Sāṃkhyaparibhāṣā

sāṃkhyaparibhāṣā /

śrīgaṇeśāya namaḥ / śrīdakṣiṇāmūrtigurubhyo namaḥ /

svānubhavaṃ yathāmati vyākhyāsyāmaḥ /

oṃ namo nārāyaṇāya prakṛtyai puruṣāya ca /
vedāntasāraguhyāya sāṅkhyatattvasvarūpiṇe // 1 //

yogināṃ parahaṃsānāṃ tattvajñānārthadarśanam /
anyeṣāṃ ca na dātavyaṃ māyayā mohitaṃ jagat // 2 //

śabdaśrotā ca vyājena nirvāṇārthaṃ ca kathyate /
yadā kaścinmahābhāgastasya viśrāntikārakam //

vibhaktimatra yo paśyettasya jñānaṃ ca dūrataḥ // 3 //

atha guruḥ /
guruyuktyā prasādena granthagarbhāvalokanam // 4 //

guruśca dvividhaḥ prokto vārttikāmnāya eva ca /
vārttiko bhaktibhāvena āmnāyo mūlakārikā // 5 //

kintu -
brāhmaṇastrīśūdramukhopāsyā ye te tu vārttikāḥ /
saṃnyāsādipāramparyeṇa sa āmnāyaḥ prakīrtitaḥ // 6 //

ādau śivastathā viṣṇurbrahmā vasiṣṭha eva ca /
śaktaḥ pārāśaro vyāsaḥ śuko gauḍastathaiva ca //

govindapādapūjyebhyaḥ śaṅkaraḥ śaṅkaro paraḥ /
iyaṃ paramparā proktā gurorāmnāyasiddhidā // 7 //

gururgāyatryupadeśo guruścodarapoṣakaḥ /
sadgururmokṣadātā ca gurostrividhalakṣaṇam // 8 //

mantrādhyayanaṃ ca vyākhyānaṃ karmatantrāni ceṭakāḥ /
vaidikī śilpavidyā ca śrīgurostasya ucyate // 9 //

kāryakāraṇatāṃ hitvā samādhiḥ pūrṇabodhakaḥ /
tārako mokṣadātā ca sadgurustasya ucyate // 10 //

atha śiṣyaḥ /
riktakāmaṃ mano dhṛtvā viśvāsaṃ gurubhaktidam /
āśāmokṣaṃ vinā nāsti tacchiṣyamuddharedguruḥ // 11 //

bho bho svāmin kṛpāsindho prārthayiṣyāmi te 'dhunā /
taptasaṃsāradāvāgnau muktiṃ kuru dayānidhe // 12 //

vidhivadadhītavedavedāṅgatvenāpātato 'rivalavedārthā asmin / tathā ca śrutiḥ - samitpāṇiḥ śrotriyaṃ brahmaniṣṭhaṃ gurumupaśritya tamanusarati //

taddhi saṃpraṇipātena paripraśnena sevayā //

upadekṣyanti te jñānaṃ jñāninastattvadarśinaḥ // 13 //

'yajjñātvā na punarmohaḥ'; iti gītāsu /
bhuktimicchasi cettāta viṣayānviṣavattyaja //

lolupaḥ sādhusaṅgasya atyantaṃ sukhamaśnute // 14 //

iti guruparamparā / atha sāṃkhyasāmpradāyena jñānamāha / tatra prathamaṃ sādhanacatuṣṭayasampannasya ihāmutrārthaphalabhogavirāgaḥ / dvitīyaṃ śamadamādiṣaṭkam / tṛtīyaṃ nityānityavastuvivekaḥ / caturthaṃ mumukṣatvaṃ mokṣecchā / kintu iha nāma srakcandanavanitādiviṣayabhogavirāgaḥ / amutra nāma svargabhogādianicchā / śamo nāma manonigrahaḥ / dama indriyanigrahaḥ / titikṣā śītoṣṇādiparotkarṣasahanam / samādhānaṃ sṛṣṭyādimāyāvilakṣaṇam / śraddhā gurāvadhyātmaśāstre ratiḥ / uparamaḥ kāryakāraṇātītam / nitya ātmā / anityā dṛśyapadārthāḥ / ataḥ paraṃ mokṣecchā //

iti sādhanacatuṣṭayam /
kambalo kharparī veṇurbuddhestrividhalakṣaṇam /
cittakṣiptagatāyatālīnatābhūmikātrayam // 1 //

atha bhūmikā / vikṣeptā viṣayapadārthe ratiḥ / gatāyātā saṃśayātmikā / sulīnatā prītirūpā turīyā / atha buddhayaḥ / guruḥ śāstrādiyuktyā bodhayati tathāpi śūnyaṃ kambalapeśīvat / sā adhikaprakāśo na bhavati kharparacchidravat / anekayuktyā vistārayati bhagnaveṇuvat jale tailavat / tatrādau vairāgyam / tatra pramāṇaṃ śrutiḥ- na vā 're sarvasya kāmāya sarvaṃ priyaṃ bhavatyātmanastu kāmāya sarvaṃ priyaṃ bhavati iti / bṛhadāraṇyake 'tyāgenaikena amṛtatvamānaśuḥ'; / tatrādau śabalatyāgaḥ //

viṣṭhāmūtraṃ ca durgandhi kṛmyagāraṃ ca naśvaram /
tatsaukhyamānino mūḍhā ahaṃmametigarvitāḥ // 1 //

kasya mātā pitā kasya kasya bhrātā sahodaraḥ /
kasya strī kasya putrastu narāṇāṃ karmabandhanam // 2 //

jāyāpatyagṛjakṣetrasvajanadraviṇādiṣu /
udāsīnasamaṃ paśyetsarvaṃ vyarthamivātmani // 3 //

