmukhā yayuḥ /
pāñcāladeśam āsādya madhyena kurujāṅgalam // RamS_2,62.10 //

te prasannodakāṃ divyāṃ nānāvihagasevitām /
upātijagmur vegena śaradaṇḍāṃ janākulām // RamS_2,62.11 //

nikūlavṛkṣam āsādya divyaṃ satyopayācanam /
abhigamyābhivādyaṃ taṃ kuliṅgāṃ prāviśan purīm // RamS_2,62.12 //

abhikālaṃ tataḥ prāpya tejo'bhibhavanāc cyutāḥ /
yayur madhyena vāhlīkān sudāmānaṃ ca parvatam /
viṣṇoḥ padaṃ prekṣamāṇā vipāśāṃ cāpi śālmalīm // RamS_2,62.13* //

te śrāntavāhanā dūtā vikṛṣṭena satā pathā /
girivrajaṃ puravaraṃ śīghram āsedur añjasā // RamS_2,62.14 //

bhartuḥ priyārthaṃ kularakṣaṇārthaṃ bhartuś ca vaṃśasya parigrahārtham /
aheḍamānās tvarayā sma dūtā rātryāṃ tu te tat puram eva yātāḥ // RamS_2,62.15 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 63
yām eva rātriṃ te dūtāḥ praviśanti sma tāṃ purīm /
bharatenāpi tāṃ rātriṃ svapno dṛṣṭo 'yam apriyaḥ // RamS_2,63.1 //

vyuṣṭām eva tu tāṃ rātriṃ dṛṣṭvā taṃ svapnam apriyam /
putro rājādhirājasya subhṛśaṃ paryatapyata // RamS_2,63.2 //

tapyamānaṃ samājñāya vayasyāḥ priyavādinaḥ /
āyāsaṃ hi vineṣyantaḥ sabhāyāṃ cakrire kathāḥ // RamS_2,63.3 //

vādayanti tathā śāntiṃ lāsayanty api cāpare /
nāṭakāny apare prāhur hāsyāni vividhāni ca // RamS_2,63.4 //

sa tair mahātmā bharataḥ sakhibhiḥ priyavādibhiḥ /
goṣṭhīhāsyāni kurvadbhir na prāhṛṣyata rāghavaḥ // RamS_2,63.5 //

tam abravīt priyasakho bharataṃ sakhibhir vṛtam /
suhṛdbhiḥ paryupāsīnaḥ kiṃ sakhe nānumodase // RamS_2,63.6 //

evaṃ bruvāṇaṃ suhṛdaṃ bharataḥ pratyuvāca ha /
śṛṇu tvaṃ yannimittaṃ me dainyam etad upāgatam // RamS_2,63.7 //

svapne pitaram adrākṣaṃ malinaṃ muktamūrdhajam /
patantam adriśikharāt kaluṣe gomayahrade // RamS_2,63.8 //

plavamānaś ca me dṛṣṭaḥ sa tasmin gomayahrade /
pibann añjalinā tailaṃ hasann iva muhur muhuḥ // RamS_2,63.9 //

tatas tilodanaṃ bhuktvā punaḥ punar adhaḥśirāḥ /
tailenābhyaktasarvāṅgas tailam evāvagāhata // RamS_2,63.10 //

svapne 'pi sāgaraṃ śuṣkaṃ candraṃ ca patitaṃ bhuvi /
sahasā cāpi saṃśāntaṃ jvalitaṃ jātavedasam // RamS_2,63.11 //

avadīrṇāṃ ca pṛthivīṃ śuṣkāṃś ca vividhān drumān /
ahaṃ paśyāmi vidhvastān sadhūmāṃś caiva parvatān // RamS_2,63.12 //

pīṭhe kārṣṇāyase cainaṃ niṣaṇṇaṃ kṛṣṇavāsasam /
prahasanti sma rājānaṃ pramadāḥ kṛṣṇapiṅgalāḥ // RamS_2,63.13 //

tvaramāṇaś ca dharmātmā raktamālyānulepanaḥ /
rathena kharayuktena prayāto dakṣiṇāmukhaḥ // RamS_2,63.14 //

evam etan mayā dṛṣṭam imāṃ rātriṃ bhayāvahām /
ahaṃ rāmo 'tha vā rājā lakṣmaṇo vā mariṣyati // RamS_2,63.15 //

naro yānena yaḥ svapne kharayuktena yāti hi /
acirāt tasya dhūmāgraṃ citāyāṃ sampradṛśyate /
etannimittaṃ dīno 'haṃ tan na vaḥ pratipūjaye // RamS_2,63.16* //

śuṣyatīva ca me kaṇṭho na svastham iva me manaḥ /
jugupsann iva cātmānaṃ na ca paśyāmi kāraṇam // RamS_2,63.17 //

imāṃ hi duḥsvapnagatiṃ niśāmya tām anekarūpām avitarkitāṃ purā /
bhayaṃ mahat taddhṛdayān na yāti me vicintya rājānam acintyadarśanam // RamS_2,63.18 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 64
bharate bruvati svapnaṃ dūtās te klāntavāhanāḥ /
praviśyāsahyaparikhaṃ ramyaṃ rājagṛhaṃ puram // RamS_2,64.1 //

samāgamya tu rājñā ca rājaputreṇa cārcitāḥ /
rājñaḥ pādau gṛhītvā tu tam ūcur bharataṃ vacaḥ // RamS_2,64.2 //

purohitas tvā kuśalaṃ prāha sarve ca mantriṇaḥ /
tvaramāṇaś ca niryāhi kṛtyam ātyayikaṃ tvayā // RamS_2,64.3 //

atra viṃśatikoṭyas tu nṛpater mātulasya te /
daśakoṭyas tu sampūrṇās tathaiva ca nṛpātmaja // RamS_2,64.4 //

pratigṛhya ca tat sarvaṃ svanuraktaḥ suhṛjjane /
dūtān uvāca bharataḥ kāmaiḥ sampratipūjya tān // RamS_2,64.5 //

kaccit sukuśalī rājā pitā daśaratho mama /
kaccic cārogatā rāme lakṣmaṇe vā mahātmani // RamS_2,64.6 //

āryā ca dharmaniratā dharmajñā dharmadarśinī /
arogā cāpi kausalyā mātā rāmasya dhīmataḥ // RamS_2,64.7 //

kaccit sumitrā dharmajñā jananī lakṣmaṇasya yā /
śatrughnasya ca vīrasya sārogā cāpi madhyamā // RamS_2,64.8 //

ātmakāmā sadā caṇḍī krodhanā prājñamāninī /
arogā cāpi kaikeyī mātā me kim uvāca ha // RamS_2,64.9 //

evam uktās tu te dūtā bharatena mahātmanā /
ūcuḥ sampraśritaṃ vākyam idaṃ taṃ bharataṃ tadā /
kuśalās te naravyāghra yeṣāṃ kuśalam icchasi // RamS_2,64.10* //

bharataś cāpi tān dūtān evam ukto 'bhyabhāṣata /
āpṛcche 'haṃ mahārājaṃ dūtāḥ saṃtvarayanti mām // RamS_2,64.11 //

evam uktvā tu tān dūtān bharataḥ pārthivātmajaḥ /
dūtaiḥ saṃcodito vākyaṃ mātāmaham uvāca ha // RamS_2,64.12 //

rājan pitur gamiṣyāmi sakāśaṃ dūtacoditaḥ /
punar apy aham eṣyāmi yadā me tvaṃ smariṣyasi // RamS_2,64.13 //

bharatenaivam uktas tu nṛpo mātāmahas tadā /
tam uvāca śubhaṃ vākyaṃ śirasy āghrāya rāghavam // RamS_2,64.14 //

gaccha tātānujāne tvāṃ kaikeyī suprajās tvayā /
mātaraṃ kuśalaṃ brūyāḥ pitaraṃ ca paraṃtapa // RamS_2,64.15 //

purohitaṃ ca kuśalaṃ ye cānye dvijasattamāḥ /
tau ca tāta maheṣvāsau bhrātarau rāmalakṣmaṇau // RamS_2,64.16 //

tasmai hastyuttamāṃś citrān kambalān ajināni ca /
abhisatkṛtya kaikeyo bharatāya dhanaṃ dadau // RamS_2,64.17 //

rukmaniṣkasahasre dve ṣoḍaśāśvaśatāni ca /
satkṛtya kaikeyī putraṃ kekayo dhanam ādiśat // RamS_2,64.18 //

tathāmātyān abhipretān viśvāsyāṃś ca guṇānvitān /
dadāv aśvapatiḥ śīghraṃ bharatāyānuyāyinaḥ // RamS_2,64.19 //

airāvatān aindraśirān nāgān vai priyadarśanān /
kharāñ śīghrān susaṃyuktān mātulo 'smai dhanaṃ dadau // RamS_2,64.20 //

antaḥpure 'tisaṃvṛddhān vyāghravīryabalānvitān /
daṃṣṭrāyudhān mahākāyāñ śunaś copāyanaṃ dadau // RamS_2,64.21 //

sa mātāmaham āpṛcchya mātulaṃ ca yudhājitam /
ratham āruhya bharataḥ śatrughnasahito yayau // RamS_2,64.22 //

rathān maṇḍalacakrāṃś ca yojayitvā paraḥśatam /
uṣṭrago'śvakharair bhṛtyā bharataṃ yāntam anvayuḥ // RamS_2,64.23 //

balena gupto bharato mahātmā sahāryakasyātmasamair amātyaiḥ /
ādāya śatrughnam apetaśatrur gṛhād yayau siddha ivendralokāt // RamS_2,64.24 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 65
sa prāṅmukho rājagṛhād abhiniryāya vīryavān /
hrādinīṃ dūrapārāṃ ca pratyaksrotastaraṃgiṇīm /
śatadrūm atarac chrīmān nadīm ikṣvākunandanaḥ // RamS_2,65.1 //

elādhāne nadīṃ tīrtvā prāpya cāparaparpaṭān /
śilām ākurvatīṃ tīrtvā āgneyaṃ śalyakartanam // RamS_2,65.2 //

satyasaṃdhaḥ śuciḥ śrīmān prekṣamāṇaḥ śilāvahām /
atyayāt sa mahāśailān vanaṃ caitrarathaṃ prati // RamS_2,65.3 //

veginīṃ ca kuliṅgākhyāṃ hrādinīṃ parvatāvṛtām /
yamunāṃ prāpya saṃtīrṇo balam āśvāsayat tadā // RamS_2,65.4 //

śītīkṛtya tu gātrāṇi klāntān āśvāsya vājinaḥ /
tatra snātvā ca pītvā ca prāyād ādāya codakam // RamS_2,65.5 //

rājaputro mahāraṇyam anabhīkṣṇopasevitam /
bhadro bhadreṇa yānena mārutaḥ kham ivātyayāt // RamS_2,65.6 //

toraṇaṃ dakṣiṇārdhena jambūprastham upāgamat /
varūthaṃ ca yayau ramyaṃ grāmaṃ daśarathātmajaḥ // RamS_2,65.7 //

tatra ramye vane vāsaṃ kṛtvāsau prāṅmukho yayau /
udyānam ujjihānāyāḥ priyakā yatra pādapāḥ // RamS_2,65.8 //

sālāṃs tu priyakān prāpya śīghrān āsthāya vājinaḥ /
anujñāpyātha bharato vāhinīṃ tvarito yayau // RamS_2,65.9 //

vāsaṃ kṛtvā sarvatīrthe tīrtvā cottānikāṃ nadīm /
anyā nadīś ca vividhāḥ pārvatīyais turaṃgamaiḥ // RamS_2,65.10 //

hastipṛṣṭhakam āsādya kuṭikām atyavartata /
tatāra ca naravyāghro lauhitye sa kapīvatīm /
ekasāle sthāṇumatīṃ vinate gomatīṃ nadīm // RamS_2,65.11* //

kaliṅganagare cāpi prāpya sālavanaṃ tadā /
bharataḥ kṣipram āgacchat supariśrāntavāhanaḥ // RamS_2,65.12 //

vanaṃ ca samatītyāśu śarvaryām aruṇodaye /
ayodhyāṃ manunā rājñā nirmitāṃ sa dadarśa ha // RamS_2,65.13 //

tāṃ purīṃ puruṣavyāghraḥ saptarātroṣiṭaḥ pathi /
ayodhyām agrato dṛṣṭvā rathe sārathim abravīt // RamS_2,65.14 //

eṣā nātipratītā me puṇyodyānā yaśasvinī /
ayodhyā dṛśyate dūrāt sārathe pāṇḍumṛttikā // RamS_2,65.15 //

yajvabhir guṇasampannair brāhmaṇair vedapāragaiḥ /
bhūyiṣṭham ṛddhair ākīrṇā rājarṣivarapālitā // RamS_2,65.16 //

ayodhyāyāṃ purā śabdaḥ śrūyate tumulo mahān /
samantān naranārīṇāṃ tam adya na śṛṇomy aham // RamS_2,65.17 //

udyānāni hi sāyāhne krīḍitvoparatair naraiḥ /
samantād vipradhāvadbhiḥ prakāśante mamānyadā // RamS_2,65.18 //

tāny adyānurudantīva parityaktāni kāmibhiḥ /
araṇyabhūteva purī sārathe pratibhāti me // RamS_2,65.19 //

na hy atra yānair dṛśyante na gajair na ca vājibhiḥ /
niryānto vābhiyānto vā naramukhyā yathāpuram // RamS_2,65.20 //

aniṣṭāni ca pāpāni paśyāmi vividhāni ca /
nimittāny amanojñāni tena sīdati me manaḥ // RamS_2,65.21 //

dvāreṇa vaijayantena prāviśac chrāntavāhanaḥ /
dvāḥsthair utthāya vijayaṃ pṛṣṭas taiḥ sahito yayau // RamS_2,65.22 //

sa tv anekāgrahṛdayo dvāḥsthaṃ pratyarcya taṃ janam /
sūtam aśvapateḥ klāntam abravīt tatra rāghavaḥ // RamS_2,65.23 //

śrutā no yādṛśāḥ pūrvaṃ nṛpatīnāṃ vināśane /
ākārās tān ahaṃ sarvān iha paśyāmi sārathe // RamS_2,65.24 //

malinaṃ cāśrupūrṇākṣaṃ dīnaṃ dhyānaparaṃ kṛśam /
sastrīpuṃsaṃ ca paśyāmi janam utkaṇṭhitaṃ pure // RamS_2,65.25 //

ity evam uktvā bharataḥ sūtaṃ taṃ dīnamānasaḥ /
tāny aniṣṭāny ayodhyāyāṃ prekṣya rājagṛhaṃ yayau /
tāṃ śūnyaśṛṅgāṭakaveśmarathyāṃ rajo'ruṇadvārakapāṭayantrām // RamS_2,65.26 //

dṛṣṭvā purīm indrapurīprakāśāṃ duḥkhena sampūrṇataro babhūva /
bahūni paśyan manaso 'priyāṇi yāny anyadā nāsya pure babhūvuḥ /
avākśirā dīnamanā na hṛṣṭaḥ pitur mahātmā praviveśa veśma // RamS_2,65.27 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 66
apaśyaṃs tu tatas tatra pitaraṃ pitur ālaye /
jagāma bharato draṣṭuṃ mātaraṃ mātur ālaye // RamS_2,66.1 //

anuprāptaṃ tu taṃ dṛṣṭvā kaikeyī proṣitaṃ sutam /
utpapāta tadā hṛṣṭā tyaktvā sauvarṇamānasam // RamS_2,66.2 //

sa praviśyaiva dharmātmā svagṛhaṃ śrīvivarjitam /
bharataḥ prekṣya jagrāha jananyāś caraṇau śubhau // RamS_2,66.3 //

taṃ mūrdhni samupāghrāya pariṣvajya yaśasvinam /
aṅke bharatam āropya praṣṭuṃ samupacakrame // RamS_2,66.4 //

adya te katicid rātryaś cyutasyāryakaveśmanaḥ /
api nādhvaśramaḥ śīghraṃ rathenāpatatas tava // RamS_2,66.5 //

āryakas te sukuśalī yudhājin mātulas tava /
pravāsāc ca sukhaṃ putra sarvaṃ me vaktum arhasi // RamS_2,66.6 //

evaṃ pṛṣṭas tu kaikeyyā priyaṃ pārthivanandanaḥ /
ācaṣṭa bharataḥ sarvaṃ mātre rājīvalocanaḥ // RamS_2,66.7 //

adya me saptamī rātriś cyutasyāryakaveśmanaḥ /
ambāyāḥ kuśalī tāto yudhājin mātulaś ca me // RamS_2,66.8 //

yan me dhanaṃ ca ratnaṃ ca dadau rājā paraṃtapaḥ /
pariśrāntaṃ pathy abhavat tato 'haṃ pūrvam āgataḥ // RamS_2,66.9 //

rājavākyaharair dūtais tvaryamāṇo 'ham āgataḥ /
yad ahaṃ praṣṭum icchāmi tad ambā vaktum arhati // RamS_2,66.10 //

śūnyo 'yaṃ śayanīyas te paryaṅko hemabhūṣitaḥ /
na cāyam ikṣvākujanaḥ prahṛṣṭaḥ pratibhāti me // RamS_2,66.11 //

rājā bhavati bhūyiṣṭham ihāmbāyā niveśane /
tam ahaṃ nādya paśyāmi draṣṭum icchann ihāgataḥ // RamS_2,66.12 //

pitur grahīṣye caraṇau taṃ mamākhyāhi pṛcchataḥ /
āhosvid amba jyeṣṭhāyāḥ kausalyāyā niveśane // RamS_2,66.13 //

taṃ pratyuvāca kaikeyī priyavad ghoram apriyam /
ajānantaṃ prajānantī rājyalobhena mohitā /
yā gatiḥ sarvabhūtānāṃ tāṃ gatiṃ te pitā gataḥ // RamS_2,66.14* //

tac chrutvā bharato vākyaṃ dharmābhijanavāñ śuciḥ /
papāta sahasā bhūmau pitṛśokabalārditaḥ // RamS_2,66.15 //

tataḥ śokena saṃvītaḥ pitur maraṇaduḥkhitaḥ /
vilalāpa mahātejā bhrāntākulitacetanaḥ // RamS_2,66.16 //

etat suruciraṃ bhāti pitur me śayanaṃ purā /
tad idaṃ na vibhāty adya vihīnaṃ tena dhīmatā // RamS_2,66.17 //

tam ārtaṃ devasaṃkāśaṃ samīkṣya patitaṃ bhuvi /
utthāpayitvā śokārtaṃ vacanaṃ cedam abravīt // RamS_2,66.18 //

uttiṣṭhottiṣṭha kiṃ śeṣe rājaputra mahāyaśaḥ /
tvadvidhā na hi śocanti santaḥ sadasi saṃmatāḥ // RamS_2,66.19 //

sa ruditvā ciraṃ kālaṃ bhūmau viparivṛtya ca /
jananīṃ pratyuvācedaṃ śokair bahubhir āvṛtaḥ // RamS_2,66.20 //

abhiṣekṣyati rāmaṃ tu rājā yajñaṃ nu yakṣyati /
ity ahaṃ kṛtasaṃkalpo hṛṣṭo yātrām ayāsiṣam // RamS_2,66.21 //

tad idaṃ hy anyathā bhūtaṃ vyavadīrṇaṃ mano mama /
pitaraṃ yo na paśyāmi nityaṃ priyahite ratam // RamS_2,66.22 //

amba kenātyagād rājā vyādhinā mayy anāgate /
dhanyā rāmādayaḥ sarve yaiḥ pitā saṃskṛtaḥ svayam // RamS_2,66.23 //

na nūnaṃ māṃ mahārājaḥ prāptaṃ jānāti kīrtimān /
upajighreddhi māṃ mūrdhni tātaḥ saṃnamya satvaram // RamS_2,66.24 //

kva sa pāṇiḥ sukhasparśas tātasyākliṣṭakarmaṇaḥ /
yena māṃ rajasā dhvastam abhīkṣṇaṃ parimārjati // RamS_2,66.25 //

yo me bhrātā pitā bandhur yasya dāso 'smi dhīmataḥ /
tasya māṃ śīghram ākhyāhi rāmasyākliṣṭakarmaṇaḥ // RamS_2,66.26 //

pitā hi bhavati jyeṣṭho dharmam āryasya jānataḥ /
tasya pādau grahīṣyāmi sa hīdānīṃ gatir mama // RamS_2,66.27 //

ārye kim abravīd rājā pitā me satyavikramaḥ /
paścimaṃ sādhusaṃdeśam icchāmi śrotum ātmanaḥ // RamS_2,66.28 //

iti pṛṣṭā yathātattvaṃ kaikeyī vākyam abravīt /
rāmeti rājā vilapan hā sīte lakṣmaṇeti ca /
sa mahātmā paraṃ lokaṃ gato gatimatāṃ varaḥ // RamS_2,66.29* //

imāṃ tu paścimāṃ vācaṃ vyājahāra pitā tava /
kāladharmaparikṣiptaḥ pāśair iva mahāgajaḥ // RamS_2,66.30 //

siddhārthās tu narā rāmam āgataṃ sītayā saha /
lakṣmaṇaṃ ca mahābāhuṃ drakṣyanti punar āgatam // RamS_2,66.31 //

tac chrutvā viṣasādaiva dvitīyāpriyaśaṃsanāt /
viṣaṇṇavadano bhūtvā bhūyaḥ papraccha mātaram // RamS_2,66.32 //

kva cedānīṃ sa dharmātmā kausalyānandavardhanaḥ /
lakṣmaṇena saha bhrātrā sītayā ca samaṃ gataḥ // RamS_2,66.33 //

tathā pṛṣṭā yathātattvam ākhyātum upacakrame /
mātāsya yugapad vākyaṃ vipriyaṃ priyaśaṅkayā // RamS_2,66.34 //

sa hi rājasutaḥ putra cīravāsā mahāvanam /
daṇḍakān saha vaidehyā lakṣmaṇānucaro gataḥ // RamS_2,66.35 //

tac chrutvā bharatas trasto bhrātuś cāritraśaṅkayā /
svasya vaṃśasya māhātmyāt praṣṭuṃ samupacakrame // RamS_2,66.36 //

kaccin na brāhmaṇadhanaṃ hṛtaṃ rāmeṇa kasyacit /
kaccin nāḍhyo daridro vā tenāpāpo vihiṃsitaḥ // RamS_2,66.37 //

kaccin na paradārān vā rājaputro 'bhimanyate /
kasmāt sa daṇḍakāraṇye bhrūṇaheva vivāsitaḥ // RamS_2,66.38 //

athāsya capalā mātā tat svakarma yathātatham /
tenaiva strīsvabhāvena vyāhartum upacakrame // RamS_2,66.39 //

na brāhmaṇadhanaṃ kiṃciddhṛtaṃ rāmeṇa kasyacit /
kaścin nāḍhyo daridro vā tenāpāpo vihiṃsitaḥ /
na rāmaḥ paradārāṃś ca cakṣurbhyām api paśyati // RamS_2,66.40* //

mayā tu putra śrutvaiva rāmasyaivābhiṣecanam /
yācitas te pitā rājyaṃ rāmasya ca vivāsanam // RamS_2,66.41 //

sa svavṛttiṃ samāsthāya pitā te tat tathākarot /
rāmaś ca sahasaumitriḥ preṣitaḥ saha sītayā // RamS_2,66.42 //

tam apaśyan priyaṃ putraṃ mahīpālo mahāyaśāḥ /
putraśokaparidyūnaḥ pañcatvam upapedivān // RamS_2,66.43 //

tvayā tv idānīṃ dharmajña rājatvam avalambyatām /
tvatkṛte hi mayā sarvam idam evaṃvidhaṃ kṛtam // RamS_2,66.44 //

tat putra śīghraṃ vidhinā vidhijñair vasiṣṭhamukhyaiḥ sahito dvijendraiḥ /
saṃkālya rājānam adīnasattvam ātmānam urvyām abhiṣecayasva // RamS_2,66.45 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 67
śrutvā tu pitaraṃ vṛttaṃ bhrātarau ca vivāsitau /
bharato duḥkhasaṃtapta idaṃ vacanam abravīt // RamS_2,67.1 //

kiṃ nu kāryaṃ hatasyeha mama rājyena śocataḥ /
vihīnasyātha pitrā ca bhrātrā pitṛsamena ca // RamS_2,67.2 //

duḥkhe me duḥkham akaror vraṇe kṣāram ivādadhāḥ /
rājānaṃ pretabhāvasthaṃ kṛtvā rāmaṃ ca tāpasam // RamS_2,67.3 //

kulasya tvam abhāvāya kālarātrir ivāgatā /
aṅgāram upagūhya sma pitā me nāvabuddhavān // RamS_2,67.4 //

kausalyā ca sumitrā ca putraśokābhipīḍite /
duṣkaraṃ yadi jīvetāṃ prāpya tvāṃ jananīṃ mama // RamS_2,67.5 //

nanu tv āryo 'pi dharmātmā tvayi vṛttim anuttamām /
vartate guruvṛttijño yathā mātari vartate // RamS_2,67.6 //

tathā jyeṣṭhā hi me mātā kausalyā dīrghadarśinī /
tvayi dharmaṃ samāsthāya bhaginyām iva vartate // RamS_2,67.7 //

tasyāḥ putraṃ kṛtātmānaṃ cīravalkalavāsasam /
prasthāpya vanavāsāya kathaṃ pāpe na śocasi // RamS_2,67.8 //

apāpadarśinaṃ śūraṃ kṛtātmānaṃ yaśasvinam /
pravrājya cīravasanaṃ kiṃ nu paśyasi kāraṇam // RamS_2,67.9 //

lubdhāyā vidito manye na te 'haṃ rāghavaṃ prati /
tathā hy anartho rājyārthaṃ tvayā nīto mahān ayam // RamS_2,67.10 //

ahaṃ hi puruṣavyāghrāv apaśyan rāmalakṣmaṇau /
kena śaktiprabhāvena rājyaṃ rakṣitum utsahe // RamS_2,67.11 //

taṃ hi nityaṃ mahārājo balavantaṃ mahābalaḥ /
apāśrito 'bhūd dharmātmā merur meruvanaṃ yathā // RamS_2,67.12 //

so 'haṃ katham imaṃ bhāraṃ mahādhuryasamudyatam /
damyo dhuram ivāsādya saheyaṃ kena caujasā // RamS_2,67.13 //

atha vā me bhavec chaktir yogair buddhibalena vā /
sakāmāṃ na kariṣyāmi tvām ahaṃ putragardhinīm /
nivartayiṣyāmi vanād bhrātaraṃ svajanapriyam // RamS_2,67.14* //

ity evam uktvā bharato mahātmā priyetarair vākyagaṇais tudaṃs tām /
śokāturaś cāpi nanāda bhūyaḥ siṃho yathā parvatagahvarasthaḥ // RamS_2,67.15 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 68
tāṃ tathā garhayitvā tu mātaraṃ bharatas tadā /
roṣeṇa mahatāviṣṭaḥ punar evābravīd vacaḥ // RamS_2,68.1 //

rājyād bhraṃśasva kaikeyi nṛśaṃse duṣṭacāriṇi /
parityaktā ca dharmeṇa mā mṛtaṃ rudatī bhava // RamS_2,68.2 //

kiṃ nu te 'dūṣayad rājā rāmo vā bhṛśadhārmikaḥ /
yayor mṛtyur vivāsaś ca tvatkṛte tulyam āgatau // RamS_2,68.3 //

bhrūṇahatyām asi prāptā kulasyāsya vināśanāt /
kaikeyi narakaṃ gaccha mā ca bhartuḥ salokatām // RamS_2,68.4 //

yat tvayā hīdṛśaṃ pāpaṃ kṛtaṃ ghoreṇa karmaṇā /
sarvalokapriyaṃ hitvā mamāpy āpāditaṃ bhayam // RamS_2,68.5 //

tvatkṛte me pitā vṛtto rāmaś cāraṇyam āśritaḥ /
ayaśo jīvaloke ca tvayāhaṃ pratipāditaḥ // RamS_2,68.6 //

mātṛrūpe mamāmitre nṛśaṃse rājyakāmuke /
na te 'ham abhibhāṣyo 'smi durvṛtte patighātini // RamS_2,68.7 //

kausalyā ca sumitrā ca yāś cānyā mama mātaraḥ /
duḥkhena mahatāviṣṭās tvāṃ prāpya kuladūṣiṇīm // RamS_2,68.8 //

na tvam aśvapateḥ kanyā dharmarājasya dhīmataḥ /
rākṣasī tatra jātāsi kulapradhvaṃsinī pituḥ // RamS_2,68.9 //

yat tvayā dhārmiko rāmo nityaṃ satyaparāyaṇaḥ /
vanaṃ prasthāpito duḥkhāt pitā ca tridivaṃ gataḥ // RamS_2,68.10 //

yatpradhānāsi tat pāpaṃ mayi pitrā vinākṛte /
bhrātṛbhyāṃ ca parityakte sarvalokasya cāpriye // RamS_2,68.11 //

kausalyāṃ dharmasaṃyuktāṃ viyuktāṃ pāpaniścaye /
kṛtvā kaṃ prāpsyase tv adya lokaṃ nirayagāminī // RamS_2,68.12 //

kiṃ nāvabudhyase krūre niyataṃ bandhusaṃśrayam /
jyeṣṭhaṃ pitṛsamaṃ rāmaṃ kausalyāyā ātmasambhavam // RamS_2,68.13 //

aṅgapratyaṅgajaḥ putro hṛdayāc cāpi jāyate /
tasmāt priyataro mātuḥ priyatvān na tu bāndhavaḥ // RamS_2,68.14 //

anyadā kila dharmajñā surabhiḥ surasaṃmatā /
vahamānau dadarśorvyāṃ putrau vigatacetasau // RamS_2,68.15 //

tāv ardhadivase śrāntau dṛṣṭvā putrau mahītale /
ruroda putraśokena bāṣpaparyākulekṣaṇā // RamS_2,68.16 //

adhastād vrajatas tasyāḥ surarājño mahātmanaḥ /
bindavaḥ patitā gātre sūkṣmāḥ surabhigandhinaḥ // RamS_2,68.17 //

tāṃ dṛṣṭvā śokasaṃtaptāṃ vajrapāṇir yaśasvinīm /
indraḥ prāñjalir udvignaḥ surarājo 'bravīd vacaḥ // RamS_2,68.18 //

bhayaṃ kaccin na cāsmāsu kutaścid vidyate mahat /
kutonimittaḥ śokas te brūhi sarvahitaiṣiṇi // RamS_2,68.19 //

evam uktā tu surabhiḥ surarājena dhīmatā /
pratyuvāca tato dhīrā vākyaṃ vākyaviśāradā // RamS_2,68.20 //

śāntaṃ pāpaṃ na vaḥ kiṃcit kutaścid amarādhipa /
ahaṃ tu magnau śocāmi svaputrau viṣame sthitau // RamS_2,68.21 //

etau dṛṣṭvā kṛṣau dīnau sūryaraśmipratāpinau /
ardyamānau balīvardau karṣakeṇa surādhipa // RamS_2,68.22 //

mama kāyāt prasūtau hi duḥkhitau bhārapīḍitau /
yau dṛṣṭvā paritapye 'haṃ nāsti putrasamaḥ priyaḥ // RamS_2,68.23 //

yasyāḥ putrasahasrāṇi sāpi śocati kāmadhuk /
kiṃ punar yā vinā rāmaṃ kausalyā vartayiṣyati // RamS_2,68.24 //

ekaputrā ca sādhvī ca vivatseyaṃ tvayā kṛtā /
tasmāt tvaṃ satataṃ duḥkhaṃ pretya ceha ca lapsyase // RamS_2,68.25 //

ahaṃ hy apacitiṃ bhrātuḥ pituś ca sakalām imām /
vardhanaṃ yaśasaś cāpi kariṣyāmi na saṃśayaḥ // RamS_2,68.26 //

ānāyayitvā tanayaṃ kausalyāyā mahādyutim /
svayam eva pravekṣyāmi vanaṃ muniniṣevitam // RamS_2,68.27 //

iti nāga ivāraṇye tomarāṅkuśacoditaḥ /
papāta bhuvi saṃkruddho niḥśvasann iva pannagaḥ // RamS_2,68.28 //

saṃraktanetraḥ śithilāmbaras tadā vidhūtasarvābharaṇaḥ paraṃtapaḥ /
babhūva bhūmau patito nṛpātmajaḥ śacīpateḥ ketur ivotsavakṣaye // RamS_2,68.29 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 69
tathaiva krośatas tasya bharatasya mahātmanaḥ /
kausalyā śabdam ājñāya sumitrām idam abravīt // RamS_2,69.1 //

āgataḥ krūrakāryāyāḥ kaikeyyā bharataḥ sutaḥ /
tam ahaṃ draṣṭum icchāmi bharataṃ dīrghadarśinam // RamS_2,69.2 //

evam uktvā sumitrāṃ sā vivarṇā malināmbarā /
pratasthe bharato yatra vepamānā vicetanā // RamS_2,69.3 //

sa tu rāmānujaś cāpi śatrughnasahitas tadā /
pratasthe bharato yatra kausalyāyā niveśanam // RamS_2,69.4 //

tataḥ śatrughnabharatau kausalyāṃ prekṣya duḥkhitau /
paryaṣvajetāṃ duḥkhārtāṃ patitāṃ naṣṭacetanām // RamS_2,69.5 //

bharataṃ pratyuvācedaṃ kausalyā bhṛśaduḥkhitā /
idaṃ te rājyakāmasya rājyaṃ prāptam akaṇṭakam /
samprāptaṃ bata kaikeyyā śīghraṃ krūreṇa karmaṇā // RamS_2,69.6* //

prasthāpya cīravasanaṃ putraṃ me vanavāsinam /
kaikeyī kaṃ guṇaṃ tatra paśyati krūradarśinī // RamS_2,69.7 //

kṣipraṃ mām api kaikeyī prasthāpayitum arhati /
hiraṇyanābho yatrāste suto me sumahāyaśāḥ // RamS_2,69.8 //

atha vā svayam evāhaṃ sumitrānucarā sukham /
agnihotraṃ puraskṛtya prasthāsye yatra rāghavaḥ // RamS_2,69.9 //

kāmaṃ vā svayam evādya tatra māṃ netum arhasi /
yatrāsau puruṣavyāghras tapyate me tapaḥ sutaḥ // RamS_2,69.10 //

idaṃ hi tava vistīrṇaṃ dhanadhānyasamācitam /
hastyaśvarathasampūrṇaṃ rājyaṃ niryātitaṃ tayā // RamS_2,69.11 //

evaṃ vilapamānāṃ tāṃ bharataḥ prāñjalis tadā /
kausalyāṃ pratyuvācedaṃ śokair bahubhir āvṛtām // RamS_2,69.12 //

