Anonymus Casmiriensis: Mokṣopāya

Contents of MU

Header

This file is an html transformation of sa_mokSopAya.xml with a rudimentary header. For a more extensive header please refer to the source file.

Data entry: Walter Slaje, Susanne Krause-Stinner, Peter Stephan, Anett Krause, Jürgen Hanneder, and Stanislav Jager

Contribution: Walter Slaje

Date of this version: 2019-08-21

Sources:

Publisher: Göttingen Register of Electronic Texts in Indian Languages (GRETIL), SUB Göttingen

Licence:

This e-text was provided to GRETIL in good faith that no copyright rights have been infringed. If anyone wishes to assert copyright over this file, please contact the GRETIL management at gretil(at)sub(dot)uni-goettingen(dot)de. The file will be immediately removed pending resolution of the claim.

Distributed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.

Interpretive markup: none

Notes:

Extent of this text: Mokṣopāya 1,1-6,252, consisting of:

Yet to be edited: 6,253-6,374 + khilas.

Corrigenda-list of the printed editions (already incorporated into this file):

Revisions:


Text

1. Prakaraṇa: Vairāgya

prathamas sargaḥ

divi bhūmau tathākāśe bahir antaś ca me vibhuḥ /
yo 'vabhāty avabhāsātmā tasmai viśvātmane namaḥ // MU_1,1.1

aham baddho vimuktas syām iti yasyāsti niścayaḥ /
nātyantatajjño nātajjñas so 'smiñ śāstre 'dhikāravān // MU_1,1.2

vālmīkiḥ:

kathopāyān vicāryādau mokṣopāyān imān atha /
yo vicārayati prājño na sa bhūyo 'bhijāyate // MU_1,1.3

asmin rāmāyaṇe nāma kathopāyān mahāphalān /
etāṃs tu prathamaṃ kṛtvā purāham arimardana // MU_1,1.4

śiṣyāyāsmai vinītāya bharadvājāya dhīmate /
ekāgro dattavān ramyān maṇīn abdhir ivārthine // MU_1,1.5

tata ete kathopāyā bharadvājena dhīmatā /
kasmiṃścin merugahane brahmaṇo 'gra udāhṛtāḥ // MU_1,1.6

athāsya tuṣṭo bhagavān brahmā lokapitāmahaḥ /
varaṃ putra gṛhāṇeti samuvāca mahāśayaḥ // MU_1,1.7

bharadvājaḥ:

bhagavan bhūtabhavyeśa varo 'yaṃ me 'dya rocate /
yeneyaṃ janatā duḥkhān mucyate tad udāhara // MU_1,1.8

brahmā:

guruṃ vālmīkim atrāśu prārthayasva prayatnataḥ /
tenedaṃ yat samārabdhaṃ rāmāyaṇam aninditam // MU_1,1.9

tasmiñ jñāte naro mohāt samagrāt santariṣyati /
setunevāmbudheḥ pāram apāraguṇaśālinā // MU_1,1.10

ity uktvā sa bharadvājaṃ parameṣṭhī mamāśramam /
abhyāgamat samaṃ tena bharadvājena bhūtakṛt // MU_1,1.11

tūrṇaṃ sampūjito devas so 'rghyapādyādinā mayā /
avocan māṃ mahāsattvas sarvabhūtahite rataḥ // MU_1,1.12

rāmasvabhāvakathanād asmād varamune tvayā /
nodyogas samparityājya ā samāpter aninditāt // MU_1,1.13

jñātenānena loko 'yam asmāt saṃsārasaṅkaṭāt /
samuttariṣyati kṣipraṃ potenevāśu sāgarāt // MU_1,1.14

vaktuṃ tavaitam evārtham aham āgatavān ayam /
kuru lokahitārthaṃ tvaṃ śāstram ity uktavān ajaḥ // MU_1,1.15

mama puṇyāśramāt tasmāt kṣaṇād antardhim āgataḥ /
muhūrtād udyataḥ proccais taraṅga iva vāriṇaḥ // MU_1,1.16

tasmin prayāte bhagavaty ahaṃ vismayam āgataḥ /
punas tatra bharadvājam apṛcchaṃ svacchayā dhiyā // MU_1,1.17

kim etad brahmaṇā proktam bharadvāja vadāśu me /
ity uktena punaḥ proktam bharadvājena me 'nagha // MU_1,1.18

bharadvājaḥ:

etad uktam bhagavatā yathā rāmāyaṇaṃ kuru /
sarvalokahitāyāśu saṃsārārṇavapotakam // MU_1,1.19

mahyaṃ ca bhagavan brūhi kathaṃ saṃsārasaṅkaṭe /
rāmo vyavahṛto 'py asmin bharataś ca mahāmanāḥ // MU_1,1.20

śatrughno lakṣmaṇaś cāpi sītā cāpi yaśasvinī /
rāmānuyāyinas te vā mantriputrā mahādhiyaḥ // MU_1,1.21

nirduḥkhatāṃ kathaṃ te tu prāptās tad brūhi me sphuṭam /
tathaivāhaṃ tariṣyāmi tato janatayā saha // MU_1,1.22

bharadvājena rājendra yadety ukto 'smi sādaram /
tadā kartuṃ vibhor ājñām ahaṃ vaktuṃ pravṛttavān // MU_1,1.23

śṛṇu vatsa bharadvāja yathāpṛṣṭaṃ vadāmi te /
śrutena yena sammoham alaṃ dūrīkariṣyasi // MU_1,1.24

tathā vyavahara prājña yathā vyavahṛtas sukhī /
sarvāsaṃsaktayā buddhyā rāmo rājīvalocanaḥ // MU_1,1.25

lakṣmaṇo bharataś caiva śatrughnaś ca mahāmanāḥ /
kausalyā ca sumitrā ca sītā daśarathas tathā // MU_1,1.26

kṛtāsthaś cāvirodhaś ca bodhapāram upāgataḥ /
vasiṣṭho vāmadevaś ca mantriṇo 'ṣṭau tathetare // MU_1,1.27

ghṛṣṭir vikunto bhāmaś ca satyavardhana eva ca /
vibhīṣaṇas suṣeṇaś ca hanumān indrajit tathā // MU_1,1.28

ete 'ṣṭāviṃśatiḥ proktās samanīrāgacetasaḥ /
jīvanmuktā mahātmāno yathāprāptānuvartinaḥ // MU_1,1.29

ebhir yathā hṛtaṃ dattaṃ gṛhītam uṣitaṃ smṛtam /
tathā ced vartase putra mukta evāsi saṅkaṭāt // MU_1,1.30

apārasaṃsārasamudrapātī labdhvā parāṃ yuktim udārasattvaḥ /
na śokam āyāti na dainyam eti gatajvaras tiṣṭhati nityatṛptaḥ // MU_1,1.31

sūtramātraṃ nāma sargaḥ

dvitīyas sargaḥ

bharadvājaḥ:

jīvanmuktasthitiṃ brahman kṛtvā rāghavam āditaḥ /
kramāt kathaya me nityaṃ bhaviṣyāmi sukhī yathā // MU_1,2.1

vālmīkiḥ:

bhramasya jāgatasyāsya jātasyākāśavarṇavat /
apunassmaraṇaṃ manye sādho vismaraṇaṃ varam // MU_1,2.2

dṛśyātyantābhāvabodhaṃ vinā tan nānubhūyate /
kadācit kenacin nāma sa bodho 'nviṣyatām ataḥ // MU_1,2.3

sa ceha sambhavaty eva tadartham idam ātatam /
śāstram ākarṇayasi cet tattvaṃ prāpnoṣi nānyathā // MU_1,2.4

jagadbhramo 'yaṃ dṛśyo 'pi nāsty evety anubhūyate /
varṇo vyomna ivākhedād vicāreṇāmunānagha // MU_1,2.5

dṛśyaṃ nāstīti bodhena manaso dṛśyamārjanam /
sampannaṃ cet tad utpannā parā nirvāṇanirvṛtiḥ // MU_1,2.6

anyathā śāstragarteṣu luṭhatāṃ bhavatām iha /
bhavaty akṛtrimajñānā kalpair api na nirvṛtiḥ // MU_1,2.7

parityāgo vāsanāyā uttamo mokṣa ucyate /
brahman sa eṣa vimalakramo jñānaprakāśakaḥ // MU_1,2.8

kṣīṇāyāṃ vāsanāyāṃ tu mano galati satvaram /
kṣīṇāyāṃ śītasantatyāṃ brahman himakaṇo yathā // MU_1,2.9

ayaṃ vāsanayā deho dhriyate bhūtapañjaraḥ /
tanunāntarniviṣṭena muktaughas tantunā yathā // MU_1,2.10

vāsanā dvividhā proktā śuddhā ca malinā tathā /
malinā janmano hetuś śuddhā janmavināśinī // MU_1,2.11

ajñānasughanākārā ghanāhaṅkāraśālinī /
punarjanmakarī proktā malinā vāsanā budhaiḥ // MU_1,2.12

punarjanmāṅkuratyaktā sthitā sambhṛṣṭabījavat /
dehāntaṃ dhriyate jñātajñeyā śuddheti socyate // MU_1,2.13

apunarjanmakaraṇī jīvanmukteṣu dehiṣu /
vāsanā vidyate śuddhā dehe cakra iva bhramaḥ // MU_1,2.14

ye śuddhavāsanā bhūyo na janmānarthabhājanam /
jñātajñeyās ta ucyante jīvanmuktā mahādhiyaḥ // MU_1,2.15

jīvanmuktapadaṃ prāpto yathā rāmo mahāmatiḥ /
tat te 'haṃ sampravakṣyāmi jarāmaraṇaśāntaye // MU_1,2.16

bharadvāja mahābuddhe rāmakramam imaṃ śubham /
śṛṇu vakṣyāmi tenaiva sarvaṃ jñāsyasi sarvathā // MU_1,2.17

vidyāgṛhād viniṣkramya rāmo rājīvalocanaḥ /
divasāny anayad gehe līlābhir akutobhayaḥ // MU_1,2.18

atha gacchati kāle 'tra pālayaty avaniṃ nṛpe /
prajāsu vītaśokāsu sthitāsu vigatajvaram // MU_1,2.19

tīrthamunyāśramaśreṇīṃ draṣṭum utkaṇṭhitaṃ manaḥ /
rāmasyābhūd bhṛśaṃ tatra kadācid guṇaśālinaḥ // MU_1,2.20

rāghavaś cintayitvaivam upetya caraṇau pituḥ /
haṃsaḥ padmāv iva navau jagrāha nakhakesarau // MU_1,2.21

rāmaḥ:

tīrthāni devasadmāni vanāny āyatanāni ca /
draṣṭum utkaṇṭhitaṃ tāta mamedaṃ hi bhṛśaṃ manaḥ // MU_1,2.22

tad etām arthanāṃ pūrvāṃ saphalīkartum arhasi /
na so 'sti bhuvane tāta tvayā yo 'rthī vimānitaḥ // MU_1,2.23

iti samprārthito rājā vasiṣṭhena samaṃ tadā /
vicāryāmuñcad evainaṃ rāmaṃ prathamam arthinam // MU_1,2.24

śubhe nakṣatradivase bhrātṛbhyāṃ saha rāghavaḥ /
maṅgalālaṅkṛtavapuḥ kṛtasvastyayano dvijaiḥ // MU_1,2.25

vasiṣṭhaprahitair vipraiś śāstratajjñais samanvitaḥ /
snigdhaiḥ katipayair eva rājaputravarais saha // MU_1,2.26

ambābhir vihitāśīrbhir āliṅgyāliṅgya bhūṣitaḥ /
niragāt sa gṛhāt tasmāt tīrthayātrārtham udyataḥ // MU_1,2.27

nirgatas svapurāt paurais tūryaghoṣeṇa vardhitaḥ /
pīyamānaḥ purandhrīṇāṃ netrair bhṛṅgaughabhaṅguraiḥ // MU_1,2.28

grāmīṇalalanālokahastapadmāpavarjitaiḥ /
lājavarṣair vikīrṇātmā himair iva himācalaḥ // MU_1,2.29

āvarjayan vipragaṇān pariśṛṇvan prajāśiṣaḥ /
ālokayan digantāṃś ca paricakrāma jaṅgale // MU_1,2.30

athārabhya svakāt tasmāt kramāt kosalamaṇḍalāt /
snānadānatapodhyānapūrvakaṃ sa dadarśa ha // MU_1,2.31

nadīs tīrthāni puṇyāni vanāny āyatanāni ca /
jaṅgalāni vanānteṣu taṭāny abdhimahībhṛtām // MU_1,2.32

mandākinīm indunibhāṃ kālindīṃ cotpalāmalām /
sarasvatīṃ śatadruṃ ca candrabhāgām irāvatīm // MU_1,2.33

veṇāṃ ca kṛṣṇaveṇāṃ ca nirvindhyāṃ sarayūṃ tathā /
carmaṇvatīṃ vitastāṃ ca vipāśāṃ bāhudām api // MU_1,2.34

prayāgaṃ naimiṣaṃ caiva dharmāraṇyaṃ gayāṃ tathā /
vārāṇasīṃ śrīgiriṃ ca kedāraṃ puṣkaraṃ tathā // MU_1,2.35

mānasaṃ ca kramasaras tathaivottaramānasam /
vaḍavāṃ maḍavāṃ caiva tīrthavṛndaṃ sasodaram // MU_1,2.36

agnitīrthaṃ mahātīrtham indradyumnasaras tathā /
sarāṃsi sarasīś caiva tathā vāpīhradāvalīm // MU_1,2.37

svāminaṃ kārttikeyaṃ ca sāligrāmahariṃ tathā /
sthānāni ca catuṣṣaṣṭiṃ harasya girijāpateḥ // MU_1,2.38

nānāścaryavicitrāṇi caturabdhitaṭāni ca /
vindhyakandarakuñjāṃś ca kulaśailasthalāni ca // MU_1,2.39

rājarṣīṇāṃ ca mahatāṃ brahmarṣīṇāṃ tathaiva ca /
devānāṃ brāhmaṇānāṃ ca pāvanān āśramāñ śubhān // MU_1,2.40

bhūyo bhūyas sa babhrāma bhrātṛbhyāṃ saha mānadaḥ /
caturṣv api diganteṣu sarvān eva mahītaṭān // MU_1,2.41

amarakinnaramānavamānitas samavalokya mahīm akhilām imām /
upayayau svagṛhaṃ raghunandano vihṛtadik śivalokam iveśvaraḥ // MU_1,2.42

tīrthayātrākaraṇaṃ nāma sargaḥ

tṛtīyas sargaḥ

vālmīkiḥ:

lājapuṣpāñjalivrātair vikīrṇaḥ pauravāsibhiḥ /
sa viveśa gṛhaṃ śrīmāñ jayanto viṣṭapaṃ yathā // MU_1,3.1

praṇanāmātha pitaraṃ vasiṣṭhaṃ mātṛbāndhavān /
brāhmaṇān guruvṛddhāṃś ca rāghavaḥ prathamāgataḥ // MU_1,3.2

suhṛdbhir mātṛbhiś caiva pitrā dvijagaṇena ca /
muhurāliṅganācārai rāghavo na mamau tadā // MU_1,3.3

tasmin dṛḍhair dāśarathau priyaprakathanair mithaḥ /
jughūrṇur madhurair āśā mṛduvaṃśasvanair iva // MU_1,3.4

bahūny āsa dināny atra rāmāgamanam utsavaḥ /
mahānande janān muñcan kelikolāhalākulaḥ // MU_1,3.5

uvāsa sa sukhaṃ gehe tataḥ prabhṛti rāghavaḥ /
varṇayan vividhācārān deśācārān itas tataḥ // MU_1,3.6

prātar utthāya rāmo 'sau kṛtvā sandhyāṃ yathāvidhi /
sabhāsaṃsthaṃ dadarśendrasamaṃ svapitaraṃ tadā // MU_1,3.7

kathābhis suvicitrābhis sa vasiṣṭhādibhis saha /
sthitvā dinacaturbhāgaṃ jñānagarbhābhir ādṛtaḥ // MU_1,3.8

jagāma pitranujñāto mahatyā senayāvṛtaḥ /
varāhamahiṣākīrṇaṃ vanam ākheṭakecchayā // MU_1,3.9

tata āgatya sadane kṛtvā snānādikaṃ kramāt /
samitrabāndhavo bhuktvā nināya sasuhṛn niśām // MU_1,3.10

evamprāyadinācāro bhrātṛbhyāṃ saha rāghavaḥ /
āgatya tīrthayātrāyās samuvāsa pitur gṛhe // MU_1,3.11

nṛpatisaṃvyavahāramanojñayā sujanacetasi candrikayā tathā /
parinināya dināni sa ceṣṭayā śrutasudhārasapeśalayānaghaḥ // MU_1,3.12

divasavyavahāranirūpaṇaṃ nāma sargaḥ

caturthas sargaḥ

vālmīkiḥ:

athonaṣoḍaśe varṣe vartamāne raghūdvahe /
rāmānuyāyini tathā śatrughne lakṣmaṇe 'pi ca // MU_1,4.1

bharate saṃsthite nityaṃ mātāmahagṛhe sukham /
pālayaty avaniṃ rājñi yathāvad akhilām imām // MU_1,4.2

janyatrārthaṃ ca putrāṇāṃ pratyahaṃ saha mantribhiḥ /
kṛtamantre mahāprajñe tajjñe daśarathe nṛpe // MU_1,4.3

kṛtāyāṃ tīrthayātrāyāṃ rāmo nijagṛhasthitaḥ /
jagāmānudinaṃ kārśyaṃ śaradīvāmalaṃ saraḥ // MU_1,4.4

kramād asya viśālākṣaṃ pāṇḍutāṃ mukham ādadhe /
pākaphulladalaṃ śuklaṃ sālimālam ivāmbujam // MU_1,4.5

kapolatalasaṃlīnapāṇiḥ padmāsanasthitaḥ /
cintāparavaśas tūṣṇīm avyāpāro babhūva saḥ // MU_1,4.6

kṛśāṅgaś cintayā yuktaḥ khedī paramadurmanāḥ /
novāca kasyacit kiñcil lipikarmārpitopamaḥ // MU_1,4.7

khedāt parijanenāsau prārthyamānaḥ punaḥ punaḥ /
cakārāhnikam ācāraṃ parimlānamukhāmbujaḥ // MU_1,4.8

evaṃ muniviśiṣṭaṃ taṃ rāmaṃ guṇagaṇākaram /
ālokya bhrātarāv asya tām evāyayatur daśām // MU_1,4.9

tathā teṣu tanūjeṣu khedavatsu kṛśeṣu ca /
sapatnīko mahīpālaś cintāvivaśatāṃ yayau // MU_1,4.10

kā te putra ghanā cintety evaṃ rāmaṃ punaḥ punaḥ /
apṛcchat snigdhayā vācā na cākathayad asya saḥ // MU_1,4.11

na kiñcit tāta me duḥkham ity uktvā pitur aṅkagaḥ /
rāmo rājīvapatrākṣas tūṣṇīm eva sma tiṣṭhati // MU_1,4.12

tato daśaratho rājā rāmaḥ kiṃ khedavān iti /
apṛcchat sarvakāryajñaṃ vasiṣṭhaṃ vadatāṃ varam // MU_1,4.13

asty atra kāraṇaṃ śrīman mā rājan duḥkham astu te /
ity uktaś cintayā yukto vasiṣṭhamuninā nṛpaḥ // MU_1,4.14

kopaṃ viṣādakalanāṃ vitataṃ ca harṣaṃ nālpena kāraṇavaśena vahanti santaḥ /
sargeṇa saṃhatijavena vinā jagatyāṃ bhūtāni bhūpa na mahānti vikārayanti // MU_1,4.15

kārśyaparidevanaṃ nāma sargaḥ

pañcamas sargaḥ

vālmīkiḥ:

ity ukte munināthena sandehavati pārthive /
khedavaty āsthite maunaṃ kañcit kālaṃ pratīkṣiṇi // MU_1,5.1

parikhinnāsu sarvāsu rājñīṣu nṛpasadmasu /
sthitāsu sāvadhānāsu rāmaceṣṭāsu sarvataḥ // MU_1,5.2

etasminn eva kāle tu viśvāmitra iti śrutaḥ /
maharṣir āgamad draṣṭuṃ tam ayodhyāṃ narādhipam // MU_1,5.3

tasya yajño 'tha rakṣobhis tadā vilulupe kila /
māyāvīryabalonmattair dharmakāmasya dhīmataḥ // MU_1,5.4

rakṣārthaṃ tasya yajñasya draṣṭum aicchat sa pārthivam /
na hi śakto hy avighnena tam āptuṃ sa muniḥ kratum // MU_1,5.5

tatas teṣāṃ vināśārtham udyatas tapasāṃ nidhiḥ /
viśvāmitro mahātejā ayodhyām abhyayāt purīm // MU_1,5.6

sa rājño darśanākāṅkṣī dvārādhyakṣān uvāca ha /
śīghram ākhyāta māṃ prāptaṃ kauśikaṃ gādhinas sutam // MU_1,5.7

tasya tad vacanaṃ śrutvā dvāssthā rājagṛhaṃ yayuḥ /
sambhrāntamanasas sarve tena vākyena coditāḥ // MU_1,5.8

te gatvā rājabhavanaṃ viśvāmitram ṛṣiṃ tataḥ /
prāptam āvedayām āsuḥ pratīhārapatiṃ tadā // MU_1,5.9

athāsthānagataṃ bhūpaṃ rājamaṇḍalamālitam /
samupetya tvarāyukto yāṣṭīko 'sau vyajijñapat // MU_1,5.10

deva dvāri mahātejā bālabhāskarabhāsvaraḥ /
jvālāruṇajaṭājūṭaḥ pumāñ śrīmān avasthitaḥ // MU_1,5.11