strīṇāṃ strīsaṅgināṃ saṅgaṃ tyaktvā dūrata ātmavān /
kṣamī vivikta āsīnaścintayenmāmatandritaḥ // 4 //

kāyāraṇyasamāviṣṭo manavyāghro mahābalī /
bhakṣate sakalāṃllokāndevānuragamānavān // 5 //

jñānakhaḍgaṃ dṛḍhaṃ kṛtvā vairāgyaṃ bhūmiśodhanam /
durlabho yasya saṃgrāmo ko 'sau śūraśca ātmavān // 6 //

atha śuddhatyāgaḥ /
granthamabhyasya medhāvī jñānavijñānatatparaḥ /
palālamiva dhānyārthī tyajedgranthamaśeṣataḥ // 7 //

padamicchasi brahmatvaṃ tadā vijñānataḥ śṛṇu /
sarvārtheṣu ca vairāgyaṃ sarvabhūteṣu cātmatā // 8 //

muktimicchasi cettvantu viṣayānviṣavattyaja /
kṣamārjavadayātoṣasatyaṃ pīyūṣavadbhaja // 9 //

manasā dhyāyate yogī kṛpaṇastu dhanaṃ yathā /
manasā yena pītvā ca tena jitvā jagattrayam // 10 //

vihāya kāmānyaḥ sarvānpumāṃścarati nispṛhaḥ /
nirmamo nirahaṅkāraḥ sa śāntimadhigacchati // 11 //

akiñcanaśca dāntaśca śāntaśca samamānasaḥ /
sa liṅgānāśramaṃ tyaktvā caredavidhigocaraḥ // 12 //

dehe ca śṛṇu taṃ tāta guptaprakaṭalakṣaṇam /
daśaguptakaraṃ mokṣadvādaśaṃ sahajasthitiḥ // 13 //

nirapekṣaṃ muniṃ śāntaṃ nirvairaṃ samadarśanam /
anuvrajyāmahaṃ nityaṃ pūyayedaṅghrireṇubhiḥ // 14 //

kadā śambho bhaviṣyāmi karmanirmūlanakṣamaḥ /
ekākī nispṛhaḥ śānto pāṇipātro digambaraḥ // 15 //

sarvadharmānparityajya māmekaṃ śaraṇaṃ vraja /
ahaṃ tvāṃ sarvapāpebhyo mokṣayiṣyāmi mā śucaḥ // 16 //

nirālambapadaṃ prāpya citte tatra layaṃ gate /
nivartante kriyāḥ sarvāḥ sa yogī nirguṇaḥ paraḥ // 17 //

viṣayendriyakāraṇamākarṣacittavibhramaḥ /
yathā bahusapatnīnāṃ luṭhanti patimekataḥ // 18 //

sādhu sādhu śṛṇu svārthamasthiyantrācca dūrataḥ /
asya bhāgakṛtā loke mamatvaṃ śvānavatkṛtam // 19 //

śṛṇu tāta dvayaṃ tyājyamāśā bhedastathaiva ca /
āśayā dīnatāṃ kṛtvā bhedaśca bhedavardhanam // 20 //

rodanahāsyakā '; 'nena piśācasthitimāśrayet /
asya saṅgaṃ sadā tyajya bhava cinmātra sarvadā // 21 //

chāyākāryaṃ yathā nāsti tathaivāyaṃ hi dehakaḥ /
tattvaṃ gṛharasaṃ tyajya paramāṃ sthitimāśraya // 22 //

goṣpadaṃ pṛthivī meruḥ sthāṇurākāśamudrikā /
tṛṇaṃ tribhuvanaṃ rāma vairāgyālaṃkṛtā kṛtiḥ /
manuṣyāṇāṃ sahasreṣu kaścidyatati siddhaye // 23 //

iti vairāgyam //

atha bhaktidvārā caturvidhā muktiḥ /
vedākṣarāṇāṃ sāyujyaṃ sarūpatāṃ salokatāmaśnute //

prathamaṃ cittaśuddhiṃ ca mānasaṃ pūjanadvayam /
tṛtīyaṃ ca sadā dhyānaṃ vyāpakaṃ ca caturthakam // 1 //

pañcamaṃ tu nirālambaṃ mokṣabhūmiryathākramam /
yatnena sādhayenmartyo tasya muktirna saṃśayaḥ // 2 //

japānuṣṭhānayordvārā cittaśuddhirvidhīyate /
paścāccaturvidhā muktiḥ śṛṇu sādhu dvijottama // 3 //

mānase lokasamprāptistatsadā ca samīpatā /
tathā tasya svarūpaṃ ca nirālambena śāśvatam // 4 //

ye ye yān yān yajandevāṃste catvāramokṣagāḥ /
ātmajñānaṃ vinā mokṣo na bhavetsaccidātmani // 5 //

kintu - mānasaṃ nāma āsanasthāṃ sāvayavamūrttiṃ dhyāyet / nivātadīpavatsvasthaṃ yathābuddhyā ṣoḍaśopacāraiḥ pūjayet / tasya gacchatastiṣṭhataśca na samīpāvabhāsaḥ / sa eva sarvabhūtasthaṃ svarūpaṃ paśyati / tataḥ sāvakāśamiva bhāsate sā sāyujyatā / iti caturvidhā upāsanā muktiḥ /

athādvaitabhaktiḥ /
sarveśvaramayaṃ bhaktirjñānaṃ cābhedadarśanam /
nirapekṣaṃ ca vairāgyaṃ muktaṃ nirviṣayaṃ manaḥ // 1 //