ārye kasmād ajānantaṃ garhase mām akilbiṣam /
vipulāṃ ca mama prītiṃ sthirāṃ jānāsi rāghave // RamS_2,69.13 //

kṛtā śāstrānugā buddhir mā bhūt tasya kadācana /
satyasaṃdhaḥ satāṃ śreṣṭho yasyāryo 'numate gataḥ // RamS_2,69.14 //

praiṣyaṃ pāpīyasāṃ yātu sūryaṃ ca prati mehatu /
hantu pādena gāṃ suptāṃ yasyāryo 'numate gataḥ // RamS_2,69.15 //

kārayitvā mahat karma bhartā bhṛtyam anarthakam /
adharmo yo 'sya so 'syās tu yasyāryo 'numate gataḥ // RamS_2,69.16 //

paripālayamānasya rājño bhūtāni putravat /
tatas tu druhyatāṃ pāpaṃ yasyāryo 'numate gataḥ // RamS_2,69.17 //

baliṣaḍbhāgam uddhṛtya nṛpasyārakṣataḥ prajāḥ /
adharmo yo 'sya so 'syāstu yasyāryo 'numate gataḥ // RamS_2,69.18 //

saṃśrutya ca tapasvibhyaḥ sattre vai yajñadakṣiṇām /
tāṃ vipralapatāṃ pāpaṃ yasyāryo 'numate gataḥ // RamS_2,69.19 //

hastyaśvarathasambādhe yuddhe śastrasamākule /
mā sma kārṣīt satāṃ dharmaṃ yasyāryo 'numate gataḥ // RamS_2,69.20 //

upadiṣṭaṃ susūkṣmārthaṃ śāstraṃ yatnena dhīmatā /
sa nāśayatu duṣṭātmā yasyāryo 'numate gataḥ // RamS_2,69.21 //

pāyasaṃ kṛsaraṃ chāgaṃ vṛthā so 'śnātu nirghṛṇaḥ /
gurūṃś cāpy avajānātu yasyāryo 'numate gataḥ // RamS_2,69.22 //

putrair dāraiś ca bhṛtyaiś ca svagṛhe parivāritaḥ /
sa eko mṛṣṭam aśnātu yasyāryo 'numate gataḥ // RamS_2,69.23 //

rājastrībālavṛddhānāṃ vadhe yat pāpam ucyate /
bhṛtyatyāge ca yat pāpaṃ tat pāpaṃ pratipadyatām // RamS_2,69.24 //

ubhe saṃdhye śayānasya yat pāpaṃ parikalpyate /
tac ca pāpaṃ bhavet tasya yasyāryo 'numate gataḥ // RamS_2,69.25 //

yad agnidāyake pāpaṃ yat pāpaṃ gurutalpage /
mitradrohe ca yat pāpaṃ tat pāpaṃ pratipadyatām // RamS_2,69.26 //

devatānāṃ pitḥṇāṃ ca mātāpitros tathaiva ca /
mā sma kārṣīt sa śuśrūṣāṃ yasyāryo 'numate gataḥ // RamS_2,69.27 //

satāṃ lokāt satāṃ kīrtyāḥ sajjuṣṭāt karmaṇas tathā /
bhraśyatu kṣipram adyaiva yasyāryo 'numate gataḥ // RamS_2,69.28 //

vihīnāṃ patiputrābhyāṃ kausalyāṃ pārthivātmajaḥ /
evam āśvāsayann eva duḥkhārto nipapāta ha // RamS_2,69.29 //

tathā tu śapathaiḥ kaṣṭaiḥ śapamānam acetanam /
bharataṃ śokasaṃtaptaṃ kausalyā vākyam abravīt // RamS_2,69.30 //

mama duḥkham idaṃ putra bhūyaḥ samupajāyate /
śapathaiḥ śapamāno hi prāṇān uparuṇatsi me // RamS_2,69.31 //

diṣṭyā na calito dharmād ātmā te sahalakṣmaṇaḥ /
vatsa satyapratijño me satāṃ lokān avāpsyasi // RamS_2,69.32 //

evaṃ vilapamānasya duḥkhārtasya mahātmanaḥ /
mohāc ca śokasaṃrodhād babhūva lulitaṃ manaḥ // RamS_2,69.33 //

lālapyamānasya vicetanasya pranaṣṭabuddheḥ patitasya bhūmau /
muhur muhur niḥśvasataś ca dīrghaṃ sā tasya śokena jagāma rātriḥ // RamS_2,69.34 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 70
tam evaṃ śokasaṃtaptaṃ bharataṃ kekayīsutam /
uvāca vadatāṃ śreṣṭho vasiṣṭhaḥ śreṣṭhavāg ṛṣiḥ // RamS_2,70.1 //

alaṃ śokena bhadraṃ te rājaputra mahāyaśaḥ /
prāptakālaṃ narapateḥ kuru saṃyānam uttaram // RamS_2,70.2 //

vasiṣṭhasya vacaḥ śrutvā bharato dhāraṇāṃ gataḥ /
pretakāryāṇi sarvāṇi kārayāmāsa dharmavit // RamS_2,70.3 //

uddhṛtaṃ tailasaṃkledāt sa tu bhūmau niveśitam /
āpītavarṇavadanaṃ prasuptam iva bhūmipam // RamS_2,70.4 //

niveśya śayane cāgrye nānāratnapariṣkṛte /
tato daśarathaṃ putro vilalāpa suduḥkhitaḥ // RamS_2,70.5 //

kiṃ te vyavasitaṃ rājan proṣite mayy anāgate /
vivāsya rāmaṃ dharmajñaṃ lakṣmaṇaṃ ca mahābalam // RamS_2,70.6 //

kva yāsyasi mahārāja hitvemaṃ duḥkhitaṃ janam /
hīnaṃ puruṣasiṃhena rāmeṇākliṣṭakarmaṇā // RamS_2,70.7 //

yogakṣemaṃ tu te rājan ko 'smin kalpayitā pure /
tvayi prayāte svas tāta rāme ca vanam āśrite // RamS_2,70.8 //

vidhavā pṛthivī rājaṃs tvayā hīnā na rājate /
hīnacandreva rajanī nagarī pratibhāti mām // RamS_2,70.9 //

evaṃ vilapamānaṃ taṃ bharataṃ dīnamānasam /
abravīd vacanaṃ bhūyo vasiṣṭhas tu mahān ṛṣiḥ // RamS_2,70.10 //

pretakāryāṇi yāny asya kartavyāni viśāṃpateḥ /
tāny avyagraṃ mahābāho kriyantām avicāritam // RamS_2,70.11 //

tatheti bharato vākyaṃ vasiṣṭhasyābhipūjya tat /
ṛtvikpurohitācāryāṃs tvarayāmāsa sarvaśaḥ // RamS_2,70.12 //

ye tv agrato narendrasya agnyagārād bahiṣkṛtāḥ /
ṛtvigbhir yājakaiś caiva te hriyante yathāvidhi // RamS_2,70.13 //

śibikāyām athāropya rājānaṃ gatacetanam /
bāṣpakaṇṭhā vimanasas tam ūhuḥ paricārakāḥ // RamS_2,70.14 //

hiraṇyaṃ ca suvarṇaṃ ca vāsāṃsi vividhāni ca /
prakiranto janā mārgaṃ nṛpater agrato yayuḥ // RamS_2,70.15 //

candanāguruniryāsān saralaṃ padmakaṃ tathā /
devadārūṇi cāhṛtya citāṃ cakrus tathāpare // RamS_2,70.16 //

gandhān uccāvacāṃś cānyāṃs tatra dattvātha bhūmipam /
tataḥ saṃveśayāmāsuś citāmadhye tam ṛtvijaḥ // RamS_2,70.17 //

tathā hutāśanaṃ hutvā jepus tasya tadartvijaḥ /
jaguś ca te yathāśāstraṃ tatra sāmāni sāmagāḥ // RamS_2,70.18 //

śibikābhiś ca yānaiś ca yathārhaṃ tasya yoṣitaḥ /
nagarān niryayus tatra vṛddhaiḥ parivṛtās tadā // RamS_2,70.19 //

prasavyaṃ cāpi taṃ cakrur ṛtvijo 'gnicitaṃ nṛpam /
striyaś ca śokasaṃtaptāḥ kausalyāpramukhās tadā // RamS_2,70.20 //

krauñcīnām iva nārīṇāṃ ninādas tatra śuśruve /
ārtānāṃ karuṇaṃ kāle krośantīnāṃ sahasraśaḥ // RamS_2,70.21 //

tato rudantyo vivaśā vilapya ca punaḥ punaḥ /
yānebhyaḥ sarayūtīram avaterur varāṅganāḥ // RamS_2,70.22 //

kṛtodakaṃ te bharatena sārdhaṃ nṛpāṅganā mantripurohitāś ca /
puraṃ praviśyāśruparītanetrā bhūmau daśāhaṃ vyanayanta duḥkham // RamS_2,70.23 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 71
tato daśāhe 'tigate kṛtaśauco nṛpātmajaḥ /
dvādaśe 'hani samprāpte śrāddhakarmāṇy akārayat // RamS_2,71.1 //

brāhmaṇebhyo dadau ratnaṃ dhanam annaṃ ca puṣkalam /
bāstikaṃ bahuśuklaṃ ca gāś cāpi śataśas tathā // RamS_2,71.2 //

dāsīdāsaṃ ca yānaṃ ca veśmāni sumahānti ca /
brāhmaṇebhyo dadau putro rājñas tasyaurdhvadaihikam // RamS_2,71.3 //

tataḥ prabhātasamaye divase 'tha trayodaśe /
vilalāpa mahābāhur bharataḥ śokamūrchitaḥ // RamS_2,71.4 //

śabdāpihitakaṇṭhaś ca śodhanārtham upāgataḥ /
citāmūle pitur vākyam idam āha suduḥkhitaḥ // RamS_2,71.5 //

tāta yasmin nisṛṣṭo 'haṃ tvayā bhrātari rāghave /
tasmin vanaṃ pravrajite śūnye tyakto 'smy ahaṃ tvayā // RamS_2,71.6 //

yathāgatir anāthāyāḥ putraḥ pravrājito vanam /
tām ambāṃ tāta kausalyāṃ tyaktvā tvaṃ kva gato nṛpa // RamS_2,71.7 //

dṛṣṭvā bhasmāruṇaṃ tac ca dagdhāsthisthānamaṇḍalam /
pituḥ śarīranirvāṇaṃ niṣṭanan viṣasāda ha // RamS_2,71.8 //

sa tu dṛṣṭvā rudan dīnaḥ papāta dharaṇītale /
utthāpyamānaḥ śakrasya yantradhvaja iva cyutaḥ // RamS_2,71.9 //

abhipetus tataḥ sarve tasyāmātyāḥ śucivratam /
antakāle nipatitaṃ yayātim ṛṣayo yathā // RamS_2,71.10 //

śatrughnaś cāpi bharataṃ dṛṣṭvā śokapariplutam /
visaṃjño nyapatad bhūmau bhūmipālam anusmaran // RamS_2,71.11 //

unmatta iva niścetā vilalāpa suduḥkhitaḥ /
smṛtvā pitur guṇāṅgāni tāni tāni tadā tadā // RamS_2,71.12 //

mantharāprabhavas tīvraḥ kaikeyīgrāhasaṃkulaḥ /
varadānamayo 'kṣobhyo 'majjayac chokasāgaraḥ // RamS_2,71.13 //

sukumāraṃ ca bālaṃ ca satataṃ lālitaṃ tvayā /
kva tāta bharataṃ hitvā vilapantaṃ gato bhavān // RamS_2,71.14 //

nanu bhojyeṣu pāneṣu vastreṣv ābharaṇeṣu ca /
pravārayasi naḥ sarvāṃs tan naḥ ko 'dya kariṣyati // RamS_2,71.15 //

avadāraṇakāle tu pṛthivī nāvadīryate /
vihīnā yā tvayā rājñā dharmajñena mahātmanā // RamS_2,71.16 //

pitari svargam āpanne rāme cāraṇyam āśrite /
kiṃ me jīvitasāmarthyaṃ pravekṣyāmi hutāśanam // RamS_2,71.17 //

hīno bhrātrā ca pitrā ca śūnyām ikṣvākupālitām /
ayodhyāṃ na pravekṣyāmi pravekṣyāmi tapovanam // RamS_2,71.18 //

tayor vilapitaṃ śrutvā vyasanaṃ cānvavekṣya tat /
bhṛśam ārtatarā bhūyaḥ sarva evānugāminaḥ // RamS_2,71.19 //

tato viṣaṇṇau śrāntau ca śatrughnabharatāv ubhau /
dharaṇyāṃ saṃvyaceṣṭetāṃ bhagnaśṛṅgāv ivarṣabhau // RamS_2,71.20 //

tataḥ prakṛtimān vaidyaḥ pitur eṣāṃ purohitaḥ /
vasiṣṭho bharataṃ vākyam utthāpya tam uvāca ha // RamS_2,71.21 //

trīṇi dvaṃdvāni bhūteṣu pravṛttāny aviśeṣataḥ /
teṣu cāparihāryeṣu naivaṃ bhavitum arhati // RamS_2,71.22 //

sumantraś cāpi śatrughnam utthāpyābhiprasādya ca /
śrāvayāmāsa tattvajñaḥ sarvabhūtabhavābhavau // RamS_2,71.23 //

utthitau tau naravyāghrau prakāśete yaśasvinau /
varṣātapapariklinnau pṛthag indradhvajāv iva // RamS_2,71.24 //

aśrūṇi parimṛdnantau raktākṣau dīnabhāṣiṇau /
amātyās tvarayanti sma tanayau cāparāḥ kriyāḥ // RamS_2,71.25 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 72
atra yātrāṃ samīhantaṃ śatrughno lakṣmaṇānujaḥ /
bharataṃ śokasaṃtaptam idaṃ vacanam abravīt // RamS_2,72.1 //

gatir yaḥ sarvabhūtānāṃ duḥkhe kiṃ punar ātmanaḥ /
sa rāmaḥ sattvasampannaḥ striyā pravrājito vanam // RamS_2,72.2 //

balavān vīryasampanno lakṣmaṇo nāma yo 'py asau /
kiṃ na mocayate rāmaṃ kṛtvāpi pitṛnigraham // RamS_2,72.3 //

pūrvam eva tu nigrāhyaḥ samavekṣya nayānayau /
utpathaṃ yaḥ samārūḍho nāryā rājā vaśaṃ gataḥ // RamS_2,72.4 //

iti sambhāṣamāṇe tu śatrughne lakṣmaṇānuje /
prāgdvāre 'bhūt tadā kubjā sarvābharaṇabhūṣitā // RamS_2,72.5 //

liptā candanasāreṇa rājavastrāṇi bibhratī /
mekhalādāmabhiś citrai rajjubaddheva vānarī // RamS_2,72.6 //

tāṃ samīkṣya tadā dvāḥstho bhṛśaṃ pāpasya kāriṇīm /
gṛhītvākaruṇāṃ kubjāṃ śatrughnāya nyavedayat // RamS_2,72.7 //

yasyāḥ kṛte vane rāmo nyastadehaś ca vaḥ pitā /
seyaṃ pāpā nṛśaṃsā ca tasyāḥ kuru yathāmati // RamS_2,72.8 //

śatrughnaś ca tad ājñāya vacanaṃ bhṛśaduḥkhitaḥ /
antaḥpuracarān sarvān ity uvāca dhṛtavrataḥ // RamS_2,72.9 //

tīvram utpāditaṃ duḥkhaṃ bhrātḥṇāṃ me tathā pituḥ /
yayā seyaṃ nṛśaṃsasya karmaṇaḥ phalam aśnutām // RamS_2,72.10 //

evam uktā ca tenāśu sakhījanasamāvṛtā /
gṛhītā balavat kubjā sā tadgṛham anādayat // RamS_2,72.11 //

tataḥ subhṛśasaṃtaptas tasyāḥ sarvaḥ sakhījanaḥ /
kruddham ājñāya śatrughnaṃ vyapalāyata sarvaśaḥ // RamS_2,72.12 //

amantrayata kṛtsnaś ca tasyāḥ sarvasakhījanaḥ /
yathāyaṃ samupakrānto niḥśeṣaṃ naḥ kariṣyati // RamS_2,72.13 //

sānukrośāṃ vadānyāṃ ca dharmajñāṃ ca yaśasvinīm /
kausalyāṃ śaraṇaṃ yāmaḥ sā hi no 'stu dhruvā gatiḥ // RamS_2,72.14 //

sa ca roṣeṇa tāmrākṣaḥ śatrughnaḥ śatrutāpanaḥ /
vicakarṣa tadā kubjāṃ krośantīṃ pṛthivītale // RamS_2,72.15 //

tasyā hy ākṛṣyamāṇāyā mantharāyās tatas tataḥ /
citraṃ bahuvidhaṃ bhāṇḍaṃ pṛthivyāṃ tad vyaśīryata // RamS_2,72.16 //

tena bhāṇḍena saṃkīrṇaṃ śrīmadrājaniveśanam /
aśobhata tadā bhūyaḥ śāradaṃ gaganaṃ yathā // RamS_2,72.17 //

sa balī balavat krodhād gṛhītvā puruṣarṣabhaḥ /
kaikeyīm abhinirbhartsya babhāṣe paruṣaṃ vacaḥ // RamS_2,72.18 //

tair vākyaiḥ paruṣair duḥkhaiḥ kaikeyī bhṛśaduḥkhitā /
śatrughnabhayasaṃtrastā putraṃ śaraṇam āgatā // RamS_2,72.19 //

tāṃ prekṣya bharataḥ kruddhaṃ śatrughnam idam abravīt /
avadhyāḥ sarvabhūtānāṃ pramadāḥ kṣamyatām iti // RamS_2,72.20 //

hanyām aham imāṃ pāpāṃ kaikeyīṃ duṣṭacāriṇīm /
yadi māṃ dhārmiko rāmo nāsūyen mātṛghātakam // RamS_2,72.21 //

imām api hatāṃ kubjāṃ yadi jānāti rāghavaḥ /
tvāṃ ca māṃ caiva dharmātmā nābhibhāṣiṣyate dhruvam // RamS_2,72.22 //

bharatasya vacaḥ śrutvā śatrughno lakṣmaṇānujaḥ /
nyavartata tato roṣāt tāṃ mumoca ca mantharām // RamS_2,72.23 //

sā pādamūle kaikeyyā mantharā nipapāta ha /
niḥśvasantī suduḥkhārtā kṛpaṇaṃ vilalāpa ca // RamS_2,72.24 //

śatrughnavikṣepavimūḍhasaṃjñāṃ samīkṣya kubjāṃ bharatasya mātā /
śanaiḥ samāśvāsayad ārtarūpāṃ krauñcīṃ vilagnām iva vīkṣamāṇām // RamS_2,72.25 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 73
tataḥ prabhātasamaye divase 'tha caturdaśe /
sametya rājakartāro bharataṃ vākyam abruvan // RamS_2,73.1 //

gato daśarathaḥ svargaṃ yo no gurutaro guruḥ /
rāmaṃ pravrājya vai jyeṣṭhaṃ lakṣmaṇaṃ ca mahābalam // RamS_2,73.2 //

tvam adya bhava no rājā rājaputra mahāyaśaḥ /
saṃgatyā nāparādhnoti rājyam etad anāyakam // RamS_2,73.3 //

ābhiṣecanikaṃ sarvam idam ādāya rāghava /
pratīkṣate tvāṃ svajanaḥ śreṇayaś ca nṛpātmaja // RamS_2,73.4 //

rājyaṃ gṛhāṇa bharata pitṛpaitāmahaṃ mahat /
abhiṣecaya cātmānaṃ pāhi cāsmān nararṣabha // RamS_2,73.5 //

ābhiṣecanikaṃ bhāṇḍaṃ kṛtvā sarvaṃ pradakṣiṇam /
bharatas taṃ janaṃ sarvaṃ pratyuvāca dhṛtavrataḥ // RamS_2,73.6 //

jyeṣṭhasya rājatā nityam ucitā hi kulasya naḥ /
naivaṃ bhavanto māṃ vaktum arhanti kuśalā janāḥ // RamS_2,73.7 //

rāmaḥ pūrvo hi no bhrātā bhaviṣyati mahīpatiḥ /
ahaṃ tv araṇye vatsyāmi varṣāṇi nava pañca ca // RamS_2,73.8 //

yujyatāṃ mahatī senā caturaṅgamahābalā /
ānayiṣyāmy ahaṃ jyeṣṭhaṃ bhrātaraṃ rāghavaṃ vanāt // RamS_2,73.9 //

ābhiṣecanikaṃ caiva sarvam etad upaskṛtam /
puraskṛtya gamiṣyāmi rāmahetor vanaṃ prati // RamS_2,73.10 //

tatraiva taṃ naravyāghram abhiṣicya puraskṛtam /
āneṣyāmi tu vai rāmaṃ havyavāham ivādhvarāt // RamS_2,73.11 //

na sakāmāṃ kariṣyāmi svām imāṃ mātṛgandhinīm /
vane vatsyāmy ahaṃ durge rāmo rājā bhaviṣyati // RamS_2,73.12 //

kriyatāṃ śilpibhiḥ panthāḥ samāni viṣamāṇi ca /
rakṣiṇaś cānusaṃyāntu pathi durgavicārakāḥ // RamS_2,73.13 //

evaṃ sambhāṣamāṇaṃ taṃ rāmahetor nṛpātmajam /
pratyuvāca janaḥ sarvaḥ śrīmadvākyam anuttamam // RamS_2,73.14 //

evaṃ te bhāṣamāṇasya padmā śrīr upatiṣṭhatām /
yas tvaṃ jyeṣṭhe nṛpasute pṛthivīṃ dātum icchasi // RamS_2,73.15 //

anuttamaṃ tad vacanaṃ nṛpātmaja prabhāṣitaṃ saṃśravaṇe niśamya ca /
praharṣajās taṃ prati bāṣpabindavo nipetur āryānananetrasambhavāḥ // RamS_2,73.16 //

ūcus te vacanam idaṃ niśamya hṛṣṭāḥ sāmātyāḥ sapariṣado viyātaśokāḥ /
panthānaṃ naravarabhaktimāñ janaś ca vyādiṣṭas tava vacanāc ca śilpivargaḥ // RamS_2,73.17 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 74
atha bhūmipradeśajñāḥ sūtrakarmaviśāradāḥ /
svakarmābhiratāḥ śūrāḥ khanakā yantrakās tathā // RamS_2,74.1 //

karmāntikāḥ sthapatayaḥ puruṣā yantrakovidāḥ /
tathā vardhakayaś caiva mārgiṇo vṛkṣatakṣakāḥ // RamS_2,74.2 //

kūpakārāḥ sudhākārā vaṃśakarmakṛtas tathā /
samarthā ye ca draṣṭāraḥ puratas te pratasthire // RamS_2,74.3 //

sa tu harṣāt tam uddeśaṃ janaugho vipulaḥ prayān /
aśobhata mahāvegaḥ sāgarasyeva parvaṇi // RamS_2,74.4 //

te svavāraṃ samāsthāya vartmakarmāṇi kovidāḥ /
karaṇair vividhopetaiḥ purastāt sampratasthire // RamS_2,74.5 //

latāvallīś ca gulmāṃś ca sthāṇūn aśmana eva ca /
janās te cakrire mārgaṃ chindanto vividhān drumān // RamS_2,74.6 //

avṛkṣeṣu ca deśeṣu kecid vṛkṣān aropayan /
kecit kuṭhāraiṣ ṭaṅkaiś ca dātraiś chindan kvacit kvacit // RamS_2,74.7 //

apare vīraṇastambān balino balavattarāḥ /
vidhamanti sma durgāṇi sthalāni ca tatas tataḥ // RamS_2,74.8 //

apare 'pūrayan kūpān pāṃsubhiḥ śvabhram āyatam /
nimnabhāgāṃs tathā kecit samāṃś cakruḥ samantataḥ // RamS_2,74.9 //

babandhur bandhanīyāṃś ca kṣodyān saṃcukṣudus tadā /
bibhidur bhedanīyāṃś ca tāṃs tān deśān narās tadā // RamS_2,74.10 //

acireṇaiva kālena parivāhān bahūdakān /
cakrur bahuvidhākārān sāgarapratimān bahūn /
udapānān bahuvidhān vedikāparimaṇḍitān // RamS_2,74.11* //

sa sudhākuṭṭimatalaḥ prapuṣpitamahīruhaḥ /
mattodghuṣṭadvijagaṇaḥ patākābhir alaṃkṛtaḥ // RamS_2,74.12 //

candanodakasaṃsikto nānākusumabhūṣitaḥ /
bahv aśobhata senāyāḥ panthāḥ svargapathopamaḥ // RamS_2,74.13 //

ājñāpyātha yathājñapti yuktās te 'dhikṛtā narāḥ /
ramaṇīyeṣu deśeṣu bahusvāduphaleṣu ca // RamS_2,74.14 //

yo niveśas tv abhipreto bharatasya mahātmanaḥ /
bhūyas taṃ śobhayāmāsur bhūṣābhir bhūṣaṇopamam // RamS_2,74.15 //

nakṣatreṣu praśasteṣu muhūrteṣu ca tadvidaḥ /
niveśaṃ sthāpayāmāsur bharatasya mahātmanaḥ // RamS_2,74.16 //

bahupāṃsucayāś cāpi parikhāparivāritāḥ /
tatrendrakīlapratimāḥ pratolīvaraśobhitāḥ // RamS_2,74.17 //

prāsādamālāsaṃyuktāḥ saudhaprākārasaṃvṛtāḥ /
patākāśobhitāḥ sarve sunirmitamahāpathāḥ // RamS_2,74.18 //

visarpadbhir ivākāśe viṭaṅkāgravimānakaiḥ /
samucchritair niveśās te babhuḥ śakrapuropamāḥ // RamS_2,74.19 //

jāhnavīṃ tu samāsādya vividhadrumakānanām /
śītalāmalapānīyāṃ mahāmīnasamākulām // RamS_2,74.20 //

sacandratārāgaṇamaṇḍitaṃ yathā nabhaḥ kṣapāyām amalaṃ virājate /
narendramārgaḥ sa tathā vyarājata krameṇa ramyaḥ śubhaśilpinirmitaḥ // RamS_2,74.21 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 75
tato nāndīmukhīṃ rātriṃ bharataṃ sūtamāgadhāḥ /
tuṣṭuvur vāgviśeṣajñāḥ stavair maṅgalasaṃhitaiḥ // RamS_2,75.1 //

suvarṇakoṇābhihataḥ prāṇadad yāmadundubhiḥ /
dadhmuḥ śaṅkhāṃś ca śataśo vādyāṃś coccāvacasvarān // RamS_2,75.2 //

sa tūryaghoṣaḥ sumahān divam āpūrayann iva /
bharataṃ śokasaṃtaptaṃ bhūyaḥ śokair arandhrayat // RamS_2,75.3 //

tataḥ prabuddho bharatas taṃ ghoṣaṃ saṃnivartya ca /
nāhaṃ rājeti cāpy uktvā śatrughnam idam abravīt // RamS_2,75.4 //

paśya śatrughna kaikeyyā lokasyāpakṛtaṃ mahat /
visṛjya mayi duḥkhāni rājā daśaratho gataḥ // RamS_2,75.5 //

tasyaiṣā dharmarājasya dharmamūlā mahātmanaḥ /
paribhramati rājaśrīr naur ivākarṇikā jale // RamS_2,75.6 //

ity evaṃ bharataṃ prekṣya vilapantaṃ vicetanam /
kṛpaṇaṃ ruruduḥ sarvāḥ sasvaraṃ yoṣitas tadā // RamS_2,75.7 //

tathā tasmin vilapati vasiṣṭho rājadharmavit /
sabhām ikṣvākunāthasya praviveśa mahāyaśāḥ // RamS_2,75.8 //

śātakumbhamayīṃ ramyāṃ maṇiratnasamākulām /
sudharmām iva dharmātmā sagaṇaḥ pratyapadyata // RamS_2,75.9 //

sa kāñcanamayaṃ pīṭhaṃ parārdhyāstaraṇāvṛtam /
adhyāsta sarvavedajño dūtān anuśaśāsa ca // RamS_2,75.10 //

brāhmaṇān kṣatriyān yodhān amātyān gaṇavallabhān /
kṣipram ānayatāvyagrāḥ kṛtyam ātyayikaṃ hi naḥ // RamS_2,75.11 //

tato halahalāśabdo mahān samudapadyata /
rathair aśvair gajaiś cāpi janānām upagacchatām // RamS_2,75.12 //

tato bharatam āyāntaṃ śatakratum ivāmarāḥ /
pratyanandan prakṛtayo yathā daśarathaṃ tathā // RamS_2,75.13 //

hrada iva timināgasaṃvṛtaḥ stimitajalo maṇiśaṅkhaśarkaraḥ /
daśarathasutaśobhitā sabhā sadaśaratheva babhau yathā purā // RamS_2,75.14 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 76
tām āryagaṇasampūrṇāṃ bharataḥ pragrahāṃ sabhām /
dadarśa buddhisampannaḥ pūrṇacandrāṃ niśām iva // RamS_2,76.1 //

āsanāni yathānyāyam āryāṇāṃ viśatāṃ tadā /
adṛśyata ghanāpāye pūrṇacandreva śarvarī // RamS_2,76.2 //

rājñas tu prakṛtīḥ sarvāḥ samagrāḥ prekṣya dharmavit /
idaṃ purohito vākyaṃ bharataṃ mṛdu cābravīt // RamS_2,76.3 //

tāta rājā daśarathaḥ svargato dharmam ācaran /
dhanadhānyavatīṃ sphītāṃ pradāya pṛthivīṃ tava // RamS_2,76.4 //

rāmas tathā satyadhṛtiḥ satāṃ dharmam anusmaran /
nājahāt pitur ādeśaṃ śaśī jyotsnām ivoditaḥ // RamS_2,76.5 //

pitrā bhrātrā ca te dattaṃ rājyaṃ nihatakaṇṭakam /
tad bhuṅkṣva muditāmātyaḥ kṣipram evābhiṣecaya // RamS_2,76.6 //

udīcyāś ca pratīcyāś ca dākṣiṇātyāś ca kevalāḥ /
koṭyāparāntāḥ sāmudrā ratnāny abhiharantu te // RamS_2,76.7 //

tac chrutvā bharato vākyaṃ śokenābhipariplutaḥ /
jagāma manasā rāmaṃ dharmajño dharmakāṅkṣayā // RamS_2,76.8 //

sa bāṣpakalayā vācā kalahaṃsasvaro yuvā /
vilalāpa sabhāmadhye jagarhe ca purohitam // RamS_2,76.9 //

caritabrahmacaryasya vidyā snātasya dhīmataḥ /
dharme prayatamānasya ko rājyaṃ madvidho haret // RamS_2,76.10 //

kathaṃ daśarathāj jāto bhaved rājyāpahārakaḥ /
rājyaṃ cāhaṃ ca rāmasya dharmaṃ vaktum ihārhasi // RamS_2,76.11 //

jyeṣṭhaḥ śreṣṭhaś ca dharmātmā dilīpanahuṣopamaḥ /
labdhum arhati kākutstho rājyaṃ daśaratho yathā // RamS_2,76.12 //

anāryajuṣṭam asvargyaṃ kuryāṃ pāpam ahaṃ yadi /
ikṣvākūṇām ahaṃ loke bhaveyaṃ kulapāṃsanaḥ // RamS_2,76.13 //

yaddhi mātrā kṛtaṃ pāpaṃ nāhaṃ tad abhirocaye /
ihastho vanadurgasthaṃ namasyāmi kṛtāñjaliḥ // RamS_2,76.14 //

rāmam evānugacchāmi sa rājā dvipadāṃ varaḥ /
trayāṇām api lokānāṃ rāghavo rājyam arhati // RamS_2,76.15 //

tad vākyaṃ dharmasaṃyuktaṃ śrutvā sarve sabhāsadaḥ /
harṣān mumucur aśrūṇi rāme nihitacetasaḥ // RamS_2,76.16 //

yadi tv āryaṃ na śakṣyāmi vinivartayituṃ vanāt /
vane tatraiva vatsyāmi yathāryo lakṣmaṇas tathā // RamS_2,76.17 //

sarvopāyaṃ tu vartiṣye vinivartayituṃ balāt /
samakṣam āryamiśrāṇāṃ sādhūnāṃ guṇavartinām // RamS_2,76.18 //

evam uktvā tu dharmātmā bharato bhrātṛvatsalaḥ /
samīpastham uvācedaṃ sumantraṃ mantrakovidam // RamS_2,76.19 //

tūrṇam utthāya gaccha tvaṃ sumantra mama śāsanāt /
yātrām ājñāpaya kṣipraṃ balaṃ caiva samānaya // RamS_2,76.20 //

evam uktaḥ sumantras tu bharatena mahātmanā /
prahṛṣṭaḥ so 'diśat sarvaṃ yathā saṃdiṣṭam iṣṭavat // RamS_2,76.21 //

tāḥ prahṛṣṭāḥ prakṛtayo balādhyakṣā balasya ca /
śrutvā yātrāṃ samājñaptāṃ rāghavasya nivartane // RamS_2,76.22 //

tato yodhāṅganāḥ sarvā bhartḥn sarvān gṛhe gṛhe /
yātrāgamanam ājñāya tvarayanti sma harṣitāḥ // RamS_2,76.23 //

te hayair gorathaiḥ śīghraiḥ syandanaiś ca manojavaiḥ /
saha yodhair balādhyakṣā balaṃ sarvam acodayan // RamS_2,76.24 //

sajjaṃ tu tad balaṃ dṛṣṭvā bharato gurusaṃnidhau /
rathaṃ me tvarayasveti sumantraṃ pārśvato 'bravīt // RamS_2,76.25 //

bharatasya tu tasyājñāṃ pratigṛhya praharṣitaḥ /
rathaṃ gṛhītvā prayayau yuktaṃ paramavājibhiḥ // RamS_2,76.26 //

sa rāghavaḥ satyadhṛtiḥ pratāpavān bruvan suyuktaṃ dṛḍhasatyavikramaḥ /
guruṃ mahāraṇyagataṃ yaśasvinaṃ prasādayiṣyan bharato 'bravīt tadā // RamS_2,76.27 //

tūrṇaṃ samutthāya sumantra gaccha balasya yogāya balapradhānān /
ānetum icchāmi hi taṃ vanasthaṃ prasādya rāmaṃ jagato hitāya // RamS_2,76.28 //

sa sūtaputro bharatena samyag ājñāpitaḥ saṃparipūrṇakāmaḥ /
śaśāsa sarvān prakṛtipradhānān balasya mukhyāṃś ca suhṛjjanaṃ ca // RamS_2,76.29 //

tataḥ samutthāya kule kule te rājanyavaiśyā vṛṣalāś ca viprāḥ /
ayūyujann uṣṭrarathān kharāṃś ca nāgān hayāṃś caiva kulaprasūtān // RamS_2,76.30 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 77
tataḥ samutthitaḥ kālyam āsthāya syandanottamam /
prayayau bharataḥ śīghraṃ rāmadarśanakāṅkṣayā // RamS_2,77.1 //

agrataḥ prayayus tasya sarve mantripurodhasaḥ /
adhiruhya hayair yuktān rathān sūryarathopamān // RamS_2,77.2 //

navanāgasahasrāṇi kalpitāni yathāvidhi /
anvayur bharataṃ yāntam ikṣvākukulanandanam // RamS_2,77.3 //