sacāmarapatākāḍhyaṃ sāśvebhapuruṣāyudham /
kṛtavāṃs taṃ pradeśaṃ yas tejobhiḥ kīrṇakāñcanam // MU_1,5.12

vakty asmān āśu yāṣṭīkā nivedayata rājani /
viśvāmitro muniḥ prāpta ity anuddhatayā girā // MU_1,5.13

iti yāṣṭīkavacanam ākarṇya nṛpasattamaḥ /
sa samantrī sasāmantaḥ prottasthe hemaviṣṭarāt // MU_1,5.14

padātir eva mahatāṃ rājñāṃ vṛndena pālitaḥ /
vasiṣṭhavāmadevābhyāṃ saha sāmantasaṃstutaḥ // MU_1,5.15

jagāma tatra yatrāsau viśvāmitro mahāmuniḥ /
dadarśa muniśārdūlaṃ dvārabhūmāv adhiṣṭhitam // MU_1,5.16

kenāpi kāraṇenorvītalam arkam ivāgatam /
brāhmeṇa tejasākrāntaṃ kṣātreṇa ca mahaujasā // MU_1,5.17

jarājaraḍhayā nityaṃ tapaḥprasararūkṣayā /
jaṭāvallyā vṛtaskandhaṃ sasandhyābhram ivācalam // MU_1,5.18

upaśāntaṃ ca kāntaṃ ca dīptam apratighaṃ tathā /
nibhṛtaṃ corjitākāraṃ dadhānaṃ bhāsvaraṃ vapuḥ // MU_1,5.19

peśalenātibhīmena prasannenākulena ca /
gambhīreṇātipūrṇena tejasā rañjitaprajam // MU_1,5.20

anantajīvitadaśāsakhīm ekām aninditām /
dhārayantaṃ kare ślakṣṇāṃ vīṇām amlānamānasam // MU_1,5.21

karuṇākrāntacetastvāt prasannamadhurekṣitaiḥ /
īkṣaṇair amṛteneva saṃsiñcantam imāḥ prajāḥ // MU_1,5.22

sitāsitatatāpāṅgaṃ dhavalapronnatabhruvam /
ānandaṃ ca bhayaṃ cāntaḥ prayacchantam avekṣituḥ // MU_1,5.23

munim ālokya bhūpālo dūrād evānatākṛtiḥ /
praṇanāma galanmaulimaṇimālitabhūtalam // MU_1,5.24

munir apy avaner īśaṃ bhāsvān iva śatakratum /
tatrābhivādayāṃ cakre madhurodārayā girā // MU_1,5.25

tato vasiṣṭhapramukhās sarva eva dvijātayaḥ /
svāgatādikrameṇainaṃ pūjayām āsur ādṛtāḥ // MU_1,5.26

daśarathaḥ:

aśaṅkitopanītena bhāsvatā darśanena te /
sādho svanugṛhītās smo raviṇevāmbujākarāḥ // MU_1,5.27

yad anādi yad akṣubdhaṃ yad apāyavivarjitam /
tad ānandasukhaṃ prāptā adya tvaddarśanān mune // MU_1,5.28

adya vartāmahe nūnaṃ dharmyāṇāṃ dhuri dharmataḥ /
bhavadāgamanasyeme yad vayaṃ lakṣyatāṃ gatāḥ // MU_1,5.29

evaṃ prakathayanto 'tra rājāno 'tha maharṣayaḥ /
āsaneṣu sabhāsthānam āsthāya samupāviśan // MU_1,5.30

sa dṛṣṭvā jvalitaṃ lakṣmyā bhītas tam ṛṣim āgatam /
prahṛṣṭavadano rājā svayam arghyaṃ nyavedayat // MU_1,5.31

sa rājñaḥ pratigṛhyārghyaṃ śāstradṛṣṭena karmaṇā /
pradakṣiṇaṃ prakurvantaṃ rājānaṃ paryapūjayat // MU_1,5.32

sa rājñā pūjitas tena prahṛṣṭavadanas tadā /
kuśalaṃ cāpyayaṃ caiva paryapṛcchan narādhipam // MU_1,5.33

vasiṣṭhena samāgamya prahasya munipuṅgavaḥ /
yathārhaṃ cārcayitvainaṃ papracchānāmayaṃ tataḥ // MU_1,5.34

kṣaṇaṃ yathārham anyo'nyaṃ pūjayitvā sametya ca /
te sarve hṛṣṭamanaso mahārājaniveśane // MU_1,5.35

yathocitāsanagatā mithas saṃvṛddhatejasaḥ /
paraspareṇa papracchus sarve 'nāmayam ādarāt // MU_1,5.36

upaviṣṭāya tasmai sa viśvāmitrāya dhīmate /
pādyam arghyaṃ ca gāś caiva bhūyo bhūyo nyavedayat // MU_1,5.37

arcayitvā ca vidhivad viśvāmitram abhāṣata /
prāñjaliḥ prayato vākyam idaṃ prītamanā nṛpaḥ // MU_1,5.38

yathāmṛtasya samprāptir yathā varṣam avarṣake /
yathāndhasyekṣaṇaprāptir bhavadāgamanaṃ tathā // MU_1,5.39

yatheṣṭadhanasamparkaḥ putrajanmāprajāvataḥ /
svapnadṛṣṭārthalābhaś ca bhavadāgamanaṃ tathā // MU_1,5.40

yathepsitena saṃyoga iṣṭasyāgamanaṃ yathā /
praṇaṣṭasya yathā lābho bhavadāgamanaṃ tathā // MU_1,5.41

yathā harṣo nabhogatyā mṛtasya punar āgamāt /
tathā tvadāgamād brahman svāgataṃ te mahāmune // MU_1,5.42

brahmalokanivāso hi kasya na prītim āvahet /
mune tavāgamas tadvat satyam eva bravīmi te // MU_1,5.43

kaś ca te paramaḥ kāmaḥ kiṃ ca te karavāṇy aham /
pātrabhūto 'si me vipra prāptaḥ paramadhārmikaḥ // MU_1,5.44

pūjyo rājarṣiśabdena tapasā dyotitaprajaḥ /
brahmarṣitvam anu prāptaḥ pūjyo 'si bhagavan mama // MU_1,5.45

gaṅgājalābhiṣekeṇa yathā prītir bhaven mama /
tathā tvaddarśanāt prītir antaś śītayatīva mām // MU_1,5.46

vigatecchābhayakrodho vītarāgo nirāmayaḥ /
idam atyadbhutaṃ brahman yad bhavān mām upāgataḥ // MU_1,5.47

śubhakṣetragataṃ cāham ātmānam apakalmaṣam /
candrabimba ivonmagnaṃ vedmi vedyavidāṃ vara // MU_1,5.48

sākṣād iva brahmaṇo me tavābhyāgamanaṃ matam /
pūto 'smy anugṛhīto 'smi tavābhyāgamanān mune // MU_1,5.49

tvadāgamanapuṇyena sādho yad anurañjitam /
adya me saphalaṃ janma jīvitaṃ tat sujīvitam // MU_1,5.50

tvām ihābhyāgataṃ dṛṣṭvā pratipūjya praṇamya ca /
ātmany eva namāmy antar dṛṣṭendur jaladhir yathā // MU_1,5.51

yat kāryaṃ yena cārthena prāpto 'si munipuṅgava /
kṛtam ity eva tad viddhi mānyo 'si hi bhṛśaṃ mama // MU_1,5.52

svakāryeṇa vimarśaṃ tvaṃ kartum arhasi kauśika /
bhagavan nāsty adeyaṃ hi tvayi yat pratipadyate // MU_1,5.53

kāryasya ca vicāraṃ tvaṃ kartum arhasi dharmataḥ /
kartā cāham aśeṣaṃ te daivataṃ paramaṃ bhavān // MU_1,5.54

idam atimadhuraṃ niśamya vākyaṃ śrutisukham arthavidā vinītam uktam /
prathitaguṇavaśād guṇair viśiṣṭaṃ munivṛṣabhaḥ paramaṃ jagāma harṣam // MU_1,5.55

viśvāmitrābhyāgamanaṃ nāma sargaḥ

ṣaṣṭhas sargaḥ

vālmīkiḥ:

tac chrutvā rājasiṃhasya vākyam adbhutavistaram /
hṛṣṭaromā mahātejā viśvāmitro 'bhyabhāṣata // MU_1,6.1

sadṛśaṃ rājaśārdūla tavaivaitan mahītale /
mahāvaṃśaprasūtasya vasiṣṭhavaśavartinaḥ // MU_1,6.2

yat tu me hṛdgataṃ vākyaṃ tasya kāryavinirṇayam /
kuru tvaṃ rājaśārdūla dharmaṃ samanupālaya // MU_1,6.3

ahaṃ niyamam ātiṣṭhe siddhyarthaṃ puruṣarṣabha /
tasya vighnakarā ghorā rākṣasā mama saṃsthitāḥ // MU_1,6.4

yadā yadā tu yajñena yaje 'haṃ vibudhavrajam /
tadā tadā me yajñaṃ taṃ vinighnanti niśācarāḥ // MU_1,6.5

bahuśo vihite tasmin mama rākṣasanāyakāḥ /
akiraṃs te mahīṃ yāge māṃsena rudhireṇa ca // MU_1,6.6

avadhūte tathābhūte tasmin yāgakadambake /
kṛtaśramo nirutsāhas tasmād deśād apāgamam // MU_1,6.7

na ca me krodham utsraṣṭuṃ buddhir bhavati pārthiva /
tathābhūtaṃ hi tat karma na śāpas tasya vidyate // MU_1,6.8

īdṛśī ca kṣamā rājan mama tasmin mahākratau /
tvatprasādād avighnena prāpayeyaṃ mahāphalam // MU_1,6.9

trātum arhasi mām ārtaṃ śaraṇārthinam āgatam /
arthināṃ yan nirāśatvaṃ satām abhibhavo hi saḥ // MU_1,6.10

tavāsti tanayaś śrīmān dṛptaśārdūlavikramaḥ /
mahendrasadṛśo vīro rāmo rakṣovidāraṇaḥ // MU_1,6.11

taṃ putraṃ rājaśārdūla rāmaṃ satyaparākramam /
kākapakṣadharaṃ śūraṃ jyeṣṭhaṃ me dātum arhasi // MU_1,6.12

śakto hy eṣa mayā gupto divyena svena tejasā /
rākṣasā ye 'pakartāras teṣāṃ mūrdhavinigrahe // MU_1,6.13

śreyaś cāsmai kariṣyāmi bahurūpam anantakam /
trayāṇām api lokānāṃ yena pūjyo bhaviṣyati // MU_1,6.14

na ca tena samāsādya sthātuṃ śaktā niśācarāḥ /
kruddhaṃ kesariṇaṃ dṛṣṭvā raṇe vana ivaiṇakāḥ // MU_1,6.15

teṣāṃ nānyaś ca kākutsthād yoddhum utsahate pumān /
ṛte kesariṇaḥ kruddhān mattānāṃ kariṇām iva // MU_1,6.16

vīryotsiktā hi te pāpāḥ kālakūṭopamā raṇe /
kharadūṣaṇayor bhṛtyāḥ kṛtāntāḥ kupitā iva // MU_1,6.17

rāmasya rājaśārdūla sahiṣyante na sāyakān /
anāratāgatā dhārā jaladasyeva pāṃsavaḥ // MU_1,6.18

na ca putragataṃ snehaṃ kartum arhasi pārthiva /
na tad asti jagaty asmin yan na deyaṃ mahātmanaḥ // MU_1,6.19

hanta nūnaṃ vijānāmi hatāṃs tān viddhi rākṣasān /
na hy asmadādayaḥ prājñās sandigdhe sampravṛttayaḥ // MU_1,6.20

ahaṃ vedmi mahātmānaṃ rāmaṃ rājīvalocanam /
vasiṣṭhaś ca mahātejā ye cānye dīrghadarśinaḥ // MU_1,6.21

yadi dharmo mahattvaṃ ca yaśas te manasi sthitam /
tan mahyaṃ svam abhipretam ātmajaṃ dātum arhasi // MU_1,6.22

daśarātraś ca me yajño yasmin rāmeṇa rākṣasāḥ /
hantavyā vighnakartāro mama yajñasya vairiṇaḥ // MU_1,6.23

atrābhyanujñāṃ kākutstha dadatāṃ tava mantriṇaḥ /
vasiṣṭhapramukhās sarve tena rāmaṃ visarjaya // MU_1,6.24

nātyeti kālaḥ kālajña yathāyaṃ mama rāghava /
tathā kuruṣva bhadraṃ te mā ca śoke manaḥ kṛthāḥ // MU_1,6.25

kāryam aṇv api kāle tu kṛtam ety upakāratām /
mahad apy upakāreṇa riktatām ety akālataḥ // MU_1,6.26

ity evam uktvā dharmātmā dharmārthasahitaṃ vacaḥ /
virarāma mahātejā viśvāmitro munīśvaraḥ // MU_1,6.27

śrutvā vaco munivarasya mahāprabhāvas tūṣṇīm atiṣṭhad upapannam idaṃ sa vaktum /
no yuktiyuktakathanena vinaiti toṣaṃ dhīmān apūritamano'bhimataś ca lokaḥ // MU_1,6.28

viśvāmitravākyaṃ nāma sargaḥ

saptamas sargaḥ

vālmīkiḥ:

tac chrutvā rājaśārdūlo viśvāmitrasya bhāṣitam /
muhūrtam āsīn niśceṣṭas sadainyaṃ cedam abravīt // MU_1,7.1

ūnaṣoḍaśavarṣo 'yaṃ rāmo rājīvalocanaḥ /
na yuddhayogyatām asya paśyāmi saha rākṣasaiḥ // MU_1,7.2

iyam akṣauhiṇī pūrṇā yasyāḥ patir ahaṃ prabho /
tayā parivṛto yuddhaṃ dāsyāmi piśitāśinām // MU_1,7.3

ime hi śūrā vikrāntā bhṛtyā astraviśāradāḥ /
ahaṃ caiṣāṃ dhanuṣpāṇir goptā samaramūrdhani // MU_1,7.4

ebhis saha tavārīṇāṃ mahendramahatām api /
dadāmi yuddhaṃ mattānāṃ kariṇām iva kesarī // MU_1,7.5

bālo rāmas tv anīkeṣu na jānāti balābalam /
antaḥpurād ṛte dṛṣṭā nānenānyā raṇāvaniḥ // MU_1,7.6

na cāstraiḥ paramair yukto na ca yuddhaviśāradaḥ /
na bhaṭabhrūkuṭīnāṃ ca tajjñas samaramūrdhasu // MU_1,7.7

kevalaṃ puṣpaṣaṇḍeṣu nagaropavaneṣu ca /
udyānavanakuñjeṣu sadaiva pariśīlitaḥ // MU_1,7.8

vihartum eṣa jānāti saha rājakumārakaiḥ /
kīrṇapuṣpopakārāsu svakāsv ajirabhūmiṣu // MU_1,7.9

adya tv atitarāṃ brahman mama bhāgyaviparyayāt /
himenevāhataḥ padmas sampanno haritaḥ kṛśaḥ // MU_1,7.10

nāttum annāni śaknoti na vihartuṃ gṛhāvanau /
antaḥkhedaparītātmā tūṣṇīṃ tiṣṭhati kevalam // MU_1,7.11

sadāras sahabhṛtyo 'haṃ tatkṛte munināyaka /
śaradīva payovāho nūnaṃ nissahatāṃ gataḥ // MU_1,7.12

īdṛśo 'sau suto bāla ādhinā vivaśīkṛtaḥ /
kathaṃ dadāmi taṃ tubhyaṃ yoddhuṃ saha niśācaraiḥ // MU_1,7.13

api bālāṅganāsaṅgād api sādho sudhārasāt /
rājyād api sukhāyaiṣa putrasneho mahāmate // MU_1,7.14

ye durantā mahārambhās triṣu lokeṣu khedadāḥ /
putrasnehena santo 'pi kurvate te na saṃśrayam // MU_1,7.15

asavo 'tha dhanaṃ dārās tyajyante mānavais sukham /
na putrā muniśārdūla svabhāvo hy eṣa jantuṣu // MU_1,7.16

rākṣasāḥ krūrakarmāṇaḥ kūṭayuddhaviśāradāḥ /
rāmas tān yodhayatv ittham uktir evātidussahā // MU_1,7.17

viprayukto hi rāmeṇa muhūrtam api notsahe /
jīvituṃ jīvitākāṅkṣī na rāmaṃ netum arhasi // MU_1,7.18

navavarṣasahasrāṇi mama yātāni kauśika /
duḥkhenotpāditās tv ete catvāraḥ putrakā mayā // MU_1,7.19

pradhānabhūtas teṣv eṣu rāmaḥ kamalalocanaḥ /
taṃ vinā te trayo 'py anye dhārayanti na jīvitam // MU_1,7.20

sa eva rāmo bhavatā nīyate rākṣasān prati /
yadi tat putrahīnaṃ tvaṃ mṛtam evāśu viddhi mām // MU_1,7.21

caturṇām ātmajānāṃ hi prītir atra hi me parā /
jyeṣṭhaṃ dharmamayaṃ tasmān na rāmaṃ netum arhasi // MU_1,7.22

niśācarabalaṃ hantuṃ mune yadi tavepsitam /
caturaṅgasamāyuktaṃ mayā saha balaṃ naya // MU_1,7.23

kiṃvīryā rākṣasās te tu kasya putrāḥ kathaṃ ca te /
kiyatpramāṇāḥ ke caite iti varṇaya me sphuṭam // MU_1,7.24

kathaṃ tena prahartavyaṃ teṣāṃ rāmeṇa rakṣasām /
māmakair vā balair brahman mayā vā kūṭayodhinām // MU_1,7.25

sarvaṃ me śaṃsa bhagavan yathā teṣāṃ mayā raṇe /
sthātavyaṃ duṣṭasattvānāṃ vīryotsiktā hi rākṣasāḥ // MU_1,7.26

śrūyate hi mahāvīro rāvaṇo nāma rākṣasaḥ /
sākṣād vaiśravaṇabhrātā putro viśravaso muneḥ // MU_1,7.27

sa cet tava makhe vighnaṃ karoti kila durmatiḥ /
tat saṅgrāme na śaktās smo vayaṃ tasya durātmanaḥ // MU_1,7.28

kāle kāle pṛthag brahman bhūrivīryavibhūtayaḥ /
bhūteṣv abhyudayaṃ yānti pralīyante ca kālataḥ // MU_1,7.29

adyāsmiṃs te vayaṃ kāle rāvaṇādiṣu śatruṣu /
na samarthāḥ puras sthātuṃ niyater eṣa niścayaḥ // MU_1,7.30

tasmāt prasādaṃ dharmajña kuru tvaṃ mama putrake /
mama caivālpabhāgyasya bhavān hy asamadaivatam // MU_1,7.31

devadānavagandharvā yakṣaplavagapannagāḥ /
na śaktā rāvaṇaṃ yoddhuṃ kiṃ punaḥ puruṣā yudhi // MU_1,7.32

mahāvīryavatāṃ vīryam ādatte sa sudhābhujām /
tena sārdhaṃ na śaktās smas saṃyuge tasya vā varaiḥ // MU_1,7.33

ayam anyatamaḥ kālaḥ pelavīkṛtasajjanaḥ /
rāghavo 'pi gato dainyaṃ yatra vārddhakajarjaraḥ // MU_1,7.34

atha vā lavaṇaṃ brahman yajñaghnaṃ taṃ madhos sutam /
kathaya tvaṃ suraprakhya kveva mokṣyāmi putrakam // MU_1,7.35

atha necchasi ced brahmaṃs tad vidheyo 'ham eva te /
anyathā tu na paśyāmi śāśvataṃ jayam ātmanaḥ // MU_1,7.36

ity uktvā mṛduvacanaṃ bhayākulo 'sāv ālole munimatasaṃśaye nimagnaḥ /
nājñāsīt kaṇam api niścayaṃ mahātmā prodvīcāv iva jaladhau samuhyamānaḥ // MU_1,7.37

daśarathavākyaṃ nāma sargaḥ

aṣṭamas sargaḥ

vālmīkiḥ:

tac chrutvā vacanaṃ tasya snehaparyākulākṣaram /
samanyuḥ kauśiko vākyaṃ pratyuvāca mahīpatim // MU_1,8.1

viśvāmitraḥ:

kariṣyāmīti saṃśrutya pratijñāṃ hātum icchasi /
sattvavān kesarī bhūtvā mṛgatām abhivāñchasi // MU_1,8.2

rāghavānām ayukto 'yaṃ kulasyāsya viparyayaḥ /
na kadācana jāyante śītāṃśau kṛṣṇaraśmayaḥ // MU_1,8.3

yadi tvaṃ na kṣamo rājan gamiṣyāmi yathāgataḥ /
hīnapratijñaḥ kākutstha sukhī bhava sabāndhavaḥ // MU_1,8.4

vālmīkiḥ:

tasmin kopaparīte 'tha viśvāmitre mahātmani /
cacāla vasudhā kṛtsnā surāś ca bhayam āviśan // MU_1,8.5

krodhābhibhūtaṃ vijñāya jaganmitraṃ mahāmunim /
dhṛtimān suvrato dhīmān vasiṣṭho vākyam abravīt // MU_1,8.6

vasiṣṭhaḥ:

ikṣvākūṇāṃ kule jātas sākṣād dharma ivāparaḥ /
bhavān daśarathaś śrīmāṃs trailokye guṇabhūṣitaḥ // MU_1,8.7

nītimān suvrato bhūtvā na dharmaṃ hātum arhasi /
munes tribhuvaneśasya vacanaṃ kartum arhasi // MU_1,8.8

triṣu lokeṣu vikhyāto dharmeṇa yaśasā yutaḥ /
svadharmaṃ pratipadyasva na dharmaṃ hātum arhasi // MU_1,8.9

kariṣyāmīti saṃśrutya tat te rājann akurvataḥ /
iṣṭāpūrtaḥ pated dharmas tasmād rāmaṃ visarjaya // MU_1,8.10

guptaṃ puruṣasiṃhena jvalanenāmṛtaṃ yathā /
kṛtāstram akṛtāstraṃ vā nainaṃ drakṣyanti rākṣasāḥ // MU_1,8.11

ikṣvākuvaṃśajāto 'pi svayaṃ daśaratho 'pi san /
na pālayasi ced vākyaṃ ko 'paraḥ pālayiṣyati // MU_1,8.12

yuṣmadādipraṇītena vyavahāreṇa jantavaḥ /
maryādāṃ na vimuñcanti tāṃ na hātum ihārhasi // MU_1,8.13

eṣa vigrahavān dharma eṣa vīryavatāṃ varaḥ /
eṣa buddhyādhiko loke tapasāṃ ca parāyaṇaḥ // MU_1,8.14

eṣo 'straṃ vividhaṃ vetti trailokye sacarācare /
naitad anyaḥ pumān vetti na ca vetsyati kaścana // MU_1,8.15

na ca devarṣayaḥ kecin nāmarā na ca rākṣasāḥ /
na nāgayakṣagandharvā anena sadṛśā nṛpa // MU_1,8.16

astram asmai bhṛśāśvena paraiḥ paramadurjayam /
kauśikāya purā dattaṃ yadā rājyaṃ samanvaśāt // MU_1,8.17

te hi putrāḥ bhṛśāśvasya prajāpatisutopamāḥ /
enam anvacaran vīrā dīptimanto mahaujasaḥ // MU_1,8.18

jayā ca suprabhā caiva dākṣāyaṇyau sumadhyame /
tayos tu yāny apatyāni śataṃ paramadurjayam // MU_1,8.19

pañcāśatas sutāñ jajñe jayā labdhavarā purā /
vadhāyāsurasainyānāṃ te 'kṣayāḥ kāmarūpiṇaḥ // MU_1,8.20

suprabhā janayām āsa putrān pañcāśataḥ parān /
saṅgharṣān nāma durdharṣān durākrośān balīyasaḥ // MU_1,8.21

evaṃvīryo mahātejā viśvāmitro mahāmuniḥ /
na rāmagamane buddhiṃ viklavāṃ kartum arhasi // MU_1,8.22

asmin mahāsattvamaye munīndre sthite samīpe puruṣas tu sādhuḥ /
prāpte 'pi mṛtyāv amaratvam eti mā dīnatāṃ gaccha yathā vimūḍhaḥ // MU_1,8.23

vasiṣṭhavākyaṃ nāma sargaḥ

navamas sargaḥ

vālmīkiḥ:

tathā vasiṣṭhe bruvati rājā daśarathas sutam /
samutsraṣṭumanā rāmam ājuhāva salakṣmaṇam // MU_1,9.1

daśarathaḥ:

pratīhāra mahābāhuṃ rāmaṃ satyaparākramam /
salakṣmaṇam avighnena munyarthaṃ śīghram ānaya // MU_1,9.2

iti rājñā visṛṣṭo 'sau gatvāntaḥpuramandiram /
muhūrtamātreṇāgatya samuvāca mahīpatim // MU_1,9.3

deva dordalitāśeṣaripo rāmas svamandire /
vimanās saṃsthito rātrau ṣaṭpadaḥ kamale yathā // MU_1,9.4