kintu cāṇḍālādibrahmaparyantaṃ sarvabhūteṣu īśvararūpaṃ bhāvayet / yathārhaṃ ṣoḍaśopacāreṇa pūjayet / sā bhaktiḥ na tu pratimā / brahmādipipīlikāparyantaṃ svaśarīravadabhedaṃ jñātvā tajjñānaṃ paradehāhisvadehāvayamekīkṛtya sarvatra ekameva piṇḍamavadhārayet brahmādisthāvaraparyantamihāmutra nirāśā / mukti nāma vṛttiśūnyam / tatra pramāṇam -

sarvabhūteṣu yaḥ paśyedbhagavadbhāvamātmanaḥ /
bhūtāni ca bhavatyātmaleṣabhāgavatottamaḥ // 2 //

yadā bhūtapṛthakbhāvamekasthamanupaśyati /
tata eva ca vistāraṃ brahma sampadyate tadā // 3 //

prajahāti yadā kāmān sarvānpārtha manogatān /
ātmanyevātmanastuṣṭaḥ svapataḥ sa na khidyate // 4 //

gītāsu /
brahmādisthāvarānteṣu vairāgyaṃ yaddhi jāyate /
yathaiva kākaviṣṭhāyāṃ vairāgyaṃ taddhi nirmalam // 5 //

iti advaitabhaktiḥ /

atha vivekajñānanirṇayaḥ /
akrodhavairāgyajitendriyatvaṃ kṣamādayāśāntijanapriyatvam /
nirlobhadātā bhavamuktiheturjñānasya cihnaṃ daśalakṣaṇāni // 1 //

karma adhyātmatattvaṃ ca brahmajñānamataḥ param /
indraṃ catvāri vācyārthamātmalakṣaṃ sukhāvaham // 2 //

karmajñānī bhavejjīvaḥ puruṣo 'dhyātmasaṃjñakaḥ /
īśvarastattvavettā ca sarvaṃ brahmeti brahmatā // 3 //

varṇāśramaṃ ca dharmaṃ ca hotrādikarmatatparāḥ /
bhajanaṃ sarvabhūteṣu jñānaṃ ca karmasajñitam // 4 //

vairāgyādhyātmaśāstraṃ ca yasya māyā vinirgatā /
jijñāsā mananādhyāsaṃ jñānamadhyātmasaṃjñitam // 5 //

ālokya dharmasāṃkhyādidharmakarmakriyāvidhīḥ /
tadarthavyatirekeṇa tattvajñānaṃ tadocyate // 6 //

samādhiśabdavākyārthaṃ brahmākāratayā vṛtiḥ /
ekākī nispṛhaḥ śānto brahmajñānaṃ tadocyate // 7 //

vāco yasminnivartante liṅgaṃ galitasarvadhīḥ /
svayameva svarūpasthaṃ svamiva svaṃ virājate // 8 //

uktācāravihīnasya svabuddhirvartate 'khilam /
dravyādiviṣayasvārthānsa jīvo nīcaśabditaḥ // 9 //

sadācārarato nityaṃ dvandvātītaśca nispṛhaḥ /
śuṣkañcāpyaśanaṃ caiva puruṣastasya ucyate // 10 //

daṇḍakāśāyamātraṃ ca kāmakrodhavivarjitaḥ /
bhramarībhuktasantoṣamīśvarastasya ucyate // 11 //

digvāsaṃ ca svasaṃvedyamānandaṃ svaparaṃ na hi /
pāṇipātre ca yadbhuṃkte sa brahma rājate mahīm // 12 //

dehāntitaṃ sadākālaṃ varṇāśramavivarjitam /
yatkṛtaṃ tatsadācāramātmārāmo virājate // 13 //

iti
atha dharmaśāstre-
aniṣṭamiṣṭamiśraṃ ca trividhaṃ karmaṇaḥ phalam //

paśumiśrastathā jñānī siddhajñeyaṃ ca pañcakam /
etairlakṣaṇasaṃyuktaṃ vṛttibhedena kathyate // 14 //

uktvā uktvā ca kāryeṇa dravyaṃ ca sādhayettataḥ /
śiśnodararatāḥ svārthaṃ satpaśorlakṣaṇaṃ smṛtam // 15 //

yugācāreṇa vartante saṃmataṃ varṇamāśramam /
ātmasvārthaṃ na jānāti sa miśraṃ lakṣaṇaṃ smṛtam // 16 //

vedaśāstrārthasarvajño uktācāraśca tatparaḥ /
yathoktvā ca vadedvākyaṃ sa jñānī lakṣaṇocyate // 17 //

kāryaṃ ca anyathākartuṃ yadvaktuṃ tattu sādhayet /
sañcitārthānvadetprājñaḥ sa siddhirlakṣaṇocyate // 18 //

kāryakāraṇakartṛtvaṃ vihāya vicarenmahīm /
stunādapī nikāmī ca ānandaṃ jñeyalakṣaṇam // 19 //

iti nirvedajñānanirṇayaḥ /
dehavarṇāśrayā dharmā kalpanāvedanirmitāḥ /
tā hi nirmokavattyājyāḥ so 'hameko nirañjanaḥ // 20 //

tasmājjñānāttu kaivalyamityādiśruteḥ jñānāgnidagdhakarmāṇīti gītā /
parokṣaṃ śāstriyajñānamaparokṣaṃ ca śāśvatam /
prathamaṃ janmakarmāṇi dvitīyaṃ saccidātmakam // 21 //

utpattisthitisaṃhārabhūtaṃ bhūteṣu yujyate /
ātmā ca tatra sākṣī ca jagaddraṣṭā ca sūryavat // 22 //

bhūtādivyaktirūpaṃ ca acaraṃ carameva ca /
tadindrajālavatpaśyedyathā nu vīcivajjagat // 23 //

kalpanābaddhajantuśca sadā jalpati doṣavat /
vapurnṛtyati rathyāyāṃ yāvatpatati bhūtale // 24 //