ṣaṣṭhī rathasahasrāṇi dhanvino vividhāyudhāḥ /
anvayur bharataṃ yāntaṃ rājaputraṃ yaśasvinam // RamS_2,77.4 //

śataṃ sahasrāṇy aśvānāṃ samārūḍhāni rāghavam /
anvayur bharataṃ yāntaṃ rājaputraṃ yaśasvinam // RamS_2,77.5 //

kaikeyī ca sumitrā ca kausalyā ca yaśasvinī /
rāmānayanasaṃhṛṣṭā yayur yānena bhāsvatā // RamS_2,77.6 //

prayātāś cāryasaṃghātā rāmaṃ draṣṭuṃ salakṣmaṇam /
tasyaiva ca kathāś citrāḥ kurvāṇā hṛṣṭamānasāḥ // RamS_2,77.7 //

meghaśyāmaṃ mahābāhuṃ sthirasattvaṃ dṛḍhavratam /
kadā drakṣyāmahe rāmaṃ jagataḥ śokanāśanam // RamS_2,77.8 //

dṛṣṭa eva hi naḥ śokam apaneṣyati rāghavaḥ /
tamaḥ sarvasya lokasya samudyann iva bhāskaraḥ // RamS_2,77.9 //

ity evaṃ kathayantas te samprahṛṣṭāḥ kathāḥ śubhāḥ /
pariṣvajānāś cānyonyaṃ yayur nāgarikās tadā // RamS_2,77.10 //

ye ca tatrāpare sarve saṃmatā ye ca naigamāḥ /
rāmaṃ prati yayur hṛṣṭāḥ sarvāḥ prakṛtayas tadā // RamS_2,77.11 //

maṇikārāś ca ye kecit kumbhakārāś ca śobhanāḥ /
sūtrakarmakṛtaś caiva ye ca śastropajīvinaḥ // RamS_2,77.12 //

māyūrakāḥ krākacikā rocakā vedhakās tathā /
dantakārāḥ sudhākārās tathā gandhopajīvinaḥ // RamS_2,77.13 //

suvarṇakārāḥ prakhyātās tathā kambaladhāvakāḥ /
snāpakācchādakā vaidyā dhūpakāḥ śauṇḍikās tathā // RamS_2,77.14 //

rajakās tunnavāyāś ca grāmaghoṣamahattarāḥ /
śailūṣāś ca saha strībhir yānti kaivartakās tathā // RamS_2,77.15 //

samāhitā vedavido brāhmaṇā vṛttasaṃmatāḥ /
gorathair bharataṃ yāntam anujagmuḥ sahasraśaḥ // RamS_2,77.16 //

suveṣāḥ śuddhavasanās tāmramṛṣṭānulepanāḥ /
sarve te vividhair yānaiḥ śanair bharatam anvayuḥ // RamS_2,77.17 //

prahṛṣṭamuditā senā sānvayāt kaikayīsutam /
vyavātiṣṭhata sā senā bharatasyānuyāyinī // RamS_2,77.18 //

nirīkṣyānugatāṃ senāṃ tāṃ ca gaṅgāṃ śivodakām /
bharataḥ sacivān sarvān abravīd vākyakovidaḥ // RamS_2,77.19 //

niveśayata me sainyam abhiprāyeṇa sarvaśaḥ /
viśrāntāḥ pratariṣyāmaḥ śva idānīṃ mahānadīm // RamS_2,77.20 //

dātuṃ ca tāvad icchāmi svar gatasya mahīpateḥ /
aurdhvadehanimittārtham avatīryodakaṃ nadīm // RamS_2,77.21 //

tasyaivaṃ bruvato 'mātyās tathety uktvā samāhitāḥ /
nyaveśayaṃs tāṃś chandena svena svena pṛthakpṛthak // RamS_2,77.22 //

niveśya gaṅgām anu tāṃ mahānadīṃ camūṃ vidhānaiḥ paribarhaśobhinīm /
uvāsa rāmasya tadā mahātmano vicintayāno bharato nivartanam // RamS_2,77.23 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 78
tato niviṣṭāṃ dhvajinīṃ gaṅgām anvāśritāṃ nadīm /
niṣādarājo dṛṣṭvaiva jñātīn saṃtvarito 'bravīt // RamS_2,78.1 //

mahatīyam ataḥ senā sāgarābhā pradṛśyate /
nāsyāntam avagacchāmi manasāpi vicintayan // RamS_2,78.2 //

sa eṣa hi mahākāyaḥ kovidāradhvajo rathe /
bandhayiṣyati vā dāśān atha vāsmān vadhiṣyati // RamS_2,78.3 //

atha dāśarathiṃ rāmaṃ pitrā rājyād vivāsitam /
bharataḥ kaikeyīputro hantuṃ samadhigacchati // RamS_2,78.4 //

bhartā caiva sakhā caiva rāmo dāśarathir mama /
tasyārthakāmāḥ saṃnaddhā gaṅgānūpe 'tra tiṣṭhata // RamS_2,78.5 //

tiṣṭhantu sarvadāśāś ca gaṅgām anvāśritā nadīm /
balayuktā nadīrakṣā māṃsamūlaphalāśanāḥ // RamS_2,78.6 //

nāvāṃ śatānāṃ pañcānāṃ kaivartānāṃ śataṃ śatam /
saṃnaddhānāṃ tathā yūnāṃ tiṣṭhantv ity abhyacodayat // RamS_2,78.7 //

yadā tuṣṭas tu bharato rāmasyeha bhaviṣyati /
seyaṃ svastimayī senā gaṅgām adya tariṣyati // RamS_2,78.8 //

ity uktvopāyanaṃ gṛhya matsyamāṃsamadhūni ca /
abhicakrāma bharataṃ niṣādādhipatir guhaḥ // RamS_2,78.9 //

tam āyāntaṃ tu samprekṣya sūtaputraḥ pratāpavān /
bharatāyācacakṣe 'tha vinayajño vinītavat // RamS_2,78.10 //

eṣa jñātisahasreṇa sthapatiḥ parivāritaḥ /
kuśalo daṇḍakāraṇye vṛddho bhrātuś ca te sakhā // RamS_2,78.11 //

tasmāt paśyatu kākutstha tvāṃ niṣādādhipo guhaḥ /
asaṃśayaṃ vijānīte yatra tau rāmalakṣmaṇau // RamS_2,78.12 //

etat tu vacanaṃ śrutvā sumantrād bharataḥ śubham /
uvāca vacanaṃ śīghraṃ guhaḥ paśyatu mām iti // RamS_2,78.13 //

labdhvābhyanujñāṃ saṃhṛṣṭo jñātibhiḥ parivāritaḥ /
āgamya bharataṃ prahvo guho vacanam abravīt // RamS_2,78.14 //

niṣkuṭaś caiva deśo 'yaṃ vañcitāś cāpi te vayam /
nivedayāmas te sarve svake dāśakule vasa // RamS_2,78.15 //

asti mūlaṃ phalaṃ caiva niṣādaiḥ samupāhṛtam /
ārdraṃ ca māṃsaṃ śuṣkaṃ ca vanyaṃ coccāvacaṃ mahat // RamS_2,78.16 //

āśaṃse svāśitā senā vatsyatīmāṃ vibhāvarīm /
arcito vividhaiḥ kāmaiḥ śvaḥ sasainyo gamiṣyasi // RamS_2,78.17 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 79
evam uktas tu bharato niṣādādhipatiṃ guham /
pratyuvāca mahāprājño vākyaṃ hetvarthasaṃhitam // RamS_2,79.1 //

ūrjitaḥ khalu te kāmaḥ kṛto mama guroḥ sakhe /
yo me tvam īdṛśīṃ senām eko 'bhyarcitum icchasi // RamS_2,79.2 //

ity uktvā tu mahātejā guhaṃ vacanam uttamam /
abravīd bharataḥ śrīmān niṣādādhipatiṃ punaḥ // RamS_2,79.3 //

katareṇa gamiṣyāmi bharadvājāśramaṃ guha /
gahano 'yaṃ bhṛśaṃ deśo gaṅgānūpo duratyayaḥ // RamS_2,79.4 //

tasya tadvacanaṃ śrutvā rājaputrasya dhīmataḥ /
abravīt prāñjalir vākyaṃ guho gahanagocaraḥ // RamS_2,79.5 //

dāśās tv anugamiṣyanti dhanvinaḥ susamāhitāḥ /
ahaṃ cānugamiṣyāmi rājaputra mahāyaśaḥ // RamS_2,79.6 //

kaccin na duṣṭo vrajasi rāmasyākliṣṭakarmaṇaḥ /
iyaṃ te mahatī senā śaṅkāṃ janayatīva me // RamS_2,79.7 //

tam evam abhibhāṣantam ākāśa iva nirmalaḥ /
bharataḥ ślakṣṇayā vācā guhaṃ vacanam abravīt // RamS_2,79.8 //

mā bhūt sa kālo yat kaṣṭaṃ na māṃ śaṅkitum arhasi /
rāghavaḥ sa hi me bhrātā jyeṣṭhaḥ pitṛsamo mama // RamS_2,79.9 //

taṃ nivartayituṃ yāmi kākutsthaṃ vanavāsinam /
buddhir anyā na te kāryā guha satyaṃ bravīmi te // RamS_2,79.10 //

sa tu saṃhṛṣṭavadanaḥ śrutvā bharatabhāṣitam /
punar evābravīd vākyaṃ bharataṃ prati harṣitaḥ // RamS_2,79.11 //

dhanyas tvaṃ na tvayā tulyaṃ paśyāmi jagatītale /
ayatnād āgataṃ rājyaṃ yas tvaṃ tyaktum ihecchasi // RamS_2,79.12 //

śāśvatī khalu te kīrtir lokān anucariṣyati /
yas tvaṃ kṛcchragataṃ rāmaṃ pratyānayitum icchasi // RamS_2,79.13 //

evaṃ sambhāṣamāṇasya guhasya bharataṃ tadā /
babhau naṣṭaprabhaḥ sūryo rajanī cābhyavartata // RamS_2,79.14 //

saṃniveśya sa tāṃ senāṃ guhena paritoṣitaḥ /
śatrughnena saha śrīmāñ śayanaṃ punar āgamat // RamS_2,79.15 //

rāmacintāmayaḥ śoko bharatasya mahātmanaḥ /
upasthito hy anarhasya dharmaprekṣasya tādṛśaḥ // RamS_2,79.16 //

antardāhena dahanaḥ saṃtāpayati rāghavam /
vanadāhābhisaṃtaptaṃ gūḍho 'gnir iva pādapam // RamS_2,79.17 //

prasrutaḥ sarvagātrebhyaḥ svedaḥ śokāgnisambhavaḥ /
yathā sūryāṃśusaṃtapto himavān prasruto himam // RamS_2,79.18 //

dhyānanirdaraśailena viniḥśvasitadhātunā /
dainyapādapasaṃghena śokāyāsādhiśṛṅgiṇā // RamS_2,79.19 //

pramohānantasattvena saṃtāpauṣadhiveṇunā /
ākrānto duḥkhaśailena mahatā kaikayīsutaḥ // RamS_2,79.20 //

guhena sārdhaṃ bharataḥ samāgato mahānubhāvaḥ sajanaḥ samāhitaḥ /
sudurmanās taṃ bharataṃ tadā punar guhaḥ samāśvāsayad agrajaṃ prati // RamS_2,79.21 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 80
ācacakṣe 'tha sadbhāvaṃ lakṣmaṇasya mahātmanaḥ /
bharatāyāprameyāya guho gahanagocaraḥ // RamS_2,80.1 //

taṃ jāgrataṃ guṇair yuktaṃ varacāpeṣudhāriṇam /
bhrātṛguptyartham atyantam ahaṃ lakṣmaṇam abruvam // RamS_2,80.2 //

iyaṃ tāta sukhā śayyā tvadartham upakalpitā /
pratyāśvasihi śeṣvāsyāṃ sukhaṃ rāghavanandana // RamS_2,80.3 //

ucito 'yaṃ janaḥ sarvo duḥkhānāṃ tvaṃ sukhocitaḥ /
dharmātmaṃs tasya guptyarthaṃ jāgariṣyāmahe vayam // RamS_2,80.4 //

na hi rāmāt priyataro mamāsti bhuvi kaścana /
motsuko bhūr bravīmy etad apy asatyaṃ tavāgrataḥ // RamS_2,80.5 //

asya prasādād āśaṃse loke 'smin sumahad yaśaḥ /
dharmāvāptiṃ ca vipulām arthāvāptiṃ ca kevalām // RamS_2,80.6 //

so 'haṃ priyasakhaṃ rāmaṃ śayānaṃ saha sītayā /
rakṣiṣyāmi dhanuṣpāṇiḥ sarvaiḥ svair jñātibhiḥ saha // RamS_2,80.7 //

na hi me 'viditaṃ kiṃcid vane 'smiṃś carataḥ sadā /
caturaṅgaṃ hy api balaṃ prasahema vayaṃ yudhi // RamS_2,80.8 //

evam asmābhir uktena lakṣmaṇena mahātmanā /
anunītā vayaṃ sarve dharmam evānupaśyatā // RamS_2,80.9 //

kathaṃ dāśarathau bhūmau śayāne saha sītayā /
śakyā nidrā mayā labdhuṃ jīvitaṃ vā sukhāni vā // RamS_2,80.10 //

yo na devāsuraiḥ sarvaiḥ śakyaḥ prasahituṃ yudhi /
taṃ paśya guha saṃviṣṭaṃ tṛṇeṣu saha sītayā // RamS_2,80.11 //

mahatā tapasā labdho vividhaiś ca pariśramaiḥ /
eko daśarathasyaiṣa putraḥ sadṛśalakṣaṇaḥ // RamS_2,80.12 //

asmin pravrājite rājā na ciraṃ vartayiṣyati /
vidhavā medinī nūnaṃ kṣipram eva bhaviṣyati // RamS_2,80.13 //

vinadya sumahānādaṃ śrameṇoparatāḥ striyaḥ /
nirghoṣoparataṃ nūnam adya rājaniveśanam // RamS_2,80.14 //

kausalyā caiva rājā ca tathaiva jananī mama /
nāśaṃse yadi te sarve jīveyuḥ śarvarīm imām // RamS_2,80.15 //

jīved api hi me mātā śatrughnasyānvavekṣayā /
duḥkhitā yā tu kausalyā vīrasūr vinaśiṣyati // RamS_2,80.16 //

atikrāntam atikrāntam anavāpya manoratham /
rājye rāmam anikṣipya pitā me vinaśiṣyati // RamS_2,80.17 //

siddhārthāḥ pitaraṃ vṛttaṃ tasmin kāle hy upasthite /
pretakāryeṣu sarveṣu saṃskariṣyanti bhūmipam // RamS_2,80.18 //

ramyacatvarasaṃsthānāṃ suvibhaktamahāpathām /
harmyaprāsādasampannāṃ sarvaratnavibhūṣitām // RamS_2,80.19 //

gajāśvarathasambādhāṃ tūryanādavināditām /
sarvakalyāṇasampūrṇāṃ hṛṣṭapuṣṭajanākulām // RamS_2,80.20 //

ārāmodyānasampūrṇāṃ samājotsavaśālinīm /
sukhitā vicariṣyanti rājadhānīṃ pitur mama // RamS_2,80.21 //

api satyapratijñena sārdhaṃ kuśalinā vayam /
nivṛtte samaye hy asmin sukhitāḥ praviśemahi // RamS_2,80.22 //

paridevayamānasya tasyaivaṃ sumahātmanaḥ /
tiṣṭhato rājaputrasya śarvarī sātyavartata // RamS_2,80.23 //

prabhāte vimale sūrye kārayitvā jaṭā ubhau /
asmin bhāgīrathītīre sukhaṃ saṃtāritau mayā // RamS_2,80.24 //

jaṭādharau tau drumacīravāsasau mahābalau kuñjarayūthapopamau /
vareṣucāpāsidharau paraṃtapau vyavekṣamāṇau saha sītayā gatau // RamS_2,80.25 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 81
guhasya vacanaṃ śrutvā bharato bhṛśam apriyam /
dhyānaṃ jagāma tatraiva yatra tac chrutam apriyam // RamS_2,81.1 //

sukumāro mahāsattvaḥ siṃhaskandho mahābhujaḥ /
puṇḍarīkaviśālākṣas taruṇaḥ priyadarśanaḥ // RamS_2,81.2 //

pratyāśvasya muhūrtaṃ tu kālaṃ paramadurmanāḥ /
papāta sahasā totrair hṛdi viddha iva dvipaḥ // RamS_2,81.3 //

tadavasthaṃ tu bharataṃ śatrughno 'nantarasthitaḥ /
pariṣvajya rurodoccair visaṃjñaḥ śokakarśitaḥ // RamS_2,81.4 //

tataḥ sarvāḥ samāpetur mātaro bharatasya tāḥ /
upavāsakṛśā dīnā bhartṛvyasanakarśitāḥ // RamS_2,81.5 //

tāś ca taṃ patitaṃ bhūmau rudantyaḥ paryavārayan /
kausalyā tv anusṛtyainaṃ durmanāḥ pariṣasvaje // RamS_2,81.6 //

vatsalā svaṃ yathā vatsam upagūhya tapasvinī /
paripapraccha bharataṃ rudantī śokalālasā // RamS_2,81.7 //

putra vyādhir na te kaccic charīraṃ paribādhate /
adya rājakulasyāsya tvadadhīnaṃ hi jīvitam // RamS_2,81.8 //

tvāṃ dṛṣṭvā putra jīvāmi rāme sabhrātṛke gate /
vṛtte daśarathe rājñi nātha ekas tvam adya naḥ // RamS_2,81.9 //

kaccin na lakṣmaṇe putra śrutaṃ te kiṃcid apriyam /
putra vā hy ekaputrāyāḥ sahabhārye vanaṃ gate // RamS_2,81.10 //

sa muhūrtaṃ samāśvasya rudann eva mahāyaśāḥ /
kausalyāṃ parisāntvyedaṃ guhaṃ vacanam abravīt // RamS_2,81.11 //

bhrātā me kvāvasad rātriṃ kva sītā kva ca lakṣmaṇaḥ /
asvapac chayane kasmin kiṃ bhuktvā guha śaṃsa me // RamS_2,81.12 //

so 'bravīd bharataṃ pṛṣṭo niṣādādhipatir guhaḥ /
yadvidhaṃ pratipede ca rāme priyahite 'tithau // RamS_2,81.13 //

annam uccāvacaṃ bhakṣāḥ phalāni vividhāni ca /
rāmāyābhyavahārārthaṃ bahu copahṛtaṃ mayā // RamS_2,81.14 //

tat sarvaṃ pratyanujñāsīd rāmaḥ satyaparākramaḥ /
na hi tat pratyagṛhṇāt sa kṣatradharmam anusmaran // RamS_2,81.15 //

na hy asmābhiḥ pratigrāhyaṃ sakhe deyaṃ tu sarvadā /
iti tena vayaṃ rājann anunītā mahātmanā // RamS_2,81.16 //

lakṣmaṇena samānītaṃ pītvā vāri mahāyaśāḥ /
aupavāsyaṃ tadākārṣīd rāghavaḥ saha sītayā // RamS_2,81.17 //

tatas tu jalaśeṣeṇa lakṣmaṇo 'py akarot tadā /
vāgyatās te trayaḥ saṃdhyām upāsata samāhitāḥ // RamS_2,81.18 //

saumitris tu tataḥ paścād akarot svāstaraṃ śubham /
svayam ānīya barhīṃṣi kṣipraṃ rāghavakāraṇāt // RamS_2,81.19 //

tasmin samāviśad rāmaḥ svāstare saha sītayā /
prakṣālya ca tayoḥ pādāv apacakrāma lakṣmaṇaḥ // RamS_2,81.20 //

etat tad iṅgudīmūlam idam eva ca tat tṛṇam /
yasmin rāmaś ca sītā ca rātriṃ tāṃ śayitāv ubhau // RamS_2,81.21 //

niyamya pṛṣṭhe tu talāṅgulitravāñ śaraiḥ supūrṇāv iṣudhī paraṃtapaḥ /
mahad dhanuḥ sajyam upohya lakṣmaṇo niśām atiṣṭhat parito 'sya kevalam // RamS_2,81.22 //

tatas tv ahaṃ cottamabāṇacāpadhṛk sthito 'bhavaṃ tatra sa yatra lakṣmaṇaḥ /
atandribhir jñātibhir āttakārmukair mahendrakalpaṃ paripālayaṃs tadā // RamS_2,81.23 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 82
tac chrutvā nipuṇaṃ sarvaṃ bharataḥ saha mantribhiḥ /
iṅgudīmūlam āgamya rāmaśayyām avekṣya tām // RamS_2,82.1 //

abravīj jananīḥ sarvā iha tena mahātmanā /
śarvarī śayitā bhūmāv idam asya vimarditam // RamS_2,82.2 //

mahābhāgakulīnena mahābhāgena dhīmatā /
jāto daśarathenorvyāṃ na rāmaḥ svaptum arhati // RamS_2,82.3 //

ajinottarasaṃstīrṇe varāstaraṇasaṃcaye /
śayitvā puruṣavyāghraḥ kathaṃ śete mahītale // RamS_2,82.4 //

prāsādāgravimāneṣu valabhīṣu ca sarvadā /
haimarājatabhaumeṣu varāstaraṇaśāliṣu // RamS_2,82.5 //

puṣpasaṃcayacitreṣu candanāgarugandhiṣu /
pāṇḍurābhraprakāśeṣu śukasaṃgharuteṣu ca // RamS_2,82.6 //

gītavāditranirghoṣair varābharaṇaniḥsvanaiḥ /
mṛdaṅgavaraśabdaiś ca satataṃ pratibodhitaḥ // RamS_2,82.7 //

bandibhir vanditaḥ kāle bahubhiḥ sūtamāgadhaiḥ /
gāthābhir anurūpābhiḥ stutibhiś ca paraṃtapaḥ // RamS_2,82.8 //

aśraddheyam idaṃ loke na satyaṃ pratibhāti mā /
muhyate khalu me bhāvaḥ svapno 'yam iti me matiḥ // RamS_2,82.9 //

na nūnaṃ daivataṃ kiṃcit kālena balavattaram /
yatra dāśarathī rāmo bhūmāv evaṃ śayīta saḥ // RamS_2,82.10 //

videharājasya sutā sītā ca priyadarśanā /
dayitā śayitā bhūmau snuṣā daśarathasya ca // RamS_2,82.11 //

iyaṃ śayyā mama bhrātur idaṃ hi parivartitam /
sthaṇḍile kaṭhine sarvaṃ gātrair vimṛditaṃ tṛṇam // RamS_2,82.12 //

manye sābharaṇā suptā sītāsmiñ śayane tadā /
tatra tatra hi dṛśyante saktāḥ kanakabindavaḥ // RamS_2,82.13 //

uttarīyam ihāsaktaṃ suvyaktaṃ sītayā tadā /
tathā hy ete prakāśante saktāḥ kauśeyatantavaḥ // RamS_2,82.14 //

manye bhartuḥ sukhā śayyā yena bālā tapasvinī /
sukumārī satī duḥkhaṃ na vijānāti maithilī // RamS_2,82.15 //

sārvabhaumakule jātaḥ sarvalokasukhāvahaḥ /
sarvalokapriyas tyaktvā rājyaṃ priyam anuttamam // RamS_2,82.16 //

katham indīvaraśyāmo raktākṣaḥ priyadarśanaḥ /
sukhabhāgī ca duḥkhārhaḥ śayito bhuvi rāghavaḥ // RamS_2,82.17 //

siddhārthā khalu vaidehī patiṃ yānugatā vanam /
vayaṃ saṃśayitāḥ sarve hīnās tena mahātmanā // RamS_2,82.18 //

akarṇadhārā pṛthivī śūnyeva pratibhāti mā /
gate daśarathe svarge rāme cāraṇyam āśrite // RamS_2,82.19 //

na ca prārthayate kaścin manasāpi vasuṃdharām /
vane 'pi vasatas tasya bāhuvīryābhirakṣitām // RamS_2,82.20 //

śūnyasaṃvaraṇārakṣām ayantritahayadvipām /
apāvṛtapuradvārāṃ rājadhānīm arakṣitām // RamS_2,82.21 //

aprahṛṣṭabalāṃ nyūnāṃ viṣamasthām anāvṛtām /
śatravo nābhimanyante bhakṣān viṣakṛtān iva // RamS_2,82.22 //

adya prabhṛti bhūmau tu śayiṣye 'haṃ tṛṇeṣu vā /
phalamūlāśano nityaṃ jaṭācīrāṇi dhārayan // RamS_2,82.23 //

tasyārtham uttaraṃ kālaṃ nivatsyāmi sukhaṃ vane /
taṃ pratiśravam āmucya nāsya mithyā bhaviṣyati // RamS_2,82.24 //

vasantaṃ bhrātur arthāya śatrughno mānuvatsyati /
lakṣmaṇena saha tv āryo 'yodhyāṃ pālayiṣyati // RamS_2,82.25 //

abhiṣekṣyanti kākutstham ayodhyāyāṃ dvijātayaḥ /
api me devatāḥ kuryur imaṃ satyaṃ manoratham // RamS_2,82.26 //

prasādyamānaḥ śirasā mayā svayaṃ bahuprakāraṃ yadi na prapatsyate /
tato 'nuvatsyāmi cirāya rāghavaṃ vane vasan nārhati mām upekṣitum // RamS_2,82.27 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 83
vyuṣya rātriṃ tu tatraiva gaṅgākūle sa rāghavaḥ /
bharataḥ kālyam utthāya śatrughnam idam abravīt // RamS_2,83.1 //

śatrughottiṣṭha kiṃ śeṣe niṣādādhipatiṃ guham /
śīghram ānaya bhadraṃ te tārayiṣyati vāhinīm // RamS_2,83.2 //

jāgarmi nāhaṃ svapimi tathaivāryaṃ vicintayan /
ity evam abravīd bhrātrā śatrughno 'pi pracoditaḥ // RamS_2,83.3 //

iti saṃvadator evam anyonyaṃ narasiṃhayoḥ /
āgamya prāñjaliḥ kāle guho bharatam abravīt // RamS_2,83.4 //

kaccit sukhaṃ nadītīre 'vātsīḥ kākutstha śarvarīm /
kaccic ca saha sainyasya tava sarvam anāmayam // RamS_2,83.5 //

guhasya tat tu vacanaṃ śrutvā snehād udīritam /
rāmasyānuvaśo vākyaṃ bharato 'pīdam abravīt // RamS_2,83.6 //

sukhā naḥ śarvarī rājan pūjitāś cāpi te vayam /
gaṅgāṃ tu naubhir bahvībhir dāśāḥ saṃtārayantu naḥ // RamS_2,83.7 //

tato guhaḥ saṃtvaritaḥ śrutvā bharataśāsanam /
pratipraviśya nagaraṃ taṃ jñātijanam abravīt // RamS_2,83.8 //

uttiṣṭhata prabudhyadhvaṃ bhadram astu hi vaḥ sadā /
nāvaḥ samanukarṣadhvaṃ tārayiṣyāma vāhinīm // RamS_2,83.9 //

te tathoktāḥ samutthāya tvaritā rājaśāsanāt /
pañca nāvāṃ śatāny eva samāninyuḥ samantataḥ // RamS_2,83.10 //

anyāḥ svastikavijñeyā mahāghaṇṭādharā varāḥ /
śobhamānāḥ patākinyo yuktavātāḥ susaṃhatāḥ // RamS_2,83.11 //

tataḥ svastikavijñeyāṃ pāṇḍukambalasaṃvṛtām /
sanandighoṣāṃ kalyāṇīṃ guho nāvam upāharat // RamS_2,83.12 //

tām āruroha bharataḥ śatrughnaś ca mahābalaḥ /
kausalyā ca sumitrā ca yāś cānyā rājayoṣitaḥ // RamS_2,83.13 //

purohitaś ca tat pūrvaṃ gurave brāhmaṇāś ca ye /
anantaraṃ rājadārās tathaiva śakaṭāpaṇāḥ // RamS_2,83.14 //

āvāsam ādīpayatāṃ tīrthaṃ cāpy avagāhatām /
bhāṇḍāni cādadānānāṃ ghoṣas tridivam aspṛśat // RamS_2,83.15 //

patākinyas tu tā nāvaḥ svayaṃ dāśair adhiṣṭhitāḥ /
vahantyo janam ārūḍhaṃ tadā saṃpetur āśugāḥ // RamS_2,83.16 //

nārīṇām abhipūrṇās tu kāścit kāścit tu vājinām /
kaścit tatra vahanti sma yānayugyaṃ mahādhanam // RamS_2,83.17 //

tāḥ sma gatvā paraṃ tīram avaropya ca taṃ janam /
nivṛttāḥ kāṇḍacitrāṇi kriyante dāśabandhubhiḥ // RamS_2,83.18 //

savaijayantās tu gajā gajārohaiḥ pracoditāḥ /
tarantaḥ sma prakāśante sadhvajā iva parvatāḥ // RamS_2,83.19 //

nāvaś cāruruhus tv anye plavais terus tathāpare /
anye kumbhaghaṭais terur anye teruś ca bāhubhiḥ // RamS_2,83.20 //

sā puṇyā dhvajinī gaṅgāṃ dāśaiḥ saṃtāritā svayam /
maitre muhūrte prayayau prayāgavanam uttamam // RamS_2,83.21 //