āgacchāmi kṣaṇeneti vakti dhyāyati caikakaḥ /
na kasyacit sa nikaṭe sthātum icchati khinnadhīḥ // MU_1,9.5

ity ukte tena bhūpālas taṃ rāmānucaraṃ janam /
sarvam āśvāsayām āsa papraccha ca yathākramam // MU_1,9.6

kathaṃ kīdṛk sthito rāma iti pṛṣṭo mahībhṛtā /
rāmabhṛtyajanaḥ khinno vākyam āha mahīpatim // MU_1,9.7

dehayaṣṭim imāṃ deva dhārayanta ime vayam /
khinnāḥ khedaparimlāne vibho rāme sute tava // MU_1,9.8

rāmo rājīvapattrākṣo yataḥ prabhṛti cāgataḥ /
savipras tīrthayātrāyās tataḥ prabhṛti durmanāḥ // MU_1,9.9

yatnaprārthanayāsmākaṃ nijavyāpāram āhnikam /
sāyam amlānavadanaḥ karoti na karoti vā // MU_1,9.10

snānadevārcanācāraparyante parikhedavān /
prārthito 'pi hi nā tṛpter aśnāty aśanam īśvaraḥ // MU_1,9.11

lolāntaḥpuranārībhiḥ kṛtadolābhir aṅgane /
na ca krīḍati līlābhir dharādbhir iva cātakaḥ // MU_1,9.12

māṇikyamuktāsamprotā keyūrakaṭakāvalī /
nānandayati taṃ rājan dyauḥ pātavivaśaṃ yathā // MU_1,9.13

krīḍadvadhūviloleṣu vahatkusumavāyuṣu /
latāvalayageheṣu bhavaty ativiṣādavān // MU_1,9.14

yad ramyam ucitaṃ svādu peśalaṃ cittahāri vā /
bāṣpapūrekṣaṇa iva tenaiva parikhidyate // MU_1,9.15

kim imā duḥkhadāyinyaḥ prasphuranti purogatāḥ /
iti nṛttavilāseṣu kāminīḥ parinindati // MU_1,9.16

bhojanaṃ śayanaṃ snānaṃ vilāsaṃ pānam āsanam /
unmattaceṣṭitam iva nābhinandati ninditam // MU_1,9.17

kiṃ sampadā kiṃ vipadā kiṃ gehena kim īhitaiḥ /
sarvam evāsad ity uktvā tūṣṇīm eko 'vatiṣṭhate // MU_1,9.18

nodeti parihāseṣu na bhogeṣu nimajjati /
na ca tiṣṭhati kāryeṣu maunam evāvalambate // MU_1,9.19

vilolālakavallaryo helāvalitalocanāḥ /
nānandayanti taṃ nāryo mṛgyo vanataruṃ yathā // MU_1,9.20

ekānteṣu diganteṣu tīreṣu vipineṣu ca /
ratim āyāty araṇyeṣu vikrītavad ajantuṣu // MU_1,9.21

vastrapānāśanādānaparāṅmukhatayā tayā /
parivrāḍdharmiṇāṃ rājan so 'nuyāti tapasvinām // MU_1,9.22

eka eva vasan deśe janaśūnye janeśvara /
na hasaty ekayā buddhyā na gāyati na roditi // MU_1,9.23

baddhapadmāsanaś śūnyamanā vāmakarasthale /
kapolatalam ādāya kevalaṃ paritiṣṭhati // MU_1,9.24

nābhimānam upādatte nābhivāñchati rājatām /
nodeti nāstam āyāti sukhaduḥkhānuvṛttiṣu // MU_1,9.25

na vidmaḥ kim asau jātaḥ kiṃ karoti kim īhate /
kiṃ dhyāyati kim āyāti kathaṃ kim anudhāvati // MU_1,9.26

pratyahaṃ kṛśatāṃ yāti pratyahaṃ yāti pāṇḍutām /
virāgaṃ pratyahaṃ yāti śaradanta iva drumaḥ // MU_1,9.27

anuyātau tam evaitau rājañ śatrughnalakṣmaṇau /
tādṛśāv eva tasyaiva pratibimbāv ivotthitau // MU_1,9.28

bhṛtyai rājabhir ambābhis sa pṛṣṭo 'pi punaḥ punaḥ /
uktvā na kiñcid eveti tūṣṇīm āste nirīhitaḥ // MU_1,9.29

āpātamātrahṛdyeṣu mā bhogeṣu manaḥ kṛthāḥ /
iti pārśvagataṃ bhavyam anuśāsti suhṛjjanam // MU_1,9.30

nānāvibhavaramyāsu strīṣu goṣṭhīkathāsu ca /
purassthitam ivāsneho nāśam evānupaśyati // MU_1,9.31

rītimādhuryasāyāsapadasaṃsthitivarjitaiḥ /
ceṣṭitair eva kākalyā bhūyo bhūyaḥ pragāyati // MU_1,9.32

samrāḍ bhaveti pārśvasthaṃ vadantam anujīvinam /
pralapantam ivonmattaṃ hasaty anyamanā muniḥ // MU_1,9.33

na proktam ākarṇayati prekṣate na purogatam /
karoty avajñāṃ sarvatra sumahaty api vastuni // MU_1,9.34

apy ākāśasarojinyām apy ākāśamahāvane /
ittham etat katham iti vismayo 'sya na jāyate // MU_1,9.35

kāntāmadhyagatasyāpi mano 'sya madaneṣavaḥ /
na bhedayanti durbhedaṃ dhārā iva mahopalam // MU_1,9.36

āpadām ekam āvāsam abhivāñchasi kiṃ dhanam /
anuśāsyeti sarvasvam arthine sa prayacchati // MU_1,9.37

iyam āpad iyaṃ sampad ity ayaṃ kalpanāmayaḥ /
manasy abhyudito moha iti śokāt pragāyati // MU_1,9.38

hā hato 'ham anātho 'ham ity ākrandaparo 'pi san /
na jano yāti vairāgyaṃ citram ity eva vakty asau // MU_1,9.39

raghukānanasālena rāmeṇa ripughātinā /
bhṛśam itthaṃ sthitenaiva vayaṃ khedam upāgatāḥ // MU_1,9.40

na vidmaḥ kiṃ mahābāho tasya tādṛśacetasaḥ /
kurmaḥ kamalapattrākṣa gatir atra hi no bhavān // MU_1,9.41

rājānam atha vā vipram upadeṣṭāram agragam /
hasan paśum ivāvyagras so 'vadhīrayati prabho // MU_1,9.42

prapañco 'yam iha sphāraṃ jagannāma yad utthitam /
naitad vastu na caivāham iti nirṇīya saṃsthitaḥ // MU_1,9.43

nārau nātmani no mitre na rājye na ca mātari /
na sampadāpador nāntas tasyāsthā na vibhor bahiḥ // MU_1,9.44

nirastāstho nirāśo 'sau nirīho 'sau nirāspadaḥ /
mohena ca vimukto 'sau tena tapyāmahe vayam // MU_1,9.45

kiṃ dhanena kim ambābhiḥ kiṃ rājyena kim īhayā /
iti niścayavān antaḥ prāṇatyāgamanās sthitaḥ // MU_1,9.46

bhogeṣv āyuṣi rājye ca mitre pitari mātari /
param udvegam āyātaś cātako 'vagrahe yathā // MU_1,9.47

tasya tādṛksvabhāvasya samagravibhavānvitam /
saṃsārajālam ābhogi prabho prativiṣāyate // MU_1,9.48

tādṛśas syān mahāsattvaḥ ka ivāsmin mahītale /
prakṛte vyavahāre taṃ yo niveśayituṃ kṣamaḥ // MU_1,9.49

iti no yeyam āyātā śākhāprasaraśālinī /
āpat tām alam uddhartuṃ samudetu dayāparaḥ // MU_1,9.50

manasi moham apāsya mahāmanās sakalam ārtimataḥ kila sādhutām /
saphalatāṃ nayatīha tamoharan dinakaro bhuvi bhāskaratām iva // MU_1,9.51

rāghavaviṣādo nāma sargaḥ

daśamas sargaḥ

viśvāmitraḥ:

evaṃ cet tan mahāprājñaṃ bhavanto raghunandanam /
ihānayantu tvaritaṃ hariṇaṃ hariṇā iva // MU_1,10.1

eṣa moho raghupater nāpadbhyo na ca rāgataḥ /
vivekavairāgyakṛto bodha eṣa mahodayaḥ // MU_1,10.2

ihāyātu kṣaṇād rāmas tad ihaiva vayaṃ kṣaṇāt /
mohaṃ tasyāpaneṣyāmo maruto 'drer ghanaṃ yathā // MU_1,10.3

etasmin mārjite yuktyā mohe ca raghunandanaḥ /
viśrāntim eṣyati pade tasmin vayam ivottame // MU_1,10.4

satyatāṃ muditāṃ prajñāṃ viśrāntiṃ ca sametya saḥ /
pīnatāṃ varavarṇatvaṃ pītāmṛta ivaiṣyati // MU_1,10.5

nijāṃ ca prakṛtām eva vyavahāraparamparām /
paripūrṇamanā mānya ācariṣyaty akhaṇḍitām // MU_1,10.6

bhaviṣyati mahāsattvo jñātalokaparāvaraḥ /
sukhaduḥkhadaśāhīnas samaloṣṭāśmakāñcanaḥ // MU_1,10.7

ity ukte munināthena rājā sampūrṇamānasaḥ /
prāhiṇod rāmam ānetuṃ bhūyo dūtaparamparām // MU_1,10.8

etāvatā ca kālena rāmo nijagṛhāsanāt /
pitus sakāśam āgantum utthito 'rka ivācalāt // MU_1,10.9

vṛtaḥ katipayair bhṛtyair bhrātṛbhyāṃ cājagāma ha /
tat puṇyaṃ pitur āsthānaṃ svargaṃ surapater iva // MU_1,10.10

dūrād eva dadarśāsau rāmo daśarathaṃ tadā /
vṛtaṃ rājasamūhena devaugheneva vāsavam // MU_1,10.11

vasiṣṭhaviśvāmitrābhyāṃ sevitaṃ pārśvayor dvayoḥ /
sarvaśāstrārthatajjñena mantrivṛndena pālitam // MU_1,10.12

cārucāmarahastābhiḥ kāntābhis samupāsitam /
kakubbhir iva mūrtābhis saṃsthitābhir yathocitam // MU_1,10.13

vasiṣṭhaviśvāmitrādyās tathā daśarathādayaḥ /
dadṛśū rāghavaṃ dūrād upāyāntaṃ guhopamam // MU_1,10.14

sattvāvaṣṭambhagarveṇa śaityeneva himālayam /
śritaṃ sakalasevyena gambhīreṇa svareṇa ca // MU_1,10.15

saumyaṃ samaśubhākāraṃ vinayodāram ūrjitam /
kāntopaśāntavapuṣaṃ parasyārthasya bhājanam // MU_1,10.16

samudyadyauvanārambham udyogaśamaśobhitam /
anudvignam anāyāsaṃ pūrṇaprāyamanoratham // MU_1,10.17

vicāritajagadyātraṃ pavitraguṇagocaram /
mahāsattvaikalobhena guṇair iva samāśritam // MU_1,10.18

udārasāram āpūrṇam antaḥkaraṇakoṭaram /
avikṣubhitayā vṛttyā darśayantam anuttamam // MU_1,10.19

evaṃ guṇagaṇākīrṇo dūrād eva raghūdvahaḥ /
parimeyasitācchācchasvahārāmbarapallavaḥ // MU_1,10.20

praṇanāma calaccārucūḍāmaṇimarīcinā /
śirasā vasudhākampalolamānācalaśriyā // MU_1,10.21

prathamaṃ pitaraṃ paścān munīn mānyaikam ānataḥ /
tato viprāṃs tato bandhūṃs tato 'dhikaguṇān gurūn // MU_1,10.22

jagrāha cātmanā dṛṣṭvā manāk svādugirā tathā /
rājalokena vihitāṃ sa praṇāmaparamparām // MU_1,10.23

vihitāśīr munibhyāṃ tu rāmas sa śamamānasaḥ /
āsasāda pituḥ puṇyaṃ samīpaṃ surasundaraḥ // MU_1,10.24

pādābhivandanarataṃ tam athāsau mahīpatiḥ /
śirasy abhyāliliṅgāśu cucumba ca punaḥ punaḥ // MU_1,10.25

śatrughnaṃ lakṣmaṇaṃ caiva tathaiva paravīrahā /
āliliṅga ghanasnehaṃ rājahaṃso 'mbujaṃ yathā // MU_1,10.26

utsaṅge vatsa tiṣṭheti vadaty atha mahīpatau /
bhūmau parijanāstīrṇe so 'ṃśuke 'tha nyavikṣata // MU_1,10.27

daśarathaḥ:

putra prāptavivekas tvaṃ kalyāṇānāṃ ca bhājanam /
janavaj jīrṇayā buddhyā khedāyātmā na dīyate // MU_1,10.28

vṛddhavipraguruproktaṃ tvādṛśenānutiṣṭhatā /
padam āsādyate puṇyaṃ na moham anudhāvatā // MU_1,10.29

tāvad evāpado dūre tiṣṭhanti paripelavāḥ /
yāvad eva na mohasya prasaraḥ putra dīyate // MU_1,10.30

vasiṣṭhaḥ:

rājaputra mahābāho śūras tvaṃ vijitās tvayā /
durucchedā durārambhā apy amī viṣayārayaḥ // MU_1,10.31

kim atajjña ivājñānāṃ yogye vā mohasāgare /
vinimajjasi kallolagahane jāḍyaśālini // MU_1,10.32

viśvāmitraḥ:

calannīlotpalavyūhasamalocana lolatām /
brūhi cetaḥkṛtāṃ tyaktvā hetunā kena muhyasi // MU_1,10.33

kiṃniṣṭhāḥ kiyatā kena kiyantaḥ kāraṇena te /
ādhayo nu vilumpanti mano geham ivākhavaḥ // MU_1,10.34

manye nānucitānāṃ tvam ādhīnāṃ padam uttamaḥ /
āpatsu cāpto yo dhīro nirjitās tena cādhayaḥ // MU_1,10.35

yathābhimatam āśu tvaṃ brūhi prāpsyasi cānagham /
sarvam eva punar yena tava bhetsyanti nādhayaḥ // MU_1,10.36

ity uttamasya sa mune raghuvaṃśaketur ākarṇya vākyam ucitārthavilāsagarbham /
tatyāja khedam abhigarjati vārivāhe barhī yathābhyanumitābhimatārthasiddhiḥ // MU_1,10.37

rāghavasamāśvāsanaṃ nāma sargaḥ

ekādaśas sargaḥ

vālmīkiḥ:

iti pṛṣṭo munīndreṇa samāśvāsya ca rāghavaḥ /
uvāca vacanaṃ cāru dhīrapūrṇārthamantharam // MU_1,11.1

rāmaḥ:

bhagavan bhavatā pṛṣṭo yathāvad adhunā kila /
kathayāmy aham ajño 'pi ko laṅghayati sadvacaḥ // MU_1,11.2

ahaṃ tāvad ayaṃ jāto nije 'smin pitṛsadmani /
krameṇa vṛddhiṃ samprāptaḥ prāptavidyaś ca saṃsthitaḥ // MU_1,11.3

tatas sadācāraparo bhūtvāhaṃ munināyaka /
vihṛtas tīrthayātrārtham urvīm ambudhimekhalām // MU_1,11.4

etāvatātha kālena saṃsārāsthām imāṃ mama /
svaviveko jahārāntar oghas taṭalatām iva // MU_1,11.5

vivekena parītātmā tenāhaṃ tadanu svayam /
bhoganīrasayā buddhyā pravicāritavān idam // MU_1,11.6

kiṃ nāmedaṃ vata sukhaṃ yo 'yaṃ saṃsārasaṃsṛtiḥ /
jāyate mṛtaye loko mriyate jananāya ca // MU_1,11.7

svasthitās sarva eveme sacarācaraceṣṭitāḥ /
āpadāṃ patayaḥ pāpā bhāvā vibhavabhūmayaḥ // MU_1,11.8

ayaśśalākāsadṛśāḥ parasparam asaṅginaḥ /
śliṣyante kevalaṃ bhāvā manaḥkalpanayā svayā // MU_1,11.9

manassamāyattam idaṃ jagad ābhogi dṛśyate /
manaś cāsad ihābhāti kena smaḥ parimohitāḥ // MU_1,11.10

asataiva vayaṃ kaṣṭaṃ vikrītā mūḍhabuddhayaḥ /
mṛgatṛṣṇāmbhasā dūre vane mugdhamṛgā iva // MU_1,11.11

na kenacic ca vikrītā vikrītā iva saṃsthitāḥ /
vata mūḍhā vayaṃ sarve jānānā api śambaram // MU_1,11.12

kim eteṣu prapañceṣu bhogā nāma sudurbhagāḥ /
mudhaiva hi vayaṃ mohāt saṃsthitā baddhabhāvanāḥ // MU_1,11.13

ajñāte bahukālena vyartha eva vayaṃ ghane /
mohe nipatitā mugdhāś śvabhre mugdhamṛgā iva // MU_1,11.14

kiṃ me rājyena kiṃ bhogaiḥ ko 'haṃ kim idam āgatam /
yan mithyaivāstu tan mithyā kasya nāma kim āgatam // MU_1,11.15

evaṃ vimṛśato brahman sarveṣv eva tato mama /
bhāveṣv aratir āyātā pathikasya maruṣv iva // MU_1,11.16

tad etad bhagavan brūhi kim idaṃ parinaśyati /
kim idaṃ jāyate bhūyaḥ kim idaṃ parivardhate // MU_1,11.17

jarāmaraṇam āpac ca jananaṃ sampadas tathā /
āvirbhāvatirobhāvair vivartante punaḥ punaḥ // MU_1,11.18

bhāvais tair eva tair eva tucchair vayam ime kila /
paśya jarjaratāṃ nītā vātair iva giridrumāḥ // MU_1,11.19

acetanā iva janāḥ pavanaiḥ prāṇanāmabhiḥ /
dhvanantas saṃsthitā vyarthaṃ yathā kīcakaveṇavaḥ // MU_1,11.20

śāmyatīdaṃ kathaṃ duḥkham iti tapto 'smi cintayā /
jaraddruma ivogreṇa koṭarasthena vahninā // MU_1,11.21

saṃsāraduḥkhapāṣāṇanīrandhrahṛdayo 'py aham /
nijalokabhayād eva galadbāṣpair na rodimi // MU_1,11.22