jano bālapiśācatvaṃ kiṃ lajjāyogivṛndinām /
jalpanti vividhā vāco kimarthaṃ sukhaduḥkhayoḥ // 25 //

asti bhāti priyaṃ sthiramasthiraṃ nāma rūpakam /
catvāra īṣaṇā tyājyāḥ sohameko nirañjanaḥ // 26 //

mātṛkādhvanirūpā ca vartate viśvamāyayā /
jānīhi tatra tannādaṃ vyartho 'rthaḥ pratipadyate // 27 //

amanastu sadā deho yathā grāmo vinā janāt /
brahmādyopi na karttavyaḥ sa paśuścātmaghātakaḥ // 28 //

uttamā ca laye līnā dhyānadhāraṇamadhyamāḥ /
adhamā pratimāpūjā gītanṛtyaṃ dhamodhamaḥ // 29 //

snānaṃ mano malatyāgaḥ śaucamindriyanigrahaḥ /
abhedadarśanaṃ jñānaṃ dhyānaṃ nirviṣayaṃ manaḥ // 30 //

sthūlapeśivat pratyakṣaṃ liṅgaṃ vandhyaṃ yathā striyaḥ /
manasātmaikarūpeṇa svayaṃ brahma sanātanam // 31 //

śrutismṛtyarthapūrṇaṃ ca samādheścittasaurabham /
yāvaddehābhimānaṃ ca tāvatyo niṣphalā kriyāḥ // 32 //

saṃsārakarma āsakto brahmāhamiti manyate /
karmabrahmobhayabhraṣṭastaṃ tyajedantyajaṃ yathā // 33 //

samādhervikṣepo yasya nānāyuktiprakārakaḥ /
yāvaddehalayaṃ naitāvanto mohakārakāḥ // 34 //

ekosau yogavāsī ca dvayaṃ grāmastathaiva ca /
tṛtīyaṃ nagaraṃ caiva manye yadvanavāsinām // 35 //

vedaśāstrapurāṇāni nānāyuktiṃ ca valgunā /
vyavasayātmikā buddhirna tu sādhanarūpakā // 36 //

āloḍya caturo vedān sarvaśāstrāṇi sarvadā /
yo vai tattvaṃ na jānāti darvīpākarasaṃ yathā // 37 //

śabdabrahmaṇi niṣṇāto snāyātsa parame yadi /
śramastasya śramaphalaṃ hyadhenuriva rakṣakaḥ // 38 //

ākāśadarpaṇe yasminyajjagadbhāsate 'khilam /
tatsarvaṃ brahmarūpaṃ ca māyāmayaviceṣṭitam // 39 //

yā niśā sarvabhūtānāṃ tasyāṃ jāgarti saṃyamī /
yasyāṃ jāgarti bhūtāni sā niśā paśyato muneḥ // 40 //

nāhaṃ deho na ca prāṇo nendriyāṇi tathaiva ca /
na mano hanta buddhiśca naiva cittamahaṅkṛtiḥ // 41 //

nāhaṃ manuṣyo na ca deva yakṣo na brāhmaṇaḥ kṣatriyavaiśyaśūdraḥ /
na brahmacārī na gṛhī vanastho bhikṣurna cāhaṃ nijabodharūpaḥ // 42 //

kāryakāraṇaceṣṭā ca trividhaṃ kalpanākṛtam /
manohaṅkārasaṃyuktaṃ vyarthaṃ ca śabdamālikā // 43 //

śabde śabdasya jñānārthaṃ yogī vadati nispṛhaḥ /
yathā vādyeṣu nādaśca pāratantryeṇa vartate // 44 //

yogī ca sarvakāryāṇi vartate dehakarmaṇi /
kaumāraṃ krīḍanaṃ caiva sarvaṃ mithyaiva kāraṇam // 45 //

yadyāvatkriyate jantuḥ svagṛhe rājate pumān /
yo yo yasya yathā bhāvastattateṣāṃ ca saukhyatā // 46 //

tatkāmopaceṣṭitam sarvaṃ vṛthā bhavati āyatau /
na cāsya kriyā kācinneha nānāsti karhicit // 47 //

ahaṃ ceṣṭa ito dehe sarvakarmasu ceṣṭate /
iti jñānaṃ vijānīyādyajjñānaṃ smaraṇena hi // 48 //

taḍāgaḥ pūrṇato yena yaddātuṃ balaṃ rājate /
kiṃcicchidreṇa ādyaṃ ca manasātmodakakriyāḥ // 49 //

bandhaṃ vihāya pūrṇāni kurvantu svasthamānasam /
ye hi yuktiṃ sadābhyāsātsa vai jñānottamottamaḥ // 50 //

dehādisarvakarmāṇi jñānājñāneṣu jñāyase /
so 'haṃ cinmātrarūpeṇa jānīhi brahmalakṣaṇam // 51 //

ahaṃ mūrkhamahaṃ jñātā yo dharmaḥ pratipādyate /
so 'haṃ cinmātrarūpeṇa jānīhi brahmalakṣaṇam // 52 //

bhidyate hṛdayagranthiśchidyante sarvasaṃśayāḥ /
kṣīyante cāsya karmāṇi yasmin dṛṣṭe parāvare // 53 //

jagadvilakṣaṇaṃ brahma brahmaṇo 'nyanna kiñcana /
brahmaṇyābhāti cinmithyā yathā marumarīcikā // 54 //

jñānāmṛtena tṛptasya kṛtakṛtyasya yoginaḥ /
na cāsti kiñcitkartavyamasti cenna sa sattvavit // 55 //

na tvaṃ viprādiko varṇo nāśramī nākṣagocaraḥ /
asaṅgo 'si nirākāro viśvasākṣī sukhī bhava // 56 //

dehābhimānagalite vidite ca cidātmani /
yatra yatra mano yāti tatra tatra samādhayaḥ // 57 //