āśvāsayitvā ca camūṃ mahātmā niveśayitvā ca yathopajoṣam /
draṣṭuṃ bharadvājam ṛṣipravaryam ṛtvigvṛtaḥ san bharataḥ pratasthe // RamS_2,83.22 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 84
bharadvājāśramaṃ dṛṣṭvā krośād eva nararṣabhaḥ /
balaṃ sarvam avasthāpya jagāma saha mantribhiḥ // RamS_2,84.1 //

padbhyām eva hi dharmajño nyastaśastraparicchadaḥ /
vasāno vāsasī kṣaume purodhāya purohitam // RamS_2,84.2 //

tataḥ saṃdarśane tasya bharadvājasya rāghavaḥ /
mantriṇas tān avasthāpya jagāmānu purohitam // RamS_2,84.3 //

vasiṣṭham atha dṛṣṭvaiva bharadvājo mahātapāḥ /
saṃcacālāsanāt tūrṇaṃ śiṣyān arghyam iti bruvan // RamS_2,84.4 //

samāgamya vasiṣṭhena bharatenābhivāditaḥ /
abudhyata mahātejāḥ sutaṃ daśarathasya tam // RamS_2,84.5 //

tābhyām arghyaṃ ca pādyaṃ ca dattvā paścāt phalāni ca /
ānupūrvyāc ca dharmajñaḥ papraccha kuśalaṃ kule // RamS_2,84.6 //

ayodhyāyāṃ bale kośe mitreṣv api ca mantriṣu /
jānan daśarathaṃ vṛttaṃ na rājānam udāharat // RamS_2,84.7 //

vasiṣṭho bharataś cainaṃ papracchatur anāmayam /
śarīre 'gniṣu vṛkṣeṣu śiṣyeṣu mṛgapakṣiṣu // RamS_2,84.8 //

tatheti ca pratijñāya bharadvājo mahātapāḥ /
bharataṃ pratyuvācedaṃ rāghavasnehabandhanāt // RamS_2,84.9 //

kim ihāgamane kāryaṃ tava rājyaṃ praśāsataḥ /
etad ācakṣva me sarvaṃ na hi me śudhyate manaḥ // RamS_2,84.10 //

suṣuve yamamitraghnaṃ kausalyānandavardhanam /
bhrātrā saha sabhāryo yaś ciraṃ pravrājito vanam // RamS_2,84.11 //

niyuktaḥ strīniyuktena pitrā yo 'sau mahāyaśāḥ /
vanavāsī bhavetīha samāḥ kila caturdaśa // RamS_2,84.12 //

kaccin na tasyāpāpasya pāpaṃ kartum ihecchasi /
akaṇṭakaṃ bhoktumanā rājyaṃ tasyānujasya ca // RamS_2,84.13 //

evam ukto bharadvājaṃ bharataḥ pratyuvāca ha /
paryaśrunayano duḥkhād vācā saṃsajjamānayā // RamS_2,84.14 //

hato 'smi yadi mām evaṃ bhagavān api manyate /
matto na doṣam āśaṅker naivaṃ mām anuśādhi hi // RamS_2,84.15 //

na caitad iṣṭaṃ mātā me yad avocan madantare /
nāham etena tuṣṭaś ca na tad vacanam ādade // RamS_2,84.16 //

ahaṃ tu taṃ naravyāghram upayātaḥ prasādakaḥ /
pratinetum ayodhyāṃ ca pādau tasyābhivanditum // RamS_2,84.17 //

tvaṃ mām evaṃ gataṃ matvā prasādaṃ kartum arhasi /
śaṃsa me bhagavan rāmaḥ kva samprati mahīpatiḥ // RamS_2,84.18 //

uvāca taṃ bharadvājaḥ prasādād bharataṃ vacaḥ /
tvayy etat puruṣavyāghra yuktaṃ rāghavavaṃśaje /
guruvṛttir damaś caiva sādhūnāṃ cānuyāyitā // RamS_2,84.19* //

jāne caitan manaḥsthaṃ te dṛḍhīkaraṇam astv iti /
apṛcchaṃ tvāṃ tavātyarthaṃ kīrtiṃ samabhivardhayan // RamS_2,84.20 //

asau vasati te bhrātā citrakūṭe mahāgirau /
śvas tu gantāsi taṃ deśaṃ vasādya saha mantribhiḥ /
etaṃ me kuru suprājña kāmaṃ kāmārthakovida // RamS_2,84.21* //

tatas tathety evam udāradarśanaḥ pratītarūpo bharato 'bravīd vacaḥ /
cakāra buddhiṃ ca tadā mahāśrame niśānivāsāya narādhipātmajaḥ // RamS_2,84.22 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 85
kṛtabuddhiṃ nivāsāya tathaiva sa munis tadā /
bharataṃ kaikayīputram ātithyena nyamantrayat // RamS_2,85.1 //

abravīd bharatas tv enaṃ nanv idaṃ bhavatā kṛtam /
pādyam arghyaṃ tathātithyaṃ vane yad upapadyate // RamS_2,85.2 //

athovāca bharadvājo bharataṃ prahasann iva /
jāne tvāṃ prītisaṃyuktaṃ tuṣyes tvaṃ yena kenacit // RamS_2,85.3 //

senāyās tu tavaitasyāḥ kartum icchāmi bhojanam /
mama prītir yathārūpā tvam arho manujarṣabha // RamS_2,85.4 //

kimarthaṃ cāpi nikṣipya dūre balam ihāgataḥ /
kasmān nehopayāto 'si sabalaḥ puruṣarṣabha // RamS_2,85.5 //

bharataḥ pratyuvācedaṃ prāñjalis taṃ tapodhanam /
sasainyo nopayāto 'smi bhagavan bhagavadbhayāt // RamS_2,85.6 //

vājimukhyā manuṣyāś ca mattāś ca varavāraṇāḥ /
pracchādya mahatīṃ bhūmiṃ bhagavann anuyānti mām // RamS_2,85.7 //

te vṛkṣān udakaṃ bhūmim āśrameṣūṭajāṃs tathā /
na hiṃsyur iti tenāham eka evāgatas tataḥ // RamS_2,85.8 //

ānīyatām itaḥ senety ājñaptaḥ paramarṣiṇā /
tathā tu cakre bharataḥ senāyāḥ samupāgamam // RamS_2,85.9 //

agniśālāṃ praviśyātha pītvāpaḥ parimṛjya ca /
ātithyasya kriyāhetor viśvakarmāṇam āhvayat // RamS_2,85.10 //

āhvaye viśvakarmāṇam ahaṃ tvaṣṭāram eva ca /
ātithyaṃ kartum icchāmi tatra me saṃvidhīyatām // RamS_2,85.11 //

prāksrotasaś ca yā nadyaḥ pratyaksrotasa eva ca /
pṛthivyām antarikṣe ca samāyāntv adya sarvaśaḥ // RamS_2,85.12 //

anyāḥ sravantu maireyaṃ surām anyāḥ suniṣṭhitām /
aparāś codakaṃ śītam ikṣukāṇḍarasopamam // RamS_2,85.13 //

āhvaye devagandharvān viśvāvasuhahāhuhūn /
tathaivāpsaraso devīr gandharvīś cāpi sarvaśaḥ // RamS_2,85.14 //

ghṛtācīm atha viśvācīṃ miśrakeśīm alambusām /
śakraṃ yāś copatiṣṭhanti brahmāṇaṃ yāś ca bhāminīḥ /
sarvās tumburuṇā sārdham āhvaye saparicchadāḥ // RamS_2,85.15* //

vanaṃ kuruṣu yad divyaṃ vāso bhūṣaṇapattravat /
divyanārīphalaṃ śaśvat tat kauberam ihaiva tu // RamS_2,85.16 //

iha me bhagavān somo vidhattām annam uttamam /
bhakṣyaṃ bhojyaṃ ca coṣyaṃ ca lehyaṃ ca vividhaṃ bahu // RamS_2,85.17 //

vicitrāṇi ca mālyāni pādapapracyutāni ca /
surādīni ca peyāni māṃsāni vividhāni ca // RamS_2,85.18 //

evaṃ samādhinā yuktas tejasāpratimena ca /
śikṣāsvarasamāyuktaṃ tapasā cābravīn muniḥ // RamS_2,85.19 //

manasā dhyāyatas tasya prāṅmukhasya kṛtāñjaleḥ /
ājagmus tāni sarvāṇi daivatāni pṛthakpṛthak // RamS_2,85.20 //

malayaṃ darduraṃ caiva tataḥ svedanudo 'nilaḥ /
upaspṛśya vavau yuktyā supriyātmā sukhaḥ śivaḥ // RamS_2,85.21 //

tato 'bhyavartanta ghanā divyāḥ kusumavṛṣṭayaḥ /
devadundubhighoṣaś ca dikṣu sarvāsu śuśruve // RamS_2,85.22 //

pravavuś cottamā vātā nanṛtuś cāpsarogaṇāḥ /
prajagur devagandharvā vīṇāḥ pramumucuḥ svarān // RamS_2,85.23 //

sa śabdo dyāṃ ca bhūmiṃ ca prāṇināṃ śravaṇāni ca /
viveśoccāritaḥ ślakṣṇaḥ samo layaguṇānvitaḥ // RamS_2,85.24 //

tasminn uparate śabde divye śrotrasukhe nṛṇām /
dadarśa bhārataṃ sainyaṃ vidhānaṃ viśvakarmaṇaḥ // RamS_2,85.25 //

babhūva hi samā bhūmiḥ samantāt pañcayojanam /
śādvalair bahubhiś channā nīlavaiḍūryasaṃnibhaiḥ // RamS_2,85.26 //

tasmin bilvāḥ kapitthāś ca panasā bījapūrakāḥ /
āmalakyo babhūvuś ca cūtāś ca phalabhūṣaṇāḥ // RamS_2,85.27 //

uttarebhyaḥ kurubhyaś ca vanaṃ divyopabhogavat /
ājagāma nadī divyā tīrajair bahubhir vṛtā // RamS_2,85.28 //

catuḥśālāni śubhrāṇi śālāś ca gajavājinām /
harmyaprāsādasaṃghātās toraṇāni śubhāni ca // RamS_2,85.29 //

sitameghanibhaṃ cāpi rājaveśma sutoraṇam /
śuklamālyakṛtākāraṃ divyagandhasamukṣitam // RamS_2,85.30 //

caturasram asaṃbādhaṃ śayanāsanayānavat /
divyaiḥ sarvarasair yuktaṃ divyabhojanavastravat // RamS_2,85.31 //

upakalpitasarvānnaṃ dhautanirmalabhājanam /
kḷptasarvāsanaṃ śrīmat svāstīrṇaśayanottamam // RamS_2,85.32 //

praviveśa mahābāhur anujñāto maharṣiṇā /
veśma tad ratnasampūrṇaṃ bharataḥ kaikayīsutaḥ // RamS_2,85.33 //

anujagmuś ca taṃ sarve mantriṇaḥ sapurohitāḥ /
babhūvuś ca mudā yuktās taṃ dṛṣṭvā veśmasaṃvidhim // RamS_2,85.34 //

tatra rājāsanaṃ divyaṃ vyajanaṃ chattram eva ca /
bharato mantribhiḥ sārdham abhyavartata rājavat // RamS_2,85.35 //

āsanaṃ pūjayāmāsa rāmāyābhipraṇamya ca /
vālavyajanam ādāya nyaṣīdat sacivāsane // RamS_2,85.36 //

ānupūrvyān niṣeduś ca sarve mantripurohitāḥ /
tataḥ senāpatiḥ paścāt praśāstā ca niṣedatuḥ // RamS_2,85.37 //

tatas tatra muhūrtena nadyaḥ pāyasakardamāḥ /
upātiṣṭhanta bharataṃ bharadvājasya śāsanāt // RamS_2,85.38 //

tāsām ubhayataḥ kūlaṃ pāṇḍumṛttikalepanāḥ /
ramyāś cāvasathā divyā brahmaṇas tu prasādajāḥ // RamS_2,85.39 //

tenaiva ca muhūrtena divyābharaṇabhūṣitāḥ /
āgur viṃśatisāhasrā brahmaṇā prahitāḥ striyaḥ // RamS_2,85.40 //

suvarṇamaṇimuktena pravālena ca śobhitāḥ /
āgur viṃśatisāhasrāḥ kuberaprahitāḥ striyaḥ // RamS_2,85.41 //

yābhir gṛhītaḥ puruṣaḥ sonmāda iva lakṣyate /
āgur viṃśatisāhasrā nandanād apsarogaṇāḥ // RamS_2,85.42 //

nāradas tumburur gopaḥ parvataḥ sūryavarcasaḥ /
ete gandharvarājāno bharatasyāgrato jaguḥ // RamS_2,85.43 //

alambusā miśrakeśī puṇḍarīkātha vāmanā /
upānṛtyaṃs tu bharataṃ bharadvājasya śāsanāt // RamS_2,85.44 //

yāni mālyāni deveṣu yāni caitrarathe vane /
prayāge tāny adṛśyanta bharadvājasya śāsanāt // RamS_2,85.45 //

bilvā mārdaṅgikā āsañ śamyāgrāhā vibhītakāḥ /
aśvatthā nartakāś cāsan bharadvājasya tejasā // RamS_2,85.46 //

tataḥ saralatālāś ca tilakā naktamālakāḥ /
prahṛṣṭās tatra saṃpetuḥ kubjā bhūtvātha vāmanāḥ // RamS_2,85.47 //

śiṃśapāmalakī jambūr yāś cānyāḥ kānane latāḥ /
pramadāvigrahaṃ kṛtvā bharadvājāśrame 'vasan // RamS_2,85.48 //

surāṃ surāpāḥ pibata pāyasaṃ ca bubhukṣitāḥ /
māṃsāni ca sumedhyāni bhakṣyantāṃ yāvad icchatha // RamS_2,85.49 //

utsādya snāpayanti sma nadītīreṣu valguṣu /
apy ekam ekaṃ puruṣaṃ pramadāḥ sapta cāṣṭa ca // RamS_2,85.50 //

saṃvahantyaḥ samāpetur nāryo ruciralocanāḥ /
parimṛjya tathā nyāyaṃ pāyayanti varāṅganāḥ // RamS_2,85.51 //

hayān gajān kharān uṣṭrāṃs tathaiva surabheḥ sutān /
ikṣūṃś ca madhujālāṃś ca bhojayanti sma vāhanān /
ikṣvākuvarayodhānāṃ codayanto mahābalāḥ // RamS_2,85.52* //

nāśvabandho 'śvam ājānān na gajaṃ kuñjaragrahaḥ /
mattapramattamuditā camūḥ sā tatra saṃbabhau // RamS_2,85.53 //

tarpitāḥ sarvakāmais te raktacandanarūṣitāḥ /
apsarogaṇasaṃyuktāḥ sainyā vācam udairayan // RamS_2,85.54 //

naivāyodhyāṃ gamiṣyāmo na gamiṣyāma daṇḍakān /
kuśalaṃ bharatasyāstu rāmasyāstu tathā sukham // RamS_2,85.55 //

iti pādātayodhāś ca hastyaśvārohabandhakāḥ /
anāthās taṃ vidhiṃ labdhvā vācam etām udairayan // RamS_2,85.56 //

samprahṛṣṭā vinedus te narās tatra sahasraśaḥ /
bharatasyānuyātāraḥ svargo 'yam iti cābruvan // RamS_2,85.57 //

tato bhuktavatāṃ teṣāṃ tad annam amṛtopamam /
divyān udvīkṣya bhakṣyāṃs tān abhavad bhakṣaṇe matiḥ // RamS_2,85.58 //

preṣyāś ceṭyaś ca vadhvaś ca balasthāś cāpi sarvaśaḥ /
babhūvus te bhṛśaṃ tṛptāḥ sarve cāhatavāsasaḥ // RamS_2,85.59 //

kuñjarāś ca kharoṣṭraś ca go'śvāś ca mṛgapakṣiṇaḥ /
babhūvuḥ subhṛtās tatra nānyo hy anyam akalpayat // RamS_2,85.60 //

nāśuklavāsās tatrāsīt kṣudhito malino 'pi vā /
rajasā dhvastakeśo vā naraḥ kaścid adṛśyata // RamS_2,85.61 //

ājaiś cāpi ca vārāhair niṣṭhānavarasaṃcayaiḥ /
phalaniryūhasaṃsiddhaiḥ sūpair gandharasānvitaiḥ // RamS_2,85.62 //

puṣpadhvajavatīḥ pūrṇāḥ śuklasyānnasya cābhitaḥ /
dadṛśur vismitās tatra narā lauhīḥ sahasraśaḥ // RamS_2,85.63 //

babhūvur vanapārśveṣu kūpāḥ pāyasakardamāḥ /
tāś ca kāmadughā gāvo drumāś cāsan madhuścyutaḥ // RamS_2,85.64 //

vāpyo maireyapūrṇāś ca mṛṣṭamāṃsacayair vṛtāḥ /
prataptapiṭharaiś cāpi mārgamāyūrakaukkuṭaiḥ // RamS_2,85.65 //

pātrīṇāṃ ca sahasrāṇi śātakumbhamayāni ca /
sthālyaḥ kumbhyaḥ karambhyaś ca dadhipūrṇāḥ susaṃskṛtāḥ /
yauvanasthasya gaurasya kapitthasya sugandhinaḥ // RamS_2,85.66* //

hradāḥ pūrṇā rasālasya dadhnaḥ śvetasya cāpare /
babhūvuḥ pāyasasyānte śarkarāyāś ca saṃcayāḥ // RamS_2,85.67 //

kalkāṃś cūrṇakaṣāyāṃś ca snānāni vividhāni ca /
dadṛśur bhājanasthāni tīrtheṣu saritāṃ narāḥ // RamS_2,85.68 //

śuklān aṃśumataś cāpi dantadhāvanasaṃcayān /
śuklāṃś candanakalkāṃś ca samudgeṣv avatiṣṭhataḥ // RamS_2,85.69 //

darpaṇān parimṛṣṭāṃś ca vāsasāṃ cāpi saṃcayān /
pādukopānahāṃ caiva yugmān yatra sahasraśaḥ // RamS_2,85.70 //

āñjanīḥ kaṅkatān kūrcāṃś chattrāṇi ca dhanūṃṣi ca /
marmatrāṇāni citrāṇi śayanāny āsanāni ca // RamS_2,85.71 //

pratipānahradān pūrṇān kharoṣṭragajavājinām /
avagāhya sutīrthāṃś ca hradān sotpalapuṣkarān // RamS_2,85.72 //

nīlavaiḍūryavarṇāṃś ca mṛdūn yavasasaṃcayān /
nirvāpārthaṃ paśūnāṃ te dadṛśus tatra sarvaśaḥ // RamS_2,85.73 //

vyasmayanta manuṣyās te svapnakalpaṃ tad adbhutam /
dṛṣṭvātithyaṃ kṛtaṃ tādṛg bharatasya maharṣiṇā // RamS_2,85.74 //

ity evaṃ ramamāṇānāṃ devānām iva nandane /
bharadvājāśrame ramye sā rātrir vyatyavartata // RamS_2,85.75 //

pratijagmuś ca tā nadyo gandharvāś ca yathāgatam /
bharadvājam anujñāpya tāś ca sarvā varāṅganāḥ // RamS_2,85.76 //

tathaiva mattā madirotkaṭā narās tathaiva divyāgurucandanokṣitāḥ /
tathaiva divyā vividhāḥ sraguttamāḥ pṛthakprakīrṇā manujaiḥ pramarditāḥ // RamS_2,85.77 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 86
tatas tāṃ rajanīm uṣya bharataḥ saparicchadaḥ /
kṛtātithyo bharadvājaṃ kāmād abhijagāma ha // RamS_2,86.1 //

tam ṛṣiḥ puruṣavyāghraṃ prekṣya prāñjalim āgatam /
hutāgnihotro bharataṃ bharadvājo 'bhyabhāṣata // RamS_2,86.2 //

kaccid atra sukhā rātris tavāsmadviṣaye gatā /
samagras te janaḥ kaccid ātithye śaṃsa me 'nagha // RamS_2,86.3 //

tam uvācāñjaliṃ kṛtvā bharato 'bhipraṇamya ca /
āśramād abhiniṣkrāntam ṛṣim uttamatejasam // RamS_2,86.4 //

sukhoṣito 'smi bhagavan samagrabalavāhanaḥ /
tarpitaḥ sarvakāmaiś ca sāmātyo balavat tvayā // RamS_2,86.5 //

apetaklamasaṃtāpāḥ subhikṣāḥ supratiśrayāḥ /
api preṣyān upādāya sarve sma susukhoṣitāḥ // RamS_2,86.6 //

āmantraye 'haṃ bhagavan kāmaṃ tvām ṛṣisattama /
samīpaṃ prasthitaṃ bhrātur maitreṇekṣasva cakṣuṣā // RamS_2,86.7 //

āśramaṃ tasya dharmajña dhārmikasya mahātmanaḥ /
ācakṣva katamo mārgaḥ kiyān iti ca śaṃsa me // RamS_2,86.8 //

iti pṛṣṭas tu bharataṃ bhrātṛdarśanalālasam /
pratyuvāca mahātejā bharadvājo mahātapāḥ // RamS_2,86.9 //

bharatārdhatṛtīyeṣu yojaneṣv ajane vane /
citrakūṭo giris tatra ramyanirdarakānanaḥ // RamS_2,86.10 //

uttaraṃ pārśvam āsādya tasya mandākinī nadī /
puṣpitadrumasaṃchannā ramyapuṣpitakānanā // RamS_2,86.11 //

anantaraṃ tat saritaś citrakūṭaś ca parvataḥ /
tayoḥ parṇakuṭī tāta tatra tau vasato dhruvam // RamS_2,86.12 //

dakṣiṇenaiva mārgeṇa savyadakṣiṇam eva ca /
gajavājirathākīrṇāṃ vāhinīṃ vāhinīpate /
vāhayasva mahābhāga tato drakṣyasi rāghavam // RamS_2,86.13* //

prayāṇam iti ca śrutvā rājarājasya yoṣitaḥ /
hitvā yānāni yānārhā brāhmaṇaṃ paryavārayan // RamS_2,86.14 //

vepamānā kṛśā dīnā saha devyā sumitrayā /
kausalyā tatra jagrāha karābhyāṃ caraṇau muneḥ // RamS_2,86.15 //

asamṛddhena kāmena sarvalokasya garhitā /
kaikeyī tasya jagrāha caraṇau savyapatrapā // RamS_2,86.16 //

taṃ pradakṣiṇam āgamya bhagavantaṃ mahāmunim /
adūrād bharatasyaiva tasthau dīnamanās tadā // RamS_2,86.17 //

tataḥ papraccha bharataṃ bharadvājo dṛḍhavrataḥ /
viśeṣaṃ jñātum icchāmi mātḥṇāṃ tava rāghava // RamS_2,86.18 //

evam uktas tu bharato bharadvājena dhārmikaḥ /
uvāca prāñjalir bhūtvā vākyaṃ vacanakovidaḥ // RamS_2,86.19 //

yām imāṃ bhagavan dīnāṃ śokānaśanakarśitām /
pitur hi mahiṣīṃ devīṃ devatām iva paśyasi // RamS_2,86.20 //

eṣā taṃ puruṣavyāghraṃ siṃhavikrāntagāminam /
kausalyā suṣuve rāmaṃ dhātāram aditir yathā // RamS_2,86.21 //

asyā vāmabhujaṃ śliṣṭā yaiṣā tiṣṭhati durmanāḥ /
karṇikārasya śākheva śīrṇapuṣpā vanāntare // RamS_2,86.22 //

etasyās tau sutau devyāḥ kumārau devavarṇinau /
ubhau lakṣmaṇaśatrughnau vīrau satyaparākramau // RamS_2,86.23 //

yasyāḥ kṛte naravyāghrau jīvanāśam ito gatau /
rājā putravihīnaś ca svargaṃ daśaratho gataḥ // RamS_2,86.24 //

aiśvaryakāmāṃ kaikeyīm anāryām āryarūpiṇīm /
mamaitāṃ mātaraṃ viddhi nṛśaṃsāṃ pāpaniścayām /
yatomūlaṃ hi paśyāmi vyasanaṃ mahad ātmanaḥ // RamS_2,86.25* //

ity uktvā naraśārdūlo bāṣpagadgadayā girā /
sa niśaśvāsa tāmrākṣo nāgaḥ kruddha ivāsakṛt // RamS_2,86.26 //

bharadvājo maharṣis taṃ bruvantaṃ bharataṃ tadā /
pratyuvāca mahābuddhir idaṃ vacanam arthavat // RamS_2,86.27 //

na doṣeṇāvagantavyā kaikeyī bharata tvayā /
rāmapravrājanaṃ hy etat sukhodarkaṃ bhaviṣyati // RamS_2,86.28 //

abhivādya tu saṃsiddhaḥ kṛtvā cainaṃ pradakṣiṇam /
āmantrya bharataḥ sainyaṃ yujyatām ity acodayat // RamS_2,86.29 //

tato vājirathān yuktvā divyān hemapariṣkṛtān /
adhyārohat prayāṇārthī bahūn bahuvidho janaḥ // RamS_2,86.30 //

gajakanyāgajāś caiva hemakakṣyāḥ patākinaḥ /
jīmūtā iva gharmānte saghoṣāḥ sampratasthire // RamS_2,86.31 //

vividhāny api yānāni mahānti ca laghūni ca /
prayayuḥ sumahārhāṇi pādair eva padātayaḥ // RamS_2,86.32 //

atha yānapravekais tu kausalyāpramukhāḥ striyaḥ /
rāmadarśanakāṅkṣiṇyaḥ prayayur muditās tadā // RamS_2,86.33 //

sa cārkataruṇābhāsāṃ niyuktāṃ śibikāṃ śubhām /
āsthāya prayayau śrīmān bharataḥ saparicchadaḥ // RamS_2,86.34 //

sā prayātā mahāsenā gajavājirathākulā /
dakṣiṇāṃ diśam āvṛtya mahāmegha ivotthitaḥ /
vanāni tu vyatikramya juṣṭāni mṛgapakṣibhiḥ // RamS_2,86.35* //

sā samprahṛṣṭadvipavājiyodhā vitrāsayantī mṛgapakṣisaṃghān /
mahad vanaṃ tat pravigāhamānā rarāja senā bharatasya tatra // RamS_2,86.36 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 87
tayā mahatyā yāyinyā dhvajinyā vanavāsinaḥ /
arditā yūthapā mattāḥ sayūthāḥ sampradudruvuḥ // RamS_2,87.1 //

ṛkṣāḥ pṛṣatasaṃghāś ca ruravaś ca samantataḥ /
dṛśyante vanarājīṣu giriṣv api nadīṣu ca // RamS_2,87.2 //

sa sampratasthe dharmātmā prīto daśarathātmajaḥ /
vṛto mahatyā nādinyā senayā caturaṅgayā // RamS_2,87.3 //

sāgaraughanibhā senā bharatasya mahātmanaḥ /
mahīṃ saṃchādayāmāsa prāvṛṣi dyām ivāmbudaḥ // RamS_2,87.4 //

turaṃgaughair avatatā vāraṇaiś ca mahājavaiḥ /
anālakṣyā ciraṃ kālaṃ tasmin kāle babhūva bhūḥ // RamS_2,87.5 //

sa yātvā dūram adhvānaṃ supariśrāntavāhanaḥ /
uvāca bharataḥ śrīmān vasiṣṭhaṃ mantriṇāṃ varam // RamS_2,87.6 //

yādṛśaṃ lakṣyate rūpaṃ yathā caiva śrutaṃ mayā /
vyaktaṃ prāptāḥ sma taṃ deśaṃ bharadvājo yam abravīt // RamS_2,87.7 //

ayaṃ giriś citrakūṭas tathā mandākinī nadī /
etat prakāśate dūrān nīlameghanibhaṃ vanam // RamS_2,87.8 //

gireḥ sānūni ramyāṇi citrakūṭasya samprati /
vāraṇair avamṛdyante māmakaiḥ parvatopamaiḥ // RamS_2,87.9 //

muñcanti kusumāny ete nagāḥ parvatasānuṣu /
nīlā ivātapāpāye toyaṃ toyadharā ghanāḥ // RamS_2,87.10 //

kiṃnarācaritoddeśaṃ paśya śatrughna parvatam /
hayaiḥ samantād ākīrṇaṃ makarair iva sāgaram // RamS_2,87.11 //

ete mṛgagaṇā bhānti śīghravegāḥ pracoditāḥ /
vāyupraviddhāḥ śaradi megharājir ivāmbare // RamS_2,87.12 //

kurvanti kusumāpīḍāñ śiraḥsu surabhīn amī /
meghaprakāśaiḥ phalakair dākṣiṇātyā yathā narāḥ // RamS_2,87.13 //

niṣkūjam iva bhūtvedaṃ vanaṃ ghorapradarśanam /
ayodhyeva janākīrṇā samprati pratibhāti mā // RamS_2,87.14 //

khurair udīrito reṇur divaṃ pracchādya tiṣṭhati /
taṃ vahaty anilaḥ śīghraṃ kurvann iva mama priyam // RamS_2,87.15 //

syandanāṃs turagopetān sūtamukhyair adhiṣṭhitān /
etān saṃpatataḥ śīghraṃ paśya śatrughna kānane // RamS_2,87.16 //

etān vitrāsitān paśya barhiṇaḥ priyadarśanān /
etam āviśataḥ śailam adhivāsaṃ patatriṇām // RamS_2,87.17 //

atimātram ayaṃ deśo manojñaḥ pratibhāti mā /
tāpasānāṃ nivāso 'yaṃ vyaktaṃ svargapatho yathā // RamS_2,87.18 //

mṛgā mṛgībhiḥ sahitā bahavaḥ pṛṣatā vane /
manojñarūpā lakṣyante kusumair iva citritāḥ // RamS_2,87.19 //

sādhu sainyāḥ pratiṣṭhantāṃ vicinvantu ca kānanam /
yathā tau puruṣavyāghrau dṛśyete rāmalakṣmaṇau // RamS_2,87.20 //

bharatasya vacaḥ śrutvā puruṣāḥ śastrapāṇayaḥ /
viviśus tad vanaṃ śūrā dhūmaṃ ca dadṛśus tataḥ // RamS_2,87.21 //

te samālokya dhūmāgram ūcur bharatam āgatāḥ /
nāmanuṣye bhavaty agnir vyaktam atraiva rāghavau // RamS_2,87.22 //

atha nātra naravyāghrau rājaputrau paraṃtapau /
anye rāmopamāḥ santi vyaktam atra tapasvinaḥ // RamS_2,87.23 //

tac chrutvā bharatas teṣāṃ vacanaṃ sādhusaṃmatam /
sainyān uvāca sarvāṃs tān amitrabalamardanaḥ // RamS_2,87.24 //

yattā bhavantas tiṣṭhantu neto gantavyam agrataḥ /
aham eva gamiṣyāmi sumantro gurur eva ca // RamS_2,87.25 //

evam uktās tataḥ sarve tatra tasthuḥ samantataḥ /
bharato yatra dhūmāgraṃ tatra dṛṣṭiṃ samādadhāt // RamS_2,87.26 //

vyavasthitā yā bharatena sā camūr nirīkṣamāṇāpi ca dhūmam agrataḥ /
babhūva hṛṣṭā nacireṇa jānatī priyasya rāmasya samāgamaṃ tadā // RamS_2,87.27 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 88
dīrghakāloṣitas tasmin girau girivanapriyaḥ /
vaidehyāḥ priyamākāṅkṣan svaṃ ca cittaṃ vilobhayan // RamS_2,88.1 //

atha dāśarathiś citraṃ citrakūṭam adarśayat /
bhāryām amarasaṃkāśaḥ śacīm iva puraṃdaraḥ // RamS_2,88.2 //

na rājyād bhraṃśanaṃ bhadre na suhṛdbhir vinābhavaḥ /
mano me bādhate dṛṣṭvā ramaṇīyam imaṃ girim // RamS_2,88.3 //

paśyemam acalaṃ bhadre nānādvijagaṇāyutam /
śikharaiḥ kham ivodviddhair dhātumadbhir vibhūṣitam // RamS_2,88.4 //

kecid rajatasaṃkāśāḥ kecit kṣatajasaṃnibhāḥ /
pītamāñjiṣṭhavarṇāś ca kecin maṇivaraprabhāḥ // RamS_2,88.5 //

puṣpārkaketakābhāś ca kecij jyotīrasaprabhāḥ /
virājante 'calendrasya deśā dhātuvibhūṣitāḥ // RamS_2,88.6 //

nānāmṛgagaṇadvīpitarakṣvṛkṣagaṇair vṛtaḥ /
aduṣṭair bhāty ayaṃ śailo bahupakṣisamākulaḥ // RamS_2,88.7 //

āmrajambvasanair lodhraiḥ priyālaiḥ panasair dhavaiḥ /
aṅkolair bhavyatiniśair bilvatindukaveṇubhiḥ // RamS_2,88.8 //

kāśmaryariṣṭavaraṇair madhūkais tilakais tathā /
badaryāmalakair nīpair vetradhanvanabījakaiḥ // RamS_2,88.9 //

puṣpavadbhiḥ phalopetaiś chāyāvadbhir manoramaiḥ /
evamādibhir ākīrṇaḥ śriyaṃ puṣyaty ayaṃ giriḥ // RamS_2,88.10 //

śailaprastheṣu ramyeṣu paśyemān kāmaharṣaṇān /
kiṃnarān dvaṃdvaśo bhadre ramamāṇān manasvinaḥ // RamS_2,88.11 //

śākhāvasaktān khaḍgāṃś ca pravarāṇy ambarāṇi ca /
paśya vidyādharastrīṇāṃ krīḍoddeśān manoramān // RamS_2,88.12 //

jalaprapātair udbhedair nisyandaiś ca kvacit kvacit /
sravadbhir bhāty ayaṃ śailaḥ sravan mada iva dvipaḥ // RamS_2,88.13 //

guhāsamīraṇo gandhān nānāpuṣpabhavān vahan /
ghrāṇatarpaṇam abhyetya kaṃ naraṃ na praharṣayet // RamS_2,88.14 //

yadīha śarado 'nekās tvayā sārdham anindite /
lakṣmaṇena ca vatsyāmi na māṃ śokaḥ pradhakṣyati // RamS_2,88.15 //

bahupuṣpaphale ramye nānādvijagaṇāyute /
vicitraśikhare hy asmin ratavān asmi bhāmini // RamS_2,88.16 //

anena vanavāsena mayā prāptaṃ phaladvayam /
pituś cānṛṇatā dharme bharatasya priyaṃ tathā // RamS_2,88.17 //

vaidehi ramase kaccic citrakūṭe mayā saha /
paśyantī vividhān bhāvān manovākkāyasaṃyatān // RamS_2,88.18 //

idam evāmṛtaṃ prāhū rājñāṃ rājarṣayaḥ pare /
vanavāsaṃ bhavārthāya pretya me prapitāmahāḥ // RamS_2,88.19 //

śilāḥ śailasya śobhante viśālāḥ śataśo 'bhitaḥ /
bahulā bahulair varṇair nīlapītasitāruṇaiḥ // RamS_2,88.20 //

niśi bhānty acalendrasya hutāśanaśikhā iva /
oṣadhyaḥ svaprabhā lakṣmyā bhrājamānāḥ sahasraśaḥ // RamS_2,88.21 //

kecit kṣayanibhā deśāḥ kecid udyānasaṃnibhāḥ /
kecid ekaśilā bhānti parvatasyāsya bhāmini // RamS_2,88.22 //

bhittveva vasudhāṃ bhāti citrakūṭaḥ samutthitaḥ /
citrakūṭasya kūṭo 'sau dṛśyate sarvataḥ śivaḥ // RamS_2,88.23 //

kuṣṭhapuṃnāgatagarabhūrjapatrottarachadān /
kāmināṃ svāstarān paśya kuśeśayadalāyutān // RamS_2,88.24 //

mṛditāś cāpaviddhāś ca dṛśyante kamalasrajaḥ /
kāmibhir vanite paśya phalāni vividhāni ca // RamS_2,88.25 //

vasvaukasārāṃ nalinīm atyetīvottarān kurūn /
parvataś citrakūṭo 'sau bahumūlaphalodakaḥ // RamS_2,88.26 //

imaṃ tu kālaṃ vanite vijahrivāṃs tvayā ca sīte saha lakṣmaṇena ca /
ratiṃ prapatsye kuladharmavardhinīṃ satāṃ pathi svair niyamaiḥ paraiḥ sthitaḥ // RamS_2,88.27 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 89
atha śailād viniṣkramya maithilīṃ kosaleśvaraḥ /
adarśayac chubhajalāṃ ramyāṃ mandākinīṃ nadīm // RamS_2,89.1 //

abravīc ca varārohāṃ cārucandranibhānanām /
videharājasya sutāṃ rāmo rājīvalocanaḥ // RamS_2,89.2 //

vicitrapulināṃ ramyāṃ haṃsasārasasevitām /
kusumair upasaṃpannāṃ paśya mandākinīṃ nadīm // RamS_2,89.3 //

nānāvidhais tīraruhair vṛtāṃ puṣpaphaladrumaiḥ /
rājantīṃ rājarājasya nalinīm iva sarvataḥ // RamS_2,89.4 //

mṛgayūthanipītāni kaluṣāmbhāṃsi sāmpratam /
tīrthāni ramaṇīyāni ratiṃ saṃjanayanti me // RamS_2,89.5 //

jaṭājinadharāḥ kāle valkalottaravāsasaḥ /
ṛṣayas tv avagāhante nadīṃ mandākinīṃ priye // RamS_2,89.6 //