śūnyamanmukhavṛttīs tu śuṣkarodananīrasāḥ /
viveka eva hṛtsaṃstho mamaikānteṣu paśyati // MU_1,11.23

bhṛśaṃ muhyāmi saṃsmṛtya bhāvābhāvamayīṃ sthitim /
dāridryeṇeva subhago dūre saṃsāracintayā // MU_1,11.24

mohayanti manovṛttiṃ khaṇḍayanti guṇān alam /
duḥkhajālaṃ prayacchanti vipralambhaparāś śriyaḥ // MU_1,11.25

cintānicayavakrāṇi nānandāya dhanāni me /
samprasūtakalatrāṇi gṛhāṇy ugrāpadāṃ yathā // MU_1,11.26

vividhadoṣadaśāparicintanais satatabhaṅgurakāraṇakalpitaiḥ /
mama na nirvṛtim eti mano mune nigaḍitasya yathā vanahastinaḥ // MU_1,11.27

khalāḥ kāle kāle niśi niśitamohaikamihikāgatāloke loke viṣayahaṭhacaurās sucaturāḥ /
pravṛttāḥ prodyuktā diśi diśi vivekaikaharaṇe raṇe śaktās teṣāṃ vadata vibudhāḥ ke 'dya subhaṭāḥ // MU_1,11.28

prathamaparidevitaṃ nāma sargaḥ

dvādaśas sargaḥ

rāmaḥ:

iyam asmin vinodāya saṃsāre parikalpitā /
śrīr mune parimohāya sāpi nūnam anarthadā // MU_1,12.1

ullāsabahulān antaḥ kallolān akramākulān /
jaḍān prasravati sphārān prāvṛṣīva taraṅgiṇī // MU_1,12.2

cintāduhitaro bahvyo bhūridurlaliteritāḥ /
cañcalāḥ prabhavanty asyās taraṅgās sarito yathā // MU_1,12.3

eṣā hi padam ekatra na nibadhnāti durbhagā /
mugdhevāniyatācāram itaś cetaś ca dhāvati // MU_1,12.4

janayantī paraṃ dāhaṃ parāmṛṣṭāṅgikā satī /
vināśam eva dhatte 'ntar dīpalekheva kajjalam // MU_1,12.5

guṇāguṇavicāreṇa vinaiva kila pārśvagam /
rājaprakṛtivan mūḍhā durārūḍhāvalambate // MU_1,12.6

karmaṇā tena tenaiṣā vistāram upagacchati /
doṣāśīviṣavegasya yat kṣīravisarāyate // MU_1,12.7

tāvac chītamṛdusparśaḥ pare sve ca jane janaḥ /
vātyayeva himaṃ yāvac chriyā na paruṣīkṛtaḥ // MU_1,12.8

prājñāś śūrāḥ kṛtajñāś ca peśalā mṛdavaś ca ye /
pāṃsumuṣṭyeva maṇayaś śriyā te malinīkṛtāḥ // MU_1,12.9

na śrīs sukhāya bhagavan duḥkhāyaiva hi kalpate /
guptaṃ vināśanaṃ dhatte mṛtiṃ viṣalatā yathā // MU_1,12.10

śrīmān ajananindyaś ca śūraś cāpy avikatthanaḥ /
samadṛṣṭiḥ prabhuś caiva durlabhāḥ puruṣās trayaḥ // MU_1,12.11

eṣā hi viṣamā duḥkhabhogināṃ gahanā guhā /
ghanamohagajendrāṇāṃ vindhyaśailamahāṭavī // MU_1,12.12

satkāryapadmarajanī duḥkhakairavacandrikā /
saddṛṣṭidīpikāvātyā kallolaughataraṅgiṇī // MU_1,12.13

sambhramābhrādripadavī viṣādaviṣavardhinī /
kedārikā vikalpānāṃ khadā kubhayabhoginām // MU_1,12.14

himaṃ vairāgyavallīnāṃ vikārolūkayāminī /
rāhudaṃṣṭrā vivekendos saujanyāmbhojacandrikā // MU_1,12.15

indrāyudhavad ālolanānārāgamanoharā /
lolā taḍid ivotpannadhvaṃsinī jaḍasaṃśrayā // MU_1,12.16

capalā varjitā ratyā nakulī nakulīnajā /
vipralambhanatātparyahetūgramṛgatṛṣṇikā // MU_1,12.17

laharīvaikarūpeṇa kṣaṇaṃ padam akurvatī /
calā dīpaśikhevātidurjñeyāgatigocarā // MU_1,12.18

siṃhīva vigrahavyagrakarīndrakulapātinī /
khaḍgadhāreva śiśirā tīkṣṇā tīkṣṇāśayāśrayā // MU_1,12.19

nānayopahatārthinyā durādhiparipīnayā /
paśyāmy abhavyayā lakṣmyā kiñcid duḥkhād ṛte sukham // MU_1,12.20

dvāreṇotsāritā lakṣmīḥ punar eti tamo'riṇā /
aho vata hṛtasthānā nirlajjā durjanāspadā // MU_1,12.21

manoramā karṣati cittavṛttiṃ kadaryasādhyā kṣaṇabhaṅgurā ca /
vyālāvalīgarbhanivṛttadehā śvabhrotthitā puṣpalateva lakṣmīḥ // MU_1,12.22

lakṣmīnirākaraṇaṃ nāma sargaḥ

trayodaśas sargaḥ

rāmaḥ:

āyuḥ pallavakoṇāgralambāmbukaṇabhaṅguram /
unmattam iva santyajya yāty akāṇḍe śarīrakam // MU_1,13.1

viṣayāśīrviṣāsaṅgaparijarjaracetasām /
aprauḍhātmavivekānām āyur āyāsakāraṇam // MU_1,13.2

ye tu vijñātavijñeyā viśrāntā vitate pade /
bhāvābhāvasamāśvastā āyus teṣāṃ sukhāyate // MU_1,13.3

vayaṃ parimitākārapariniṣṭhitaniścayāḥ /
saṃsārābhrataḍitpuñje mune nāyuṣi nirvṛtāḥ // MU_1,13.4

yujyate veṣṭanaṃ vāyāv ākāśasyāvakhaṇḍanam /
grathanaṃ ca taraṅgāṇām āsthā nāyuṣi yujyate // MU_1,13.5

pelavaṃ śaradīvābhram asneham iva dīpakam /
taraṅgakam ivālolaṃ gatam evopalakṣyate // MU_1,13.6

taraṅgapratibimbenduṃ taḍitpuñjaṃ nabho'mbude /
grahītum āsthāṃ badhnāmi na tv āyuṣi gatasthitau // MU_1,13.7

aviśrāntamanāś śūnyam āyur ātatam īhate /
duḥkhāyaiva vimūḍho 'ntar garbham aśvatarī yathā // MU_1,13.8

saṃsārasaṃsṛtāv ambhaḥ pheno 'smin sargasāgare /
kāyavallyāṃ raso rājañ jīvitaṃ me na rocate // MU_1,13.9

prāpyaṃ samprāpyate yena bhūyo yena na śocyate /
parāyā nirvṛtes sthānaṃ yat taj jīvitam ucyate // MU_1,13.10

taravo 'pi hi jīvanti jīvanti mṛgapakṣiṇaḥ /
sa jīvati mano yasya mananena na jīvati // MU_1,13.11

jātās ta eva jagati jantavas sādhujīvitāḥ /
ye punar neha jāyante śeṣā jānīta gardabhāḥ // MU_1,13.12

bhāro 'vivekinaś śāstraṃ bhāro jñānaṃ ca rāgiṇaḥ /
aśāntaṃ ca mano bhāro bhāro 'nātmavido vapuḥ // MU_1,13.13

rūpam āyur mano buddhir ahaṅkāras tathehitam /
bhāro bhāradharasyeva sarvaṃ duḥkhāya durdhiyaḥ // MU_1,13.14

aviśrāntamanaḥpūrṇam āpadāṃ paramāspadam /
nīḍo rogavihaṅgānām āyur āyāsanaṃ dṛḍham // MU_1,13.15

pratyahaṃ khedam utsṛjya śanair alam anāratam /
āśv eva janmanaś śvabhraṃ kālena vinikhanyate // MU_1,13.16

śarīrabilaviśrāntair viṣadāhapradāyibhiḥ /
rogair nipīyate raudrair vyālair iva vanānilaḥ // MU_1,13.17

prasuvānair avacchedaṃ tucchair antaravāsibhiḥ /
duḥkhair ākṛṣyate krūrair ghuṇair iva jaraddrumaḥ // MU_1,13.18

nūnaṃ nigiraṇāyāśu ghanagarvam anāratam /
ākhur mārjārakeṇeva maraṇenāvalokyate // MU_1,13.19

garvādiguṇagarbhiṇyā śūnyayāśaktivaśyayā /
annaṃ mahāśaneneva jarasā parijīryate // MU_1,13.20

dinaiḥ katipayair eva parijñāya gatādaram /
durjanas sajjaneneva yauvanenāvamucyate // MU_1,13.21

vināśasuhṛdā nityaṃ jarāmaraṇabandhunā /
rūpaṃ śiḍgavareṇeva kṛtāntenābhilaṣyate // MU_1,13.22

sthiratayā sukhahāritayā tayā satatam ujjhitam uttama phalgu ca /
jagati nāsti tathā guṇavarjitaṃ maraṇamārjitam āyur idaṃ yathā // MU_1,13.23

jīvitagarhā nāma sargaḥ

caturdaśas sargaḥ

rāmaḥ:

mudhaivābhyutthito mohān mudhaiva parivardhate /
mithyāmayena bhīto 'smi durahaṅkāraśatruṇā // MU_1,14.1

ahaṅkāravaśād eva doṣakośaḥ kadarthanām /
dadāti dīnadīnānāṃ saṃsāro vividhākṛtiḥ // MU_1,14.2

ahaṅkāravaśād āpad ahaṅkārād durādhayaḥ /
ahaṅkāravaśād īhāpy ahaṅkāro mahāmayaḥ // MU_1,14.3

tam ahaṅkāram āśritya paramaṃ ciravairiṇam /
na bhuñje na pibāmy ambhaḥ kim u bhogān bhaje mune // MU_1,14.4

saṃsārarajjur ādīrghā mama cetasi mohinī /
tatāhaṅkāradoṣeṇa kirāteneva vāgurā // MU_1,14.5

yāni duḥkhāni dīrghāṇi viṣamāṇi mahānti ca /
ahaṅkārāt prasūtāni tāny agāt khadirā iva // MU_1,14.6

śamendos saiṃhikeyāsyaṃ guṇapadmamahāśanim /
jñānameghaśaratkālam ahaṅkāraṃ tyajāmy aham // MU_1,14.7

nāhaṃ rāmo na me vāñchā bhāveṣu ca na me manaḥ /
śānta āsitum icchāmi svātmany eva jino yathā // MU_1,14.8

ahaṅkāravaśād yad yan mayā bhuktaṃ kṛtaṃ hṛtam /
sarvaṃ tu tad avastv eva vastv ahaṅkārariktatā // MU_1,14.9

aham ity asti ced brahmann aham āpadi duḥkhitaḥ /
sampatsu sukhitas tasmād anahaṅkāritādhanaḥ // MU_1,14.10

ahaṅkāraṃ parityajya mune śāntamanās tathā /
avatiṣṭhe gatodvego bhogaughe 'bhaṅgurāspadam // MU_1,14.11

brahman yāvad ahaṅkāravāridaḥ pravijṛmbhate /
tāvad vikāsam āyāti tṛṣṇākuṭajamañjarī // MU_1,14.12

ahaṅkāraghane śānte tṛṣṇānavataḍillatā /
śāntadīpaśikhāvṛttyā kvāpi yāsyati satvaram // MU_1,14.13

ahaṅkāramahāvindhye manomattamataṅgajaḥ /
visphūrjati ghanāsphoṭais stanitair iva vāridaḥ // MU_1,14.14

iha dehamahādaryāṃ ghanāhaṅkārakesarī /
yo 'yam ullasati sphāraṃ tenedaṃ jagad ātatam // MU_1,14.15

tṛṣṇātantulavaprotā bahujanmaparamparā /
ahaṅkārograśiḍgena kaṇṭhe muktāvalī kṛtā // MU_1,14.16

putradārakalatrāṇi tantraṃ mantravivarjitam /
prasāritam aneneha durahaṅkāravairiṇā // MU_1,14.17

pramārjite 'ham ity asmin pade svayam akhidyatā /
pramārjitā bhavanty eva sarva eva durādhayaḥ // MU_1,14.18

aham ity ambude śānte śanais suśamaśālini /
manomananasammohamihikā kvāpi gacchati // MU_1,14.19

nirahaṅkāravṛtter me maurkhyāc chokena sīdataḥ /
yat kiñcid ucitaṃ brahmaṃs tad ākhyātum ihārhasi // MU_1,14.20

sarvāpadāṃ nilayam adhruvam antarastham unmuktam uttamaguṇena na saṃśrayāmi /
yatnād ahaṅkṛtipadaṃ parito 'tiduḥkhaṃ śeṣeṇa māṃ samanuśādhi mahānubhāva // MU_1,14.21

ahaṅkārajugupsā nāma sargaḥ

pañcadaśas sargaḥ

rāmaḥ:

doṣair jarjaratāṃ yātaṃ satkāryād āryasevitāt /
vātāttapiñchalavavac cetaś calati cañcalam // MU_1,15.1

itaś cetaś ca suvyagraṃ vyartham evābhidhāvati /
dūrād dūrataraṃ dīnaṃ grāme kauleyako yathā // MU_1,15.2

na prāpnoti kvacit kiñcit prāptair api mahādhanaiḥ /
nāntas sampūrṇatām eti karaṇḍaka ivāmbubhiḥ // MU_1,15.3

nityam eva manaś śūnyaṃ kadāśāvāgurāvṛtam /
na manāṅ nirvṛtiṃ yāti mṛgo yūthād iva cyutaḥ // MU_1,15.4

taraṅgataralāṃ vṛttiṃ dadhad ālūnaśīrṇatām /
parityajya kṣaṇam api na mano yāti nirvṛtim // MU_1,15.5

mano mananavikṣubdhaṃ diśo daśa vidhāvati /
mandarāhananoddhūtaṃ kṣīrārṇavapayo yathā // MU_1,15.6

kallolakalanāvartaṃ māyāmakaramālinam /
na niroddhuṃ samartho 'smi manomohamahārṇavam // MU_1,15.7

bhogadūrvāṅkurākāṅkṣī śvabhrapātam acintayan /
manohariṇako brahman dūraṃ viparidhāvati // MU_1,15.8

na kadācana me cetas tām ālūnaviśīrṇatām /
tyajaty ākulayā vṛttyā cañcalatvam ivārṇavaḥ // MU_1,15.9

cetaś cañcalayā vṛttyā cintānicayacañcuram /
dhṛtiṃ badhnāti naikatra kesarī pañjare yathā // MU_1,15.10

mano moharathārūḍhaṃ śarīrāc chamatāsukham /
haraty upagatodyogaṃ haṃsaḥ kṣīram ivāmbhasaḥ // MU_1,15.11

analpakalpanātalpe nilīnāś cittavṛttayaḥ /
munīndra na prabudhyante tena tapto 'ham ākulaḥ // MU_1,15.12

kroḍīkṛtadṛḍhagranthitṛṣṇāsūtrombhitātmanā /
vihago jālakeneva brahman baddho 'smi cetasā // MU_1,15.13

satatāmarṣadhūmena cintājvālābilena ca /
vahnineva tṛṇaṃ śuṣkaṃ mune dagdho 'smi cetasā // MU_1,15.14

krūreṇa jaḍatāṃ yātas tṛṣṇābhāryānugāminā /
śavaḥ kauleyakeneva brahman bhukto 'smi cetasā // MU_1,15.15

taraṅgataralāsphālavṛttinā jaḍarūpiṇā /
taṭavṛkṣa ivaughena brahman nīto 'smi cetasā // MU_1,15.16

avāntaranipātāya śūnyenākramaṇāya ca /
tṛṇaṃ caṇḍānileneva dūre nunno 'smi cetasā // MU_1,15.17

saṃsārajaladher asmān nityam uttaraṇonmukhaḥ /
setuneva payaḥpūro rodhito 'smi kucetasā // MU_1,15.18

pātālād gacchatā pṛṣṭhaṃ pṛṣṭhāt pātālagāminā /
kūpakāṣṭhaṃ kudāmneva veṣṭito hy asmi cetasā // MU_1,15.19

mithyaiva sphārarūpeṇa vicāraviśarāruṇā /
bālo vetālakeneva gṛhīto 'smi svacetasā // MU_1,15.20

vahner uṣṇataraś śailād api kaṣṭatarakramaḥ /
vajrād api dṛḍho brahman durnigrahamanograhaḥ // MU_1,15.21

cetaḥ patati kāryeṣu vihagaś cāmiṣeṣv iva /
kṣaṇena viratiṃ yāti bālaḥ krīḍanakād iva // MU_1,15.22

jaḍaprakṛtir ālolo vitatāvartavṛttimān /
mano'bdhir īhitavyālo dūrān nayati tāta mām // MU_1,15.23

apy abdhipānān mahatas sumerūllaṅghanād api /
api vahnyaśanāt sādho viṣamaś cittanigrahaḥ // MU_1,15.24

cittaṃ kāraṇam arthānāṃ tasmin sati jagattrayam /
tasmin kṣīṇe jagat kṣīṇaṃ tac cikitsyaṃ prayatnataḥ // MU_1,15.25

cittād imāni sukhaduḥkhaśatāni nūnam abhyāgatāny agavarād iva kānanāni /
tasmin vivekavaśatas tanutāṃ prayāte manye mune nipuṇam eva galanti tāni // MU_1,15.26

sakalaguṇajayāśā yatra baddhā mahadbhis tam arim iha vijetuṃ cittam abhyutthito 'ham /
vigataratitayāntar nābhinandāmi lakṣmīṃ jaḍamalinaviśālāṃ meghamālām ivenduḥ // MU_1,15.27

cittadaurātmyavarṇanaṃ nāma sargaḥ

ṣoḍaśas sargaḥ

rāmaḥ:

hārdāndhakāraśarvaryā tṛṣṇayeha durantayā /
caranti cetanākāśe doṣakauśikapaṅktayaḥ // MU_1,16.1

antardāhapradāyinyā samūḍharasamārdavaḥ /
paṅka ādityadīptyeva śoṣaṃ nīto 'smi cintayā // MU_1,16.2

mama cittamahāraṇye vyāmohatimirākule /
śūnye tāṇḍavinī mattā bhṛśam āśāpiśācikā // MU_1,16.3

rajoracitanīhārā kāñcanāvacayojjvalā /
nūnaṃ vikāsam āyāti cintā me 'śokamañjarī // MU_1,16.4

alam antar bhramāyaiṣā tṛṣṇā kavalitāśayā /
āyātā viṣamollāsam ūrmir ambunidhāv iva // MU_1,16.5

uddāmakallolaravā dehādrau vahatīva me /
taraṅgitatarākārā tarattṛṣṇātaraṅgiṇī // MU_1,16.6

vegaṃ saṃroddhum udito vātyayeva jarattṛṇam /
nītaḥ kaluṣayā kvāpi dhiyāyaṃ cittacātakaḥ // MU_1,16.7

yāṃ yām aham adhītāsthām āśrayāmi guṇaśriyam /
tāṃ tāṃ kṛntati me tṛṣṇā tantrīm iva kumūṣikā // MU_1,16.8

payasīva jaratparṇaṃ vāyāv iva jarattṛṇam /
nabhasīva śaranmeghaś cintācakre bhramāmy aham // MU_1,16.9

gantum āspadam ātmīyam asamarthadhiyo vayam /
cintājāle vimuhyāmo jāle śakunayo yathā // MU_1,16.10

tṛṣṇābhidhānayā tāta dagdho 'smi jvālayā tathā /
yathā dāhopaśamanam āśaṅke nāmṛtair api // MU_1,16.11

dūraṃ dūram ito gatvā sametya ca punaḥ punaḥ /
bhramaty āśu diganteṣu tṛṣṇonmattaturaṅgamī // MU_1,16.12

jaḍasaṃsaṅginī tṛṣṇā kṛtordhvādhogamāgamā /
kṣubdhā granthimatī nityam araghaṭṭograrajjuvat // MU_1,16.13

antar grathitayā dehe sambhramocchidyamānayā /
rajjvevāśu balīvardas tṛṣṇayā vāhyate janaḥ // MU_1,16.14

putradārakalatrāditṛṣṇayā nityakṛṣṇayā /
khageṣv iva kirātyeha jālaṃ lokeṣu racyate // MU_1,16.15

bhāyayaty api dhīreham andhayaty api sekṣaṇam /
khedayaty api sānandaṃ tṛṣṇā kṛṣṇeva śarvarī // MU_1,16.16

kuṭilā komalasparśā viṣavaiṣamyaśaṃsinī /
dahaty api manāk spṛṣṭā tṛṣṇā kṛṣṇeva bhoginī // MU_1,16.17

bhinatti hṛdayaṃ puṃsāṃ māyāmayavidhāyinī /
daurbhāgyadāyinī dīnā tṛṣṇā kṛṣṇeva rākṣasī // MU_1,16.18

tandrātantrīgaṇaṃ kośe dadhānā pariveṣṭitam /
nānande rājate brahmaṃs tṛṣṇājarjaravallakī // MU_1,16.19

nityam evātimalinā kaṭukonmādaśālinī /
dīrghā tanvī ghanasnehā tṛṣṇāgahvaravallarī // MU_1,16.20

anānandakarī śūnyā niṣphalātyartham unnatā /
amaṅgalakarī krūrā tṛṣṇā kṣīṇeva mañjarī // MU_1,16.21

anāvarjitacittāpi sarvam evānudhāvati /
na cāpnoti phalaṃ kiñcit tṛṣṇā jīrṇeva kāminī // MU_1,16.22

saṃsāranṛtte mahati nānārasasamākule /
bhuvanābhogaraṅgeṣu tṛṣṇā jaraḍhanartakī // MU_1,16.23