ātmaikabhāvaniṣṭhasya yā yā ceṣṭāstadarcanam /
yo yo jalpaḥ sa saṃmantrastaddhyānaṃ ca nirīkṣaṇam // 58 //

na saṃkalpavikalpasya na līnopādhivāsanāḥ /
nijasvarūpe nirmagnaḥ sa yogī paratattvavit // 59 //

dehādisarvendriyāṇi sattāmātreṇa ceṣṭate /
yathā dīpe prapaṃcasya cuṃbakaṃ lohameva ca // 60 //

dehadvayaṃ tathā nāma varṇāśramā ca vyarthatā /
mahīākāśabrahmāhamalametatsamādhinā // 61 //

avyaktasya kathaṃ dhyānaṃ vyāpakasya visarjanam /
amūrtasya kathaṃ pūjā svayaṃ brahma sanātanam // 62 //

phalasya kāraṇaṃ puṣpaṃ phale puṣpaṃ vinaśyati /
jñānasya kāraṇaṃ karma jñāne karma vinaśyati // 63 //

kiṃ karomi kva gacchāmi kiṃ gṛhṇāmi tyajāmi kim /
ātmanā pūritaṃ sarva mahākalpāṃbunā yathā // 64 //

bhūtādivyaktirūpaṃ ca acaraṃ carameva ca /
tadindrajālavatpaśyedyathāmbuvīcivajjagat // 65 //

śabdabhāgadvayaṃ kṛtvā vyartho jñānārthayoginam /
kadācidvaktuṃ jñānārthaṃ vyartho vaktuṃ na śakyate // 66 //

garvaṃ no vahate na nindanti parānno bhāṣate niṣṭhuraṃ
proktaṃ kenacidapriyaṃ ca hasate krodhaṃ ca nālambate /
śrutvā kāvyamalakṣaṇaṃ parakṛtaṃ santiṣṭhate mūkava-
ddoṣānnādadate svayaṃ na kurute caitatsatāṃ lakṣaṇam // 67 //

bījamadhye yathā vṛkṣaṃ vṛkṣamadhye ca bījatā /
vyāpyavyāpakasarvātmā sa pṛthak naiva dṛśyate // 68 //

ekātmā sarvabhūteṣu bandhamokṣaḥ kathaṃ dvidhā /
janmasaṃskārayogena bhinnatvaṃ varttate sadā // 69 //

pratibimbayathopādhiṃ dīrghantiryak ca varttulam /
tasmādvilakṣaṇo jīvaḥ kathamekaṃ bhaviṣyati // 70 //

yathā yonistathācārapūrvakarmmānusārataḥ /
tattajjñānādhikāreṇa dvividhā bandhamokṣayoḥ // 71 //

yathāyamalamutpattiṃ prārabdhaṃ vividhākṛtam /
tathaiva sukhaduḥkhāni kathaṃ bhavati ekatā // 72 //

dravyaṃ na bhakṣayetprājñaḥ svadravyaṃ naiva poṣayet /
santuṣṭaḥ sarvadā nityaṃ sa naro jñānavānbhavet // 73 //

śarīraṃ naśvaraṃ sarvaṃ sambandhaḥ kintu śāśvataḥ /
vayasā sūtramārgeṇa yathā sthāneṣu gacchati // 74 //

yathā paragṛhe vāso mārgasthaṃ kurute sadā /
tathaiva sukhaduḥkhena na spṛśet jñānino naraḥ // 75 //

naṭī ca naṭanāṭyaṃ ca nānākrīḍā ca rañjanam /
ahaṃ pratyayajānāti tathaiva jño sadā naraḥ // 76 //

iti jñānanirṇayaḥ /

atha śrotā uvāca / idaṃ kiṃ dṛśyate kena kathaṃ jātam ? taṃ hovāca- prathama anādivastu caitanya ātmā / tasya sphuraṇaṃ jātaṃ sa imamevātmānaṃ dvidhā pātayettataḥ / patiśca patnī cābhavatāmiti bṛhadāraṇye / tattvamasīti yasmin tripadāni bhavanti / tat tvaṃ asi / brahmāhamasmīti sakalabrahmāntaṃ niśvasitam / atha tatsarvaṃ tvameva / idamāścaryam / tarhi citta ekāgram atisūkṣmataraṃ kuru / paramarthamityuktam / ātmā 'yaṃ gururacaladharmavyāpakatvāditi / atha-

andhaḥ paṅgurasaṅge ca saṅgātkarma pratiṣṭhitam /
yatra paṅgusvatantratvaṃ tatrāndho niḥphalo bhavet // 1 //

andhātītaṃ bhavetpaṅguracalaṃ ca sanātanam /
sabāhyābhyantaraṃ bhūtaṃ yathākāśaṃ ca dṛśyate // 2 //

kintu māyā andhā avivekitvāt / ubhayorekībhūtvā mithyā jīveśvarau vyājenāpi brahmāṇḍayoḥ / sṛṣṭinirmitāḥ / tasmānmāyāparityāgena svayameva cidākāśe ca vartate / tatra pramāṇaṃ śrutiḥ / ākāśa ātmā khaṃ brahma / atha jīveśvarayorlakṣaṇam / tatra pramāṇaṃ śrutiḥ / dvā suparṇā sayujā sakhāyā samānaṃ vṛkṣaṃ pariṣasvajāte / tayoranyaḥ pippalaṃ svādvattyanaśnannanyo abhicākaśīti / atha vedeti / kāryopādicaitanyaṃ jīvaśabdavācyam / kāraṇopādhicaitanyam īśvaraśabdavācyam /

kāryopādhirayaṃ jīvaḥ kāraṇopādhirīśvaraḥ /
kāryakāraṇatāṃ hitvā pūrṇabobho vidhīyate // 3 //