ādityam upatiṣṭhante niyamād ūrdhvabāhavaḥ /
ete 'pare viśālākṣi munayaḥ saṃśitavratāḥ // RamS_2,89.7 //

mārutoddhūtaśikharaiḥ pranṛtta iva parvataḥ /
pādapaiḥ pattrapuṣpāṇi sṛjadbhir abhito nadīm // RamS_2,89.8 //

kaccin maṇinikāśodāṃ kaccit pulinaśālinīm /
kaccit siddhajanākīrṇāṃ paśya mandākinīṃ nadīm // RamS_2,89.9 //

nirdhūtān vāyunā paśya vitatān puṣpasaṃcayān /
poplūyamānān aparān paśya tvaṃ jalamadhyagān // RamS_2,89.10 //

tāṃś cātivalguvacaso rathāṅgāhvayanā dvijāḥ /
adhirohanti kalyāṇi niṣkūjantaḥ śubhā giraḥ // RamS_2,89.11 //

darśanaṃ citrakūṭasya mandākinyāś ca śobhane /
adhikaṃ puravāsāc ca manye ca tava darśanāt // RamS_2,89.12 //

vidhūtakaluṣaiḥ siddhais tapodamaśamānvitaiḥ /
nityavikṣobhitajalāṃ vigāhasva mayā saha // RamS_2,89.13 //

sakhīvac ca vigāhasva sīte mandākinīm imām /
kamalāny avamajjantī puṣkarāṇi ca bhāmini // RamS_2,89.14 //

tvaṃ paurajanavad vyālān ayodhyām iva parvatam /
manyasva vanite nityaṃ sarayūvad imāṃ nadīm // RamS_2,89.15 //

lakṣmaṇaś caiva dharmātmā mannideśe vyavasthitaḥ /
tvaṃ cānukūlā vaidehi prītiṃ janayatho mama // RamS_2,89.16 //

upaspṛśaṃs triṣavaṇaṃ madhumūlaphalāśanaḥ /
nāyodhyāyai na rājyāya spṛhaye 'dya tvayā saha // RamS_2,89.17 //

imāṃ hi ramyāṃ gajayūthalolitāṃ nipītatoyāṃ gajasiṃhavānaraiḥ /
supuṣpitaiḥ puṣpadharair alaṃkṛtāṃ na so 'sti yaḥ syān na gatakramaḥ sukhī // RamS_2,89.18 //

itīva rāmo bahusaṃgataṃ vacaḥ priyāsahāyaḥ saritaṃ prati bruvan /
cacāra ramyaṃ nayanāñjanaprabhaṃ sa citrakūṭaṃ raghuvaṃśavardhanaḥ // RamS_2,89.19 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 90
tathā tatrāsatas tasya bharatasyopayāyinaḥ /
sainyareṇuś ca śabdaś ca prādurāstāṃ nabhaḥspṛśau // RamS_2,90.1 //

etasminn antare trastāḥ śabdena mahatā tataḥ /
arditā yūthapā mattāḥ sayūthā dudruvur diśaḥ // RamS_2,90.2 //

sa taṃ sainyasamudbhūtaṃ śabdaṃ śuśrava rāghavaḥ /
tāṃś ca vipradrutān sarvān yūthapān anvavaikṣata // RamS_2,90.3 //

tāṃś ca vidravato dṛṣṭvā taṃ ca śrutvā sa niḥsvanam /
uvāca rāmaḥ saumitriṃ lakṣmaṇaṃ dīptatejasam // RamS_2,90.4 //

hanta lakṣmaṇa paśyeha sumitrā suprajās tvayā /
bhīmastanitagambhīras tumulaḥ śrūyate svanaḥ // RamS_2,90.5 //

rājā vā rājamātro vā mṛgayām aṭate vane /
anyad vā śvāpadaṃ kiṃcit saumitre jñātum arhasi /
sarvam etad yathātattvam acirāj jñātum arhasi // RamS_2,90.6* //

sa lakṣmaṇaḥ saṃtvaritaḥ sālam āruhya puṣpitam /
prekṣamāṇo diśaḥ sarvāḥ pūrvāṃ diśam avaikṣata // RamS_2,90.7 //

udaṅmukhaḥ prekṣamāṇo dadarśa mahatīṃ camūm /
rathāśvagajasambādhāṃ yattair yuktāṃ padātibhiḥ // RamS_2,90.8 //

tām aśvagajasampūrṇāṃ rathadhvajavibhūṣitām /
śaśaṃsa senāṃ rāmāya vacanaṃ cedam abravīt // RamS_2,90.9 //

agniṃ saṃśamayatv āryaḥ sītā ca bhajatāṃ guhām /
sajyaṃ kuruṣva cāpaṃ ca śarāṃś ca kavacaṃ tathā // RamS_2,90.10 //

taṃ rāmaḥ puruṣavyāghro lakṣmaṇaṃ pratyuvāca ha /
aṅgāvekṣasva saumitre kasyaitāṃ manyase camūm // RamS_2,90.11 //

evam uktas tu rāmeṇa lakṣmaṇo vākyam abravīt /
didhakṣann iva tāṃ senāṃ ruṣitaḥ pāvako yathā // RamS_2,90.12 //

sampannaṃ rājyam icchaṃs tu vyaktaṃ prāpyābhiṣecanam /
āvāṃ hantuṃ samabhyeti kaikeyyā bharataḥ sutaḥ // RamS_2,90.13 //

eṣa vai sumahāñ śrīmān viṭapī saṃprakāśate /
virājaty udgataskandhaḥ kovidāradhvajo rathe // RamS_2,90.14 //

bhajanty ete yathākāmam aśvān āruhya śīghragān /
ete bhrājanti saṃhṛṣṭā gajān āruhya sādinaḥ // RamS_2,90.15 //

gṛhītadhanuṣau cāvāṃ giriṃ vīra śrayāvahe /
api nau vaśam āgacchet kovidāradhvajo raṇe // RamS_2,90.16 //

api drakṣyāmi bharataṃ yatkṛte vyasanaṃ mahat /
tvayā rāghava samprāptaṃ sītayā ca mayā tathā // RamS_2,90.17 //

yannimittaṃ bhavān rājyāc cyuto rāghava śāśvatāt /
samprāpto 'yam arir vīra bharato vadhya eva me // RamS_2,90.18 //

bharatasya vadhe doṣaṃ nāhaṃ paśyāmi rāghava /
pūrvāpakāriṇāṃ tyāge na hy adharmo vidhīyate /
etasmin nihate kṛtsnām anuśādhi vasuṃdharām // RamS_2,90.19* //

adya putraṃ hataṃ saṃkhye kaikeyī rājyakāmukā /
mayā paśyet suduḥkhārtā hastibhagnam iva drumam // RamS_2,90.20 //

kaikeyīṃ ca vadhiṣyāmi sānubandhāṃ sabāndhavām /
kaluṣeṇādya mahatā medinī parimucyatām // RamS_2,90.21 //

adyemaṃ saṃyataṃ krodham asatkāraṃ ca mānada /
mokṣyāmi śatrusainyeṣu kakṣeṣv iva hutāśanam // RamS_2,90.22 //

adyaitac citrakūṭasya kānanaṃ niśitaiḥ śaraiḥ /
bhindañ śatruśarīrāṇi kariṣye śoṇitokṣitam // RamS_2,90.23 //

śarair nirbhinnahṛdayān kuñjarāṃs turagāṃs tathā /
śvāpadāḥ parikarṣantu narāṃś ca nihatān mayā // RamS_2,90.24 //

śarāṇāṃ dhanuṣaś cāham anṛṇo 'smi mahāvane /
sasainyaṃ bharataṃ hatvā bhaviṣyāmi na saṃśayaḥ // RamS_2,90.25 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 91
susaṃrabdhaṃ tu saumitriṃ lakṣmaṇaṃ krodhamūrchitam /
rāmas tu parisāntvyātha vacanaṃ cedam abravīt // RamS_2,91.1 //

kim atra dhanuṣā kāryam asinā vā sacarmaṇā /
maheṣvāse mahāprājñe bharate svayam āgate // RamS_2,91.2 //

prāptakālaṃ yad eṣo 'smān bharato draṣṭum icchati /
asmāsu manasāpy eṣa nāhitaṃ kiṃcid ācaret // RamS_2,91.3 //

vipriyaṃ kṛtapūrvaṃ te bharatena kadā na kim /
īdṛśaṃ vā bhayaṃ te 'dya bharataṃ yo 'tra śaṅkase // RamS_2,91.4 //

na hi te niṣṭhuraṃ vācyo bharato nāpriyaṃ vacaḥ /
ahaṃ hy apriyam uktaḥ syāṃ bharatasyāpriye kṛte // RamS_2,91.5 //

kathaṃ nu putrāḥ pitaraṃ hanyuḥ kasyāṃcid āpadi /
bhrātā vā bhrātaraṃ hanyāt saumitre prāṇam ātmanaḥ // RamS_2,91.6 //

yadi rājyasya hetos tvam imāṃ vācaṃ prabhāṣase /
vakṣyāmi bharataṃ dṛṣṭvā rājyam asmai pradīyatām // RamS_2,91.7 //

ucyamāno hi bharato mayā lakṣmaṇa tattvataḥ /
rājyam asmai prayaccheti bāḍham ity eva vakṣyati // RamS_2,91.8 //

tathokto dharmaśīlena bhrātrā tasya hite rataḥ /
lakṣmaṇaḥ praviveśeva svāni gātrāṇi lajjayā // RamS_2,91.9 //

vrīḍitaṃ lakṣmaṇaṃ dṛṣṭvā rāghavaḥ pratyuvāca ha /
eṣa manye mahābāhur ihāsmān draṣṭum āgataḥ // RamS_2,91.10 //

vanavāsam anudhyāya gṛhāya pratineṣyati /
imāṃ vāpy eṣa vaidehīm atyantasukhasevinīm // RamS_2,91.11 //

etau tau saṃprakāśete gotravantau manoramau /
vāyuvegasamau vīra javanau turagottamau // RamS_2,91.12 //

sa eṣa sumahākāyaḥ kampate vāhinīmukhe /
nāgaḥ śatruṃjayo nāma vṛddhas tātasya dhīmataḥ // RamS_2,91.13 //

avatīrya tu sālāgrāt tasmāt sa samitiṃjayaḥ /
lakṣmaṇaḥ prāñjalir bhūtvā tasthau rāmasya pārśvataḥ // RamS_2,91.14 //

bharatenātha saṃdiṣṭā sammardo na bhaved iti /
samantāt tasya śailasya senāvāsam akalpayat // RamS_2,91.15 //

adhyardham ikṣvākucamūr yojanaṃ parvatasya sā /
pārśve nyaviśad āvṛtya gajavājirathākulā // RamS_2,91.16 //

sā citrakūṭe bharatena senā dharmaṃ puraskṛtya vidhūya darpam /
prasādanārthaṃ raghunandanasya virocate nītimatā praṇītā // RamS_2,91.17 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 92
niveśya senāṃ tu vibhuḥ padbhyāṃ pādavatāṃ varaḥ /
abhigantuṃ sa kākutstham iyeṣa guruvartakam // RamS_2,92.1 //

niviṣṭamātre sainye tu yathoddeśaṃ vinītavat /
bharato bhrātaraṃ vākyaṃ śatrughnam idam abravīt // RamS_2,92.2 //

kṣipraṃ vanam idaṃ saumya narasaṃghaiḥ samantataḥ /
lubdhaiś ca sahitair ebhis tvam anveṣitum arhasi // RamS_2,92.3 //

yāvan na rāmaṃ drakṣyāmi lakṣmaṇaṃ vā mahābalam /
vaidehīṃ vā mahābhāgāṃ na me śāntir bhaviṣyati // RamS_2,92.4 //

yāvan na candrasaṃkāśaṃ drakṣyāmi śubham ānanam /
bhrātuḥ padmapalāśākṣaṃ na me śāntir bhaviṣyati // RamS_2,92.5 //

yāvan na caraṇau bhrātuḥ pārthivavyañjanānvitau /
śirasā dhārayiṣyāmi na me śāntir bhaviṣyati // RamS_2,92.6 //

yāvan na rājye rājyārhaḥ pitṛpaitāmahe sthitaḥ /
abhiṣekajalaklinno na me śāntir bhaviṣyati // RamS_2,92.7 //

kṛtakṛtyā mahābhāgā vaidehī janakātmajā /
bhartāraṃ sāgarāntāyāḥ pṛthivyā yānugacchati // RamS_2,92.8 //

subhagaś citrakūṭo 'sau girirājopamo giriḥ /
yasmin vasati kākutsthaḥ kubera iva nandane // RamS_2,92.9 //

kṛtakāryam idaṃ durgaṃ vanaṃ vyālaniṣevitam /
yad adhyāste mahātejā rāmaḥ śastrabhṛtāṃ varaḥ // RamS_2,92.10 //

evam uktvā mahātejā bharataḥ puruṣarṣabhaḥ /
padbhyām eva mahātejāḥ praviveśa mahad vanam // RamS_2,92.11 //

sa tāni drumajālāni jātāni girisānuṣu /
puṣpitāgrāṇi madhyena jagāma vadatāṃ varaḥ // RamS_2,92.12 //

sa gireś citrakūṭasya sālam āsādya puṣpitam /
rāmāśramagatasyāgner dadarśa dhvajam ucchritam // RamS_2,92.13 //

taṃ dṛṣṭvā bharataḥ śrīmān mumoda sahabāndhavaḥ /
atra rāma iti jñātvā gataḥ pāram ivāmbhasaḥ // RamS_2,92.14 //

sa citrakūṭe tu girau niśāmya rāmāśramaṃ puṇyajanopapannam /
guhena sārdhaṃ tvarito jagāma punar niveśyaiva camūṃ mahātmā // RamS_2,92.15 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 93
niviṣṭāyāṃ tu senāyām utsuko bharatas tadā /
jagāma bhrātaraṃ draṣṭuṃ śatrughnam anudarśayan // RamS_2,93.1 //

ṛṣiṃ vasiṣṭhaṃ saṃdiśya mātḥn me śīghram ānaya /
iti tvaritam agre sa jagāma guruvatsalaḥ // RamS_2,93.2 //

sumantras tv api śatrughnam adūrād anvapadyata /
rāmadarśanajas tarṣo bharatasyeva tasya ca // RamS_2,93.3 //

gacchann evātha bharatas tāpasālayasaṃsthitām /
bhrātuḥ parṇakuṭīṃ śrīmān uṭajaṃ ca dadarśa ha // RamS_2,93.4 //

śālāyās tv agratas tasyā dadarśa bharatas tadā /
kāṣṭhāni cāvabhagnāni puṣpāṇy avacitāni ca // RamS_2,93.5 //

dadarśa ca vane tasmin mahataḥ saṃcayān kṛtān /
mṛgāṇāṃ mahiṣāṇāṃ ca karīṣaiḥ śītakāraṇāt // RamS_2,93.6 //

gacchan eva mahābāhur dyutimān bharatas tadā /
śatrughnaṃ cābravīd dhṛṣṭas tān amātyāṃś ca sarvaśaḥ // RamS_2,93.7 //

manye prāptāḥ sma taṃ deśaṃ bharadvājo yam abravīt /
nātidūre hi manye 'haṃ nadīṃ mandākinīm itaḥ // RamS_2,93.8 //

uccair baddhāni cīrāṇi lakṣmaṇena bhaved ayam /
abhijñānakṛtaḥ panthā vikāle gantum icchatā // RamS_2,93.9 //

idaṃ codāttadantānāṃ kuñjarāṇāṃ tarasvinām /
śailapārśve parikrāntam anyonyam abhigarjatām // RamS_2,93.10 //

yam evādhātum icchanti tāpasāḥ satataṃ vane /
tasyāsau dṛśyate dhūmaḥ saṃkulaḥ kṛṣṇavartmanaḥ // RamS_2,93.11 //

atrāhaṃ puruṣavyāghraṃ gurusatkārakāriṇam /
āryaṃ drakṣyāmi saṃhṛṣṭo maharṣim iva rāghavam // RamS_2,93.12 //

atha gatvā muhūrtaṃ tu citrakūṭaṃ sa rāghavaḥ /
mandākinīm anuprāptas taṃ janaṃ cedam abravīt // RamS_2,93.13 //

jagatyāṃ puruṣavyāghra āste vīrāsane rataḥ /
janendro nirjanaṃ prāpya dhin me janma sajīvitam // RamS_2,93.14 //

matkṛte vyasanaṃ prāpto lokanātho mahādyutiḥ /
sarvān kāmān parityajya vane vasati rāghavaḥ // RamS_2,93.15 //

iti lokasamākruṣṭaḥ pādeṣv adya prasādayan /
rāmasya nipatiṣyāmi sītāyāś ca punaḥ punaḥ // RamS_2,93.16 //

evaṃ sa vilapaṃs tasmin vane daśarathātmajaḥ /
dadarśa mahatīṃ puṇyāṃ parṇaśālāṃ manoramām // RamS_2,93.17 //

sālatālāśvakarṇānāṃ parṇair bahubhir āvṛtām /
viśālāṃ mṛdubhis tīrṇāṃ kuśair vedim ivādhvare // RamS_2,93.18 //

śakrāyudhanikāśaiś ca kārmukair bhārasādhanaiḥ /
rukmapṛṣṭhair mahāsāraiḥ śobhitāṃ śatrubādhakaiḥ // RamS_2,93.19 //

arkaraśmipratīkāśair ghorais tūṇīgataiḥ śaraiḥ /
śobhitāṃ dīptavadanaiḥ sarpair bhogavatīm iva // RamS_2,93.20 //

mahārajatavāsobhyām asibhyāṃ ca virājitām /
rukmabinduvicitrābhyāṃ carmabhyāṃ cāpi śobhitām // RamS_2,93.21 //

godhāṅgulitrair āsaktaiś citraiḥ kāñcanabhūṣitaiḥ /
arisaṃghair anādhṛṣyāṃ mṛgaiḥ siṃhaguhām iva // RamS_2,93.22 //

prāgudaksravaṇāṃ vediṃ viśālāṃ dīptapāvakām /
dadarśa bharatas tatra puṇyāṃ rāmaniveśane // RamS_2,93.23 //

nirīkṣya sa muhūrtaṃ tu dadarśa bharato gurum /
uṭaje rāmam āsīnaṃ jaṭāmaṇḍaladhāriṇam // RamS_2,93.24 //

taṃ tu kṛṣṇājinadharaṃ cīravalkalavāsasam /
dadarśa rāmam āsīnam abhitaḥ pāvakopamam // RamS_2,93.25 //

siṃhaskandhaṃ mahābāhuṃ puṇḍarīkanibhekṣaṇam /
pṛthivyāḥ sagarāntāyā bhartāraṃ dharmacāriṇam // RamS_2,93.26 //

upaviṣṭaṃ mahābāhuṃ brahmāṇam iva śāśvatam /
sthaṇḍile darbhasaṃstīrṇe sītayā lakṣmaṇena ca // RamS_2,93.27 //

taṃ dṛṣṭvā bharataḥ śrīmān duḥkhamohapariplutaḥ /
abhyadhāvata dharmātmā bharataḥ kaikayīsutaḥ // RamS_2,93.28 //

dṛṣṭvā ca vilalāpārto bāṣpasaṃdigdhayā girā /
aśaknuvan dhārayituṃ dhairyād vacanam abravīt // RamS_2,93.29 //

yaḥ saṃsadi prakṛtibhir bhaved yukta upāsitum /
vanyair mṛgair upāsīnaḥ so 'yam āste mamāgrajaḥ // RamS_2,93.30 //

vāsobhir bahusāhasrair yo mahātmā purocitaḥ /
mṛgājine so 'yam iha pravaste dharmam ācaran // RamS_2,93.31 //

adhārayad yo vividhāś citrāḥ sumanasas tadā /
so 'yaṃ jaṭābhāram imaṃ sahate rāghavaḥ katham // RamS_2,93.32 //

yasya yajñair yathādiṣṭair yukto dharmasya saṃcayaḥ /
śarīrakleśasambhūtaṃ sa dharmaṃ parimārgate // RamS_2,93.33 //

candanena mahārheṇa yasyāṅgam upasevitam /
malena tasyāṅgam idaṃ katham āryasya sevyate // RamS_2,93.34 //

mannimittam idaṃ duḥkhaṃ prāpto rāmaḥ sukhocitaḥ /
dhig jīvitaṃ nṛśaṃsasya mama lokavigarhitam // RamS_2,93.35 //

ity evaṃ vilapan dīnaḥ prasvinnamukhapaṅkajaḥ /
pādāv aprāpya rāmasya papāta bharato rudan // RamS_2,93.36 //

duḥkhābhitapto bharato rājaputro mahābalaḥ /
uktvāryeti sakṛd dīnaṃ punar novāca kiṃcana // RamS_2,93.37 //

bāṣpāpihitakaṇṭhaś ca prekṣya rāmaṃ yaśasvinam /
āryety evābhisaṃkruśya vyāhartuṃ nāśakat tataḥ // RamS_2,93.38 //

śatrughnaś cāpi rāmasya vavande caraṇau rudan /
tāv ubhau sa samāliṅgya rāmo 'py aśrūṇy avartayat // RamS_2,93.39 //

tataḥ sumantreṇa guhena caiva samīyatū rājasutāv araṇye /
divākaraś caiva niśākaraś ca yathāmbare śukrabṛhaspatibhyām // RamS_2,93.40 //

tān pārthivān vāraṇayūthapābhān samāgatāṃs tatra mahaty araṇye /
vanaukasas te 'pi samīkṣya sarve 'py aśrūṇy amuñcan pravihāya harṣam // RamS_2,93.41 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 94
āghrāya rāmas taṃ mūrdhni pariṣvajya ca rāghavaḥ /
aṅke bharatam āropya paryapṛcchat samāhitaḥ // RamS_2,94.1 //

kva nu te 'bhūt pitā tāta yad araṇyaṃ tvam āgataḥ /
na hi tvaṃ jīvatas tasya vanam āgantum arhasi // RamS_2,94.2 //

cirasya bata paśyāmi dūrād bharatam āgatam /
duṣpratīkam araṇye 'smin kiṃ tāta vanam āgataḥ // RamS_2,94.3 //

kaccid daśaratho rājā kuśalī satyasaṃgaraḥ /
rājasūyāśvamedhānām āhartā dharmaniścayaḥ // RamS_2,94.4 //

sa kaccid brāhmaṇo vidvān dharmanityo mahādyutiḥ /
ikṣvākūṇām upādhyāyo yathāvat tāta pūjyate // RamS_2,94.5 //

tāta kaccic ca kausalyā sumitrā ca prajāvatī /
sukhinī kaccid āryā ca devī nandati kaikayī // RamS_2,94.6 //

kaccid vinayasampannaḥ kulaputro bahuśrutaḥ /
anasūyur anudraṣṭā satkṛtas te purohitaḥ // RamS_2,94.7 //

kaccid agniṣu te yukto vidhijño matimān ṛjuḥ /
hutaṃ ca hoṣyamāṇaṃ ca kāle vedayate sadā // RamS_2,94.8 //

iṣvastravarasampannam arthaśāstraviśāradam /
sudhanvānam upādhyāyaṃ kaccit tvaṃ tāta manyase // RamS_2,94.9 //

kaccid ātmasamāḥ śūrāḥ śrutavanto jitendriyāḥ /
kulīnāś ceṅgitajñāś ca kṛtās te tāta mantriṇaḥ // RamS_2,94.10 //

mantro vijayamūlaṃ hi rājñāṃ bhavati rāghava /
susaṃvṛto mantradharair amātyaiḥ śāstrakovidaiḥ // RamS_2,94.11 //

kaccin nidrāvaśaṃ naiṣi kaccit kāle vibudhyase /
kaccic cāpararātriṣu cintayasy arthanaipuṇam // RamS_2,94.12 //

kaccin mantrayase naikaḥ kaccin na bahubhiḥ saha /
kaccit te mantrito mantro rāṣṭraṃ na paridhāvati // RamS_2,94.13 //

kaccid arthaṃ viniścitya laghumūlaṃ mahodayam /
kṣipram ārabhase kartuṃ na dīrghayasi rāghava // RamS_2,94.14 //

kaccit tu sukṛtāny eva kṛtarūpāṇi vā punaḥ /
vidus te sarvakāryāṇi na kartavyāni pārthivāḥ // RamS_2,94.15 //

kaccin na tarkair yuktvā vā ye cāpy aparikīrtitāḥ /
tvayā vā tava vāmātyair budhyate tāta mantritam // RamS_2,94.16 //

kaccit sahasrān mūrkhāṇām ekam icchasi paṇḍitam /
paṇḍito hy arthakṛcchreṣu kuryān niḥśreyasaṃ mahat // RamS_2,94.17 //

sahasrāṇy api mūrkhāṇāṃ yady upāste mahīpatiḥ /
atha vāpy ayutāny eva nāsti teṣu sahāyatā // RamS_2,94.18 //

eko 'py amātyo medhāvī śūro dakṣo vicakṣaṇaḥ /
rājānaṃ rājamātraṃ vā prāpayen mahatīṃ śriyam // RamS_2,94.19 //

kaccin mukhyā mahatsv eva madhyameṣu ca madhyamāḥ /
jaghanyāś ca jaghanyeṣu bhṛtyāḥ karmasu yojitāḥ // RamS_2,94.20 //

amātyān upadhātītān pitṛpaitāmahāñ śucīn /
śreṣṭhāñ śreṣṭheṣu kaccit tvaṃ niyojayasi karmasu // RamS_2,94.21 //

kaccit tvāṃ nāvajānanti yājakāḥ patitaṃ yathā /
ugrapratigrahītāraṃ kāmayānam iva striyaḥ // RamS_2,94.22 //

upāyakuśalaṃ vaidyaṃ bhṛtyasaṃdūṣaṇe ratam /
śūram aiśvaryakāmaṃ ca yo na hanti sa vadhyate // RamS_2,94.23 //

kaccid dhṛṣṭaś ca śūraś ca dhṛtimān matimāñ śuciḥ /
kulīnaś cānuraktaś ca dakṣaḥ senāpatiḥ kṛtaḥ // RamS_2,94.24 //

balavantaś ca kaccit te mukhyā yuddhaviśāradāḥ /
dṛṣṭāpadānā vikrāntās tvayā satkṛtya mānitāḥ // RamS_2,94.25 //

kaccid balasya bhaktaṃ ca vetanaṃ ca yathocitam /
samprāptakālaṃ dātavyaṃ dadāsi na vilambase // RamS_2,94.26 //

kālātikramaṇe hy eva bhaktavetanayor bhṛtāḥ /
bhartuḥ kupyanti duṣyanti so 'narthaḥ sumahān smṛtaḥ // RamS_2,94.27 //

kaccit sarve 'nuraktās tvāṃ kulaputrāḥ pradhānataḥ /
kaccit prāṇāṃs tavārtheṣu saṃtyajanti samāhitāḥ // RamS_2,94.28 //

kaccij jānapado vidvān dakṣiṇaḥ pratibhānavān /
yathoktavādī dūtas te kṛto bharata paṇḍitaḥ // RamS_2,94.29 //

kaccid aṣṭādaśāny eṣu svapakṣe daśa pañca ca /
tribhis tribhir avijñātair vetsi tīrthāni cārakaiḥ // RamS_2,94.30 //

kaccid vyapāstān ahitān pratiyātāṃś ca sarvadā /
durbalān anavajñāya vartase ripusūdana // RamS_2,94.31 //

kaccin na lokāyatikān brāhmaṇāṃs tāta sevase /
anarthakuśalā hy ete bālāḥ paṇḍitamāninaḥ // RamS_2,94.32 //

dharmaśāstreṣu mukhyeṣu vidyamāneṣu durbudhāḥ /
buddhimān vīkṣikīṃ prāpya nirarthaṃ pravadanti te // RamS_2,94.33 //

vīrair adhyuṣitāṃ pūrvam asmākaṃ tāta pūrvakaiḥ /
satyanāmāṃ dṛḍhadvārāṃ hastyaśvarathasaṃkulām // RamS_2,94.34 //

brāhmaṇaiḥ kṣatriyair vaiśyaiḥ svakarmanirataiḥ sadā /
jitendriyair mahotsāhair vṛtām āryaiḥ sahasraśaḥ // RamS_2,94.35 //

prāsādair vividhākārair vṛtāṃ vaidyajanākulām /
kaccit samuditāṃ sphītām ayodhyāṃ parirakṣasi // RamS_2,94.36 //

kaccic caityaśatair juṣṭaḥ suniviṣṭajanākulaḥ /
devasthānaiḥ prapābhiś ca taḍāgaiś copaśobhitaḥ // RamS_2,94.37 //

prahṛṣṭanaranārīkaḥ samājotsavaśobhitaḥ /
sukṛṣṭasīmā paśumān hiṃsābhir parivarjitaḥ // RamS_2,94.38 //

adevamātṛko ramyaḥ śvāpadaiḥ parivarjitaḥ /
kaccij janapadaḥ sphītaḥ sukhaṃ vasati rāghava // RamS_2,94.39 //

kaccit te dayitāḥ sarve kṛṣigorakṣajīvinaḥ /
vārttāyāṃ saṃśritas tāta loko hi sukham edhate // RamS_2,94.40 //

teṣāṃ guptiparīhāraiḥ kaccit te bharaṇaṃ kṛtam /
rakṣyā hi rājñā dharmeṇa sarve viṣayavāsinaḥ // RamS_2,94.41 //

kaccit striyaḥ sāntvayasi kaccit tāś ca surakṣitāḥ /
kaccin na śraddadhāsyāsāṃ kaccid guhyaṃ na bhāṣase // RamS_2,94.42 //

kaccin nāgavanaṃ guptaṃ kuñjarāṇāṃ ca tṛpyasi /
kaccid darśayase nityaṃ manuṣyāṇāṃ vibhūṣitam /
utthāyotthāya pūrvāhṇe rājaputro mahāpathe // RamS_2,94.43* //

kaccit sarvāṇi durgāṇi dhanadhānyāyudhodakaiḥ /
yantraiś ca paripūrṇāni tathā śilpidhanurdharaiḥ // RamS_2,94.44 //

āyas te vipulaḥ kaccit kaccid alpataro vyayaḥ /
apātreṣu na te kaccit kośo gacchati rāghava // RamS_2,94.45 //

devatārthe ca pitrarthe brāhmaṇābhyāgateṣu ca /
yodheṣu mitravargeṣu kaccid gacchati te vyayaḥ // RamS_2,94.46 //

kaccid āryo viśuddhātmākṣāritaś corakarmaṇā /
apṛṣṭaḥ śāstrakuśalair na lobhād badhyate śuciḥ // RamS_2,94.47 //

gṛhītaś caiva pṛṣṭaś ca kāle dṛṣṭaḥ sakāraṇaḥ /
kaccin na mucyate coro dhanalobhān nararṣabha // RamS_2,94.48 //

vyasane kaccid āḍhyasya durgatasya ca rāghava /
arthaṃ virāgāḥ paśyanti tavāmātyā bahuśrutāḥ // RamS_2,94.49 //

yāni mithyābhiśastānāṃ patanty asrāṇi rāghava /
tāni putrapaśūn ghnanti prītyartham anuśāsataḥ // RamS_2,94.50 //

kaccid vṛddhāṃś ca bālāṃś ca vaidyamukhyāṃś ca rāghava /
dānena manasā vācā tribhir etair bubhūṣase // RamS_2,94.51 //

kaccid gurūṃś ca vṛddhāṃś ca tāpasān devatātithīn /
caityāṃś ca sarvān siddhārthān brāhmaṇāṃś ca namasyasi // RamS_2,94.52 //

kaccid arthena vā dharmaṃ dharmaṃ dharmeṇa vā punaḥ /
ubhau vā prītilobhena kāmena na vibādhase // RamS_2,94.53 //

kaccid arthaṃ ca dharmaṃ ca kāmaṃ ca jayatāṃ vara /
vibhajya kāle kālajña sarvān bharata sevase // RamS_2,94.54 //

kaccit te brāhmaṇāḥ śarma sarvaśāstrārthakovidāḥ /
āśaṃsante mahāprājña paurajānapadaiḥ saha // RamS_2,94.55 //

nāstikyam anṛtaṃ krodhaṃ pramādaṃ dīrghasūtratām /
adarśanaṃ jñānavatām ālasyaṃ pañcavṛttitām // RamS_2,94.56 //

ekacintanam arthānām anarthajñaiś ca mantraṇam /
niścitānām anārambhaṃ mantrasyāparirakṣaṇam // RamS_2,94.57 //

maṅgalasyāprayogaṃ ca pratyutthānaṃ ca sarvaśaḥ /
kaccit tvaṃ varjayasy etān rājadoṣāṃś caturdaśa // RamS_2,94.58 //

kaccit svādukṛtaṃ bhojyam eko nāśnāsi rāghava /
kaccid āśaṃsamānebhyo mitrebhyaḥ samprayacchasi // RamS_2,94.59 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 95
rāmasya vacanaṃ śrutvā bharataḥ pratyuvāca ha /
kiṃ me dharmād vihīnasya rājadharmaḥ kariṣyati // RamS_2,95.1 //