jarākusumitārūḍhā pātotpātaphalāvaliḥ /
saṃsārajaṅgale dīrghe tṛṣṇāviṣalatā tatā // MU_1,16.24

yan na śaknoti tatrāpi dhatte tāṇḍavitāṃ gatim /
nṛtyaty ānandarahitaṃ tṛṣṇā jīrṇeva nartakī // MU_1,16.25

bhṛśaṃ sphurati nīhāre śāmyaty āloka āgate /
duḥkhaugheṣu padaṃ dhatte tṛṣṇācapalabarhiṇī // MU_1,16.26

jaḍakallolabahalā ciraṃ śūnyatarāntarā /
kṣaṇam ullāsam āyāti tṛṣṇāprāvṛṭtaraṅgiṇī // MU_1,16.27

naṣṭam utsṛjya tiṣṭhantaṃ vṛkṣād vṛkṣam ivāparam /
puruṣāt puruṣaṃ yāti tṛṣṇā loleva pakṣiṇī // MU_1,16.28

padaṃ karoty alaṅghye 'pi tṛptāpi phalam īhate /
ciraṃ tiṣṭhati naikatra tṛṣṇācapalamarkaṭī // MU_1,16.29

idaṃ kṛtvedam āyāti sarvam evāsamañjasam /
anārataṃ ca yatate tṛṣṇā ceṣṭeva daivikī // MU_1,16.30

kṣaṇam āyāti pātālaṃ kṣaṇaṃ yāti nabhastalam /
kṣaṇaṃ bhramati dikkuñje tṛṣṇāhṛtpadmaṣaṭpadī // MU_1,16.31

sarvasaṃsāradoṣāṇāṃ tṛṣṇaikā dīrghaduḥkhadā /
antaḥpurastham api yā yojayaty atisaṅkaṭe // MU_1,16.32

prayacchati paraṃ jāḍyaṃ paramālokarodhinī /
mohanīhāragahanā tṛṣṇājaladamālikā // MU_1,16.33

sarveṣāṃ jantujālānāṃ saṃsāravyavahāriṇām /
pariprotamanomālās tṛṣṇā bandhanarajjavaḥ // MU_1,16.34

vicitravarṇā viguṇā dīrghā malinasaṃsthitiḥ /
śūnyā śūnyāspadā tṛṣṇā śakrakārmukadharmiṇī // MU_1,16.35

aśanir guṇasasyānāṃ phalitā śarad āpade /
himaṃ sampatsarojinyās tamasāṃ dīrghayāminī // MU_1,16.36

saṃsāranāṭakanaṭī kāyālayavihaṅgamī /
mānasāraṇyahariṇī smarasaṅgītavallakī // MU_1,16.37

vyavahārābdhilaharī mohamātaṅgaśṛṅkhalā /
mārganyagrodhasubhagā duḥkhakairavacandrikā // MU_1,16.38

jarāmaraṇaduḥkhānām ekā ratnasamudgikā /
ādhivyādhivilāsānāṃ nityamattā vilāsinī // MU_1,16.39

kṣaṇam ālokavimalā sāndhakāralavā kṣaṇam /
vyomavīthīsamā tṛṣṇā nīhāragahanā kṣaṇam // MU_1,16.40

gacchatūpaśamaṃ tṛṣṇā kāryavyāyāmaśāntaye /
tamī ghanatamaḥkṛṣṇā yathā rakṣonivṛttaye // MU_1,16.41

tāvan muhyaty ayaṃ loko mūko vilulitāśayaḥ /
yāvad evānusandhatte tṛṣṇāviṣaviṣūcikām // MU_1,16.42

loko 'yam akhilaṃ duḥkhaṃ cintayojjhita ujjhati /
cintāviṣūcikāmantraś cintātyāgo hi kathyate // MU_1,16.43

tṛṇapāṣāṇakāṣṭhādi sarvam āmiṣaśaṅkayā /
ādadhānā sphuraty antas tṛṣṇā matsyī hrade yathā // MU_1,16.44

rogārtiraṅgagā tṛṣṇā gambhīram api mānavam /
uttānatāṃ nayaty āśu sūryāṃśava ivāmbujam // MU_1,16.45

antaśśūnyā granthimatyo dīrghasvāṅkurakaṇṭakāḥ /
muktāmaṇiśriyo nityaṃ tṛṣṇā veṇulatā iva // MU_1,16.46

aho bata mahac citraṃ tṛṣṇām api mahādhiyaḥ /
duśchedyām api kṛntanti vivekenāmalāsinā // MU_1,16.47

nāsidhārā na vajrāgnir na taptāyaḥkaṇārciṣaḥ /
tathā tīkṣṇā yathā brahmaṃs tṛṣṇeyaṃ hṛdi saṃsthitā // MU_1,16.48

kajjalāsitatīkṣṇāgrās snehadīrghadaśāparāḥ /
prakāśā dāhadasparśās tṛṣṇā dīpaśikhā iva // MU_1,16.49

api merūpamaṃ prājñam api śūram api sthiram /
tṛṇīkaroti tṛṣṇaikā nimeṣeṇa narottamam // MU_1,16.50

vistīrṇagahanā bhīmā ghanajālarajomayī /
sāndhakārogranīhārā tṛṣṇā vindhyamahāṭavī // MU_1,16.51

ekaiva sarvabhuvanāntaralabdhalakṣyā durlakṣatām upagateva purassthitaiva /
tṛṣṇā sthitā jagati cañcalavīcimāle kṣīrārṇavāmbupaṭale madhureva śaktiḥ // MU_1,16.52

tṛṣṇāgarhā nāma sargaḥ

saptadaśas sargaḥ

rāmaḥ:

ārdrāntratantrīgahano vikārī paritāpavān /
dehas sphurati saṃsāre so 'pi duḥkhāya kevalam // MU_1,17.1

ajño 'pi tajjñasadṛśo valitātmacamatkṛtiḥ /
yuktyā bhavyo 'py abhavyo me na jaḍo nāpi cetanaḥ // MU_1,17.2

jaḍājaḍadṛśor madhye dolāyitadurāśayaḥ /
na vivekī na mūḍhātmā moham eva prayacchati // MU_1,17.3

stokenānandam āyāti stokenāyāti kheditām /
nāsti dehasamaś śocyo nīco guṇabahiṣkṛtaḥ // MU_1,17.4

āgamāpāyinā nityaṃ dantakesaraśālinā /
vikāsismitapuṣpeṇa pratikṣaṇam alaṅkṛtaḥ // MU_1,17.5

bhujaśākhaughanamito dvijānustambhasusthitaḥ /
locanālivapākrāntaś śiraḥpīṭhabṛhatphalaḥ // MU_1,17.6

sravadasrurasasrotā hastapādasupallavaḥ /
gulphavān kāryasaṅghātavihaṅgamatatāspadam // MU_1,17.7

sacchāyo dehavṛkṣo 'yaṃ jīvapānthagaṇāspadam /
kasyātmīyaḥ kasya para āsthānāsthe kilātra ke // MU_1,17.8

bhārasantāraṇārthena gṛhītāyāṃ punaḥ punaḥ /
nāvi dehalatāyāṃ ca kasya syād ātmabhāvanā // MU_1,17.9

dehanāmni vane śūnye bahugartasamākule /
tanūruhāsaṅkhyatarau viśvāsaṃ ko 'dhigacchati // MU_1,17.10

carmasnāyvasthivalite śarīrapaṭahe dṛḍhe /
mārjāravad ahaṃ nāntas tiṣṭhāmy aviratadhvanau // MU_1,17.11

saṃsārāraṇyasaṃrūḍho vilasaccittamarkaṭaḥ /
cintāmañjarikākāro dīrghaduḥkhaghuṇakṣataḥ // MU_1,17.12

tṛṣṇābhujaṅgamīgehaḥ kopakākakṛtālayaḥ /
smitapuṣpo drumaś śrīmāñ śubhāśubhamahāphalaḥ // MU_1,17.13

suskandho dorlatājālo hastastabakasundaraḥ /
pavanaspanditāśeṣasvāṅgāvayavapallavaḥ // MU_1,17.14

sarvendriyakhagādhāras sujānus sutvag unnataḥ /
sarasacchāyayā yuktaḥ kāmapānthaniṣevitaḥ // MU_1,17.15

mūrdhni sañjanitādīrghaśiroruhatṛṇāvaliḥ /
ahaṅkārajaradgṛddhakulāyasuṣirodaraḥ // MU_1,17.16

udbhinnavāsanājālamūlatvād durbalākṛtiḥ /
vyāyāmaviramaḥ kāyavṛkṣo 'yaṃ na sukhāya me // MU_1,17.17

kalevaram ahaṅkāragṛhasthasya mahāgṛham /
luṭhatv abhyetu vā sthairyaṃ kim anena mune hi me // MU_1,17.18

paṅktibaddhendriyapaśu valgattṛṣṇāgṛhāṅganam /
rajorañjitasarvāṅgaṃ neṣṭaṃ dehagṛhaṃ mama // MU_1,17.19

kāṣṭhāsthikāṣṭhasaṅghaṭṭaparisaṅkaṭakoṭaram /
antradāmabhir ābaddhaṃ neṣṭaṃ dehagṛhaṃ mama // MU_1,17.20

prasṛtasnāyutantrīkaṃ raktāmbukṛtakardamam /
jarāmakkoladhavalaṃ neṣṭaṃ dehagṛhaṃ mama // MU_1,17.21

citrakṛtyabhṛtānantaceṣṭāvaṣṭabdhasaṃsthiti /
mithyāmohamahāsthūṇaṃ neṣṭaṃ dehagṛhaṃ mama // MU_1,17.22

duḥkhārbhakakṛtākrandaṃ sukhaśayyāmanoharam /
durīhādagdhadāsīkaṃ neṣṭaṃ dehagṛhaṃ mama // MU_1,17.23

malāḍhyaviṣayavyūhabhāṇḍopaskarasaṅkaṭam /
ajñānakṣāravalitaṃ neṣṭaṃ dehagṛhaṃ mama // MU_1,17.24

gulphagulguluviśrāntajānūccastambhamastakam /
dīrghadordārusudṛḍhaṃ neṣṭaṃ dehagṛhaṃ mama // MU_1,17.25

prakaṭākṣagavākṣāntaḥkrīḍatprajñāgṛhāṅganam /
cintāduhitṛkaṃ brahman neṣṭaṃ dehagṛhaṃ mama // MU_1,17.26

mūrdhajacchādanacchannakarṇaśrīcandraśālikam /
ādīrghāṅguliniryūhaṃ neṣṭaṃ dehagṛhaṃ mama // MU_1,17.27

sarvāṅgakuḍyasañjātaghanaromayavāṅkuram /
saṃśūnyapīṭhapiṭhiraṃ neṣṭaṃ dehagṛhaṃ mama // MU_1,17.28

nakhorṇanābhanilayaiś śāram āraṇitāntaram /
bhāṅkārakāripavanaṃ neṣṭaṃ dehagṛhaṃ mama // MU_1,17.29

praveśanirgamavyagravātavegam anāratam /
vitatākṣagavākṣaṃ ca neṣṭaṃ dehagṛhaṃ mama // MU_1,17.30

jihvāmarkaṭikākrāntavadanadvārabhīṣaṇam /
dṛṣṭadantāsthiśakalaṃ neṣṭaṃ dehagṛhaṃ mama // MU_1,17.31

tvaksudhālepamasṛṇaṃ yantrasañcāracañcalam /
mano'mandākhunotkhātaṃ neṣṭaṃ dehagṛhaṃ mama // MU_1,17.32

smitadīpaprabhābhāsi kṣaṇam ānandasundaram /
kṣaṇaṃ vyāptaṃ prabhāpūrair neṣṭaṃ dehagṛhaṃ mama // MU_1,17.33

samastarogāyatanaṃ valīpalitapattanam /
sarvādhisāraṅgavanaṃ neṣṭaṃ mama kalevaram // MU_1,17.34

akṣarkṣakṣobhaviṣamā śūnyā nissārakoṭarā /
tamogahanahṛtkuñjā neṣṭā dehāṭavī mama // MU_1,17.35

dehālayaṃ dhārayituṃ na śakto 'smi munīśvarāḥ /
paṅkamagnaṃ samuddhartuṃ gajam alpabalo yathā // MU_1,17.36

kiṃ śriyā kiṃ ca kāyena kiṃ kāmena kim īhayā /
dinaiḥ katipayair eva kālas sarvaṃ nikṛntati // MU_1,17.37

raktamāṃsamayasyāsya sabāhyābhyantaraṃ mune /
nāśaikadharmiṇo brūhi keva kāyasya ramyatā // MU_1,17.38

maraṇāvasare kāyā jīvaṃ nānusaranti ye /
teṣu tāta kṛtaghneṣu kevāsthā vata dhīmataḥ // MU_1,17.39

mattebhakarṇāgracalaḥ kāyo lambāmbubhaṅguraḥ /
na santyajati māṃ yāvat tāvad enaṃ tyajāmy aham // MU_1,17.40

pavanaspandataralaḥ pelavaḥ kāyapallavaḥ /
jarjaras tanuvṛttaś ca neṣṭo 'yaṃ kaṭunīrasaḥ // MU_1,17.41

bhuktvā pītvā ciraṃ kālaṃ bālapallavapelavam /
tanutām etya yatnena vināśam anudhāvati // MU_1,17.42

tāny eva sukhaduḥkhāni bhāvābhāvamayāny asau /
bhūyo 'py anubhavan kāyaḥ prākṛto hi na lajjate // MU_1,17.43

suciraṃ prabhutāṃ kṛtvā saṃsevya vibhavaśriyam /
nocchrāyam eti na sthairyaṃ kāyaḥ kim iti pālyate // MU_1,17.44

jarākāle jarām eti mṛtyukāle tathā mṛtim /
samam evāviśeṣajñaḥ kāyo bhogidaridrayoḥ // MU_1,17.45

saṃsārāmbhodhijaṭhare tṛṣṇākuharakāntare /
suptas tiṣṭhati mukteho mūko 'yaṃ kāyakacchapaḥ // MU_1,17.46

dahanaikārthayogyāni kāyakāṣṭhāni bhūriśaḥ /
saṃsārābdhāv ihohyante kañcit teṣu naraṃ viduḥ // MU_1,17.47

dīrghadaurātmyacalayā nipātaphalayānayā /
na dehalatayā kāryaṃ kiñcid asti vivekinaḥ // MU_1,17.48

majjan kardamakośeṣu jhagity eva jarāṃ gataḥ /
na jñāyate yāty acirāt kva kathaṃ dehadarduraḥ // MU_1,17.49

nissārasakalārambhāḥ kāyāś capalavāyavaḥ /
rajomārgeṇa gacchanto dṛśyante neha kenacit // MU_1,17.50

vāyor dīpasya manaso gacchato jñāyate gatiḥ /
āgacchataś ca bhagavan na śarīraśarasya naḥ // MU_1,17.51

baddhāśā ye śarīreṣu baddhāśā ye jagatsthitau /
tān mohamadironmattān dhig dhig astu punaḥ punaḥ // MU_1,17.52

nāhaṃ dehasya no deho mama nāyam ahaṃ tathā /
iti viśrāntacittā ye te mune puruṣottamāḥ // MU_1,17.53

mānāvamānabahulā bahulābhamanoramāḥ /
śarīramātrabaddhāsthaṃ ghnanti doṣadṛśo naram // MU_1,17.54

śarīrasaṅgaśāyinyā piśācyā peśalāṅgayā /
ahaṅkāracamatkṛtyā chalena cchalitā vayam // MU_1,17.55

prajñā varākī sarvaiva kāyabaddhāsthayānayā /
mithyājñānakurākṣasyā chalitā kaṣṭam ekikā // MU_1,17.56

na kiñcid api yasyāsti satyaṃ tena hatātmanā /
citraṃ dagdhaśarīreṇa janatā vipralabhyate // MU_1,17.57

dinaiḥ katipayair eva nirjharāmbukaṇo yathā /
pataty ayam ayatnena jarjaraḥ kāyapallavaḥ // MU_1,17.58

kāyo 'yam acirāpāyo budbudo 'mbunidhāv iva /
vyarthaṃ kāryaparāvarte parisphurati niṣphalaḥ // MU_1,17.59

mithyājñānavikāre 'smin svapnasambhramapattane /
kāye sphuṭatarāpāye kṣaṇam āsthā na me dvija // MU_1,17.60

taḍitsu śaradabhreṣu gandharvanagareṣu ca /
sthairyaṃ yena vinirṇītaṃ sa viśvasiti vigrahe // MU_1,17.61

satatabhaṅgurakāryaparamparāvijayi jātajayaṃ śaṭhavṛttiṣu /
sakaladoṣam idaṃ kukalevaraṃ tṛṇam ivāham upojjhya sukhaṃ sthitaḥ // MU_1,17.62

śarīrajugupsā nāma sargaḥ

aṣṭādaśas sargaḥ

rāmaḥ:

labdhvāpi taralākāre kāryabhārataraṅgiṇi /
saṃsārasāgare janma bālyaṃ duḥkhāya kevalam // MU_1,18.1

aśaktir āpadas tṛṣṇā mūkatā mūḍhabuddhitā /
gṛdhnutā lolatā dainyaṃ sarvaṃ bālye pravartate // MU_1,18.2

roṣarodanaraudrīṣu dainyajarjaritāsu ca /
daśāsu bandhanaṃ bālyam ālānaṃ kariṇīṣv iva // MU_1,18.3

na mṛtau na jarāroge na cāpadi na yauvane /
tāś cintā vinikṛntanti hṛdayaṃ śaiśaveṣu yāḥ // MU_1,18.4

tiryagjātisamārambhas sarvair evāvadhīritaḥ /
lolo bālajanācāro maraṇād api duḥkhadaḥ // MU_1,18.5

pratibimbaṃ ghanājñānāṃ nānāsaṅkalpapelavam /
bālyam ālūnasaṃśīrṇamanaḥ kasya sukhāvaham // MU_1,18.6

jaḍaśyāmalayājasraṃ jātabhītyā pade pade /
yad bhayaṃ śaiśave buddhyā kasyām āpadi tad bhavet // MU_1,18.7

līlāsu durvilāseṣu durīhāsu durāśaye /
paramaṃ moham ādatte bālo balavadāpadam // MU_1,18.8

vikalpakalilārambhaṃ durvilāsaṃ durāspadam /
śaiśavaṃ śāsanāyaiva puruṣasya na śāntaye // MU_1,18.9

ye doṣā ye durācārā duṣkramā ye durādhayaḥ /
te sarve saṃsthitā bālye durgarta iva kauśikāḥ // MU_1,18.10

bālyaṃ ramyam iti vyarthabuddhayaḥ kathayanti ye /
tān mūrkhapuruṣān brahman dhig astu hatacetasaḥ // MU_1,18.11

yatra lolākṛti manaḥ parisphurati vṛttiṣu /
trailokyarājyam api tat kathaṃ bhavati tuṣṭaye // MU_1,18.12

sarveṣām eva sattvānāṃ sarvāvasthāsu caiva hi /
manaś cañcalatām eti bālye daśaguṇaṃ mune // MU_1,18.13

manaḥ prakṛtyaiva calaṃ bālyaṃ ca calatāvaram /
tayos saṃśliṣṭayos tāta kenaivāntaḥ kucāpale // MU_1,18.14

strīlocanais taḍitpuñjair jvālāmālais taraṅgakaiḥ /
cāpalaṃ śikṣitaṃ brahmañ śaiśavān manaso 'tha vā // MU_1,18.15

śaiśavaṃ ca manaś caiva sarvāsv eva hi vṛttiṣu /
bhrātarāv iva lakṣyete satataṃ bhaṅgurasthitī // MU_1,18.16

sarvāṇi duṣṭabhūtāni sarve doṣā durāśayāḥ /
bālyam evopajīvanti śrīmantam iva mānavāḥ // MU_1,18.17

navaṃ navaṃ prītikaraṃ na śiśuḥ pratyahaṃ yadi /
prāpnoti tad asau yāti viṣavegasya mūrchanām // MU_1,18.18

stokena vaśam āyāti stokenaiti vikāritām /
amedhya eva ramate bālaḥ kauleyako yathā // MU_1,18.19

ajasraṃ bāṣpavadanaḥ kardamāntar jaḍāśayaḥ /
varṣokṣitasya taptasya sthalasya sadṛśaś śiśuḥ // MU_1,18.20

bhayāhāraparaṃ dīnaṃ yathādṛṣṭābhilāṣi ca /
lolabuddhir vapur dhatte bālo duḥkhāya kevalam // MU_1,18.21

svasaṅkalpābhilaṣitān bhāvān aprāpya taptadhīḥ /
duḥkham ety abalo bālo vinikṛtta ivāśaye // MU_1,18.22

durīhālabdhalakṣyāṇi bahupakṣolvaṇāni ca /
bālasya yāni duḥkhāni mune tāni na kasyacit // MU_1,18.23

bālo balavatāśv eva manorathavilāsinā /
manasā tapyate nityaṃ grīṣmeṇeva vanasthalam // MU_1,18.24

vidyāgṛhagato bālaḥ parām eti kadarthanām /
ālāna iva nāgendro viṣavaiṣamyabhīṣaṇām // MU_1,18.25

nānāmanorathamayī mithyākalpitakalpanā /
duḥkhāyātyantadīrghāya bālatā pelavāśayā // MU_1,18.26

sambhṛṣṭaṃ tuhinaṃ bhoktum indum ādātum ambarāt /
vāñchyate yena maurkhyeṇa tat sukhāya kathaṃ bhavet // MU_1,18.27

antaściter aśaktasya śītātapanivāraṇe /
ko viśeṣo mahābuddhe bālasyorvīruhasya ca // MU_1,18.28

uḍḍīnam abhivāñchanti pakṣābhyāṃ kṣutparāyaṇāḥ /
bhayāhāraparā nityaṃ bālā vihagadharmiṇaḥ // MU_1,18.29