tatra kāryaṃ nāma ahaṅkārādisṛṣṭivyāpāraḥ kāraṇaṃ nāma sākṣī hyantaḥsphuraṇam / iti vedānte /

upadraṣṭānumantā ca bharttā bhoktā maheśvaraḥ /
paramātmeti cāpyukto dehe 'sminpuruṣaḥ paraḥ // 4 //

iti īśvaraḥ /
puruṣaḥ prakṛtistho hi bhuṅkte prakṛtijān guṇān /
kāraṇaṃ guṇasaṃyogo 'sya sadasadyonijanmasu // 1 //

iti jīvaḥ /
mukhābhāsako darpaṇe dṛśyamāno
mukhatvāpṛthak te na hi vā 'sti vastu //

cidābhāsako 'dhīśajīvo 'pi tadvat sa nityopalabdhisvarūpo 'hamātmā // 1 //

iti hastāmale / salila eko iṣṭādvaito bhavati / iti bṛhadāraṇye / tathā bimbapratibimbanyāyena jīveśvarau kalpitau / tajjīvasya mokṣasādhanamāha karmaparaṃ aharahaḥ sandhyāmupāsitā yāvajjīvamagnihotraṃ juhuyāt / jyotiṣṭomau svargakāmo yajet / oṃmiti brahma / omitīdaoṃ sarvam / omityagnihotramanujānāti / iti karma / atha jñānaparam / na karmaṇā na prajayā dhanena tyāgenaike amṛtatvamānaśuḥ / prathamamāyāśabalasṛṣṭyādiputrakalatradravyādvilakṣaṇaḥ / dvitīyaṃ sthūlasūkṣmādiśarīrasya vilakṣaṇam / tṛtīyaṃ kevalamokṣasaṅkalpaḥ / yathā śukanālakānyāyena mithyārajjusarppe bhramamāṇe sati tasya mokṣasādhanamāha / tatra jīvasvarūpaṃ lakṣaṇaṃ dṛṣṭisambandhena sūryaprabhayā pratibhāti tadvāsanā mahad hṛdi granthiḥ /

iti jīvalakṣaṇam /
jīvasya mokṣakāmāya trivargaṃ ca purā kṛtam /
karma pātañjaliṃ sāṅkhyaṃ tatsamāsena kathyate // 1 //

pañcabhūtātmikā pūjā vidhireṣa samāśṛṇu /
trayaṃ karma pūjāyogyaṃ vā yo pātañjale smṛtaḥ // 2 //

dvayaṃ dehābhimānena ekaṃ nāhaṃ ca sāṃkhyatā /
ahaṃ nāhaṃ dvayaṃ śabdabandhamokṣaṃ ca kārakam // 3 //

tathā ca śrutiḥ / athāto dharmajijñāsā / athāto brahmajijñāsā / pūrvapūrvaśrutiyuktyānubhavābhāsānāmuttarottaraśrutiyuktānubhavābhāsabodhadarśanāt /

sāmānyaśāstraṃ syānnyūnaṃ viśeṣo balavānbhavet /
pareṇa pūrvabādho vā prāyaśo dṛśyatāmiha // 4 //

iti vedānte karmaparam / jñānādeva tu kaivalyamityādiśruteḥ / na hi jñānena sadṛśaṃ pavitramiha vidyate / jñānāgnidagdhakarmāṇi / udarāḥ sarva evaite jñānī tvātmaiva me matam / iti jñānaparam /

atha vedoktakarmayogaḥ /
varṇāśramaṃ ca dharmaṃ ha vedādividhipūrvakam /
tacca sādhyamasādhyaṃ vā janmakarmaphalapradam // 1 //

jyotiṣṭome bhavetsargaḥ śrotā syāditi karmaṇi /
niṣedhavidhinighnāni na bhavanmokṣasiddhidam // 2 //

japānuṣṭhānayordvārā devatānugraho bhavet /
tatsakāśādbhavet siddhiścaitanyopādhivarjitā // 3 //

tatra bhūtapūjā / pārthivasthāvarāditīrthayātrā agnihotrajvālāmukhīyāgādi / āpaḥ gaṅgāyāḥ naimiṣāraṇyādijalapūjā / tathā ca-

saṃhitā brāhmaṇāraṇyaṃ dvandvadīkṣā nighaṇṭakam /
jyotiṣaṃ ca niruktaṃ ca daśagranthāni sūtrakam // 4 //

ekayā liṅgagranthyā ca baddhyate sakalaṃ jagat /
daśagranthyā yadā baddho tasya muktiḥ kathaṃ bhavet // 5 //

evaṃ paṭhati vedānāṃ haṃkāraṃ piṇḍapoṣaṇam(?) /
etejjñānaparaṃ jñātvā sa mukto nātra saṃśayaḥ // 6 //

kintu-
saṃhitā kāryacchandaṃ ca dṛśyabrahmeti brāhmaṇam /
nabhamāraṇyamāśritya chandambrahmāsmi vākyatā(?) // 7 //

mana ādirodhanaṃ śikṣā nighaṇṭaṃ vṛtidhāraṇam /
vivekaṃ jyotiṣaṃ caiva mamedaṃ sūryamucyate // 8 //

niruktaṃ saṃśayacchedyaṃ sūtrapāṭhaṃ ca jñānadhīḥ /
annopādhiśca vedādyā yastaṃ veda sa vedavit // 9 //