śāśvato 'yaṃ sadā dharmaḥ sthito 'smāsu nararṣabha /
jyeṣṭhaputre sthite rājan na kanīyān bhaven nṛpaḥ // RamS_2,95.2 //

sa samṛddhāṃ mayā sārdham ayodhyāṃ gaccha rāghava /
abhiṣecaya cātmānaṃ kulasyāsya bhavāya naḥ // RamS_2,95.3 //

rājānaṃ mānuṣaṃ prāhur devatve saṃmato mama /
yasya dharmārthasahitaṃ vṛttam āhur amānuṣam // RamS_2,95.4 //

kekayasthe ca mayi tu tvayi cāraṇyam āśrite /
divam ārya gato rājā yāyajūkaḥ satāṃ mataḥ // RamS_2,95.5 //

uttiṣṭha puruṣavyāghra kriyatām udakaṃ pituḥ /
ahaṃ cāyaṃ ca śatrughnaḥ pūrvam eva kṛtodakau // RamS_2,95.6 //

priyeṇa kila dattaṃ hi pitṛlokeṣu rāghava /
akṣayyaṃ bhavatīty āhur bhavāṃś caiva pituḥ priyaḥ // RamS_2,95.7 //

tāṃ śrutvā karuṇāṃ vācaṃ pitur maraṇasaṃhitām /
rāghavo bharatenoktāṃ babhūva gatacetanaḥ // RamS_2,95.8 //

vāgvajraṃ bharatenoktam amanojñaṃ paraṃtapaḥ /
pragṛhya bāhū rāmo vai puṣpitāgro yathā drumaḥ /
vane paraśunā kṛttas tathā bhuvi papāta ha // RamS_2,95.9* //

tathā hi patitaṃ rāmaṃ jagatyāṃ jagatīpatim /
kūlaghātapariśrāntaṃ prasuptam iva kuñjaram // RamS_2,95.10 //

bhrātaras te maheṣvāsaṃ sarvataḥ śokakarśitam /
rudantaḥ saha vaidehyā siṣicuḥ salilena vai // RamS_2,95.11 //

sa tu saṃjñāṃ punar labdhvā netrābhyām āsram utsṛjan /
upākrāmata kākutsthaḥ kṛpaṇaṃ bahubhāṣitum // RamS_2,95.12 //

kiṃ nu tasya mayā kāryaṃ durjātena mahātmanaḥ /
yo mṛto mama śokena na mayā cāpi saṃskṛtaḥ // RamS_2,95.13 //

aho bharata siddhārtho yena rājā tvayānagha /
śatrugheṇa ca sarveṣu pretakṛtyeṣu satkṛtaḥ // RamS_2,95.14 //

niṣpradhānām anekāgrāṃ narendreṇa vinākṛtām /
nivṛttavanavāso 'pi nāyodhyāṃ gantum utsahe // RamS_2,95.15 //

samāptavanavāsaṃ mām ayodhyāyāṃ paraṃtapa /
ko nu śāsiṣyati punas tāte lokāntaraṃ gate // RamS_2,95.16 //

purā prekṣya suvṛttaṃ māṃ pitā yāny āha sāntvayan /
vākyāni tāni śroṣyāmi kutaḥ karṇasukhāny aham // RamS_2,95.17 //

evam uktvā sa bharataṃ bhāryām abhyetya rāghavaḥ /
uvāca śokasaṃtaptaḥ pūrṇacandranibhānanām // RamS_2,95.18 //

sīte mṛtas te śvaśuraḥ pitrā hīno 'si lakṣmaṇa /
bharato duḥkham ācaṣṭe svargataṃ pṛthivīpatim // RamS_2,95.19 //

sāntvayitvā tu tāṃ rāmo rudantīṃ janakātmajām /
uvāca lakṣmaṇaṃ tatra duḥkhito duḥkhitaṃ vacaḥ // RamS_2,95.20 //

ānayeṅgudīpiṇyākaṃ cīram āhara cottaram /
jalakriyārthaṃ tātasya gamiṣyāmi mahātmanaḥ // RamS_2,95.21 //

sītā purastād vrajatu tvam enām abhito vraja /
ahaṃ paścād gamiṣyāmi gatir hy eṣā sudāruṇā // RamS_2,95.22 //

tato nityānugas teṣāṃ viditātmā mahāmatiḥ /
mṛdur dāntaś ca śāntaś ca rāme ca dṛḍhabhaktimān // RamS_2,95.23 //

sumantras tair nṛpasutaiḥ sārdham āśvāsya rāghavam /
avātārayad ālambya nadīṃ mandākinīṃ śivām // RamS_2,95.24 //

te sutīrthāṃ tataḥ kṛcchrād upāgamya yaśasvinaḥ /
nadīṃ mandākinīṃ ramyāṃ sadā puṣpitakānanām // RamS_2,95.25 //

śīghrasrotasam āsādya tīrthaṃ śivam akardamam /
siṣicus tūdakaṃ rājñe tata etad bhavatv iti // RamS_2,95.26 //

pragṛhya ca mahīpālo jalapūritam añjalim /
diśaṃ yāmyām abhimukho rudan vacanam abravīt // RamS_2,95.27 //

etat te rājaśārdūla vimalaṃ toyam akṣayam /
pitṛlokagatasyādya maddattam upatiṣṭhatu // RamS_2,95.28 //

tato mandākinītīrāt pratyuttīrya sa rāghavaḥ /
pituś cakāra tejasvī nivāpaṃ bhrātṛbhiḥ saha // RamS_2,95.29 //

aiṅgudaṃ badarīmiśraṃ piṇyākaṃ darbhasaṃstare /
nyasya rāmaḥ suduḥkhārto rudan vacanam abravīt // RamS_2,95.30 //

idaṃ bhuṅkṣva mahārāja prīto yadaśanā vayam /
yadannaḥ puruṣo bhavati tadannās tasya devatāḥ // RamS_2,95.31 //

tatas tenaiva mārgeṇa pratyuttīrya nadītaṭāt /
āruroha naravyāghro ramyasānuṃ mahīdharam // RamS_2,95.32 //

tataḥ parṇakuṭīdvāram āsādya jagatīpatiḥ /
parijagrāha pāṇibhyām ubhau bharatalakṣmaṇau // RamS_2,95.33 //

teṣāṃ tu rudatāṃ śabdāt pratiśrutkābhavad girau /
bhrātḥṇāṃ saha vaidehyā siṃhānāṃ nardatām iva // RamS_2,95.34 //

vijñāya tumulaṃ śabdaṃ trastā bharatasainikāḥ /
abruvaṃś cāpi rāmeṇa bharataḥ saṃgato dhruvam /
teṣām eva mahāñ śabdaḥ śocatāṃ pitaraṃ mṛtam // RamS_2,95.35* //

atha vāsān parityajya taṃ sarve 'bhimukhāḥ svanam /
apy ekamanaso jagmur yathāsthānaṃ pradhāvitāḥ // RamS_2,95.36 //

hayair anye gajair anye rathair anye svalaṃkṛtaiḥ /
sukumārās tathaivānye padbhir eva narā yayuḥ // RamS_2,95.37 //

aciraproṣitaṃ rāmaṃ ciraviproṣitaṃ yathā /
draṣṭukāmo janaḥ sarvo jagāma sahasāśramam // RamS_2,95.38 //

bhrātḥṇāṃ tvaritās te tu draṣṭukāmāḥ samāgamam /
yayur bahuvidhair yānaiḥ khuranemisamākulaiḥ // RamS_2,95.39 //

sā bhūmir bahubhir yānaiḥ khuranemisamāhatā /
mumoca tumulaṃ śabdaṃ dyaur ivābhrasamāgame // RamS_2,95.40 //

tena vitrāsitā nāgāḥ kareṇuparivāritāḥ /
āvāsayanto gandhena jagmur anyad vanaṃ tataḥ // RamS_2,95.41 //

varāhamṛgasiṃhāś ca mahiṣāḥ sarkṣavānarāḥ /
vyāghragokarṇagavayā vitreṣuḥ pṛṣataiḥ saha // RamS_2,95.42 //

rathāṅgasāhvā natyūhā haṃsāḥ kāraṇḍavāḥ plavāḥ /
tathā puṃskokilāḥ krauñcā visaṃjñā bhejire diśaḥ // RamS_2,95.43 //

tena śabdena vitrastair ākāśaṃ pakṣibhir vṛtam /
manuṣyair āvṛtā bhūmir ubhayaṃ prababhau tadā // RamS_2,95.44 //

tān narān bāṣpapūrṇākṣān samīkṣyātha suduḥkhitān /
paryaṣvajata dharmajñaḥ pitṛvan mātṛvac ca saḥ // RamS_2,95.45 //

sa tatra kāṃścit pariṣasvaje narān narāś ca kecit tu tam abhyavādayan /
cakāra sarvān savayasyabāndhavān yathārham āsādya tadā nṛpātmajaḥ // RamS_2,95.46 //

tataḥ sa teṣāṃ rudatāṃ mahātmanāṃ bhuvaṃ ca khaṃ cānuvinādayan svanaḥ /
guhā girīṇāṃ ca diśaś ca saṃtataṃ mṛdaṅgaghoṣapratimo viśuśruve // RamS_2,95.47 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 96
vasiṣṭhaḥ purataḥ kṛtvā dārān daśarathasya ca /
abhicakrāma taṃ deśaṃ rāmadarśanatarṣitaḥ // RamS_2,96.1 //

rājapatnyaś ca gacchantyo mandaṃ mandākinīṃ prati /
dadṛśus tatra tat tīrthaṃ rāmalakṣmaṇasevitam // RamS_2,96.2 //

kausalyā bāṣpapūrṇena mukhena pariśuṣyatā /
sumitrām abravīd dīnā yāś cānyā rājayoṣitaḥ // RamS_2,96.3 //

idaṃ teṣām anāthānāṃ kliṣṭam akliṣṭakarmaṇām /
vane prāk kevalaṃ tīrthaṃ ye te nirviṣayīkṛtāḥ // RamS_2,96.4 //

itaḥ sumitre putras te sadā jalam atandritaḥ /
svayaṃ harati saumitrir mama putrasya kāraṇāt // RamS_2,96.5 //

dakṣiṇāgreṣu darbheṣu sā dadarśa mahītale /
pitur iṅgudīpiṇyākaṃ nyastam āyatalocanā // RamS_2,96.6 //

taṃ bhūmau pitur ārtena nyastaṃ rāmeṇa vīkṣya sā /
uvāca devī kausalyā sarvā daśarathastriyaḥ // RamS_2,96.7 //

idam ikṣvākunāthasya rāghavasya mahātmanaḥ /
rāghaveṇa pitur dattaṃ paśyataitad yathāvidhi // RamS_2,96.8 //

tasya devasamānasya pārthivasya mahātmanaḥ /
naitad aupayikaṃ manye bhuktabhogasya bhojanam // RamS_2,96.9 //

caturantāṃ mahīṃ bhuktvā mahendrasadṛśo vibhuḥ /
katham iṅgudīpiṇyākaṃ sa bhuṅkte vasudhādhipaḥ // RamS_2,96.10 //

ato duḥkhataraṃ loke na kiṃcit pratibhāti mā /
yatra rāmaḥ pitur dadyād iṅgudīkṣodam ṛddhimān // RamS_2,96.11 //

rāmeṇeṅgudīpiṇyākaṃ pitur dattaṃ samīkṣya me /
kathaṃ duḥkhena hṛdayaṃ na sphoṭati sahasradhā // RamS_2,96.12 //

evam ārtāṃ sapatnyas tā jagmur āśvāsya tāṃ tadā /
dadṛśuś cāśrame rāmaṃ svargāc cyutam ivāmaram // RamS_2,96.13 //

sarvabhogaiḥ parityaktaṃ rāmaṃ samprekṣya mātaraḥ /
ārtā mumucur aśrūṇi sasvaraṃ śokakarśitāḥ // RamS_2,96.14 //

tāsāṃ rāmaḥ samutthāya jagrāha caraṇāñ śubhān /
mātḥṇāṃ manujavyāghraḥ sarvāsāṃ satyasaṃgaraḥ // RamS_2,96.15 //

tāḥ pāṇibhiḥ sukhasparśair mṛdvaṅgulitalaiḥ śubhaiḥ /
pramamārjū rajaḥ pṛṣṭhād rāmasyāyatalocanāḥ // RamS_2,96.16 //

saumitrir api tāḥ sarvā mātḥn samprekṣya duḥkhitaḥ /
abhyavādayatāsaktaṃ śanai rāmād anantaram // RamS_2,96.17 //

yathā rāme tathā tasmin sarvā vavṛtire striyaḥ /
vṛttiṃ daśarathāj jāte lakṣmaṇe śubhalakṣaṇe // RamS_2,96.18 //

sītāpi caraṇāṃs tāsām upasaṃgṛhya duḥkhitā /
śvaśrūṇām aśrupūrṇākṣī sā babhūvāgrataḥ sthitā // RamS_2,96.19 //

tāṃ pariṣvajya duḥkhārtāṃ mātā duhitaraṃ yathā /
vanavāsakṛśāṃ dīnāṃ kausalyā vākyam abravīt // RamS_2,96.20 //

videharājasya sutā snuṣā daśarathasya ca /
rāmapatnī kathaṃ duḥkhaṃ samprāptā nirjane vane // RamS_2,96.21 //

padmam ātapasaṃtaptaṃ parikliṣṭam ivotpalam /
kāñcanaṃ rajasā dhvastaṃ kliṣṭaṃ candram ivāmbudaiḥ // RamS_2,96.22 //

mukhaṃ te prekṣya māṃ śoko dahaty agnir ivāśrayam /
bhṛśaṃ manasi vaidehi vyasanāraṇisambhavaḥ // RamS_2,96.23 //

bruvantyām evam ārtāyāṃ jananyāṃ bharatāgrajaḥ /
pādāv āsādya jagrāha vasiṣṭhasya sa rāghavaḥ // RamS_2,96.24 //

purohitasyāgnisamasya tasya vai bṛhaspater indra ivāmarādhipaḥ /
pragṛhya pādau susamṛddhatejasaḥ sahaiva tenopaviveśa rāghavaḥ // RamS_2,96.25 //

tato jaghanyaṃ sahitaiḥ sa mantribhiḥ purapradhānaiś ca sahaiva sainikaiḥ /
janena dharmajñatamena dharmavān upopaviṣṭo bharatas tadāgrajam // RamS_2,96.26 //

upopaviṣṭas tu tadā sa vīryavāṃs tapasviveṣeṇa samīkṣya rāghavam /
śriyā jvalantaṃ bharataḥ kṛtāñjalir yathā mahendraḥ prayataḥ prajāpatim // RamS_2,96.27 //

kim eṣa vākyaṃ bharato 'dya rāghavaṃ praṇamya satkṛtya ca sādhu vakṣyati /
itīva tasyāryajanasya tattvato babhūva kautūhalam uttamaṃ tadā // RamS_2,96.28 //

sa rāghavaḥ satyadhṛtiś ca lakṣmaṇo mahānubhāvo bharataś ca dhārmikaḥ /
vṛtāḥ suhṛdbhiś ca virejur adhvare yathā sadasyaiḥ sahitās trayo 'gnayaḥ // RamS_2,96.29 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 97
taṃ tu rāmaḥ samāśvāsya bhrātaraṃ guruvatsalam /
lakṣmaṇena saha bhrātrā praṣṭuṃ samupacakrame // RamS_2,97.1 //

kim etad iccheyam ahaṃ śrotuṃ pravyāhṛtaṃ tvayā /
yasmāt tvam āgato deśam imaṃ cīrajaṭājinī // RamS_2,97.2 //

yannimittam imaṃ deśaṃ kṛṣṇājinajaṭādharaḥ /
hitvā rājyaṃ praviṣṭas tvaṃ tat sarvaṃ vaktum arhasi // RamS_2,97.3 //

ity uktaḥ kekayīputraḥ kākutsthena mahātmanā /
pragṛhya balavad bhūyaḥ prāñjalir vākyam abravīt // RamS_2,97.4 //

āryaṃ tātaḥ parityajya kṛtvā karma suduṣkaram /
gataḥ svargaṃ mahābāhuḥ putraśokābhipīḍitaḥ // RamS_2,97.5 //

striyā niyuktaḥ kaikeyyā mama mātrā paraṃtapa /
cakāra sumahat pāpam idam ātmayaśoharam // RamS_2,97.6 //

sā rājyaphalam aprāpya vidhavā śokakarśitā /
patiṣyati mahāghore niraye jananī mama // RamS_2,97.7 //

tasya me dāsabhūtasya prasādaṃ kartum arhasi /
abhiṣiñcasva cādyaiva rājyena maghavān iva // RamS_2,97.8 //

imāḥ prakṛtayaḥ sarvā vidhavā mātaraś ca yāḥ /
tvatsakāśam anuprāptāḥ prasādaṃ kartum arhasi // RamS_2,97.9 //

tadānupūrvyā yuktaṃ ca yuktaṃ cātmani mānada /
rājyaṃ prāpnuhi dharmeṇa sakāmān suhṛdaḥ kuru // RamS_2,97.10 //

bhavatv avidhavā bhūmiḥ samagrā patinā tvayā /
śaśinā vimaleneva śāradī rajanī yathā // RamS_2,97.11 //

ebhiś ca sacivaiḥ sārdhaṃ śirasā yācito mayā /
bhrātuḥ śiṣyasya dāsasya prasādaṃ kartum arhasi // RamS_2,97.12 //

tad idaṃ śāśvataṃ pitryaṃ sarvaṃ sacivamaṇḍalam /
pūjitaṃ puruṣavyāghra nātikramitum utsahe // RamS_2,97.13 //

evam uktvā mahābāhuḥ sabāṣpaḥ kekayīsutaḥ /
rāmasya śirasā pādau jagrāha bharataḥ punaḥ // RamS_2,97.14 //

taṃ mattam iva mātaṃgaṃ niḥśvasantaṃ punaḥ punaḥ /
bhrātaraṃ bharataṃ rāmaḥ pariṣvajyedam abravīt // RamS_2,97.15 //

kulīnaḥ sattvasampannas tejasvī caritavrataḥ /
rājyahetoḥ kathaṃ pāpam ācaret tvadvidho janaḥ // RamS_2,97.16 //

na doṣaṃ tvayi paśyāmi sūkṣmam apy arisūdana /
na cāpi jananīṃ bālyāt tvaṃ vigarhitum arhasi // RamS_2,97.17 //

yāvat pitari dharmajña gauravaṃ lokasatkṛte /
tāvad dharmabhṛtāṃ śreṣṭha jananyām api gauravam // RamS_2,97.18 //

etābhyāṃ dharmaśīlābhyāṃ vanaṃ gaccheti rāghava /
mātāpitṛbhyām ukto 'haṃ katham anyat samācare // RamS_2,97.19 //

tvayā rājyam ayodhyāyāṃ prāptavyaṃ lokasatkṛtam /
vastavyaṃ daṇḍakāraṇye mayā valkalavāsasā // RamS_2,97.20 //

evaṃ kṛtvā mahārājo vibhāgaṃ lokasaṃnidhau /
vyādiśya ca mahātejā divaṃ daśaratho gataḥ // RamS_2,97.21 //

sa ca pramāṇaṃ dharmātmā rājā lokagurus tava /
pitrā dattaṃ yathābhāgam upabhoktuṃ tvam arhasi // RamS_2,97.22 //

caturdaśa samāḥ saumya daṇḍakāraṇyam āśritaḥ /
upabhokṣye tv ahaṃ dattaṃ bhāgaṃ pitrā mahātmanā // RamS_2,97.23 //

yad abravīn māṃ naralokasatkṛtaḥ pitā mahātmā vibudhādhipopamaḥ /
tad eva manye paramātmano hitaṃ na sarvalokeśvarabhāvam avyayam // RamS_2,97.24 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 98
tataḥ puruṣasiṃhānāṃ vṛtānāṃ taiḥ suhṛdgaṇaiḥ /
śocatām eva rajanī duḥkhena vyatyavartata // RamS_2,98.1 //

rajanyāṃ suprabhātāyāṃ bhrātaras te suhṛdvṛtāḥ /
mandākinyāṃ hutaṃ japyaṃ kṛtvā rāmam upāgaman // RamS_2,98.2 //

tūṣṇīṃ te samupāsīnā na kaścit kiṃcid abravīt /
bharatas tu suhṛnmadhye rāmaṃ vacanam abravīt // RamS_2,98.3 //

sāntvitā māmikā mātā dattaṃ rājyam idaṃ mama /
tad dadāmi tavaivāhaṃ bhuṅkṣva rājyam akaṇṭakam // RamS_2,98.4 //

mahatevāmbuvegena bhinnaḥ setur jalāgame /
durāvāraṃ tvadanyena rājyakhaṇḍam idaṃ mahat // RamS_2,98.5 //

gatiṃ khara ivāśvasya tārkṣyasyeva patatriṇaḥ /
anugantuṃ na śaktir me gatiṃ tava mahīpate // RamS_2,98.6 //

sujīvaṃ nityaśas tasya yaḥ parair upajīvyate /
rāma tena tu durjīvaṃ yaḥ parān upajīvati // RamS_2,98.7 //

yathā tu ropito vṛkṣaḥ puruṣeṇa vivardhitaḥ /
hrasvakena durāroho rūḍhaskandho mahādrumaḥ // RamS_2,98.8 //

sa yadā puṣpito bhūtvā phalāni na vidarśayet /
sa tāṃ nānubhavet prītiṃ yasya hetoḥ prabhāvitaḥ // RamS_2,98.9 //

eṣopamā mahābāho tvam arthaṃ vettum arhasi /
yadi tvam asmān ṛṣabho bhartā bhṛtyān na śādhi hi // RamS_2,98.10 //

śreṇayas tvāṃ mahārāja paśyantv agryāś ca sarvaśaḥ /
pratapantam ivādityaṃ rājye sthitam ariṃdamam // RamS_2,98.11 //

tavānuyāne kākutstha mattā nardantu kuñjarāḥ /
antaḥpuragatā nāryo nandantu susamāhitāḥ // RamS_2,98.12 //

tasya sādhv ity amanyanta nāgarā vividhā janāḥ /
bharatasya vacaḥ śrutvā rāmaṃ pratyanuyācataḥ // RamS_2,98.13 //

tam evaṃ duḥkhitaṃ prekṣya vilapantaṃ yaśasvinam /
rāmaḥ kṛtātmā bharataṃ samāśvāsayad ātmavān // RamS_2,98.14 //

nātmanaḥ kāmakāro 'sti puruṣo 'yam anīśvaraḥ /
itaś cetarataś cainaṃ kṛtāntaḥ parikarṣati // RamS_2,98.15 //

sarve kṣayāntā nicayāḥ patanāntāḥ samucchrayāḥ /
saṃyogā viprayogāntā maraṇāntaṃ ca jīvitam // RamS_2,98.16 //

yathā phalānāṃ pakvānāṃ nānyatra patanād bhayam /
evaṃ narasya jātasya nānyatra maraṇād bhayam // RamS_2,98.17 //

yathāgāraṃ dṛḍhasthūṇaṃ jīrṇaṃ bhūtvāvasīdati /
tathāvasīdanti narā jarāmṛtyuvaśaṃ gatāḥ // RamS_2,98.18 //

ahorātrāṇi gacchanti sarveṣāṃ prāṇinām iha /
āyūṃṣi kṣapayanty āśu grīṣme jalam ivāṃśavaḥ // RamS_2,98.19 //

ātmānam anuśoca tvaṃ kim anyam anuśocasi /
āyus te hīyate yasya sthitasya ca gatasya ca // RamS_2,98.20 //

sahaiva mṛtyur vrajati saha mṛtyur niṣīdati /
gatvā sudīrgham adhvānaṃ saha mṛtyur nivartate // RamS_2,98.21 //

gātreṣu valayaḥ prāptāḥ śvetāś caiva śiroruhāḥ /
jarayā puruṣo jīrṇaḥ kiṃ hi kṛtvā prabhāvayet // RamS_2,98.22 //

nandanty udita āditye nandanty astam ite ravau /
ātmano nāvabudhyante manuṣyā jīvitakṣayam // RamS_2,98.23 //

hṛṣyanty ṛtumukhaṃ dṛṣṭvā navaṃ navam ihāgatam /
ṛtūnāṃ parivartena prāṇināṃ prāṇasaṃkṣayaḥ // RamS_2,98.24 //

yathā kāṣṭhaṃ ca kāṣṭhaṃ ca sameyātāṃ mahārṇave /
sametya ca vyapeyātāṃ kālam āsādya kaṃcana // RamS_2,98.25 //

evaṃ bhāryāś ca putrāś ca jñātayaś ca vasūni ca /
sametya vyavadhāvanti dhruvo hy eṣāṃ vinābhavaḥ // RamS_2,98.26 //

nātra kaścid yathā bhāvaṃ prāṇī samabhivartate /
tena tasmin na sāmarthyaṃ pretasyāsty anuśocataḥ // RamS_2,98.27 //

yathā hi sārthaṃ gacchantaṃ brūyāt kaścit pathi sthitaḥ /
aham apy āgamiṣyāmi pṛṣṭhato bhavatām iti // RamS_2,98.28 //

evaṃ pūrvair gato mārgaḥ pitṛpaitāmaho dhruvaḥ /
tam āpannaḥ kathaṃ śoced yasya nāsti vyatikramaḥ // RamS_2,98.29 //

vayasaḥ patamānasya srotaso vānivartinaḥ /
ātmā sukhe niyoktavyaḥ sukhabhājaḥ prajāḥ smṛtāḥ // RamS_2,98.30 //

dharmātmā sa śubhaiḥ kṛtsnaiḥ kratubhiś cāptadakṣiṇaiḥ /
dhūtapāpo gataḥ svargaṃ pitā naḥ pṛthivīpatiḥ // RamS_2,98.31 //

bhṛtyānāṃ bharaṇāt samyak prajānāṃ paripālanāt /
arthādānāc ca dhārmeṇa pitā nas tridivaṃ gataḥ // RamS_2,98.32 //

iṣṭvā bahuvidhair yajñair bhogāṃś cāvāpya puṣkalān /
uttamaṃ cāyur āsādya svar gataḥ pṛthivīpatiḥ // RamS_2,98.33 //

sa jīrṇaṃ mānuṣaṃ dehaṃ parityajya pitā hi naḥ /
daivīm ṛddhim anuprāpto brahmalokavihāriṇīm // RamS_2,98.34 //

taṃ tu naivaṃvidhaḥ kaścit prājñaḥ śocitum arhati /
tvadvidho yadvidhaś cāpi śrutavān buddhimattaraḥ // RamS_2,98.35 //

ete bahuvidhāḥ śokā vilāparudite tathā /
varjanīyā hi dhīreṇa sarvāvasthāsu dhīmatā // RamS_2,98.36 //

sa svastho bhava mā śoco yātvā cāvasa tāṃ purīm /
tathā pitrā niyukto 'si vaśinā vadatāṃ vara // RamS_2,98.37 //

yatrāham api tenaiva niyuktaḥ puṇyakarmaṇā /
tatraivāhaṃ kariṣyāmi pitur āryasya śāsanam // RamS_2,98.38 //

na mayā śāsanaṃ tasya tyaktuṃ nyāyyam ariṃdama /
tat tvayāpi sadā mānyaṃ sa vai bandhuḥ sa naḥ pitā // RamS_2,98.39 //

evam uktvā tu virate rāme vacanam arthavat /
uvāca bharataś citraṃ dhārmiko dhārmikaṃ vacaḥ // RamS_2,98.40 //

ko hi syād īdṛśo loke yādṛśas tvam ariṃdama /
na tvāṃ pravyathayed duḥkhaṃ prītir vā na praharṣayet // RamS_2,98.41 //

saṃmataś cāsi vṛddhānāṃ tāṃś ca pṛcchasi saṃśayān /
yathā mṛtas tathā jīvan yathāsati tathā sati // RamS_2,98.42 //

yasyaiṣa buddhilābhaḥ syāt paritapyeta kena saḥ /
sa evaṃ vyasanaṃ prāpya na viṣīditum arhati // RamS_2,98.43 //

amaropamasattvas tvaṃ mahātmā satyasaṃgaraḥ /
sarvajñaḥ sarvadarśī ca buddhimāṃś cāsi rāghava // RamS_2,98.44 //

na tvām evaṃ guṇair yuktaṃ prabhavābhavakovidam /
aviṣahyatamaṃ duḥkham āsādayitum arhati // RamS_2,98.45 //

proṣite mayi yat pāpaṃ mātrā matkāraṇāt kṛtam /
kṣudrayā tad aniṣṭaṃ me prasīdatu bhavān mama // RamS_2,98.46 //

dharmabandhena baddho 'smi tenemāṃ neha mātaram /
hanmi tīvreṇa daṇḍena daṇḍārhāṃ pāpakāriṇīm // RamS_2,98.47 //

kathaṃ daśarathāj jātaḥ śuddhābhijanakarmaṇaḥ /
jānan dharmam adharmiṣṭhaṃ kuryāṃ karma jugupsitam // RamS_2,98.48 //

guruḥ kriyāvān vṛddhaś ca rājā pretaḥ piteti ca /
tātaṃ na parigarheyaṃ daivataṃ ceti saṃsadi // RamS_2,98.49 //

ko hi dharmārthayor hīnam īdṛśaṃ karma kilbiṣam /
striyāḥ priyacikīrṣuḥ san kuryād dharmajña dharmavit // RamS_2,98.50 //

antakāle hi bhūtāni muhyantīti purāśrutiḥ /
rājñaivaṃ kurvatā loke pratyakṣā sā śrutiḥ kṛtā // RamS_2,98.51 //

sādhvartham abhisaṃdhāya krodhān mohāc ca sāhasāt /
tātasya yad atikrāntaṃ pratyāharatu tad bhavān // RamS_2,98.52 //

pitur hi samatikrāntaṃ putro yaḥ sādhu manyate /
tad apatyaṃ mataṃ loke viparītam ato 'nyathā // RamS_2,98.53 //

tad apatyaṃ bhavān astu mā bhavān duṣkṛtaṃ pituḥ /
abhipattā kṛtaṃ karma loke dhīravigarhitam // RamS_2,98.54 //

kaikeyīṃ māṃ ca tātaṃ ca suhṛdo bāndhavāṃś ca naḥ /
paurajānapadān sarvāṃs trātu sarvam idaṃ bhavān // RamS_2,98.55 //

kva cāraṇyaṃ kva ca kṣātraṃ kva jaṭāḥ kva ca pālanam /
īdṛśaṃ vyāhataṃ karma na bhavān kartum arhati // RamS_2,98.56 //

atha kleśajam eva tvaṃ dharmaṃ caritum icchasi /
dharmeṇa caturo varṇān pālayan kleśam āpnuhi // RamS_2,98.57 //

caturṇām āśramāṇāṃ hi gārhasthyaṃ śreṣṭham āśramam /
āhur dharmajña dharmajñās taṃ kathaṃ tyaktum arhasi // RamS_2,98.58 //

śrutena bālaḥ sthānena janmanā bhavato hy aham /
sa kathaṃ pālayiṣyāmi bhūmiṃ bhavati tiṣṭhati // RamS_2,98.59 //

hīnabuddhiguṇo bālo hīnaḥ sthānena cāpy aham /
bhavatā ca vinā bhūto na vartayitum utsahe // RamS_2,98.60 //

idaṃ nikhilam avyagraṃ pitryaṃ rājyam akaṇṭakam /
anuśādhi svadharmeṇa dharmajña saha bāndhavaiḥ // RamS_2,98.61 //

ihaiva tvābhiṣiñcantu dharmajña saha bāndhavaiḥ /
ṛtvijaḥ savasiṣṭhāś ca mantravan mantrakovidāḥ // RamS_2,98.62 //

abhiṣiktas tvam asmābhir ayodhyāṃ pālane vraja /
vijitya tarasā lokān marudbhir iva vāsavaḥ // RamS_2,98.63 //

ṛṇāni trīṇy apākurvan durhṛdaḥ sādhu nirdahan /
suhṛdas tarpayan kāmais tvam evātrānuśādhi mām // RamS_2,98.64 //

adyārya muditāḥ santu suhṛdas te 'bhiṣecane /
adya bhītāḥ pālayantāṃ durhṛdas te diśo daśa // RamS_2,98.65 //

ākrośaṃ mama mātuś ca pramṛjya puruṣarṣabha /
adya tatra bhavantaṃ ca pitaraṃ rakṣa kilbiṣāt // RamS_2,98.66 //