śaiśave guruto bhītir mātṛtaḥ pitṛtas tathā /
janato jyeṣṭhabālāc ca śaiśavaṃ bhayamandiram // MU_1,18.30

sakaladoṣadaśāvihatāśayaṃ śaraṇam apy avivekavilāsinaḥ /
iha na kasyacid eva mahāmune bhavati bālyam alaṃ parituṣṭidam // MU_1,18.31

bālyajugupsā nāma sargaḥ

ekonaviṃśas sargaḥ

rāmaḥ:

bālyānartham atha tyaktvā pumān abhihatāśayaḥ /
ārohati nipātāya yauvanaśvabhrasambhramam // MU_1,19.1

tatrānantavilāsasya lolasya svasya cetasaḥ /
vṛttīr anusaran yāti duḥkhād duḥkhataraṃ jaḍaḥ // MU_1,19.2

svacittabilasaṃsthena nānāsambhramakāriṇā /
balāt kāmapiśācena vivaśaḥ paribhūyate // MU_1,19.3

cintānāṃ lolavṛttīnāṃ lalanānām ivābhitaḥ /
arpayaty avaśaś ceto jvālānām ātmajaṃ yathā // MU_1,19.4

te te doṣā durārambhās tatra taṃ tādṛśāśayam /
taruṇaṃ pravilumpanti dṛśyās te naiva ye mune // MU_1,19.5

mahānarakabījena santatabhramadāyinā /
yauvanena na ye naṣṭā naṣṭā nānyena te janāḥ // MU_1,19.6

nānārasamayī citrā vṛttāntanicayombhitā /
bhīmā yauvanabhūr yena tīrṇā dhīras sa ucyate // MU_1,19.7

nimeṣabhāsurākāram ālolaghanagarjitam /
vidyutprakāśam aniśaṃ yauvanaṃ me na rocate // MU_1,19.8

vividhāvartabahulaṃ paṅkalagnaṃ jaḍāśayam /
taraṅgabhaṅguraṃ bhīmaṃ yauvanaṃ me na rocate // MU_1,19.9

sarvasyāgresaraṃ puṃsaḥ kṣaṇamātramanoharam /
gandharvanagaraprakhyaṃ yauvanaṃ me na rocate // MU_1,19.10

iṣuprapātamātraṃ hi sukhadaṃ duḥkhabhāsuram /
dāhadoṣapradaṃ nityaṃ yauvanaṃ me na rocate // MU_1,19.11

madhuraṃ svādu tiktaṃ ca dūṣaṇaṃ doṣabhūṣaṇam /
surākallolasadṛśaṃ yauvanaṃ me na rocate // MU_1,19.12

asatyaṃ satyasaṅkāśam acirād vipralambhadam /
svapnāṅganāsaṅgasamaṃ yauvanaṃ me na rocate // MU_1,19.13

kṣaṇaprakāśataralaṃ mithyāracitacakrikam /
alātacakrapratimaṃ yauvanaṃ me na rocate // MU_1,19.14

mṛdusphāratarodāram antaśśūnyaṃ kṣaṇakṣatam /
śaradambudasaṅkāśaṃ yauvanaṃ me na rocate // MU_1,19.15

āpātamātraramaṇaṃ sadbhāvarahitāntaram /
veśyāstrīsaṅgamaprakhyaṃ yauvanaṃ me na rocate // MU_1,19.16

ye kecana durārambhās te sarve sarvaduḥkhadāḥ /
tāruṇye sannidhiṃ yānti mahotpātā iva kṣaye // MU_1,19.17

hārdāndhakārakāriṇyā bhairavākāravān api /
yauvanājñānayāminyā bibheti bhagavān api // MU_1,19.18

suvismṛtaśubhācāraṃ buddhivaidhuryadāyinam /
dadāty atitarām eṣa bhramaṃ yauvanavibhramaḥ // MU_1,19.19

kāntāviyogajātena hṛdi durdharṣavahninā /
yauvane dahyate jantus tarur dāvāgninā yathā // MU_1,19.20

vistīrṇāpi prasannāpi pāvany api hi yauvane /
matiḥ kaluṣatām eti prāvṛṣīva taraṅgiṇī // MU_1,19.21

śakyate ghanakallolabhīmā rodhayituṃ nadī /
na tu tāruṇyataralā tṛṣṇātaralitāntarā // MU_1,19.22

sā kāntā tau stanau pīnau te vilāsās tad ānanam /
tāruṇya iti cintābhir yāti jarjaratāṃ janaḥ // MU_1,19.23

tarattaralatṛṣṇārtaṃ yuvānam iha sādhavaḥ /
pūjayanti na tucchehaṃ jarattṛṇalavaṃ yathā // MU_1,19.24

nāśāyaiva madāndhasya doṣamauktikadhāriṇaḥ /
abhimānamahebhasya nityālānaṃ hi yauvanam // MU_1,19.25

manovipulamūlānāṃ doṣāśīviṣadhāriṇām /
roṣarodanavṛkṣāṇāṃ yauvanaṃ navakānanam // MU_1,19.26

rasakesarasambādhaṃ kuvikalpadalākulam /
duścintācañcarīkāṇāṃ puṣkaraṃ viddhi yauvanam // MU_1,19.27

kṛtākṛtakupakṣāṇāṃ hṛtsarastīracāriṇām /
ādhivyādhivihaṅgānām ālayo navayauvanam // MU_1,19.28

jaḍānāṃ gatasaṅkhyānāṃ kallolānāṃ vilāsinām /
anapekṣitamaryādo vāridhiḥ pūrṇayauvanam // MU_1,19.29

sarveṣāṃ guṇaparṇānām apanetuṃ rajas tataḥ /
apanetuṃ sthito dakṣo viṣamo yauvanānilaḥ // MU_1,19.30

nayanti pāṇḍutāṃ vaktram ākulāvakarotkaṭāḥ /
ārohanti parāṃ koṭiṃ rūkṣā yauvanapāṃsavaḥ // MU_1,19.31

udbodhayati doṣālīṃ nikṛntati guṇāvalīm /
narāṇāṃ yauvanollāso vilāso duṣkṛtaśriyaḥ // MU_1,19.32

śarīrapaṅkajarajaś cañcalāṃ matiṣaṭpadīm /
nibadhya mohayaty eṣa naraṃ yauvanacandramāḥ // MU_1,19.33

śarīraṣaṇḍakodbhūtā ramyā yauvanavallarī /
lagnam eva manobhṛṅgaṃ madayaty unnatiṃ gatā // MU_1,19.34

śarīramarutāpotthāṃ yuvatāmṛgatṛṣṇikām /
manomṛgāḥ pradhāvantaḥ patanti viṣamāvaṭe // MU_1,19.35

śarīraśarvarījyotsnā cittakesariṇas saṭā /
laharī jīvitāmbhodher yuvatā me na rocate // MU_1,19.36

dināni katicid yeyaṃ phalitā dehajaṅgale /
yuvatāśarad asyāṃ hi na samāśvāsam arhatha // MU_1,19.37

jhagity eva prayāty eṣa śarīrād yuvatākhagaḥ /
kṣaṇenaivālpabhāgyasya hastāc cintāmaṇir yathā // MU_1,19.38

yadā yadā parāṃ koṭim abhyārohati yauvanam /
valganti sarasāḥ kāmās tadā nāśāya kevalam // MU_1,19.39

tāvad eva vivalganti rāgadveṣapiśācikāḥ /
nāstam eti samastaiṣā yāvad yauvanayāminī // MU_1,19.40

nānādhikārabahule varāke kṣaṇanāśini /
kāruṇyaṃ kuru tāruṇye mriyamāṇe sute yathā // MU_1,19.41

harṣam āyāti yo mohāt puruṣaḥ kṣaṇabhaṅginā /
yauvanena mahāmugdhas sa vai naramṛgas smṛtaḥ // MU_1,19.42

mānamohamadonmattaṃ yauvanaṃ yo 'bhilaṣyati /
acireṇa sa durbuddhiḥ paścāttāpena yujyate // MU_1,19.43

te dharmyās te mahātmānas ta eva puruṣā bhuvi /
ye sukhena samuttīrṇās sādho yauvanasaṅkaṭāt // MU_1,19.44

sukhena tīryate 'mbhodhir utkṛṣṭamakarākaraḥ /
na kallolavanollāsi sadoṣaṃ hatayauvanam // MU_1,19.45

vinayabhūṣitam āryajanāspadaṃ karuṇayojjvalam āvalitaṃ guṇaiḥ /
iha hi durlabham aṅga suyauvanaṃ jagati kānanam ambaragaṃ yathā // MU_1,19.46

yauvanagarhā nāma sargaḥ

viṃśas sargaḥ

rāmaḥ:

māṃsaputtalikāyāś ca yantralolāṅgapañjare /
snāyvasthigranthiśālinyās striyāḥ kim iva śobhanam // MU_1,20.1

tvaṅmāṃsaraktabāṣpāsru pṛthak kṛtvā vilocanam /
samālokaya ramyaṃ cet kiṃ mudhā parimuhyasi // MU_1,20.2

itaḥ keśā ito raktam itīyaṃ pramadātanuḥ /
kim etayā ninditayā karotu vipulāśayaḥ // MU_1,20.3

vāsovilepanair yāni lālitāni punaḥ punaḥ /
tāny aṅgāny avalumpanti kravyādās sarvadehinām // MU_1,20.4

meroś śṛṅgataṭollāsigaṅgājalarayopamāḥ /
dṛṣṭā yasmin stane muktā hārasyollāsaśālinaḥ // MU_1,20.5

śmaśāneṣu diganteṣu sa eva lalanāstanaḥ /
śvabhir āsvādyate kāle laghupiṇḍa ivāndhasaḥ // MU_1,20.6

raktamāṃsādidigdhāni karabhasya yathā vane /
tathaivāṅgāni kāminyās tat praty api hi ko grahaḥ // MU_1,20.7

āpātaramaṇīyatvaṃ kalpyate kevalaṃ striyāḥ /
manye tad api nāsty atra mune mohaikakāraṇe // MU_1,20.8

vipulollāsadāyinyā madonmathanapūrvakam /
ko viśeṣo vikāriṇyā madirāyā iha striyāḥ // MU_1,20.9

lalanālānasaṃlīnā mune mānavadantinaḥ /
prabodhaṃ nādhigacchanti dīrghair api śamāṅkuśaiḥ // MU_1,20.10

keśakajjaladhāriṇyas tīkṣṇāḥ prakṛtitas sadā /
duṣkṛtāgniśikhā nāryo dahanti tṛṇavan naram // MU_1,20.11

te vandyās te mahātmānas ta eva puruṣā bhuvi /
ye sukhena samuttīrṇās sādho yauvatasaṅkaṭāt // MU_1,20.12

jvalatām api dūre 'pi sarasā api nīrasam /
striyo hi narakāgnīnāṃ dāru cāru ca dāruṇam // MU_1,20.13

kīrṇāndhakārakavarī tarattārakalocanā /
pūrṇendubimbavadanā kumudotkarahāsinī // MU_1,20.14

līlāvilolaparuṣā kāryasaṃhārakāriṇī /
paraṃ vimohanaṃ buddheḥ kāminī dīrghayāminī // MU_1,20.15

puṣpābhirāmamadhurā karapallavalāsinī /
bhramarabhrūvilāsāḍhyā stabakastanadhāriṇī // MU_1,20.16

puṣpakesaragaurāṅgī naramāraṇatatparā /
dadāty uttamavaivaśyaṃ kāntā viṣamahālatā // MU_1,20.17

sītkārocchvāsamātreṇa bhujaṅgadalanotkayā /
kāntayoddhriyate jantuḥ karabhyevorago bilāt // MU_1,20.18

kāmanāmnā kirātena vitīrṇā mugdhacetasām /
nāryo naravihaṅgānām aṅgabandhanavāgurāḥ // MU_1,20.19

lalanāvipulālāne manomattamataṅgajaḥ /
ratiśṛṅkhalayā brahman baddhas tiṣṭhati mūkavat // MU_1,20.20

janmapalvalamatsyānāṃ karmakoṭaracāriṇām /
puṃsāṃ durvāsanārajjur nārī baḍiśapiṇḍikā // MU_1,20.21

mandureva turaṅgānām ālānam iva dantinām /
puṃsām abjam ivālīnāṃ bandhanaṃ vāmalocanāḥ // MU_1,20.22

nānārasamayī citrā bhogabhūmir iyaṃ mune /
striyam āśritya saṃyātā parām iha hi saṃsthitim // MU_1,20.23

sarveṣāṃ doṣaratnānāṃ susamudgikayānayā /
duḥkhaśṛṅkhalayā nityam alam astu mama striyā // MU_1,20.24

kiṃ stanena kim akṣṇā vā kiṃ nitambena kiṃ bhruvā /
māṃsamātraikasāreṇa karomy aham avastunā // MU_1,20.25

ito māṃsam ito raktam ito 'sthīni ca vāsaraiḥ /
brahman katipayair eva yāti strī viśarārutām // MU_1,20.26

yās tā niṣparuṣais tūlair lālitāḥ patibhis striyaḥ /
tā mune pravibhaktāṅgyas svapanti pitṛbhūmiṣu // MU_1,20.27

yasmin ghananavasnehaṃ mukhe pattrāṅkuraśriyaḥ /
kāntena racitā brahmañ śīryate tat tu jaṅgale // MU_1,20.28

keśāś śmaśānavṛkṣeṣu yānti cāmaraleśatām /
asthīny uḍuvad ābhānti dinair avanimaṇḍale // MU_1,20.29

pibanti pāṃsavo raktaṃ kravyādāś cāpy anekaśaḥ /
carmānalaśikhā bhuṅkte khaṃ yānti prāṇavāyavaḥ // MU_1,20.30

ity eṣā lalanāṅgānām acireṇaiva bhāvinī /
sthitir mayā vaḥ kathitā kiṃ bhrāntim anudhāvatha // MU_1,20.31

bhūtapañcakasaṅghaṭṭasaṃsthānaṃ lalanābhidham /
rasād abhivahatv etat kathaṃ nāma dhiyānvitaḥ // MU_1,20.32

śākhāvitānagahanā kaṭvamlaphalaśālinī /
pratānottālatām eti cintā kāntānusāriṇī // MU_1,20.33

kvacid bhūtatayā ceto dhanagardhāndham ākulam /
paraṃ moham upādatte yūthabhraṣṭo mṛgo yathā // MU_1,20.34

śocyatāṃ paramām eti taruṇas taruṇīrataḥ /
nibaddhaḥ kariṇīlobhād vindhyakhāte yathā dvipaḥ // MU_1,20.35

yasya strī tasya bhogecchā nisstrīkasya na bhogabhūḥ /
striyaṃ tyaktvā jagat tyaktaṃ jagat tyaktvā sukhī bhavet // MU_1,20.36

āpātamātraramaṇeṣu durantareṣu bhogeṣu nāham alipakṣatipelaveṣu /
brahman rame maraṇarogajarādibhītyā śāmyāmy ahaṃ param upaimi vanaṃ prayatnāt // MU_1,20.37

strījugupsā nāma sargaḥ

ekaviṃśas sargaḥ

rāmaḥ:

aparyāptaṃ hi bālatvaṃ bālyaṃ pibati yauvanam /
yauvanaṃ ca jarā paścāt paśya karkaśatāṃ mithaḥ // MU_1,21.1

himāśanir ivāmbhojaṃ vātyeva śaradambudam /
dehaṃ jarā jarayati sarit tīrataruṃ yathā // MU_1,21.2

śithilādīrghasarvāṅgaṃ jarājīrṇakalevaram /
samaṃ paśyanti kāminyaḥ puruṣaṃ karabhaṃ tathā // MU_1,21.3

śvāsāyāsakadarthinyā gṛhīte jarasā jane /
palāyya gacchati prajñā sapatnyeva hatāṅganā // MU_1,21.4

dāsāḥ putrās striyaś caiva bāndhavās suhṛdas tathā /
hasanty unmattakam iva naraṃ vārddhakakampitam // MU_1,21.5

duṣprajñaṃ jaraḍhaṃ dīnaṃ hīnaṃ guṇaparākramaiḥ /
gṛdhro vṛkṣam ivādīrghaṃ gardho hy abhyeti vṛddhatām // MU_1,21.6

dainyadoṣamayī dīrghā hṛdi dāhapradāyinī /
sarvāpadām ekasakhī vardhate vārddhake spṛhā // MU_1,21.7

kartavyaṃ kiṃ mayā kaṣṭaṃ paratrety atidāruṇam /
apratīkārayogyaṃ hi vardhate vārddhake bhayam // MU_1,21.8

ko 'haṃ varākaḥ kim iva karomi katham eva vā /
tiṣṭhāmi maunam eveti dīnatodeti vārddhake // MU_1,21.9

gardho 'bhyudeti sollāsam upabhoktuṃ na śakyate /
hṛdayaṃ dahyate nūnaṃ śaktidaussthyena vārddhake // MU_1,21.10

jarājīrṇabakī yāvat kāsakreṅkārakāriṇī /
rauti rogoragākīrṇā kāyadrumaśirassthitā // MU_1,21.11

tāvad āgata evāśu kuto 'pi paridṛśyate /
ghanāndhatimirākāṅkṣī mune maraṇakauśikaḥ // MU_1,21.12

sāyaṃsandhyā prajātaiva tamas samanudhāvati /
jarā vapuṣi dṛṣṭaiva mṛtiṃ samanudhāvati // MU_1,21.13

jarākusumitaṃ dehadrumaṃ dṛṣṭvaiva dūrataḥ /
mṛtibhṛṅgī drutaṃ brahman narasyāyāti sūtsukā // MU_1,21.14

śūnyaṃ nagaram ābhāti bhāti cchinnalato drumaḥ /
bhāty anāvṛṣṭimān deśo na jarājarjaraṃ vapuḥ // MU_1,21.15

kṣaṇān nigiraṇāyaiva kāsakvaṇitakāriṇī /
gṛdhrīvāmiṣam ādatte tarasaiva naraṃ jarā // MU_1,21.16

dṛṣṭvaiva sotsukevāśu pragṛhya śirasi kṣaṇāt /
pralunāti jarā dehaṃ kumārī kairavaṃ yathā // MU_1,21.17

sītkārakāriṇī pāṃsuparuṣā parijarjaram /
śarīraṃ śātayaty eṣā vātyeva tarupallavam // MU_1,21.18

jarasopahato deho dhatte jarjaratāṃ gataḥ /
tuṣāranikarākīrṇaparimlānāmbujaśriyam // MU_1,21.19

jarājyotsnoditaiveyaṃ śiraśśikharipṛṣṭhataḥ /
vikāsayati saṃrabdhavātāṃ kāsakumudvatīm // MU_1,21.20

paripakvaṃ samālokya jarākṣāravidhūsaram /
śiraḥkuṣmāṇḍakaṃ bhuṅkte puṃsaḥ kālaḥ kileśvaraḥ // MU_1,21.21

jarājahnusutodyuktā mūlāny asya nikṛntati /
śarīratīravṛkṣasya calasyāyūṃṣi satvaram // MU_1,21.22

jarāmārjārikā bhuktayauvanākhutayaidhitā /
param ullāsam āyāti śarīrāmiṣagardhinī // MU_1,21.23

kācid asti jagaty asmin nāmaṅgalakarī tathā /
yathā jarākrośakarī dehajaṅgalajambukī // MU_1,21.24

kāsaśvāsasasītkārā duḥkhadhūmatamomayī /
jarājvālā jvalaty eṣā yayāsau dagdha eva hi // MU_1,21.25

jarasā vakratām eti śuklāvayavapallavā /
tāta tanvī tanur nṝṇāṃ latā puṣpānatā yathā // MU_1,21.26

jarākarpūradhavalaṃ dehakarpūrapādapam /
mune maraṇamātaṅgo nūnam uddharati kṣaṇāt // MU_1,21.27

maraṇasya mune rājño jarādhavalacāmarā /
āgacchato 'gre niryāti svādhivyādhipatākinī // MU_1,21.28

na jitāś śatrubhis saṅkhye ye niṣpiṣṭādrikoṭayaḥ /
te jarājīrṇarākṣasyā paśyāśu vijitā mune // MU_1,21.29

jarātuṣāradhavale śarīrasadanāntare /
śaknuvanty akṣaśiśavas spandituṃ na manāg api // MU_1,21.30

saṃsārasaṃsṛter asyā gandhakuṭyāś śirogatā /
dehayaṣṭyā jarānāmnī cāmaraśrīr virājate // MU_1,21.31

jarācandrodayasite śarīranagare sthite /
kṣaṇād vikāsam āyāti mune maraṇakairavam // MU_1,21.32

jarāsudhālepasite śarīrāntaḥpurāntare /
aśaktir ārtir āpac ca tiṣṭhanti sukham aṅganāḥ // MU_1,21.33

abhāvāgresarā yatra jarā jayati jantuṣu /
kas tatreha samāśvāso mama mandamater mune // MU_1,21.34

kiṃ tena durjīvitadurgraheṇa jarāṃ gatenāpi hi jīvyate yat /
jarā jagatyām ajitā narāṇāṃ sarvaiṣaṇās tāta tiraskaroti // MU_1,21.35

jarājugupsā nāma sargaḥ

dvāviṃśas sargaḥ

rāmaḥ:

vikalpakalpanānalpakalpitair alpabuddhibhiḥ /
bhedair uddhuratāṃ nītas saṃsārakuhakabhramaḥ // MU_1,22.1

satāṃ katham ivāstheha jāyate jālapañjare /
bālā evāttum icchanti phalaṃ makurabimbitam // MU_1,22.2

ihāpi vidyate yaiṣā pelavā sukhabhāvanā /
ākhus tantum ivāśeṣaṃ kālas tām api kṛntati // MU_1,22.3

na tad astīha yad ayaṃ kālas sakalaghasmaraḥ /
grasate na jagajjātaṃ mahābdhim iva vāḍavaḥ // MU_1,22.4

samastasāmānyatayā bhīmaḥ kālo maheśvaraḥ /
dṛśyasattām imāṃ sarvāṃ kavalīkartum udyataḥ // MU_1,22.5

mahatām api no devaḥ pratipālayati kṣaṇāt /
kālaḥ kavalitānantaviśvo viśvātmatāṃ gataḥ // MU_1,22.6

yugavatsarakalpākhyaiḥ kiñcit prakaṭatāṃ gataḥ /
rūpair alakṣyarūpātmā sarvam ākramya tiṣṭhati // MU_1,22.7

ye ramyā ye śubhārambhās sumeruguravo 'pi ye /
kālena vinigīrṇās te karabheṇeva pannagāḥ // MU_1,22.8

nirdayaḥ kaṭhinaḥ krūraḥ karkaśaḥ kṛpaṇo 'dhamaḥ /
na tad asti yad adyāpi na kālo nigiraty ayam // MU_1,22.9

kālaḥ kavalanaikāntamatir atti girīn api /
anantair api bhogaughair nāyaṃ tṛpto mahāśanaḥ // MU_1,22.10

haraty ayaṃ nāśayati karoty atti nihanti ca /
kālas saṃsāranṛtye hi nānārūpair yathā naṭaḥ // MU_1,22.11

bhinatti pravibhāgastho bhūtabījāny anāratam /
jagaty asattayā cañcvā dāḍimāni yathā śukaḥ // MU_1,22.12