asyārthaḥ / saṃhitā nāma svahitam / kāryakāraṇātītaṃ na tu karmacodanā / brāhmaṇaṃ nāma sarvasvaṃ brahmaiva na tu yāgādi / āraṇyaṃ nāma nabhalakṣyaṃ na tu āraṇyarodanam / chando nāma brahmāsmīti smaraṇaṃ na tu piśācavacchalanam / śikṣā nāma śāsanaṃ mana ādidhāraṇā na tu pāṭhaḥ nighaṇṭaṃ nāma kāṭhinyaṃ vṛttisāvadhanatā na tu deśāntaram / jyotiṣaṃ nāma vivekata na tu gaṇakādivyāpāraḥ / sūtraṃ nāma abhedānusandhānaṃ na tu karmapreraṇā / niruktaṃ nāma saṃśayacchedyaṃ na tu vedārthaprauḍhiḥ / sūtrapāṭhaṃ nāma jñānadṛṣṭiḥ / na tu vyākaraṇabalam / etajjñānaṃ paraṃ jñānamanyatsaṃsārapoṣaṇam / iti vedoktakarmayogaḥ / pramāṇaṃ vedākṣarāṇāṃ sāyujyaṃ sarūpatāṃ salokatāmaśnuta iti śruteḥ //

atha pātañjalahaṭhayogaḥ /
atha pātañjalayogaṃ kathayatyaṅgāni vai kramāt /
dehasādhyaṃ bhavenmokṣaṃ tajjñānaṃ sādhanaṃ śṛṇu // 1 //

tatra haṃsopaniṣadi- gudamavaṣṭabhyādhārādvāyumutthāpya svādhiṣṭhānaṃ triḥpradakṣiṇīkṛtya maṇipūrakaṃ gatvā anāhatamatikramya viśuddhe prāṇānniruddhya ājñāmanu brahmarandhraṃ dhyāyet / tatra nādamanubhavati ciṇiti prathamaḥ 1 ciṇiciṇi 2 ghaṇṭā 3 śaṅkha 4 tantrī 5 tāla 6 veṇu 7 bheri 8 mṛdaṅga 9 megha 10 navamaṃ tyājyaṃ daśamamabhyaset / tasmānmano vilīnaṃ bhavati / yasya manasi viṣṭanā manaso 'ntarāyaṃ mano na veda yasya manaḥ śarīraṃ yo manontaro yamayati /

cakraṃ sapta trikūṭaṃ ca śrīhaṭhaṃ gohaṭhaṃ tathā /
bhrūvorgumphā brahmarandhraṃ sūlo yānaṃ jalandharam // 1 //

ṭālī lolī tathā dhotī lambikāśodhanaṃ kramāt /
khecarī bhūcarī caiva mahākāṣṭhā tathaiva ca // 2 //

udgānaṃ lopanaṃ caiva gāṭhanaṃ cāvakāśakam /
iḍāpiṅgalayornāmānyaṣṭāviṃśatyanukramāt // 3 //

praṇavaṃ vyāharan jāpyaṃ so 'haṃ yāmaṃ matāntare /
asya kartā bhavejjīvo dehabhājanasammatam /
sādhanena bhavetsiddhirahaṃ vṛddho 'bhijāyate // 4 //

aṇimādi bhavetteṣāṃ bhūtaṃ bhaviṣyaṃ vartamānam /
vācāṃ siddhirmṛtaṃ mokṣaṃ dehasaṅgena mānitā // 5 //

yathā prete kṣamā liṅgaṃ tatsakāśācca saukhyatā /
tathā dehasamīreṇa ahaṃ mameti mānitā // 6 //

brahmarandhre gate prāṇe hyahaṃ mokṣo 'pi jāyate /
yathā dadhnagṛhasvāmī palāyan saukhyamānitā // 7 //

punarahaṅkṛto vāso vāsanā janmadāyinī /
tathā dehagato mokṣo buddhirarbhakasaṃmatā // 8 //

tatra gītā-

vāsāṃsi jīrṇāni yathā vihāya
navāni gṛhṇāti naro parāṇi /
tathā śarīrāṇi vihāya jīrṇā-
nyanyāni saṃyāti navāni dehī // 9 //

draṣṭā dṛśyaṃ yadā vartte dehe saṅgena mokṣakaḥ (?) / ātmā dehī kathaṃ kṛtvā sarvavyāpivilakṣaṇaḥ / 10 //

tasmādunmīladyogī ca vikalaḥ kaulaśikṣayā /
samābhyutthānamanyāni dehasaṅgena vyarthatā // 11 //

ātmā prajñānamānandanityaśuddhanirāmayaḥ /
vicarejjñāptimātreṇa dehātītaṃ ca sarvadā // 12 //

yāvaddehābhimānaṃ ca yāvatsiddhiḥ pravarttate /
tāvajjanyānadānaṃ ca bhavetkarmānusārataḥ // 13 //

tatra niṣedhārthaśrutiḥ-

na karmaṇā na prajayā dhanena
tyāgenaike amṛtatvamānaśuḥ /
pareṇa nākaṃ nihitaṃ guhāyāṃ
vibhrājate yadyatayo viśanti //

vedāntavijñānasuniścitārthāḥ saṃnyāsayogādyatayaḥ śuddhasattvāḥ iti śruteḥ / ābrahmabhuvanāllokāt iti gītāsu /

iṣṭādarśanadṛśyānāṃ virāmo yatra vā bhavet /
tasmādvilakṣaṇaṃ hyātmā hyaparokṣe bhavetsvayam // 1 //

yāvanna jñāyate ātmā kartṛlābhalavaṃ muniḥ /
tāvatsarvaṃ bhavedvyarthaṃ yathā vandhyā vibhūṣitā // 2 //

iti karmaparaḥ / parantu anarthakārī dehanāśakārī / tasmājjñānāya sādhayet / tatra cakram ādhāraṃ nāma deham // 1 // svādhiṣṭhānaṃ sāttvikamahaṅkāraḥ // 2 // maṇipuraṃ buddhiḥ // 3 //