śirasā tvābhiyāce 'haṃ kuruṣva karuṇāṃ mayi /
bāndhaveṣu ca sarveṣu bhūteṣv iva maheśvaraḥ // RamS_2,98.67 //

atha vā pṛṣṭhataḥ kṛtvā vanam eva bhavān itaḥ /
gamiṣyati gamiṣyāmi bhavatā sārdham apy aham // RamS_2,98.68 //

tathāpi rāmo bharatena tāmyatā prasādyamānaḥ śirasā mahīpatiḥ /
na caiva cakre gamanāya sattvavān matiṃ pitus tadvacane pratiṣṭhitaḥ // RamS_2,98.69 //

tad adbhutaṃ sthairyam avekṣya rāghave samaṃ jano harṣam avāpa duḥkhitaḥ /
na yāty ayodhyām iti duḥkhito 'bhavat sthirapratijñatvam avekṣya harṣitaḥ // RamS_2,98.70 //

tam ṛtvijo naigamayūthavallabhās tathā visaṃjñāśrukalāś ca mātaraḥ /
tathā bruvāṇaṃ bharataṃ pratuṣṭuvuḥ praṇamya rāmaṃ ca yayācire saha // RamS_2,98.71 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 99
punar evaṃ bruvāṇaṃ tu bharataṃ lakṣmaṇāgrajaḥ /
pratyuvāca tataḥ śrīmāñ jñātimadhye 'tisatkṛtaḥ // RamS_2,99.1 //

upapannam idaṃ vākyaṃ yat tvam evam abhāṣathāḥ /
jātaḥ putro daśarathāt kaikeyyāṃ rājasattamāt // RamS_2,99.2 //

purā bhrātaḥ pitā naḥ sa mātaraṃ te samudvahan /
mātāmahe samāśrauṣīd rājyaśulkam anuttamam // RamS_2,99.3 //

devāsure ca saṃgrāme jananyai tava pārthivaḥ /
samprahṛṣṭo dadau rājā varam ārādhitaḥ prabhuḥ // RamS_2,99.4 //

tataḥ sā saṃpratiśrāvya tava mātā yaśasvinī /
ayācata naraśreṣṭhaṃ dvau varau varavarṇinī // RamS_2,99.5 //

tava rājyaṃ naravyāghra mama pravrājanaṃ tathā /
tac ca rājā tathā tasyai niyuktaḥ pradadau varam // RamS_2,99.6 //

tena pitrāham apy atra niyuktaḥ puruṣarṣabha /
caturdaśa vane vāsaṃ varṣāṇi varadānikam // RamS_2,99.7 //

so 'haṃ vanam idaṃ prāpto nirjanaṃ lakṣmaṇānvitaḥ /
śītayā cāpratidvandvaḥ satyavāde sthitaḥ pituḥ // RamS_2,99.8 //

bhavān api tathety eva pitaraṃ satyavādinam /
kartum arhati rājendraṃ kṣipram evābhiṣecanāt // RamS_2,99.9 //

ṛṇān mocaya rājānaṃ matkṛte bharata prabhum /
pitaraṃ trāhi dharmajña mātaraṃ cābhinandaya // RamS_2,99.10 //

śrūyate hi purā tāta śrutir gītā yaśasvinī /
gayena yajamānena gayeṣv eva pitḥn prati // RamS_2,99.11 //

puṃnāmnā narakād yasmāt pitaraṃ trāyate sutaḥ /
tasmāt putra iti proktaḥ pitḥn yat pāti vā sutaḥ // RamS_2,99.12 //

eṣṭavyā bahavaḥ putrā guṇavanto bahuśrutāḥ /
teṣāṃ vai samavetānām api kaścid gayāṃ vrajet // RamS_2,99.13 //

evaṃ rājarṣayaḥ sarve pratītā rājanandana /
tasmāt trāhi naraśreṣṭha pitaraṃ narakāt prabho // RamS_2,99.14 //

ayodhyāṃ gaccha bharata prakṛtīr anurañjaya /
śatrughnasahito vīra saha sarvair dvijātibhiḥ // RamS_2,99.15 //

pravekṣye daṇḍakāraṇyam aham apy avilambayan /
ābhyāṃ tu sahito rājan vaidehyā lakṣmaṇena ca // RamS_2,99.16 //

tvaṃ rājā bhava bharata svayaṃ narāṇāṃ vanyānām aham api rājarāṇ mṛgāṇām /
gaccha tvaṃ puravaram adya samprahṛṣṭaḥ saṃhṛṣṭas tv aham api daṇḍakān pravekṣye // RamS_2,99.17 //

chāyāṃ te dinakarabhāḥ prabādhamānaṃ varṣatraṃ bharata karotu mūrdhni śītām /
eteṣām aham api kānanadrumāṇāṃ chāyāṃ tām atiśayinīṃ sukhaṃ śrayiṣye // RamS_2,99.18 //

śatrughnaḥ kuśalamatis tu te sahāyaḥ saumitrir mama viditaḥ pradhānamitram /
catvāras tanayavarā vayaṃ narendraṃ satyasthaṃ bharata carāma mā viṣādam // RamS_2,99.19 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 100
āśvāsayantaṃ bharataṃ jābālir brāhmaṇottamaḥ /
uvāca rāmaṃ dharmajñaṃ dharmāpetam idaṃ vacaḥ // RamS_2,100.1 //

sādhu rāghava mā bhūt te buddhir evaṃ nirarthakā /
prākṛtasya narasyeva āryabuddhes tapasvinaḥ // RamS_2,100.2 //

kaḥ kasya puruṣo bandhuḥ kim āpyaṃ kasya kenacit /
yad eko jāyate jantur eka eva vinaśyati // RamS_2,100.3 //

tasmān mātā pitā ceti rāma sajjeta yo naraḥ /
unmatta iva sa jñeyo nāsti kāciddhi kasyacit // RamS_2,100.4 //

yathā grāmāntaraṃ gacchan naraḥ kaścit kvacid vaset /
utsṛjya ca tam āvāsaṃ pratiṣṭhetāpare 'hani // RamS_2,100.5 //

evam eva manuṣyāṇāṃ pitā mātā gṛhaṃ vasu /
āvāsamātraṃ kākutstha sajjante nātra sajjanāḥ // RamS_2,100.6 //

pitryaṃ rājyaṃ samutsṛjya sa nārhati narottama /
āsthātuṃ kāpathaṃ duḥkhaṃ viṣamaṃ bahukaṇṭakam // RamS_2,100.7 //

samṛddhāyām ayodhyāyām ātmānam abhiṣecaya /
ekaveṇīdharā hi tvāṃ nagarī sampratīkṣate // RamS_2,100.8 //

rājabhogān anubhavan mahārhān pārthivātmaja /
vihara tvam ayodhyāyāṃ yathā śakras triviṣṭape // RamS_2,100.9 //

na te kaścid daśaratas tvaṃ ca tasya na kaścana /
anyo rājā tvam anyaś ca tasmāt kuru yad ucyate // RamS_2,100.10 //

gataḥ sa nṛpatis tatra gantavyaṃ yatra tena vai /
pravṛttir eṣā martyānāṃ tvaṃ tu mithyā vihanyase // RamS_2,100.11 //

arthadharmaparā ye ye tāṃs tāñ śocāmi netarān /
te hi duḥkham iha prāpya vināśaṃ pretya bhejire // RamS_2,100.12 //

aṣṭakāpitṛdaivatyam ity ayaṃ prasṛto janaḥ /
annasyopadravaṃ paśya mṛto hi kim aśiṣyati // RamS_2,100.13 //

yadi bhuktam ihānyena deham anyasya gacchati /
dadyāt pravasataḥ śrāddhaṃ na tat pathy aśanaṃ bhavet // RamS_2,100.14 //

dānasaṃvananā hy ete granthā medhāvibhiḥ kṛtāḥ /
yajasva dehi dīkṣasva tapas tapyasva saṃtyaja // RamS_2,100.15 //

sa nāsti param ity eva kuru buddhiṃ mahāmate /
pratyakṣaṃ yat tad ātiṣṭha parokṣaṃ pṛṣṭhataḥ kuru // RamS_2,100.16 //

satāṃ buddhiṃ puraskṛtya sarvalokanidarśinīm /
rājyaṃ tvaṃ pratigṛhṇīṣva bharatena prasāditaḥ // RamS_2,100.17 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 101
jābāles tu vacaḥ śrutvā rāmaḥ satyātmanāṃ varaḥ /
uvāca parayā yuktyā svabuddhyā cāvipannayā // RamS_2,101.1 //

bhavān me priyakāmārthaṃ vacanaṃ yad ihoktavān /
akāryaṃ kāryasaṃkāśam apathyaṃ pathyasaṃmitam // RamS_2,101.2 //

nirmaryādas tu puruṣaḥ pāpācārasamanvitaḥ /
mānaṃ na labhate satsu bhinnacāritradarśanaḥ // RamS_2,101.3 //

kulīnam akulīnaṃ vā vīraṃ puruṣamāninam /
cāritram eva vyākhyāti śuciṃ vā yadi vāśucim // RamS_2,101.4 //

anāryas tv āryasaṃkāśaḥ śaucāddhīnas tathā śuciḥ /
lakṣaṇyavad alakṣaṇyo duḥśīlaḥ śīlavān iva // RamS_2,101.5 //

adharmaṃ dharmaveṣeṇa yadīmaṃ lokasaṃkaram /
abhipatsye śubhaṃ hitvā kriyāvidhivivarjitam // RamS_2,101.6 //

kaś cetayānaḥ puruṣaḥ kāryākāryavicakṣaṇaḥ /
bahu maṃsyati māṃ loke durvṛttaṃ lokadūṣaṇam // RamS_2,101.7 //

kasya yāsyāmy ahaṃ vṛttaṃ kena vā svargam āpnuyām /
anayā vartamāno 'haṃ vṛttyā hīnapratijñayā // RamS_2,101.8 //

kāmavṛttas tv ayaṃ lokaḥ kṛtsnaḥ samupavartate /
yadvṛttāḥ santi rājānas tadvṛttāḥ santi hi prajāḥ // RamS_2,101.9 //

satyam evānṛśaṃsyaṃ ca rājavṛttaṃ sanātanam /
tasmāt satyātmakaṃ rājyaṃ satye lokaḥ pratiṣṭhitaḥ // RamS_2,101.10 //

ṛṣayaś caiva devāś ca satyam eva hi menire /
satyavādī hi loke 'smin paramaṃ gacchati kṣayam // RamS_2,101.11 //

udvijante yathā sarpān narād anṛtavādinaḥ /
dharmaḥ satyaṃ paro loke mūlaṃ svargasya cocyate // RamS_2,101.12 //

satyam eveśvaro loke satyaṃ padmā samāśritā /
satyamūlāni sarvāṇi satyān nāsti paraṃ padam // RamS_2,101.13 //

dattam iṣṭaṃ hutaṃ caiva taptāni ca tapāṃsi ca /
vedāḥ satyapratiṣṭhānās tasmāt satyaparo bhavet // RamS_2,101.14 //

ekaḥ pālayate lokam ekaḥ pālayate kulam /
majjaty eko hi niraya ekaḥ svarge mahīyate // RamS_2,101.15 //

so 'haṃ pitur nideśaṃ tu kimarthaṃ nānupālaye /
satyapratiśravaḥ satyaṃ satyena samayīkṛtaḥ // RamS_2,101.16 //

naiva lobhān na mohād vā na cājñānāt tamo'nvitaḥ /
setuṃ satyasya bhetsyāmi guroḥ satyapratiśravaḥ // RamS_2,101.17 //

asatyasaṃdhasya sataś calasyāsthiracetasaḥ /
naiva devā na pitaraḥ pratīcchantīti naḥ śrutam // RamS_2,101.18 //

pratyagātmam imaṃ dharmaṃ satyaṃ paśyāmy ahaṃ svayam /
bhāraḥ satpuruṣācīrṇas tadartham abhinandyate // RamS_2,101.19 //

kṣātraṃ dharmam ahaṃ tyakṣye hy adharmaṃ dharmasaṃhitam /
kṣudrair nṛśaṃsair lubdhaiś ca sevitaṃ pāpakarmabhiḥ // RamS_2,101.20 //

kāyena kurute pāpaṃ manasā sampradhārya ca /
anṛtaṃ jihvayā cāha trividhaṃ karma pātakam // RamS_2,101.21 //

bhūmiḥ kīrtir yaśo lakṣmīḥ puruṣaṃ prārthayanti hi /
svargasthaṃ cānubadhnanti satyam eva bhajeta tat // RamS_2,101.22 //

śreṣṭhaṃ hy anāryam eva syād yad bhavān avadhārya mām /
āha yuktikarair vākyair idaṃ bhadraṃ kuruṣva ha // RamS_2,101.23 //

kathaṃ hy ahaṃ pratijñāya vanavāsam imaṃ guroḥ /
bharatasya kariṣyāmi vaco hitvā guror vacaḥ // RamS_2,101.24 //

sthirā mayā pratijñātā pratijñā gurusaṃnidhau /
prahṛṣṭamānasā devī kaikeyī cābhavat tadā // RamS_2,101.25 //

vanavāsaṃ vasann evaṃ śucir niyatabhojanaḥ /
mūlaiḥ puṣpaiḥ phalaiḥ puṇyaiḥ pitḥn devāṃś ca tarpayan // RamS_2,101.26 //

saṃtuṣṭapañcavargo 'haṃ lokayātrāṃ pravartaye /
akuhaḥ śraddadhānaḥ san kāryākāryavicakṣaṇaḥ // RamS_2,101.27 //

karmabhūmim imāṃ prāpya kartavyaṃ karma yac chubham /
agnir vāyuś ca somaś ca karmaṇāṃ phalabhāginaḥ // RamS_2,101.28 //

śataṃ kratūnām āhṛtya devarāṭ tridivaṃ gataḥ /
tapāṃsy ugrāṇi cāsthāya divaṃ yātā maharṣayaḥ // RamS_2,101.29 //

satyaṃ ca dharmaṃ ca parākramaṃ ca bhūtānukampāṃ priyavāditāṃ ca /
dvijātidevātithipūjanaṃ ca panthānam āhus tridivasya santaḥ // RamS_2,101.30 //

dharme ratāḥ satpuruṣaiḥ sametās tejasvino dānaguṇapradhānāḥ /
ahiṃsakā vītamalāś ca loke bhavanti pūjyā munayaḥ pradhānāḥ // RamS_2,101.31 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 102
kruddham ājñāya rāmaṃ tu vasiṣṭhaḥ pratyuvāca ha /
jābālir api jānīte lokasyāsya gatāgatim /
nivartayitukāmas tu tvām etad vākyam abravīt // RamS_2,102.1* //

imāṃ lokasamutpattiṃ lokanātha nibodha me /
sarvaṃ salilam evāsīt pṛthivī yatra nirmitā /
tataḥ samabhavad brahmā svayambhūr daivataiḥ saha // RamS_2,102.2* //

sa varāhas tato bhūtvā projjahāra vasuṃdharām /
asṛjac ca jagat sarvaṃ saha putraiḥ kṛtātmabhiḥ // RamS_2,102.3 //

ākāśaprabhavo brahmā śāśvato nitya avyayaḥ /
tasmān marīciḥ saṃjajñe marīceḥ kaśyapaḥ sutaḥ // RamS_2,102.4 //

vivasvān kaśyapāj jajñe manur vaivasvataḥ smṛtaḥ /
sa tu prajāpatiḥ pūrvam ikṣvākus tu manoḥ sutaḥ // RamS_2,102.5 //

yasyeyaṃ prathamaṃ dattā samṛddhā manunā mahī /
tam ikṣvākum ayodhyāyāṃ rājānaṃ viddhi pūrvakam // RamS_2,102.6 //

ikṣvākos tu sutaḥ śrīmān kukṣir eveti viśrutaḥ /
kukṣer athātmajo vīro vikukṣir udapadyata // RamS_2,102.7 //

vikukṣes tu mahātejā bāṇaḥ putraḥ pratāpavān /
bāṇasya tu mahābāhur anaraṇyo mahāyaśāḥ // RamS_2,102.8 //

nānāvṛṣṭir babhūvāsmin na durbhikṣaṃ satāṃ vare /
anaraṇye mahārāje taskaro vāpi kaścana // RamS_2,102.9 //

anaraṇyān mahābāhuḥ pṛthū rājā babhūva ha /
tasmāt pṛthor mahārājas triśaṅkur udapadyata /
sa satyavacanād vīraḥ saśarīro divaṃ gataḥ // RamS_2,102.10* //

triśaṅkor abhavat sūnur dhundhumāro mahāyaśāḥ /
dhundhumārān mahātejā yuvanāśvo vyajāyata // RamS_2,102.11 //

yuvanāśvasutaḥ śrīmān māndhātā samapadyata /
māndhātus tu mahātejāḥ susaṃdhir udapadyata // RamS_2,102.12 //

susaṃdher api putrau dvau dhruvasaṃdhiḥ prasenajit /
yaśasvī dhruvasaṃdhes tu bharato ripusūdanaḥ // RamS_2,102.13 //

bharatāt tu mahābāhor asito nāma jāyata /
yasyaite pratirājāna udapadyanta śatravaḥ /
haihayās tālajaṅghāś ca śūrāś ca śaśabindavaḥ // RamS_2,102.14* //

tāṃs tu sarvān prativyūhya yuddhe rājā pravāsitaḥ /
sa ca śailavare ramye babhūvābhirato muniḥ /
dve cāsya bhārye garbhiṇyau babhūvatur iti śrutiḥ // RamS_2,102.15* //

bhārgavaś cyavano nāma himavantam upāśritaḥ /
tam ṛṣiṃ samupāgamya kālindī tv abhyavādayat // RamS_2,102.16 //

sa tām abhyavadad vipro varepsuṃ putrajanmani /
tataḥ sā gṛham āgamya devī putraṃ vyajāyata // RamS_2,102.17 //

sapatnyā tu garas tasyai datto garbhajighāṃsayā /
gareṇa saha tenaiva jātaḥ sa sagaro 'bhavat // RamS_2,102.18 //

sa rājā sagaro nāma yaḥ samudram akhānayat /
iṣṭvā parvaṇi vegena trāsayantam imāḥ prajāḥ // RamS_2,102.19 //

asamañjas tu putro 'bhūt sagarasyeti naḥ śrutam /
jīvann eva sa pitrā tu nirastaḥ pāpakarmakṛt // RamS_2,102.20 //

aṃśumān iti putro 'bhūd asamañjasya vīryavān /
dilīpo 'ṃśumataḥ putro dilīpasya bhagīrathaḥ // RamS_2,102.21 //

bhagīrathāt kakutsthas tu kākutsthā yena tu smṛtāḥ /
kakutsthasya tu putro 'bhūd raghur yena tu rāghavaḥ // RamS_2,102.22 //

raghos tu putras tejasvī pravṛddhaḥ puruṣādakaḥ /
kalmāṣapādaḥ saudāsa ity evaṃ prathito bhuvi // RamS_2,102.23 //

kalmāṣapādaputro 'bhūc chaṅkhaṇas tv iti viśrutaḥ /
yas tu tad vīryam āsādya sahaseno vyanīnaśat // RamS_2,102.24 //

śaṅkhaṇasya tu putro 'bhūc chūraḥ śrīmān sudarśanaḥ /
sudarśanasyāgnivarṇa agnivarṇasya śīghragaḥ // RamS_2,102.25 //

śīghragasya maruḥ putro maroḥ putraḥ praśuśrukaḥ /
praśuśrukasya putro 'bhūd ambarīṣo mahādyutiḥ // RamS_2,102.26 //

ambarīṣasya putro 'bhūn nahuṣaḥ satyavikramaḥ /
nahuṣasya ca nābhāgaḥ putraḥ paramadhārmikaḥ // RamS_2,102.27 //

ajaś ca suvrataś caiva nābhāgasya sutāv ubhau /
ajasya caiva dharmātmā rājā daśarathaḥ sutaḥ // RamS_2,102.28 //

tasya jyeṣṭho 'si dāyādo rāma ity abhiviśrutaḥ /
tad gṛhāṇa svakaṃ rājyam avekṣasva jagan nṛpa // RamS_2,102.29 //

ikṣvākūṇāṃ hi sarveṣāṃ rājā bhavati pūrvajaḥ /
pūrvajenāvaraḥ putro jyeṣṭho rājye 'bhiṣicyate // RamS_2,102.30 //

sa rāghavāṇāṃ kuladharmam ātmanaḥ sanātanaṃ nādya vihātum arhasi /
prabhūtaratnām anuśādhi medinīṃ prabhūtarāṣṭrāṃ pitṛvan mahāyaśāḥ // RamS_2,102.31 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 103
vasiṣṭhas tu tadā rāmam uktvā rājapurohitaḥ /
abravīd dharmasaṃyuktaṃ punar evāparaṃ vacaḥ // RamS_2,103.1 //

puruṣasyeha jātasya bhavanti guravas trayaḥ /
ācāryaś caiva kākutstha pitā mātā ca rāghava // RamS_2,103.2 //

pitā hy enaṃ janayati puruṣaṃ puruṣarṣabha /
prajñāṃ dadāti cācāryas tasmāt sa gurur ucyate // RamS_2,103.3 //

sa te 'haṃ pitur ācāryas tava caiva paraṃtapa /
mama tvaṃ vacanaṃ kurvan nātivarteḥ satāṃ gatim // RamS_2,103.4 //

imā hi te pariṣadaḥ śreṇayaś ca samāgatāḥ /
eṣu tāta caran dharmaṃ nātivarteḥ satāṃ gatim // RamS_2,103.5 //

vṛddhāyā dharmaśīlāyā mātur nārhasy avartitum /
asyās tu vacanaṃ kurvan nātivarteḥ satāṃ gatim // RamS_2,103.6 //

bharatasya vacaḥ kurvan yācamānasya rāghava /
ātmānaṃ nātivartes tvaṃ satyadharmaparākrama // RamS_2,103.7 //

evaṃ madhuram uktas tu guruṇā rāghavaḥ svayam /
pratyuvāca samāsīnaṃ vasiṣṭhaṃ puruṣarṣabhaḥ // RamS_2,103.8 //

yan mātāpitarau vṛttaṃ tanaye kurutaḥ sadā /
na supratikaraṃ tat tu mātrā pitrā ca yat kṛtam // RamS_2,103.9 //

yathāśakti pradānena snāpanāc chādanena ca /
nityaṃ ca priyavādena tathā saṃvardhanena ca // RamS_2,103.10 //

sa hi rājā janayitā pitā daśaratho mama /
ājñātaṃ yan mayā tasya na tan mithyā bhaviṣyati // RamS_2,103.11 //

evam uktas tu rāmeṇa bharataḥ pratyanantaram /
uvāca paramodāraḥ sūtaṃ paramadurmanāḥ // RamS_2,103.12 //

iha me sthaṇḍile śīghraṃ kuśān āstara sārathe /
āryaṃ pratyupavekṣyāmi yāvan me na prasīdati // RamS_2,103.13 //

anāhāro nirāloko dhanahīno yathā dvijaḥ /
śeṣye purastāc chālāyā yāvan na pratiyāsyati // RamS_2,103.14 //

sa tu rāmam avekṣantaṃ sumantraṃ prekṣya durmanāḥ /
kuśottaram upasthāpya bhūmāv evāstarat svayam // RamS_2,103.15 //

tam uvāca mahātejā rāmo rājarṣisattamāḥ /
kiṃ māṃ bharata kurvāṇaṃ tāta pratyupavekṣyasi // RamS_2,103.16 //

brāhmaṇo hy ekapārśvena narān roddhum ihārhati /
na tu mūrdhāvasiktānāṃ vidhiḥ pratyupaveśane // RamS_2,103.17 //

uttiṣṭha naraśārdūla hitvaitad dāruṇaṃ vratam /
puravaryām itaḥ kṣipram ayodhyāṃ yāhi rāghava // RamS_2,103.18 //

āsīnas tv eva bharataḥ paurajānapadaṃ janam /
uvāca sarvataḥ prekṣya kim āryaṃ nānuśāsatha // RamS_2,103.19 //

te tam ūcur mahātmānaṃ paurajānapadā janāḥ /
kākutstham abhijānīmaḥ samyag vadati rāghavaḥ // RamS_2,103.20 //

eṣo 'pi hi mahābhāgaḥ pitur vacasi tiṣṭhati /
ata eva na śaktāḥ smo vyāvartayitum añjasā // RamS_2,103.21 //

teṣām ājñāya vacanaṃ rāmo vacanam abravīt /
evaṃ nibodha vacanaṃ suhṛdāṃ dharmacakṣuṣām // RamS_2,103.22 //

etac caivobhayaṃ śrutvā samyak saṃpaśya rāghava /
uttiṣṭha tvaṃ mahābāho māṃ ca spṛśa tathodakam // RamS_2,103.23 //

athotthāya jalaṃ spṛṣṭvā bharato vākyam abravīt /
śṛṇvantu me pariṣado mantriṇaḥ śreṇayas tathā // RamS_2,103.24 //

na yāce pitaraṃ rājyaṃ nānuśāsāmi mātaram /
āryaṃ paramadharmajñam abhijānāmi rāghavam // RamS_2,103.25 //

yadi tv avaśyaṃ vastavyaṃ kartavyaṃ ca pitur vacaḥ /
aham eva nivatsyāmi caturdaśa vane samāḥ // RamS_2,103.26 //

dharmātmā tasya tathyena bhrātur vākyena vismitaḥ /
uvāca rāmaḥ samprekṣya paurajānapadaṃ janam // RamS_2,103.27 //

vikrītam āhitaṃ krītaṃ yat pitrā jīvatā mama /
na tal lopayituṃ śakyaṃ mayā vā bharatena vā // RamS_2,103.28 //

upadhir na mayā kāryo vanavāse jugupsitaḥ /
yuktam uktaṃ ca kaikeyyā pitrā me sukṛtaṃ kṛtam // RamS_2,103.29 //

jānāmi bharataṃ kṣāntaṃ gurusatkārakāriṇam /
sarvam evātra kalyāṇaṃ satyasaṃdhe mahātmani // RamS_2,103.30 //

anena dharmaśīlena vanāt pratyāgataḥ punaḥ /
bhrātrā saha bhaviṣyāmi pṛthivyāḥ patir uttamaḥ // RamS_2,103.31 //

vṛto rājā hi kaikeyyā mayā tadvacanaṃ kṛtam /
anṛtān mocayānena pitaraṃ taṃ mahīpatim // RamS_2,103.32 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 104
tam apratimatejobhyāṃ bhrātṛbhyāṃ romaharṣaṇam /
vismitāḥ saṃgamaṃ prekṣya samavetā maharṣayaḥ // RamS_2,104.1 //

antarhitās tv ṛṣigaṇāḥ siddhāś ca paramarṣayaḥ /
tau bhrātarau mahātmānau kākutsthau praśaśaṃsire // RamS_2,104.2 //

sa dhanyo yasya putrau dvau dharmajñau dharmavikramau /
śrutvā vayaṃ hi sambhāṣām ubhayoḥ spṛhayāmahe // RamS_2,104.3 //

tatas tv ṛṣigaṇāḥ kṣipraṃ daśagrīvavadhaiṣiṇaḥ /
bharataṃ rājaśārdūlam ity ūcuḥ saṃgatā vacaḥ // RamS_2,104.4 //

kule jāta mahāprājña mahāvṛtta mahāyaśaḥ /
grāhyaṃ rāmasya vākyaṃ te pitaraṃ yady avekṣase // RamS_2,104.5 //

sadānṛṇam imaṃ rāmaṃ vayam icchāmahe pituḥ /
anṛṇatvāc ca kaikeyyāḥ svargaṃ daśaratho gataḥ // RamS_2,104.6 //

etāvad uktvā vacanaṃ gandharvāḥ samaharṣayaḥ /
rājarṣayaś caiva tathā sarve svāṃ svāṃ gatiṃ gatāḥ // RamS_2,104.7 //

hlāditas tena vākyena śubhena śubhadarśanaḥ /
rāmaḥ saṃhṛṣṭavadanas tān ṛṣīn abhyapūjayat // RamS_2,104.8 //

srastagātras tu bharataḥ sa vācā sajjamānayā /
kṛtāñjalir idaṃ vākyaṃ rāghavaṃ punar abravīt // RamS_2,104.9 //

rājadharmam anuprekṣya kuladharmānusaṃtatim /
kartum arhasi kākutstha mama mātuś ca yācanām // RamS_2,104.10 //

rakṣituṃ sumahad rājyam aham ekas tu notsahe /
paurajānapadāṃś cāpi raktān rañjayituṃ tathā // RamS_2,104.11 //

jñātayaś ca hi yodhāś ca mitrāṇi suhṛdaś ca naḥ /
tvām eva pratikāṅkṣante parjanyam iva karṣakāḥ // RamS_2,104.12 //

idaṃ rājyaṃ mahāprājña sthāpaya pratipadya hi /
śaktimān asi kākutstha lokasya paripālane // RamS_2,104.13 //

ity uktvā nyapatad bhrātuḥ pādayor bharatas tadā /
bhṛśaṃ samprārthayāmāsa rāmam evaṃ priyaṃvadaḥ // RamS_2,104.14 //

tam aṅke bhrātaraṃ kṛtvā rāmo vacanam abravīt /
śyāmaṃ nalinapattrākṣaṃ mattahaṃsasvaraṃ svayam // RamS_2,104.15 //

āgatā tvām iyaṃ buddhiḥ svajā vainayikī ca yā /
bhṛśam utsahase tāta rakṣituṃ pṛthivīm api // RamS_2,104.16 //

amātyaiś ca suhṛdbhiś ca buddhimadbhiś ca mantribhiḥ /
sarvakāryāṇi saṃmantrya sumahānty api kāraya // RamS_2,104.17 //

lakṣmīś candrād apeyād vā himavān vā himaṃ tyajet /
atīyāt sāgaro velāṃ na pratijñām ahaṃ pituḥ // RamS_2,104.18 //

kāmād vā tāta lobhād vā mātrā tubhyam idaṃ kṛtam /
na tan manasi kartavyaṃ vartitavyaṃ ca mātṛvat // RamS_2,104.19 //

evaṃ bruvāṇaṃ bharataḥ kausalyāsutam abravīt /
tejasādityasaṃkāśaṃ pratipaccandradarśanam // RamS_2,104.20 //

adhirohārya pādābhyāṃ pāduke hemabhūṣite /
ete hi sarvalokasya yogakṣemaṃ vidhāsyataḥ // RamS_2,104.21 //

so 'dhiruhya naravyāghraḥ pāduke hy avaruhya ca /
prāyacchat sumahātejā bharatāya mahātmane // RamS_2,104.22 //

sa pāduke te bharataḥ pratāpavān svalaṃkṛte samparigṛhya dharmavit /
pradakṣiṇaṃ caiva cakāra rāghavaṃ cakāra caivottamanāgamūrdhani // RamS_2,104.23 //

athānupūrvyāt pratipūjya taṃ janaṃ gurūṃś ca mantriprakṛtīs tathānujau /
vyasarjayad rāghavavaṃśavardhanaḥ sthitaḥ svadharme himavān ivācalaḥ // RamS_2,104.24 //

taṃ mātaro bāṣpagṛhītakaṇṭhyo duḥkhena nāmantrayituṃ hi śekuḥ /
sa tv eva mātḥn abhivādya sarvā rudan kuṭīṃ svāṃ praviveśa rāmaḥ // RamS_2,104.25 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 105
tataḥ śirasi kṛtvā tu pāduke bharatas tadā /
āruroha rathaṃ hṛṣṭaḥ śatrughnena samanvitaḥ // RamS_2,105.1 //

vasiṣṭho vāmadevaś ca jābāliś ca dṛḍhavrataḥ /
agrataḥ prayayuḥ sarve mantriṇo mantrapūjitāḥ // RamS_2,105.2 //

mandākinīṃ nadīṃ ramyāṃ prāṅmukhās te yayus tadā /
pradakṣiṇaṃ ca kurvāṇāś citrakūṭaṃ mahāgirim // RamS_2,105.3 //

paśyan dhātusahasrāṇi ramyāṇi vividhāni ca /
prayayau tasya pārśvena sasainyo bharatas tadā // RamS_2,105.4 //

adūrāc citrakūṭasya dadarśa bharatas tadā /
āśramaṃ yatra sa munir bharadvājaḥ kṛtālayaḥ // RamS_2,105.5 //

sa tam āśramam āgamya bharadvājasya buddhimān /
avatīrya rathāt pādau vavande kulanandanaḥ // RamS_2,105.6 //

tato hṛṣṭo bharadvājo bharataṃ vākyam abravīt /
api kṛtyaṃ kṛtaṃ tāta rāmeṇa ca samāgatam // RamS_2,105.7 //

evam uktas tu bharato bharadvājena dhīmatā /
pratyuvāca bharadvājaṃ bharato dharmavatsalaḥ // RamS_2,105.8 //

sa yācyamāno guruṇā mayā ca dṛḍhavikramaḥ /
rāghavaḥ paramaprīto vasiṣṭhaṃ vākyam abravīt // RamS_2,105.9 //

pituḥ pratijñāṃ tām eva pālayiṣyāmi tattvataḥ /
caturdaśa hi varṣāṇi yā pratijñā pitur mama // RamS_2,105.10 //

evam ukto mahāprājño vasiṣṭhaḥ pratyuvāca ha /
vākyajño vākyakuśalaṃ rāghavaṃ vacanaṃ mahat // RamS_2,105.11 //

ete prayaccha saṃhṛṣṭaḥ pāduke hemabhūṣite /
ayodhyāyāṃ mahāprājña yogakṣemakare tava // RamS_2,105.12 //

evam ukto vasiṣṭhena rāghavaḥ prāṅmukhaḥ sthitaḥ /
pāduke hemavikṛte mama rājyāya te dadau // RamS_2,105.13 //

nivṛtto 'ham anujñāto rāmeṇa sumahātmanā /
ayodhyām eva gacchāmi gṛhītvā pāduke śubhe // RamS_2,105.14 //

etac chrutvā śubhaṃ vākyaṃ bharatasya mahātmanaḥ /
bharadvājaḥ śubhataraṃ munir vākyam udāharat // RamS_2,105.15 //

naitac citraṃ naravyāghra śīlavṛttavatāṃ vara /
yad āryaṃ tvayi tiṣṭhet tu nimne vṛṣṭim ivodakam // RamS_2,105.16 //

amṛtaḥ sa mahābāhuḥ pitā daśarathas tava /
yasya tvam īdṛśaḥ putro dharmātmā dharmavatsalaḥ // RamS_2,105.17 //

tam ṛṣiṃ tu mahātmānam uktavākyaṃ kṛtāñjaliḥ /
āmantrayitum ārebhe caraṇāv upagṛhya ca // RamS_2,105.18 //

tataḥ pradakṣiṇaṃ kṛtvā bharadvājaṃ punaḥ punaḥ /
bharatas tu yayau śrīmān ayodhyāṃ saha mantribhiḥ // RamS_2,105.19 //

yānaiś ca śakaṭaiś caiva hayair nāgaiś ca sā camūḥ /
punar nivṛttā vistīrṇā bharatasyānuyāyinī // RamS_2,105.20 //

tatas te yamunāṃ divyāṃ nadīṃ tīrtvormimālinīm /
dadṛśus tāṃ punaḥ sarve gaṅgāṃ śivajalāṃ nadīm // RamS_2,105.21 //

tāṃ ramyajalasampūrṇāṃ saṃtīrya sahabāndhavaḥ /
śṛṅgaverapuraṃ ramyaṃ praviveśa sasainikaḥ // RamS_2,105.22 //