śubhāśubhaviṣāṇāgravilūnajanapallavaḥ /
sphūrjati sphītajanatājīvarājīvinīgajaḥ // MU_1,22.13

viriñcamajjabrahmāṇḍabṛhadbilvaphaladrumam /
brahmakānanam ābhogi param āvṛtya tiṣṭhati // MU_1,22.14

yāminībhramarīpūrṇā racayan dinamañjarīḥ /
varṣakalpakalāvallīr na kadācana khidyate // MU_1,22.15

bhidyate nāvabhagno 'pi dagdho 'pi hi na dahyate /
dṛśyate nātidṛśyo 'pi dhūrtacūḍāmaṇir mune // MU_1,22.16

ekenaiva nimeṣeṇa kiñcid utthāpayaty alam /
kiñcid vināśayaty uccair manorājyavad ātataḥ // MU_1,22.17

durvilāsavilāsinyā ceṣṭayā kaṣṭapuṣṭayā /
darvyeva sūpakṛt sūpaṃ janam āvartayan sthitaḥ // MU_1,22.18

tṛṇaṃ pāṃsuṃ mahendraṃ ca sumeruṃ parṇam arṇavam /
ātmasphāratayā sarvam ātmasātkartum udyataḥ // MU_1,22.19

krauryam atraiva paryāptaṃ lubdhatātraiva saṃsthitā /
sarvaṃ daurbhāgyam atraiva sarvam atraiva cāpalam // MU_1,22.20

prerayaṃl līlayārkendū krīḍatīha nabhastale /
nikṣiptavīṭāyugalo nije bāla ivāṅgane // MU_1,22.21

sarvabhūtāsthimālābhir āpādavalitākṛtiḥ /
vilasaty eṣa kalpānte kālaḥ kalpitakalpanaḥ // MU_1,22.22

asyoḍḍāmaranṛttasya kalpānte 'ṅgavinirgataiḥ /
prasphuraty ambare merur bhūrjatvag iva vāyubhiḥ // MU_1,22.23

rudro bhūtvā bhavaty eṣa mahendro 'tha pitāmahaḥ /
śukro vaiśravaṇaś cāpi punar eva na kiñcana // MU_1,22.24

dhatte 'jasrotthitadhvastān sargān amitabhāsurān /
anyān anyān apy ananyān vīcīn abdhir ivātmani // MU_1,22.25

mahākalpābhidhānebhyo vṛkṣebhyaḥ pariśātayan /
devāsuragaṇān pakvān phalabhārān avasthitaḥ // MU_1,22.26

ālolabhūtamaṣakaghuṅghumānāṃ prapātinām /
brahmāṇḍoḍumbaraughānāṃ bṛhatpādapatāṃ gataḥ // MU_1,22.27

sattāmātrakumudvatyā cijjyotsnāpariphullayā /
vapur vinodayaty ekaḥ kriyāpriyatamānvitaḥ // MU_1,22.28

anantāpāyaparyantaṃ baddhapīṭhaṃ nijaṃ vapuḥ /
mahāśailavad uttuṅgam avalambya vyavasthitaḥ // MU_1,22.29

kvacic chyāmātamaśśyāmaṃ kvacit kāntiyutaṃ tatam /
dvayenāpi kramād riktaṃ svabhāvaṃ bhāvayan sthitaḥ // MU_1,22.30

saṃlīnāsaṅkhyasaṃsārasārayā svātmasattayā /
gurvīva bhāraghanayā nibaddhapadatāṃ gataḥ // MU_1,22.31

na khidyate na mriyate nāyāti na ca gacchati /
nāstam eti na codeti mahākalpaśatair api // MU_1,22.32

kevalaṃ jagadārambhalīlayā ghanahelayā /
yāpayaty ātmanātmānam anahaṅkāram āgatam // MU_1,22.33

yāminīpaṅkakalilāṃ dinakokanadāvalīm /
kriyābhramarikāṃ svātmasarassv āropayan sthitaḥ // MU_1,22.34

gṛhītvā bhīṣaṇaḥ kṛṣṇāṃ rajanīṃ jīrṇamārjanīm /
ālokakanakakṣodam āharaty abhito 'vanim // MU_1,22.35

sañcārayan kriyāṅgulyā koṇakeṣv arkadīpikām /
jagatsadmani kāruṇyāt kva kim astīti vīkṣate // MU_1,22.36

prekṣyāhāni nimeṣeṇa sūryākṣṇā pākavanty alam /
lokapālaphalāny atti jagajjīrṇavanād ayam // MU_1,22.37

jagajjīrṇakuṭīkīrṇān arpayaty ugrakoṭare /
krameṇa guṇavallokamaṇīn mṛtyusamudgake // MU_1,22.38

guṇair āpūryate yaiva lokaratnāvalī bhṛśam /
bhūṣārtham iva tām aṅge kṛtvā bhūyo nikṛntati // MU_1,22.39

dinahaṃsānusṛtayā niśendīvaramālayā /
tārākesarayājasraṃ capalo valayaty alam // MU_1,22.40

śailorṇadyudharāśṛṅgajagadūrṇāyusaunikaḥ /
pratyahaṃ pibati prokṣya tārāraktakaṇān api // MU_1,22.41

tāruṇyanalinīsoma āyurmātaṅgakesarī /
na tad asti na yasyāyaṃ tucchātucchasya taskaraḥ // MU_1,22.42

kalpakelivilāsena piṣṭapātitajantunā /
nyagbhāvodbhavahāsena ramate svātmanātmani // MU_1,22.43

kartā bhoktātha saṃhartā smartā sarvapadaṃ gataḥ /
sarvam eva karotīdaṃ na karoti ca kiñcana // MU_1,22.44

sakalam apy akalākalitāntaraṃ subhagadurbhagarūpadharaṃ vapuḥ /
prakaṭayan sahasaiva ca gopayan vilasatīha hi kālabalaṃ nṛṣu // MU_1,22.45

kālāpavādo nāma sargaḥ

trayoviṃśas sargaḥ

rāmaḥ:

asyoḍḍāmaralīlasya dūrāstasakalāpadaḥ /
saṃsāre rājaputrasya kālasyākalitaujasaḥ // MU_1,23.1

asminn ācarato dīnair mugdhair bhūtamṛgavrajaiḥ /
ākheṭakaṃ jarjarite jagajjaṅgalajālake // MU_1,23.2

ekadeśollasaccāruvaḍavānalapaṅkajā /
krīḍāpuṣkariṇī ramyā kalpakālamahārṇavaḥ // MU_1,23.3

kaṭutiktāmblabhūtāḍhyais sadadhikṣīrasāgaraiḥ /
tair eva taiḥ paryuṣitair jagadbhiḥ kālavartanam // MU_1,23.4

caṇḍī caturasañcārā sarvamātṛgaṇānvitā /
saṃsāravanavinyastanaraiṇākarṣaṇī vṛkī // MU_1,23.5

pṛthvī karatale pṛthvī pānapātrī rasānvitā /
kamalotpalakalhāralolajālakamālitā // MU_1,23.6

virāvī vikaṭāsphālo nṛsiṃho bhujapañjare /
saṭāvikaṭapīnāṃsaḥ kāntaḥ krīḍāśakuntakaḥ // MU_1,23.7

alābuvīṇāmadhuraś śaradvyomāmalacchaviḥ /
devaḥ kila mahākālo līlākokilabālakaḥ // MU_1,23.8

ajasrasphūrjitākāro vāntaduḥkhaśarāśaniḥ /
abhāvanāmakodaṇḍaḥ parisphurati sarvataḥ // MU_1,23.9

anuttamasphuritavilāsavardhito bhraman haran parivilasan vidārayan /
jarajjagajjaraḍhavilolamarkaṭaḥ parisphuradvapur iha kāla īhate // MU_1,23.10

kālavilāso nāma sargaḥ

caturviṃśas sargaḥ

rāmaḥ:

atraiva durvilāsānāṃ cūḍāmaṇir ivāparaḥ /
karoty astīti lokena daivaṃ kālaś ca kathyate // MU_1,24.1

kriyāmātrād ṛte yasya svaparispandarūpiṇaḥ /
nānyad ālakṣyate rūpaṃ karmaṇo na samīhitam // MU_1,24.2

teneyam akhilā bhūtasantatir nityapelavā /
tāpena himamāleva nītā vidhuratāṃ bhṛśam // MU_1,24.3

yad idaṃ dṛśyate kiñcij jagadābhogimaṇḍalam /
tat tasya nartanāgāram ihāsāv abhinṛtyati // MU_1,24.4

tṛtīyaṃ ca kṛtānteti nāma bibhrat sudāruṇam /
kāpālikavapur mattaṃ daivaṃ jagati nṛtyati // MU_1,24.5

nṛtyato hi kṛtāntasya nitāntam avirāmiṇaḥ /
nityaṃ niyatikāntāyā mune paramakāminaḥ // MU_1,24.6

śeṣaś śaśikalāśubhro gaṅgāvāhaś ca tau tridhā /
upavīte avītābhe ubhe saṃsāravakṣasi // MU_1,24.7

candrārkamaṇḍale hemakaṭake karamūlayoḥ /
līlāsarasijaṃ haste brāhmaṃ brahmāṇḍakarṇikam // MU_1,24.8

tārābinducitaṃ lolapuṣkarāvartapallavam /
ekārṇavapayodhautam ekam ambaram ambaram // MU_1,24.9

evaṃrūpasya tasyāgre niyatir nityakāminī /
anastamitasaṃrambham ārambhaiḥ parinṛtyati // MU_1,24.10

tasyā nartanalolāyā jaganmaṇḍapakoṭare /
aruddhaspandarūpāyā āgamāpāyacañcure // MU_1,24.11

cārubhūṣaṇam aṅgeṣu devalokāntarāvalī /
āpātālaṃ nabho lambaṃ kavarīmaṇḍalaṃ bṛhat // MU_1,24.12

narakālī ca mañjīramālā kalakalākulā /
protā duṣkṛtasūtreṇa pātālacaraṇe calā // MU_1,24.13

kastūrikātilakakaṃ kriyāsakhyopakalpitam /
citritaṃ citraguptena yāme vadanapaṭṭake // MU_1,24.14

kālīrūpam upasthāya kalpānteṣu kriyākulam /
nṛtyaty eṣā punar devī sphuṭacchailaghanāravam // MU_1,24.15

paścātpralambavibhrāntakaumārarathabarhibhiḥ /
netratrayabṛhadrandhrabhūribhāṅkārabhīṣaṇaiḥ // MU_1,24.16

lambalolaśaraccandravitīrṇaharamūrdhajaiḥ /
uccaraccārumandāragaurīkavaricāmaraiḥ // MU_1,24.17

uttāṇḍavācalākārabhairavodaratumbakaiḥ /
raṇatsahasrarandhrendradehabhikṣākapālakaiḥ // MU_1,24.18

śuṣkā śarīrakhaṭvāṅgabhaṅgair āpūritāmbaram /
bhāyayaty ātmanātmānam api kṛṣṇair ghanāsitam // MU_1,24.19

viśvarūpaśiraścakracārupuṣkaramālayā /
tāṇḍaveṣu vivalgantī mahākalpeṣu rājate // MU_1,24.20

pramattapuṣkarāvartaḍamarūḍḍāmarāravaiḥ /
tasyāḥ kila palāyante kalpānte tumburādayaḥ // MU_1,24.21

nṛtyato 'nte kṛtāntasya candramaṇḍalahāsinaḥ /
tārakācandrikācāruvyomapiñchāvacūlinaḥ // MU_1,24.22

ekasmiñ śravaṇe dīrghā himavān asti mudrikā /
apare 'pi mahāmeruḥ kāntā kāñcanakarṇikā // MU_1,24.23

atraiva kuṇḍale lole candrārkau gaṇḍamaṇḍale /
lokālokācalaśreṇī sarvataḥ kaṭimekhalā // MU_1,24.24

itaś cetaś ca gacchantī vidyudvalayavarṇikā /
anilāndolitā bhāti nīradāṃśukapaṭṭikā // MU_1,24.25

musulaiḥ paṭṭisaiś śūlaiḥ prāsais tomaramudgaraiḥ /
tīkṣṇaiḥ kṣīṇajagadvrātakṛtāntair iva sambhṛtaiḥ // MU_1,24.26

saṃsārabandhanādīrghe pāśe kālakaracyute /
śeṣabhogamahāsūtre protair mālāsya śobhate // MU_1,24.27

jīvollasanmakarikāratnatejobhir ujjvalā /
saptābdhikaṅkaṇaśreṇī bhujayor asya bhūṣaṇam // MU_1,24.28

vyavahāramahāvartā sukhaduḥkhaparamparā /
rajaḥpūrṇā tamaśśyāmā romālī tasya rājate // MU_1,24.29

evamprāyāṃ sa kalpānte kṛtāntas tāṇḍavodbhaṭām /
upasaṃhṛtya nṛttehāṃ sṛṣṭyā saha maheśvaraḥ // MU_1,24.30

punar hāsyamayīṃ nṛttalīlāṃ sarvasvarūpiṇīm /
tanotīmāṃ jarāduḥkhaśokābhinayabhūṣitām // MU_1,24.31

bhūyaḥ karoti bhuvanāni vanāntarāṇi lokāntarāṇi janajālakakalpanāṃ ca /
ācāracārukalanāṃ ca calācalāṃ ca paṅkād yathārbhakajano racanām akhinnaḥ // MU_1,24.32

kṛtāntavilasitaṃ nāma sargaḥ

pañcaviṃśas sargaḥ

rāmaḥ:

vṛtte 'sminn eva caiteṣāṃ kālādīnāṃ mahāmune /
saṃsāranāmni kaivāsthā mādṛśānāṃ bhavatv iha // MU_1,25.1

vikrītā iva tiṣṭhāma etair daivādibhir vayam /
dhūrtaiḥ prapañcacaturair mugdhā vanamṛgā iva // MU_1,25.2

eṣo 'nāryasamācāraḥ kālaḥ kavalanonmukhaḥ /
jagaty avirataṃ lokaṃ pātayaty āpadarṇave // MU_1,25.3

dahaty ante durāśābhir daivo dāruṇaceṣṭayā /
lokaṃ puṣpanikāśābhir jvālābhir dahano yathā // MU_1,25.4

dhṛtiṃ vidhurayaty ekāmayadā rūpavallabhā /
strītvāt svabhāvacapalā niyatir niyamonmukhī // MU_1,25.5

grasate 'virataṃ bhūtajālaṃ sarpa ivānilam /
kṛtāntaḥ karkaśācāro jarāṃ nītvā jagadvapuḥ // MU_1,25.6

yamanirghṛṇarājendro nārtaṃ nāmānukampate /
sarvabhūtadayācāro jano durlabhatāṃ gataḥ // MU_1,25.7

sarvā eva mune phalguvibhavā bhūtajātayaḥ /
duḥkhāyaiva durantāya dāruṇā lobhabhūmayaḥ // MU_1,25.8

āyur atyantataralaṃ mṛtyur ekas tu niṣṭhuraḥ /
tāruṇyaṃ cātitaralaṃ bālyaṃ jaḍatayā hṛtam // MU_1,25.9

kalākalaṅkito loko bandhavo bhavabandhanam /
bhogā bhavamahārogās tṛṣṇā ca mṛgatṛṣṇikā // MU_1,25.10

śatravaś cendriyāṇy eva satyaṃ yātam asatyatām /
praharaty ātmanaivātmā mana eva manoripuḥ // MU_1,25.11

ahaṅkāraḥ kalaṅkāya buddhayaḥ paripelavāḥ /
kriyā duṣphaladāyinyo līlās strīniṣṭhatāṃ gatāḥ // MU_1,25.12

vāñchāviṣayaśālinyas sacamatkṛtayaḥ kṛtāḥ /
nāryo doṣapatākinyo rasā nīrasatāṃ gatāḥ // MU_1,25.13

vastv avastutayā cāttaṃ dattaṃ cittam ahaṅkṛtau /
abhāvarodhitā bhāvā bhavānto nādhigamyate // MU_1,25.14

tapyate kevalaṃ sādho matir ākulitāntarā /
rāgorago vilasati virāgaṃ nopagacchati // MU_1,25.15

rajoguṇāhatā dṛṣṭis tamas samparivardhate /
na cādhigamyate sattvaṃ tattvam atyantadūrataḥ // MU_1,25.16

sthitir asthiratāṃ yātā mṛtir āgamanonmukhī /
dhṛtir vaidhuryam āyāti ratir nityam avastuni // MU_1,25.17

matir māndyena malinā pātaikaparamaṃ vapuḥ /
jvalatīva jarā dehe pravisphūrjati duṣkṛtam // MU_1,25.18

yatnena yāti yuvatā dūre sajjanasaṅgatiḥ /
gatir na vidyate kācit kvacin nodeti satyatā // MU_1,25.19

mano vimuhyatīvāntar muditā dūrato gatā /
nojjvalā karuṇodeti dūrād āyāti nīcatā // MU_1,25.20

dhīratādhīratām eti pātotpātaparo janaḥ /
sulabho durjanāśleṣo durlabhas sādhusaṅgamaḥ // MU_1,25.21

āgamāpāyino bhāvā bhāvanā bhavabandhanī /
nīyate kevalaṃ kvāpi nityaṃ bhūtaparamparā // MU_1,25.22

diśo 'pi hi na dṛśyante deśo 'py avyapadeśabhāk /
śailā api hi śīryante kaivāsthā mādṛśe jane // MU_1,25.23

dravanty api samudrāś ca śīryante tārakā api /
siddhā api na sidhyanti kaivāsthā mādṛśe jane // MU_1,25.24

adyate 'sattayāpi dyaur bhuvanaṃ cāpi bhajyate /
dharāpi yāti vaidhuryaṃ kaivāsthā mādṛśe jane // MU_1,25.25

dānavā api dīryante dhruvo 'py adhruvajīvitaḥ /
amarā api māryante kaivāsthā mādṛśe jane // MU_1,25.26

śakro 'py ākramyate śakrair yamo 'pi hi niyamyate /
vāyor apy asty avāyutvaṃ kaivāsthā mādṛśe jane // MU_1,25.27

somo 'pi vyomatām eti mārtāṇḍo 'py eti khaṇḍanām /
rugṇatām agnir apy eti kaivāsthā mādṛśe jane // MU_1,25.28

parameṣṭhy apy aniṣṭhāvān harate harim apy ajaḥ /
bhavo 'py abhavatāṃ yāti kaivāsthā mādṛśe jane // MU_1,25.29

kālaś śakalatām eti niyatiś cāpi nīyate /
kham apy ālīyate 'nante kaivāsthā mādṛśe jane // MU_1,25.30

aśravyāvācyadurdarśatantreṇājñātamūrtinā /
bhuvanāni viḍambyante kenacid bhramadāyinā // MU_1,25.31

ahaṅkārakalām etya sarvatrāntaravāsinā /
na so 'sti triṣu lokeṣu yas teneha na bādhyate // MU_1,25.32