anāhataṃ sadācāraḥ // 4 // viśuddhaṃ guhabhaktiḥ // 5 // ājñācakre jñāne sāvadhānatā // 6 // sahasradalaṃ turyā // 7 // trikūṭaṃ guṇarahitam // 8 // śrīhaṭhaṃ māyārahitam // 9 //

gohaṭhamavidyātiraskāraḥ // 10 // bhruvorgumphā kāmanāśūnyam // 11 // brahmarandhraṃ manolayaḥ // 12 // sūlabandhamindriyanigrahaḥ // 13 // yānaṃ viṣayanirāsaḥ // 14 // jālandharaṃ svapararahitam // 15 // ṭālī padārthavārtāśūnyam // 16 // lolī yuktāhāraḥ // 17 // dhotī sarvajale 'pyaikyam // 18 // lambikā stutinindārahitam // 19 // khecarī avakāśe dṛṣṭiḥ // 20 // bhūcarī yugmamātramavalokanam // 21 // mahākāṣṭhā sarvaṃ brahmeti niścayaḥ // 22 // udgānamaniketam // 23 // lopanaṃ kāryātītam // 24 // gāṭhanaṃ dehaduḥkhasahanam // 25 // avakāśama dehātītam // 26 // iḍāpiṅgalayornāma // 27 // 28 // prapañcabuddhirahitam //

evantu sādhayetprājño na tu dehaviḍambanam /
dehādvilakṣaṇaṃ ātmā vṛthā bhramanti mānavāḥ //

iti pātañjalahaṭhayogaḥ //

atha sāṅkhyarājayogaḥ /
vinā sāṅkhyena pratyakṣaṃ na bhavedātmayoginām(?) /
dehaḥ kañcukavattyājyaḥ svasvaṃ khamiva rājate // 1 //

yaṃ śaivāḥ samupāsate śiva iti brahmeti vedāntino
bauddhā buddha iti pramāṇapaṭavaḥ karteti naiyāyikāḥ /
arhannityatha jainaśāsanaratāḥ karmeti mīmāṃsakāḥ
sarve ghūrṇiparāḥ prapañcavikalāḥ sāṃkhyātparaṃ nānyathā // 2 //

sāṃkhyaṃ yogaṃ samabhyasyet puruṣaṃ pañcaviṃśatiḥ /
iti śrutirvedavākyaṃ vedāntaiḥ sadbhirucyate // 3 //

ākāśapūrakaṃ sāṃkhyaṃ yogaḥ samīrapūrakaḥ /
dehādvilakṣaṇaṃ ātmā tasmātsāṃkhyaṃ samabhyaset // 4 //

pralayaḥ sarvatadvācāmātmano vyatirekatā(?) /
sa sāṃkhyayogasaṃjñā ca itaraṃ bhrāmikaṃ matam // 5 //

sarvādvilakṣaṇo hyātmā ekamanekarūpiṇam /
ekamevādvitīyaṃ brahma alaṃ tataḥ paraṃ bhavet (?) // 6 //

iti sāṃkhyayogaḥ /

atha dehalakṣaṇam-
bhogarogaṃ tathā malaṃ nidhanaṃ kṣetragāmitā /
prārabdhamanuvarttante yathā tadvai viniścitam // 1 //

pañcatanmātrabhūtāni pratyakṣamakhilaṃ jagat /
prakṛtirguṇakarmāṇi varttante citprakāśataḥ // 2 //

manotthāya yadā dehe tatkarma jīvasaṃjñakam /
dehena manamutthāya tatkarma dehasaṃjñitam(?) // 3 //

bhakṣyabhakṣakabhāvaṃ ca bhūtaṃ bhūteṣu yujyate /
tadarthaṃ śṛṇu me vatsa pañcabhūtānyanukramāt // 4 //

āpaḥ pṛthivī bhakṣyaṃ ca vāyuragniśca bhakṣakaḥ /
tatrākāśamāvapanaṃ sattā cinmātrasaṃjñitā // 5 //

kṣutpipāsāvisargaṃ ca dehe karmāṇi kevalam /
anyatkāryāṇi karmāṇi vedasaṃjñā vidhīyate // 6 //

dhairyaṃ samarasaścaiva sarvabhakṣasya nispṛhaḥ /
akhaṇḍapañcabhūtāni lakṣaṇairdeha ucyate // 7 //

tatrāhamantaḥkaraṇaṃ bhoktā, bhoktā nāma sākṣitvam indriyāṇāṃ bhogasādhanatā nāma rasaparīkṣā pañcabhūtānāṃ bhogyaṃ nāma sthūlakṛśādidravyaguṇāḥ / yathā bhavanti tathā / tatra pramāṇaṃ śrutiḥ- tābhyaḥ puruṣamānayattā abruvanpuruṣaṃ stuteti puruṣo vā vasu kṛtaṃ yathāyatanaṃ praviśāmi kṣutpipāse bhavateti śruteḥ mātābālakanyāyena tatra gītāsu

idaṃ śarīraṃ kaunteya kṣetramityabhidhīyate /
etadyo vetti tama prāhuḥ kṣetrajña iti tadvidaḥ // 8 //

iti sāṃkhyaparibhāṣā (1) //

(1) sāṃkhyaparibhāṣāgranthasya ekamevādarśapustakaṃ prāptamapi ca granthakṛtā granthaprārambhe-
vibhaktimatra yo paśyettasya jñānaṃ ca dūrataḥ /
guruyuktyā prasādena granthagarbhāvalokanam //

iti pratijñātatvādasya mudraṇe kārite bahuṣu sthaleṣu agatyā 'śuddhirasti kintu granthārtharakṣārthaṃ na tannirāse 'smābhirdṛṣṭipātaḥ kṛtaḥ / grantho 'pi khaṇḍita ivābhāti /