śṛṅgaverapurād bhūya ayodhyāṃ saṃdadarśa ha /
bharato duḥkhasaṃtaptaḥ sārathiṃ cedam abravīt // RamS_2,105.23 //

sārathe paśya vidhvastā ayodhyā na prakāśate /
nirākārā nirānandā dīnā pratihatasvanā // RamS_2,105.24 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 106
snigdhagambhīraghoṣeṇa syandanenopayān prabhuḥ /
ayodhyāṃ bharataḥ kṣipraṃ praviveśa mahāyaśāḥ // RamS_2,106.1 //

biḍālolūkacaritām ālīnanaravāraṇām /
timirābhyāhatāṃ kālīm aprakāśāṃ niśām iva // RamS_2,106.2 //

rāhuśatroḥ priyāṃ patnīṃ śriyā prajvalitaprabhām /
graheṇābhyutthitenaikāṃ rohiṇīm iva pīḍitām // RamS_2,106.3 //

alpoṣṇakṣubdhasalilāṃ gharmottaptavihaṃgamām /
līnamīnajhaṣagrāhāṃ kṛśāṃ girinadīm iva // RamS_2,106.4 //

vidhūmām iva hemābhām adhvarāgnisamutthitām /
havirabhyukṣitāṃ paścāc chikhāṃ vipralayaṃ gatām // RamS_2,106.5 //

vidhvastakavacāṃ rugṇagajavājirathadhvajām /
hatapravīrām āpannāṃ camūm iva mahāhave // RamS_2,106.6 //

saphenāṃ sasvanāṃ bhūtvā sāgarasya samutthitām /
praśāntamārutoddhūtāṃ jalormim iva niḥsvanām // RamS_2,106.7 //

tyaktāṃ yajñāyudhaiḥ sarvair abhirūpaiś ca yājakaiḥ /
sutyākāle vinirvṛtte vediṃ gataravām iva // RamS_2,106.8 //

goṣṭhamadhye sthitām ārtām acarantīṃ navaṃ tṛṇam /
govṛṣeṇa parityaktāṃ gavāṃ patnīm ivotsukām // RamS_2,106.9 //

prabhākarālaiḥ susnigdhaiḥ prajvaladbhir ivottamaiḥ /
viyuktāṃ maṇibhir jātyair navāṃ muktāvalīm iva // RamS_2,106.10 //

sahasā calitāṃ sthānān mahīṃ puṇyakṣayād gatām /
saṃhṛtadyutivistārāṃ tārām iva divaś cyutām // RamS_2,106.11 //

puṣpanaddhāṃ vasantānte mattabhramaraśālinīm /
drutadāvāgnivipruṣṭāṃ klāntāṃ vanalatām iva // RamS_2,106.12 //

saṃmūḍhanigamāṃ sarvāṃ saṃkṣiptavipaṇāpaṇām /
pracchannaśaśinakṣatrāṃ dyām ivāmbudharair vṛtām // RamS_2,106.13 //

kṣīṇapānottamair bhinnaiḥ śarāvair abhisaṃvṛtām /
hataśauṇḍām ivākāśe pānabhūmim asaṃskṛtām // RamS_2,106.14 //

vṛkṇabhūmitalāṃ nimnāṃ vṛkṇapātraiḥ samāvṛtām /
upayuktodakāṃ bhagnāṃ prapāṃ nipatitām iva // RamS_2,106.15 //

vipulāṃ vitatāṃ caiva yuktapāśāṃ tarasvinām /
bhūmau bāṇair viniṣkṛttāṃ patitāṃ jyām ivāyudhāt // RamS_2,106.16 //

sahasā yuddhaśauṇḍena hayāroheṇa vāhitām /
nikṣiptabhāṇḍām utsṛṣṭāṃ kiśorīm iva durbalām // RamS_2,106.17 //

prāvṛṣi pravigāḍhāyāṃ praviṣṭasyābhramaṇḍalam /
pracchannāṃ nīlajīmūtair bhāskarasya prabhām iva // RamS_2,106.18 //

bharatas tu rathasthaḥ sañ śrīmān daśarathātmajaḥ /
vāhayantaṃ rathaśreṣṭhaṃ sārathiṃ vākyam abravīt // RamS_2,106.19 //

kiṃ nu khalv adya gambhīro mūrchito na niśamyate /
yathāpuram ayodhyāyāṃ gītavāditraniḥsvanaḥ // RamS_2,106.20 //

vāruṇīmadagandhāś ca mālyagandhaś ca mūrchitaḥ /
dhūpitāgarugandhaś ca na pravāti samantataḥ // RamS_2,106.21 //

yānapravaraghoṣaś ca snigdhaś ca hayaniḥsvanaḥ /
pramattagajanādaś ca mahāṃś ca rathaniḥsvanaḥ /
nedānīṃ śrūyate puryām asyāṃ rāme vivāsite // RamS_2,106.22* //

taruṇaiś cāruveṣaiś ca narair unnatagāmibhiḥ /
saṃpatadbhir ayodhyāyāṃ na vibhānti mahāpathāḥ // RamS_2,106.23 //

evaṃ bahuvidhaṃ jalpan viveśa vasatiṃ pituḥ /
tena hīnāṃ narendreṇa siṃhahīnāṃ guhām iva // RamS_2,106.24 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 107
tato nikṣipya mātḥn sa ayodhyāyāṃ dṛḍhavrataḥ /
bharataḥ śokasaṃtapto gurūn idam athābravīt // RamS_2,107.1 //

nandigrāmaṃ gamiṣyāmi sarvān āmantraye 'dya vaḥ /
tatra duḥkham idaṃ sarvaṃ sahiṣye rāghavaṃ vinā // RamS_2,107.2 //

gataś ca hi divaṃ rājā vanasthaś ca gurur mama /
rāmaṃ pratīkṣe rājyāya sa hi rājā mahāyaśāḥ // RamS_2,107.3 //

etac chrutvā śubhaṃ vākyaṃ bharatasya mahātmanaḥ /
abruvan mantriṇaḥ sarve vasiṣṭhaś ca purohitaḥ // RamS_2,107.4 //

sadṛśaṃ ślāghanīyaṃ ca yad uktaṃ bharata tvayā /
vacanaṃ bhrātṛvātsalyād anurūpaṃ tavaiva tat // RamS_2,107.5 //

nityaṃ te bandhulubdhasya tiṣṭhato bhrātṛsauhṛde /
āryamārgaṃ prapannasya nānumanyeta kaḥ pumān // RamS_2,107.6 //

mantriṇāṃ vacanaṃ śrutvā yathābhilaṣitaṃ priyam /
abravīt sārathiṃ vākyaṃ ratho me yujyatām iti // RamS_2,107.7 //

prahṛṣṭavadanaḥ sarvā mātḥn samabhivādya saḥ /
āruroha rathaṃ śrīmāñ śatrughnena samanvitaḥ // RamS_2,107.8 //

āruhya tu rathaṃ śīghraṃ śatrughnabharatāv ubhau /
yayatuḥ paramaprītau vṛtau mantripurohitaiḥ // RamS_2,107.9 //

agrato guravas tatra vasiṣṭhapramukhā dvijāḥ /
prayayuḥ prāṅmukhāḥ sarve nandigrāmo yato 'bhavat // RamS_2,107.10 //

balaṃ ca tad anāhūtaṃ gajāśvarathasaṃkulam /
prayayau bharate yāte sarve ca puravāsinaḥ // RamS_2,107.11 //

rathasthaḥ sa tu dharmātmā bharato bhrātṛvatsalaḥ /
nandigrāmaṃ yayau tūrṇaṃ śirasy ādhāya pāduke // RamS_2,107.12 //

tatas tu bharataḥ kṣipraṃ nandigrāmaṃ praviśya saḥ /
avatīrya rathāt tūrṇaṃ gurūn idam uvāca ha // RamS_2,107.13 //

etad rājyaṃ mama bhrātrā dattaṃ saṃnyāsavat svayam /
yogakṣemavahe ceme pāduke hemabhūṣite /
tam imaṃ pālayiṣyāmi rāghavāgamanaṃ prati // RamS_2,107.14* //

kṣipraṃ saṃyojayitvā tu rāghavasya punaḥ svayam /
caraṇau tau tu rāmasya drakṣyāmi sahapādukau // RamS_2,107.15 //

tato nikṣiptabhāro 'haṃ rāghaveṇa samāgataḥ /
nivedya gurave rājyaṃ bhajiṣye guruvṛttitām // RamS_2,107.16 //

rāghavāya ca saṃnyāsaṃ dattveme varapāduke /
rājyaṃ cedam ayodhyāṃ ca dhūtapāpo bhavāmi ca // RamS_2,107.17 //

abhiṣikte tu kākutsthe prahṛṣṭamudite jane /
prītir mama yaśaś caiva bhaved rājyāc caturguṇam // RamS_2,107.18 //

evaṃ tu vilapan dīno bharataḥ sa mahāyaśāḥ /
nandigrāme 'karod rājyaṃ duḥkhito mantribhiḥ saha // RamS_2,107.19 //

sa valkalajaṭādhārī muniveṣadharaḥ prabhuḥ /
nandigrāme 'vasad vīraḥ sasainyo bharatas tadā // RamS_2,107.20 //

rāmāgamanam ākāṅkṣan bharato bhrātṛvatsalaḥ /
bhrātur vacanakārī ca pratijñāpāragas tadā // RamS_2,107.21 //

pāduke tv abhiṣicyātha nandigrāme 'vasat tadā /
bharataḥ śāsanaṃ sarvaṃ pādukābhyāṃ nyavedayat // RamS_2,107.22 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 108
pratiprayāte bharate vasan rāmas tapovane /
lakṣayāmāsa sodvegam athautsukyaṃ tapasvinām // RamS_2,108.1 //

ye tatra citrakūṭasya purastāt tāpasāśrame /
rāmam āśritya niratās tān alakṣayad utsukān // RamS_2,108.2 //

nayanair bhṛkuṭībhiś ca rāmaṃ nirdiśya śaṅkitāḥ /
anyonyam upajalpantaḥ śanaiś cakrur mithaḥ kathāḥ // RamS_2,108.3 //

teṣām autsukyam ālakṣya rāmas tv ātmani śaṅkitaḥ /
kṛtāñjalir uvācedam ṛṣiṃ kulapatiṃ tataḥ // RamS_2,108.4 //

na kaccid bhagavan kiṃcit pūrvavṛttam idaṃ mayi /
dṛśyate vikṛtaṃ yena vikriyante tapasvinaḥ // RamS_2,108.5 //

pramādāc caritaṃ kaccit kiṃcin nāvarajasya me /
lakṣmaṇasyarṣibhir dṛṣṭaṃ nānurūpam ivātmanaḥ // RamS_2,108.6 //

kaccic chuśrūṣamāṇā vaḥ śuśrūṣaṇaparā mayi /
pramadābhyucitāṃ vṛttiṃ sītā yuktaṃ na vartate // RamS_2,108.7 //

atharṣir jarayā vṛddhas tapasā ca jarāṃ gataḥ /
vepamāna ivovāca rāmaṃ bhūtadayāparam // RamS_2,108.8 //

kutaḥ kalyāṇasattvāyāḥ kalyāṇābhirates tathā /
calanaṃ tāta vaidehyās tapasviṣu viśeṣataḥ // RamS_2,108.9 //

tvannimittam idaṃ tāvat tāpasān prati vartate /
rakṣobhyas tena saṃvignāḥ kathayanti mithaḥ kathāḥ // RamS_2,108.10 //

rāvaṇāvarajaḥ kaścit kharo nāmeha rākṣasaḥ /
utpāṭya tāpasān sarvāñ janasthānaniketanān // RamS_2,108.11 //

dhṛṣṭaś ca jitakāśī ca nṛśaṃsaḥ puruṣādakaḥ /
avaliptaś ca pāpaś ca tvāṃ ca tāta na mṛṣyate // RamS_2,108.12 //

tvaṃ yadā prabhṛti hy asminn āśrame tāta vartase /
tadā prabhṛti rakṣāṃsi viprakurvanti tāpasān // RamS_2,108.13 //

darśayanti hi bībhatsaiḥ krūrair bhīṣaṇakair api /
nānā rūpair virūpaiś ca rūpair asukhadarśanaiḥ // RamS_2,108.14 //

apraśastair aśucibhiḥ saṃprayojya ca tāpasān /
pratighnanty aparān kṣipram anāryāḥ purataḥ sthitāḥ // RamS_2,108.15 //

teṣu teṣv āśramasthāneṣv abuddham avalīya ca /
ramante tāpasāṃs tatra nāśayanto 'lpacetasaḥ // RamS_2,108.16 //

apakṣipanti srugbhāṇḍān agnīn siñcanti vāriṇā /
kalaśāṃś ca pramṛdnanti havane samupasthite // RamS_2,108.17 //

tair durātmabhir āviṣṭān āśramān prajihāsavaḥ /
gamanāyānyadeśasya codayanty ṛṣayo 'dya mām // RamS_2,108.18 //

tat purā rāma śārīrām upahiṃsāṃ tapasviṣu /
darśayanti hi duṣṭās te tyakṣyāma imam āśramam // RamS_2,108.19 //

bahumūlaphalaṃ citram avidūrād ito vanam /
purāṇāśramam evāhaṃ śrayiṣye sagaṇaḥ punaḥ // RamS_2,108.20 //

kharas tvayy api cāyuktaṃ purā tāta pravartate /
sahāsmābhir ito gaccha yadi buddhiḥ pravartate // RamS_2,108.21 //

sakalatrasya saṃdeho nityaṃ yat tasya rāghava /
samarthasyāpi hi sato vāso duḥkham ihādya te // RamS_2,108.22 //

ity uktavantaṃ rāmas taṃ rājaputras tapasvinam /
na śaśākottarair vākyair avaroddhuṃ samutsukam // RamS_2,108.23 //

abhinandya samāpṛcchya samādhāya ca rāghavam /
sa jagāmāśramaṃ tyaktvā kulaiḥ kulapatiḥ saha // RamS_2,108.24 //

rāmaḥ saṃsādhya tv ṛṣigaṇam anugamanād deśāt tasmāt kulapatim abhivādyarṣim /
samyakprītais tair anumata upadiṣṭārthaḥ puṇyaṃ vāsāya svanilayam upasaṃpede // RamS_2,108.25 //

āśramaṃ tv ṛṣivirahitaṃ prabhuḥ kṣaṇam api na jahau sa rāghavaḥ /
rāghavaṃ hi satatam anugatās tāpasāś cārṣacaritadhṛtaguṇāḥ // RamS_2,108.26 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 109
rāghavas tv apayāteṣu tapasviṣu vicintayan /
na tatrārocayad vāsaṃ kāraṇair bahubhis tadā // RamS_2,109.1 //

iha me bharato dṛṣṭo mātaraś ca sanāgarāḥ /
sā ca me smṛtir anveti tān nityam anuśocataḥ // RamS_2,109.2 //

skandhāvāraniveśena tena tasya mahātmanaḥ /
hayahastikarīṣaiś ca upamardaḥ kṛto bhṛśam // RamS_2,109.3 //

tasmād anyatra gacchāma iti saṃcintya rāghavaḥ /
prātiṣṭhata sa vaidehyā lakṣmaṇena ca saṃgataḥ // RamS_2,109.4 //

so 'trer āśramam āsādya taṃ vavande mahāyaśāḥ /
taṃ cāpi bhagavān atriḥ putravat pratyapadyata // RamS_2,109.5 //

svayam ātithyam ādiśya sarvam asya susatkṛtam /
saumitriṃ ca mahābhāgāṃ sītāṃ ca samasāntvayat // RamS_2,109.6 //

patnīṃ ca samanuprāptāṃ vṛddhām āmantrya satkṛtām /
sāntvayāmāsa dharmajñaḥ sarvabhūtahite rataḥ // RamS_2,109.7 //

anasūyāṃ mahābhāgāṃ tāpasīṃ dharmacāriṇīm /
pratigṛhṇīṣva vaidehīm abravīd ṛṣisattamaḥ // RamS_2,109.8 //

rāmāya cācacakṣe tāṃ tāpasīṃ dharmacāriṇīm /
daśa varṣāṇy anāvṛṣṭyā dagdhe loke nirantaram // RamS_2,109.9 //

yayā mūlaphale sṛṣṭe jāhnavī ca pravartitā /
ugreṇa tapasā yuktā niyamaiś cāpy alaṃkṛtā // RamS_2,109.10 //

daśavarṣasahasrāṇi yayā taptaṃ mahat tapaḥ /
anasūyāvratais tāta pratyūhāś ca nibarhitāḥ // RamS_2,109.11 //

devakāryanimittaṃ ca yayā saṃtvaramāṇayā /
daśarātraṃ kṛtvā rātriḥ seyaṃ māteva te 'nagha // RamS_2,109.12 //

tām imāṃ sarvabhūtānāṃ namaskāryāṃ yaśasvinīm /
abhigacchatu vaidehī vṛddhām akrodhanāṃ sadā // RamS_2,109.13 //

evaṃ bruvāṇaṃ tam ṛṣiṃ tathety uktvā sa rāghavaḥ /
sītām uvāca dharmajñām idaṃ vacanam uttamam // RamS_2,109.14 //

rājaputri śrutaṃ tv etan muner asya samīritam /
śreyo'rtham ātmanaḥ śīghram abhigaccha tapasvinīm // RamS_2,109.15 //

anasūyeti yā loke karmabhiḥ khyātim āgatā /
tāṃ śīghram abhigaccha tvam abhigamyāṃ tapasvinīm // RamS_2,109.16 //

sītā tv etad vacaḥ śrutvā rāghavasya hitaiṣiṇī /
tām atripatnīṃ dharmajñām abhicakrāma maithilī // RamS_2,109.17 //

śithilāṃ valitāṃ vṛddhāṃ jarāpāṇḍuramūrdhajām /
satataṃ vepamānāṅgīṃ pravāte kadalī yathā // RamS_2,109.18 //

tāṃ tu sītā mahābhāgām anasūyāṃ pativratām /
abhyavādayad avyagrā svaṃ nāma samudāharat // RamS_2,109.19 //

abhivādya ca vaidehī tāpasīṃ tām aninditām /
baddhāñjalipuṭā hṛṣṭā paryapṛcchad anāmayam // RamS_2,109.20 //

tataḥ sītāṃ mahābhāgāṃ dṛṣṭvā tāṃ dharmacāriṇīm /
sāntvayanty abravīd dhṛṣṭā diṣṭyā dharmam avekṣase // RamS_2,109.21 //

tyaktvā jñātijanaṃ sīte mānam ṛddhiṃ ca mānini /
avaruddhaṃ vane rāmaṃ diṣṭyā tvam anugacchasi // RamS_2,109.22 //

nagarastho vanastho vā pāpo vā yadi vāśubhaḥ /
yāsāṃ strīṇāṃ priyo bhartā tāsāṃ lokā mahodayāḥ // RamS_2,109.23 //

duḥśīlaḥ kāmavṛtto vā dhanair vā parivarjitaḥ /
strīṇām āryasvabhāvānāṃ paramaṃ daivataṃ patiḥ // RamS_2,109.24 //

nāto viśiṣṭaṃ paśyāmi bāndhavaṃ vimṛśanty aham /
sarvatra yogyaṃ vaidehi tapaḥ kṛtam ivāvyayam // RamS_2,109.25 //

na tv evam avagacchanti guṇadoṣam asatstriyaḥ /
kāmavaktavyahṛdayā bhartṛnāthāś caranti yāḥ // RamS_2,109.26 //

prāpnuvanty ayaśaś caiva dharmabhraṃśaṃ ca maithili /
akāryavaśam āpannāḥ striyo yāḥ khalu tadvidhāḥ // RamS_2,109.27 //

tvadvidhās tu guṇair yuktā dṛṣṭalokaparāvarāḥ /
striyaḥ svarge cariṣyanti yathā puṇyakṛtas tathā // RamS_2,109.28 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 110
sā tv evam uktā vaidehī anasūyānasūyayā /
pratipūjya vaco mandaṃ pravaktum upacakrame // RamS_2,110.1 //

naitad āścaryam āryāyā yan māṃ tvam anubhāṣase /
viditaṃ tu mamāpy etad yathā nāryāḥ patir guruḥ // RamS_2,110.2 //

yady apy eṣa bhaved bhartā mamārye vṛttavarjitaḥ /
advaidham upacartavyas tathāpy eṣa mayā bhavet // RamS_2,110.3 //

kiṃ punar yo guṇaślāghyaḥ sānukrośo jitendriyaḥ /
sthirānurāgo dharmātmā mātṛvartī pitṛpriyaḥ // RamS_2,110.4 //

yāṃ vṛttiṃ vartate rāmaḥ kausalyāyāṃ mahābalaḥ /
tām eva nṛpanārīṇām anyāsām api vartate // RamS_2,110.5 //

sakṛd dṛṣṭāsv api strīṣu nṛpeṇa nṛpavatsalaḥ /
mātṛvad vartate vīro mānam utsṛjya dharmavit // RamS_2,110.6 //

āgacchantyāś ca vijanaṃ vanam evaṃ bhayāvaham /
samāhitaṃ hi me śvaśrvā hṛdaye yat sthitaṃ mama // RamS_2,110.7 //

pāṇipradānakāle ca yat purā tv agnisaṃnidhau /
anuśiṣṭā jananyāsmi vākyaṃ tad api me dhṛtam // RamS_2,110.8 //

navīkṛtaṃ tu tat sarvaṃ vākyais te dharmacāriṇi /
patiśuśrūṣaṇān nāryās tapo nānyad vidhīyate // RamS_2,110.9 //

sāvitrī patiśuśrūṣāṃ kṛtvā svarge mahīyate /
tathā vṛttiś ca yātā tvaṃ patiśuśrūṣayā divam // RamS_2,110.10 //

variṣṭhā sarvanārīṇām eṣā ca divi devatā /
rohiṇī ca vinā candraṃ muhūrtam api dṛśyate // RamS_2,110.11 //

evaṃvidhāś ca pravarāḥ striyo bhartṛdṛḍhavratāḥ /
devaloke mahīyante puṇyena svena karmaṇā // RamS_2,110.12 //

tato 'nasūyā saṃhṛṣṭā śrutvoktaṃ sītayā vacaḥ /
śirasy āghrāya covāca maithilīṃ harṣayanty uta // RamS_2,110.13 //

niyamair vividhair āptaṃ tapo hi mahad asti me /
tat saṃśritya balaṃ sīte chandaye tvāṃ śucivrate // RamS_2,110.14 //

upapannaṃ ca yuktaṃ ca vacanaṃ tava maithili /
prītā cāsmy ucitaṃ kiṃ te karavāṇi bravīhi me /
kṛtam ity abravīt sītā tapobalasamanvitām // RamS_2,110.15* //

sā tv evam uktā dharmajñā tayā prītatarābhavat /
saphalaṃ ca praharṣaṃ te hanta sīte karomy aham // RamS_2,110.16 //

idaṃ divyaṃ varaṃ mālyaṃ vastram ābharaṇāni ca /
aṅgarāgaṃ ca vaidehi mahārham anulepanam // RamS_2,110.17 //

mayā dattam idaṃ sīte tava gātrāṇi śobhayet /
anurūpam asaṃkliṣṭaṃ nityam eva bhaviṣyati // RamS_2,110.18 //

aṅgarāgeṇa divyena liptāṅgī janakātmaje /
śobhayiṣyāmi bhartāraṃ yathā śrīr viṣṇum avyayam // RamS_2,110.19 //

sā vastram aṅgarāgaṃ ca bhūṣaṇāni srajas tathā /
maithilī pratijagrāha prītidānam anuttamam // RamS_2,110.20 //

pratigṛhya ca tat sītā prītidānaṃ yaśasvinī /
śliṣṭāñjalipuṭā dhīrā samupāsta tapodhanām // RamS_2,110.21 //

tathā sītām upāsīnām anasūyā dṛḍhavratā /
vacanaṃ praṣṭum ārebhe kathāṃ kāṃcid anupriyām // RamS_2,110.22 //

svayaṃvare kila prāptā tvam anena yaśasvinā /
rāghaveṇeti me sīte kathā śrutim upāgatā // RamS_2,110.23 //

tāṃ kathāṃ śrotum icchāmi vistareṇa ca maithili /
yathānubhūtaṃ kārtsnyena tan me tvaṃ vaktum arhasi // RamS_2,110.24 //

evam uktā tu sā sītā tāṃ tato dharmacāriṇīm /
śrūyatām iti coktvā vai kathayāmāsa tāṃ kathām // RamS_2,110.25 //

mithilādhipatir vīro janako nāma dharmavit /
kṣatradharmaṇy abhirato nyāyataḥ śāsti medinīm // RamS_2,110.26 //

tasya lāṅgalahastasya karṣataḥ kṣetramaṇḍalam /
ahaṃ kilotthitā bhittvā jagatīṃ nṛpateḥ sutā // RamS_2,110.27 //

sa māṃ dṛṣṭvā narapatir muṣṭivikṣepatatparaḥ /
pāṃśuguṇṭhitasarvāṅgīṃ vismito janako 'bhavat // RamS_2,110.28 //

anapatyena ca snehād aṅkam āropya ca svayam /
mameyaṃ tanayety uktvā sneho mayi nipātitaḥ // RamS_2,110.29 //

antarikṣe ca vāg uktāpratimāmānuṣī kila /
evam etan narapate dharmeṇa tanayā tava // RamS_2,110.30 //

tataḥ prahṛṣṭo dharmātmā pitā me mithilādhipaḥ /
avāpto vipulām ṛddhiṃ mām avāpya narādhipaḥ // RamS_2,110.31 //

dattā cāsmīṣṭavad devyai jyeṣṭhāyai puṇyakarmaṇā /
tayā saṃbhāvitā cāsmi snigdhayā mātṛsauhṛdāt // RamS_2,110.32 //

patisaṃyogasulabhaṃ vayo dṛṣṭvā tu me pitā /
cintām abhyagamad dīno vittanāśād ivādhanaḥ // RamS_2,110.33 //

sadṛśāc cāpakṛṣṭāc ca loke kanyāpitā janāt /
pradharṣaṇām avāpnoti śakreṇāpi samo bhuvi // RamS_2,110.34 //

tāṃ dharṣaṇām adūrasthāṃ saṃdṛśyātmani pārthivaḥ /
cintārṇavagataḥ pāraṃ nāsasādāplavo yathā // RamS_2,110.35 //

ayonijāṃ hi māṃ jñātvā nādhyagacchat sa cintayan /
sadṛśaṃ cānurūpaṃ ca mahīpālaḥ patiṃ mama // RamS_2,110.36 //

tasya buddhir iyaṃ jātā cintayānasya saṃtatam /
svayaṃ varaṃ tanūjāyāḥ kariṣyāmīti dhīmataḥ // RamS_2,110.37 //

mahāyajñe tadā tasya varuṇena mahātmanā /
dattaṃ dhanurvaraṃ prītyā tūṇī cākṣayasāyakau // RamS_2,110.38 //

asaṃcālyaṃ manuṣyaiś ca yatnenāpi ca gauravāt /
tan na śaktā namayituṃ svapneṣv api narādhipāḥ // RamS_2,110.39 //

tad dhanuḥ prāpya me pitrā vyāhṛtaṃ satyavādinā /
samavāye narendrāṇāṃ pūrvam āmantrya pārthivān // RamS_2,110.40 //

idaṃ ca dhanur udyamya sajyaṃ yaḥ kurute naraḥ /
tasya me duhitā bhāryā bhaviṣyati na saṃśayaḥ // RamS_2,110.41 //

tac ca dṛṣṭvā dhanuḥśreṣṭhaṃ gauravād girisaṃnibham /
abhivādya nṛpā jagmur aśaktās tasya tolane // RamS_2,110.42 //

sudīrghasya tu kālasya rāghavo 'yaṃ mahādyutiḥ /
viśvāmitreṇa sahito yajñaṃ draṣṭuṃ samāgataḥ // RamS_2,110.43 //

lakṣmaṇena saha bhrātrā rāmaḥ satyaparākramaḥ /
viśvāmitras tu dharmātmā mama pitrā supūjitaḥ // RamS_2,110.44 //

provāca pitaraṃ tatra bhrātarau rāmalakṣmaṇau /
sutau daśarathasyemau dhanurdarśanakāṅkṣiṇau /
ity uktas tena vipreṇa tad dhanuḥ samupānayat // RamS_2,110.45* //

nimeṣāntaramātreṇa tad ānamya sa vīryavān /
jyāṃ samāropya jhaṭiti pūrayāmāsa vīryavān // RamS_2,110.46 //

tena pūrayatā vegān madhye bhagnaṃ dvidhā dhanuḥ /
tasya śabdo 'bhavad bhīmaḥ patitasyāśaner iva // RamS_2,110.47 //

tato 'haṃ tatra rāmāya pitrā satyābhisaṃdhinā /
udyatā dātum udyamya jalabhājanam uttamam // RamS_2,110.48 //

dīyamānāṃ na tu tadā pratijagrāha rāghavaḥ /
avijñāya pituś chandam ayodhyādhipateḥ prabhoḥ // RamS_2,110.49 //

tataḥ śvaśuram āmantrya vṛddhaṃ daśarathaṃ nṛpam /
mama pitrā ahaṃ dattā rāmāya viditātmane // RamS_2,110.50 //

mama caivānujā sādhvī ūrmilā priyadarśanā /
bhāryārthe lakṣmaṇasyāpi dattā pitrā mama svayam // RamS_2,110.51 //

evaṃ dattāsmi rāmāya tadā tasmin svayaṃvare /
anuraktā ca dharmeṇa patiṃ vīryavatāṃ varam // RamS_2,110.52 //

Rāmāyaṇa, Ayodhyākāṇḍa, 111
anasūyā tu dharmajñā śrutvā tāṃ mahatīṃ kathām /
paryaṣvajata bāhubhyāṃ śirasy āghrāya maithilīm // RamS_2,111.1 //

vyaktākṣarapadaṃ citraṃ bhāṣitaṃ madhuraṃ tvayā /
yathā svayaṃvaraṃ vṛttaṃ tat sarvaṃ hi śrutaṃ mayā // RamS_2,111.2 //

rame 'haṃ kathayā te tu dṛḍhaṃ madhurabhāṣiṇi /
ravir astaṃ gataḥ śrīmān upohya rajanīṃ śivām // RamS_2,111.3 //

divasaṃ pratikīrṇānām āhārārthaṃ patatriṇām /
saṃdhyākāle nilīnānāṃ nidrārthaṃ śrūyate dhvaniḥ // RamS_2,111.4 //

ete cāpy abhiṣekārdrā munayaḥ phalaśodhanāḥ /
sahitā upavartante salilāplutavalkalāḥ // RamS_2,111.5 //

ṛṣīṇām agnihotreṣu huteṣu vidhipurvakam /
kapotāṅgāruṇo dhūmo dṛśyate pavanoddhataḥ // RamS_2,111.6 //

alpaparṇā hi taravo ghanībhūtāḥ samantataḥ /
viprakṛṣṭe 'pi ye deśe na prakāśanti vai diśaḥ // RamS_2,111.7 //

rajanīcarasattvāni pracaranti samantataḥ /
tapovanamṛgā hy ete veditīrtheṣu śerate // RamS_2,111.8 //

sampravṛttā niśā sīte nakṣatrasamalaṃkṛtā /
jyotsnāprāvaraṇaś candro dṛśyate 'bhyudito 'mbare // RamS_2,111.9 //

gamyatām anujānāmi rāmasyānucarī bhava /
kathayantyā hi madhuraṃ tvayāhaṃ paritoṣitā // RamS_2,111.10 //

alaṃkuru ca tāvat tvaṃ pratyakṣaṃ mama maithili /
prītiṃ janaya me vatsa divyālaṃkāraśobhinī // RamS_2,111.11 //

sā tadā samalaṃkṛtya sītā surasutopamā /
praṇamya śirasā tasyai rāmaṃ tv abhimukhī yayau // RamS_2,111.12 //

tathā tu bhūṣitāṃ sītāṃ dadarśa vadatāṃ varaḥ /
rāghavaḥ prītidānena tapasvinyā jaharṣa ca // RamS_2,111.13 //

nyavedayat tataḥ sarvaṃ sītā rāmāya maithilī /
prītidānaṃ tapasvinyā vasanābharaṇasrajām // RamS_2,111.14 //

prahṛṣṭas tv abhavad rāmo lakṣmaṇaś ca mahārathaḥ /
maithilyāḥ satkriyāṃ dṛṣṭvā mānuṣeṣu sudurlabhām // RamS_2,111.15 //

tatas tāṃ śarvarīṃ prītaḥ puṇyāṃ śaśinibhānanaḥ /
arcitas tāpasaiḥ siddhair uvāsa raghunandanaḥ // RamS_2,111.16 //

tasyāṃ rātryāṃ vyatītāyām abhiṣicya hutāgnikān /
āpṛcchetāṃ naravyāghrau tāpasān vanagocarān // RamS_2,111.17 //

tāv ūcus te vanacarās tāpasā dharmacāriṇaḥ /
vanasya tasya saṃcāraṃ rākṣasaiḥ samabhiplutam // RamS_2,111.18 //

eṣa panthā maharṣīṇāṃ phalāny āharatāṃ vane /
anena tu vanaṃ durgaṃ gantuṃ rāghava te kṣamam // RamS_2,111.19 //

itīva taiḥ prāñjalibhis tapasvibhir dvijaiḥ kṛtasvastyayanaḥ paraṃtapaḥ /
vanaṃ sabhāryaḥ praviveśa rāghavaḥ salakṣmaṇaḥ sūrya ivābhramaṇḍalam // RamS_2,111.20 //