śilāśailakaṭapreṣu sāśvasūto divākaraḥ /
vanapāṣāṇavan nityam avaśaḥ paridolyate // MU_1,25.33

dharāgolakam antassthasurāsuragaṇāspadam /
veṣṭyate dhiṣṇyacakreṇa pakvākṣoṭam iva tvacā // MU_1,25.34

divi devā bhuvi narāḥ pātāle 'surabhoginaḥ /
kalpitāḥ kalpamātreṇa nīyante jarjarāṃ daśām // MU_1,25.35

kāmaś ca jagatīśānaraṇalabdhaparākramaḥ /
akrameṇaiva vikrānto lokam ākramya valgati // MU_1,25.36

vasanto mattamātaṅgo madaiḥ kusumavarṣaṇaiḥ /
āmoditakakupcakraś ceto nayati vakratām // MU_1,25.37

anuraktāṅganālokalocanālokitākṛti /
spaṣṭīkartuṃ manaś śakto na viveko mahān api // MU_1,25.38

paropakārakāriṇyā parārtyā paritaptayā /
buddha eva sukhī manye svārthaśītalayā dhiyā // MU_1,25.39

utpannadhvaṃsinaḥ kālavaḍavānalapātinaḥ /
saṅkhyātuṃ kena śakyante kallolā jīvitāmbudheḥ // MU_1,25.40

sarva eva narā mohād durāśāpāśapātinaḥ /
doṣagulmakasāraṅgā nigīrṇā janmajaṅgale // MU_1,25.41

saṅkṣīyate jagati janmaparamparāsu lokasya tair iha kukarmabhir āyur etat /
ākāśapādapalatākṛtapāśakalpaṃ yeṣāṃ phalaṃ na hi vicāravido 'pi vidmaḥ // MU_1,25.42

adyotsavo 'yam ṛtur eṣa tatheha yātrā te bandhavas sukham idaṃ sa viśeṣabhogaḥ /
itthaṃ mudhaiva kalayan svavikalpajālam ālolapelavamatir galatīha lokaḥ // MU_1,25.43

durvilāsavarṇanaṃ nāma sargaḥ

ṣaḍviṃśas sargaḥ

rāmaḥ:

anyac ca tātātitarām aramye manorame veha jagatsvarūpe /
na kiñcid apy eti tad arthajātaṃ yenātiviśrāntim upaiti cetaḥ // MU_1,26.1

bālye gate kalpitakelilole vayomṛge dāradarīṣu kīrṇe /
śarīrake jarjaratāṃ prayāte vidūyate kevalam eva lokaḥ // MU_1,26.2

jarātuṣārābhihatāṃ śarīrasarojinīṃ dūratare vihāya /
kṣaṇād gate jīvitacañcarīke janasya saṃsārasaro viśuṣkam // MU_1,26.3

yadā yadā pākam upaiti nūnaṃ tadā tadeyaṃ natim ātanoti /
jarābharānalpanavaprasūnavijarjarā kāyalatā narāṇām // MU_1,26.4

tṛṣṇānadī sāratarapravāhagrastākhilānantapadārthajātā /
taṭasthasantoṣasuvṛkṣamūlanikāṣadakṣā vahatīha loke // MU_1,26.5

śarīranauś carmanibaddhabandhā bhavāmbudhāv ālulitā bhramantī /
pravroḍyate pañcabhir indriyākhyair adho vahantī makarair adhīnā // MU_1,26.6

tṛṣṇālatākānanacāriṇo 'mī śākhāśataṃ kāmamahīruheṣu /
paribhramantaḥ kṣapayanti kāmam manomṛgā no phalam āpnuvanti // MU_1,26.7

kṛcchreṣu dūrāstaviṣādamohās svāmyeṣv anutsiktamano'bhirāmāḥ /
sudurlabhās samprati sundarībhir anāhatāntaḥkaraṇā mahāntaḥ // MU_1,26.8

taranti mātaṅgaghaṭātaraṅgaṃ raṇāmbudhiṃ ye mayi te na śūrāḥ /
śūrās ta eveha manastaraṅgaṃ ye hīndriyāmbhodhim imaṃ taranti // MU_1,26.9

akliṣṭaparyantaphalābhirāmā na dṛśyate kasyacid eva kācit /
kriyā durāśāhatacittavṛtter yām etya viśrāntim upaiti lokaḥ // MU_1,26.10

kīrtyā jagad dikkuharaṃ pratāpaiś śriyā gṛhaṃ sattvabalena lakṣmīm /
ye pūrayanty akṣatadharmabandhā na te jagatyāṃ sulabhā manuṣyāḥ // MU_1,26.11

apy antarasthaṃ giriśailabhitter vajrālayābhyantarasaṃsthitaṃ vā /
sarvaṃ samāyānti samiddhavegās sarvāś śriyas santatam āpadaś ca // MU_1,26.12

putrāś ca dārāś ca dhanaṃ ca buddhyā prakalpyate tāta rasāyanaṃ va /
sarvaṃ tu tan nopakaroty athānte yatrātiramyā viṣamūrchanaiva // MU_1,26.13

viṣādayukto viṣamām avasthām upāgataḥ kāyavayo'vasāne /
bhāvān smaran svān abhidharmariktāñ jano jarāvān abhidahyate 'ntaḥ // MU_1,26.14

kāmārthadharmāptikṛśāntarābhiḥ kriyābhir ādau divasāni nītvā /
cetaś calad barhiṇapiñchalolaṃ viśrāntim āgacchatu kena puṃsaḥ // MU_1,26.15

purogatair apy anavāptarūpais taraṅgiṇītuṅgataraṅgakalpaiḥ /
kriyāphalair daivavaśād upetair viḍambyate bhinnarucir hi lokaḥ // MU_1,26.16

imāny amūnīti vibhāvitāni kāryāṇy aparyantamanoramāṇi /
janasya jāyājanarañjanena jaṭājarāntaṃ jarayanti cetaḥ // MU_1,26.17

parṇāni śīrṇāni yathā tarūṇāṃ sametya janmāśu layaṃ prayānti /
tathaiva lokās svavivekahīnās sametya gacchanti kuto 'py ahobhiḥ // MU_1,26.18

itas tato dūrataraṃ vihṛtya praviśya gehaṃ divasāvasāne /
vivekilokāśrayisādhukarmarikte 'hni yāte ka upaiti nidrām // MU_1,26.19

vidrāvite śatrujane samaste samāgatāyām abhitaś ca lakṣmyām /
sevyanta etāni sukhāni yāvat tāvat samāyāti kuto 'pi mṛtyuḥ // MU_1,26.20

kuto 'pi saṃvardhitatuccharūpair bhāvair amībhiḥ kṣaṇadṛṣṭanaṣṭaiḥ /
vilobhyamānā janatā jagatyāṃ na vetty upāyātam aho na yātam // MU_1,26.21

yiyāsubhiḥ kālamukhaṃ kriyante janaiḍakais te hatakarmabandhāḥ /
ye pīnatām eva balād upetya śarīrabandhe nanu te bhavanti // MU_1,26.22

ajasram āgacchati satvareyam anārataṃ gacchati satvaraiva /
kuto 'pi lolā janatā jagatyāṃ taraṅgamālā kṣaṇabhaṅgureva // MU_1,26.23

prāṇāpahāraikaparā narāṇām mano manohāritayā haranti /
raktacchadāṣ ṣaṭpadacañcalākṣyo viṣadrumā lolalatās striyaś ca // MU_1,26.24

ito 'nyataś copagatā mudhaiva samānasaṅketanibaddhabhāvā /
yātrāsamāsaṅgasamā narāṇāṃ kalatramitravyavahāramāyā // MU_1,26.25

pradīpakāntiṣv iva bhuktabhūridaśāsv atisnehanibandhanīṣu /
saṃsāramāyāsu calācalāsu na jñāyate tattvam atāttvikīṣu // MU_1,26.26

saṃsārasaṃrambhakucakrikeyam prāvṛṭpayobudbudabhaṅgurāpi /
asāvadhānasya janasya buddhau cirasthirapratyayam ātanoti // MU_1,26.27

śobhojjvalā dainyavaśād vinaṣṭā guṇās sthitās samprati jarjaratve /
āśvāsanā dūrataraṃ prayātā janasya hemanta ivābjinīṣu // MU_1,26.28

punaḥ punar daivavaśād upetya svadehabhāreṇa kṛtāpakāraḥ /
vilūyate yatra taruḥ kuṭhārair āśvāsane tatra hi kaḥ prasaṅgaḥ // MU_1,26.29

manoramasyāpy atidoṣavṛtter antar vighātāya samutthitasya /
viṣadrumasyeva janasya saṅgād āsādyate samprati mūrchanaiva // MU_1,26.30

kās tā dṛśo yāsu na santi doṣāḥ kās tā diśo yāsu na duḥkhadāhaḥ /
kās tāḥ prajā yāsu na bhaṅguratvaṃ kās tāḥ kriyā yāsu na nāma māyā // MU_1,26.31

kalpābhidhānakṣaṇajīvino 'pi kalpaughasaṅkhyākalane viriñcāḥ /
ataḥ kalāśālini kālajāle laghutvadīrghatvadhiyo 'py asatyāḥ // MU_1,26.32

sarvatra pāṣāṇamayā mahīdhrā mṛdā mahī dārubhir eva vṛkṣāḥ /
māṃsair janāḥ pauruṣabaddhabhāvā nāpūrvam astīha vikārahīnam // MU_1,26.33

ālokyate cetanayānuviddhaḥ payonibaddho 'ṇucayo nabhassthaḥ /
pṛthagvibhāgena padārthalakṣmyā etaj jagan netarad asti kiñcit // MU_1,26.34

camatkṛtiś ceha manasviloke cetaścamatkārakarī narāṇām /
svapne 'pi sādho viṣayaṃ kadācit keṣāñcid apy eti na citrarūpā // MU_1,26.35

adyāpayāte tv api kalpanāyā ākāśavallīphalavanmahattve /
udeti no 'lobhalavāhatānām udāravṛttāntamayī kathaiva // MU_1,26.36

ādātum icchan padam uttamānāṃ svacetasaivopahato 'dya lokaḥ /
pataty aśaṅkaṃ paśur adrikūṭād ānīlavallīdalavāñchayeva // MU_1,26.37

avāntaranyastanirarthakāṃsacchāyālatāpattraphalaprasūnāḥ /
śarīra eva kṣatasampadaś ca śvabhradrumā adyatanā narāś ca // MU_1,26.38

kvacij janā mārdavasundareṣu kvacit karāleṣu ca sañcaranti /
daśāntarāleṣu nirantareṣu vanāntaṣaṇḍeṣv iva kṛṣṇaśārāḥ // MU_1,26.39

dhātur navāni divasaṃ prati bhīṣaṇāni ramyāṇi cāvalulitākhilamānavāni /
kāryāṇi kaṣṭaphalapākahatodayāni vismāpayanti na śaṭhasya manāṃsi keṣām // MU_1,26.40

janaḥ kāmāsakto vividhakukalāvedanaparas samas svapne 'py asmiñ jagati sulabho nādya sujanaḥ /
kriyā duḥkhāsaṅgād vidhuravidhurā nūnam akhilā na jāne netavyā katham iva daśā jīvitamayī // MU_1,26.41

anityatāpratipādanaṃ nāma sargaḥ

saptaviṃśas sargaḥ

rāmaḥ:

yac cedaṃ dṛśyate kiñcij jagat sthāvarajaṅgamam /
tat sarvam asthiraṃ brahman svapnasaṅgamasannibham // MU_1,27.1

śuṣkasāgarasaṅkāśo nikhāto yo 'dya dṛśyate /
sa prātar abhrasaṃvīto nagas sampadyate mune // MU_1,27.2

yo vanavyūhavistīrṇo vilīḍhagagano 'calaḥ /
dinair eva sa yāty urvīsamatāṃ kūpatāṃ ca vā // MU_1,27.3

yad aṅgam adya saṃvītaṃ kauśeyasragvilepanaiḥ /
digambaraṃ tad eva śvo dūre viśaritāvaṭe // MU_1,27.4

yatrādya nagaraṃ dṛṣṭaṃ vicitrācāracañcalam /
tatraivodeti divasais saṃśūnyāraṇyadhanvatā // MU_1,27.5

yaḥ pumān adya tejasvī maṇḍalāny adhitiṣṭhati /
sa bhasmakūṭatāṃ rājan divasair eva gacchati // MU_1,27.6

araṇyānī mahābhīmā yā nabhomaṇḍalopamā /
patākācchāditākāśā saiva sampadyate purī // MU_1,27.7

yā latāvalitā bhīmā bhāty adya vipināvalī /
divasair eva sā yāti mune marumahīpadam // MU_1,27.8

salilaṃ sthalatāṃ yāti sthalī bhavati vāribhūḥ /
viparyasyati sarvaṃ hi sakāṣṭhāmbutṛṇaṃ jagat // MU_1,27.9

anityaṃ yauvanaṃ bālyaṃ śarīraṃ dravyasañcayāḥ /
bhāvād bhāvāntaraṃ yānti taraṅgavad anāratam // MU_1,27.10

vātāttadīpakaśikhālolaṃ jagati jīvitam /
taḍitsphuraṇasaṅkāśā padārthaśrīr jagattraye // MU_1,27.11

viparyāsam iyaṃ yāti bhūribhūtaparamparā /
bījarāśir ivājasraṃ prathamānaḥ punaḥ punaḥ // MU_1,27.12

manaḥpavanaparyastabhūribhūtarajaḥpaṭā /
pātotpātaparāvartavarābhinayabhūṣitā // MU_1,27.13

ālakṣyate sthitir iyaṃ jāgatī janitabhramā /
nṛttāveśavivṛtteva saṃsārārabhaṭīnaṭī // MU_1,27.14

gandharvanagarākāraviparyāsavidhāyinī /
apāṅgabhaṅgurodāravyavahāramanoramā // MU_1,27.15

taḍittaralam ālokam ātanvānā punaḥ punaḥ /
saṃsārarañjanā brahman nṛttamatteva rājate // MU_1,27.16

divasās te mahāntas te sampadas tāḥ kriyāś ca tāḥ /
sarvaṃ smṛtipadaṃ yātaṃ yāmo vayam api kṣaṇāt // MU_1,27.17

pratyahaṃ kṣayam āyāti pratyahaṃ jāyate punaḥ /
adyāpi hatarūpāyā nānto 'syā dagdhasaṃsṛteḥ // MU_1,27.18

tiryaktvaṃ puruṣā yānti tiryañco naratām api /
devāś cādevatāṃ caite kim eveha vibho sthiram // MU_1,27.19

racayan raśmijālena rātryahāni punaḥ punaḥ /
ativāhya raviḥ kālaṃ vināśāvadhim īkṣate // MU_1,27.20

brahmā viṣṇuś ca rudraś ca sarvā vā bhūtajātayaḥ /
nāśam evānudhāvanti salilānīva vāḍavam // MU_1,27.21

dyauḥ kṣamā vāyur ākāśaṃ parvatās sarito diśaḥ /
vināśavāḍavasyaitat sarvaṃ saṃśuṣkam indhanam // MU_1,27.22

dhanāni bandhavo bhṛtyā mitrāṇi vibhavāś ca ye /
vināśabhayabhītasya sarvaṃ nīrasatāṃ gatam // MU_1,27.23

svadante tāvad evaite bhāvā jagati dhīmataḥ /
yāvat smṛtipathaṃ yāti na vināśakurākṣasaḥ // MU_1,27.24

kṣaṇam aiśvaryam āyāti kṣaṇam eti daridratā /
kṣaṇaṃ vigatarogatvaṃ kṣaṇam āgatarogatā // MU_1,27.25

pratikṣaṇaṃ viparyāsadāyinā mahatāmunā /
jagadbhrameṇa ke nāma dhīmanto 'pi na mohitāḥ // MU_1,27.26

tamaḥpaṅkasamālabdhaṃ kṣaṇam ākāśamaṇḍalam /
kṣaṇaṃ kanakaniṣṣyandakomalālokasundaram // MU_1,27.27

kṣaṇaṃ jaladanīlābjamālāvalitakoṭaram /
kṣaṇam uḍḍāmararavaṃ kṣaṇaṃ mūkam avasthitam // MU_1,27.28

kṣaṇaṃ tārāvilasitaṃ kṣaṇam arkeṇa bhūṣitam /
kṣaṇam indukṛtāhlādaṃ kṣaṇaṃ sarvabahiṣkṛtam // MU_1,27.29

āgamāpāyaparayā sthityā saṃsthitanāśayā /
na bibhetīha saṃsāre dhīro 'pi ka ivānayā // MU_1,27.30

āpadaḥ kṣaṇam āyānti kṣaṇam āyānti sampadaḥ /
kṣaṇaṃ janmātha maraṇaṃ mune kim iva na kṣaṇam // MU_1,27.31

prāg āsīd anya eveha jātas tv anyetaro dinaiḥ /
apy ekarūpaṃ bhagavan kiñcid asti na susthitam // MU_1,27.32

ghaṭasya paṭatā dṛṣṭā paṭasyāpi ghaṭasthitiḥ /
na tad asti na yad dṛṣṭaṃ viparyasyati saṃsṛtiḥ // MU_1,27.33

aśūreṇa hataś śūra ekenāpi śataṃ hatam /
prākṛtāḥ prabhutāṃ yātās sarvam āvartate jagat // MU_1,27.34

janateyaṃ viparyāsam ajasram anugacchati /
jaḍaspandaparāmarśāt taraṅgānām ivāvalī // MU_1,27.35

bālyam adya dinair eva yauvanaśrīs tato jarā /
dehe 'pi naikarūpatvaṃ kāsthā bāhyeṣu vastuṣu // MU_1,27.36

kṣaṇam ānanditām eti kṣaṇam eti viṣāditām /
kṣaṇaṃ saumyatvam āyāti sarvasmin naṭavan manaḥ // MU_1,27.37

itaś cānyad itaś cānyad itaś cānyad ayaṃ vidhiḥ /
racayan vastu nāyāti khedaṃ līlāsv ivārbhakaḥ // MU_1,27.38

cinoty unmādayaty atti nihanty āhanti cātmasāt /
jagajjātam idaṃ dhātā pātotpātaśatair iha // MU_1,27.39

kṣaṇenānyad dinenānyat prātar anyad itas tataḥ /
racayan vañcanādakṣo vidhir dṛṣṭo na kenacit // MU_1,27.40

yad adya tat tu na prātar yat prātas tat tu nādya ca /
yad anyadā tu tan nādya sarvam āvartatetarām // MU_1,27.41

santatānīha duḥkhāni sukhāni viralāni ca /
satataṃ rātryahānīva vivartante naraṃ prati // MU_1,27.42

āvirbhāvatirobhāvabhāgino bhavabhāvinaḥ /
janasya sthiratāṃ yānti nāpado na ca sampadaḥ // MU_1,27.43

padāt padam ayaṃ pāpas sarvam āpadi pātayan /
helāvivalitāśeṣaḥ khalakālalavas sthitaḥ // MU_1,27.44

samaviṣamadaśāvipākabhinnās tribhuvanabhūtaparamparāphalaughāḥ /
samayapavanapātitāḥ patanti pratidinam ātatasaṃsṛtidrumebhyaḥ // MU_1,27.45

virataviparyāsapratipādanaṃ nāma sargaḥ

aṣṭāviṃśas sargaḥ

rāmaḥ:

iti medhopadāvāgnidagdhe mahati cetasi /
prasphuranti na bhogāśā mṛgatṛṣṇās sarassv iva // MU_1,28.1

pratyahaṃ cātikaṭutām eti saṃsārasaṃsṛtiḥ /
kālapākavaśollāsirasā nimbalatā yathā // MU_1,28.2

vṛddhim āyāti daurjanyaṃ saujanyaṃ yāti tānavam /
karañjakarkaśe rājan pratyahaṃ janacetasi // MU_1,28.3

bhajyate bhuvi maryādā jhagity eva diśaṃ prati /
śuṣkeva māṣaśimikā ṭāṅkārakaṭhināravam // MU_1,28.4

rājyebhyo bhogapūgebhyaś cintāvanto mahīśvarāḥ /
nirastacintākalikā varam ekāntaśīlatā // MU_1,28.5

nānandāya mamodyānaṃ na sukhāya mama śriyaḥ /
na harṣāya mamārthāśā śāmyāmi manasā saha // MU_1,28.6

anityaś cāsukho lokas tṛṣṇā tāta durudvahā /
cāpalopahataṃ cetaḥ kathaṃ yāsyāmi nirvṛtim // MU_1,28.7

nābhinandāmi maraṇaṃ nābhinandāmi jīvitam /
yathā tiṣṭhāmi tiṣṭhāmi tathaiva vigatajvaram // MU_1,28.8

kiṃ me rājyena kiṃ bhogaiḥ kim arthena kim īhitaiḥ /
ahaṅkāravaśād etat sa eva galito mama // MU_1,28.9

janmāvalivaratrāyām indriyagranthayo dṛḍhāḥ /
ye lagnās tadvimokṣārthaṃ ye yatante ta uttamāḥ // MU_1,28.10

dalitaṃ māninīlokair mano makaraketunā /
komalaṃ khuraniṣpeṣaiḥ kamalaṃ kariṇā yathā // MU_1,28.11

adya cet svasthayā buddhyā munīndra na cikitsyate /
bhūyaś cittacikitsāyāṃ kaḥ kilāvasaraḥ kutaḥ // MU_1,28.12

viṣaṃ viṣayavaiṣamyaṃ na viṣaṃ viṣam ucyate /
janmāntaraghnā viṣayā ekadehaharaṃ viṣam // MU_1,28.13

na sukhāni na duḥkhāni na mitrāṇi na bandhavaḥ /
na jīvitaṃ na maraṇaṃ bandhāya jñasya cetasaḥ // MU_1,28.14

tad bhavāmi yathā brahman pūrvāparavidāṃ vara /
vītaśokabhayāyāso jñas tathopadiśāśu me // MU_1,28.15

vāsanājālavalitā duḥkhakaṇṭakasaṅkaṭā /
nipātotpātabahalā bhīmarūpājñatāṭavī // MU_1,28.16

krakacograviniṣpeṣaṃ soḍhuṃ śakto 'smy ahaṃ mune /
saṃsāravyavahārotthaṃ nāśāviṣamavaiśasam // MU_1,28.17

idaṃ nāstīdam astīti vyavahārijanabhramaḥ /
dhunotīdaṃ calaṃ ceto rajorāśim ivānilaḥ // MU_1,28.18

tṛṣṇātantulavaprotajīvasañcayamauktikam /
cidacchāṅgatayā nityaṃ prakaṭaṃ cittanāyakam // MU_1,28.19

saṃsārahāram aratiḥ kālavyālavibhūṣaṇam /
troṭayāmy aham akrūrāṃ vāgurām iva kesarī // MU_1,28.20

nīhāraṃ hṛdayāṭavyāṃ manastimiram āśu me /
kenacij jñānadīpena bhinddhi tattvavidāṃ vara // MU_1,28.21

vidyanta eveha na te mahātman durādhayo na kṣayam āpnuvanti /
ye saṅgamenottamamānasānāṃ niśātamāṃsīva niśākareṇa // MU_1,28.22

āyur vāyuvighaṭṭitābjapaṭalīlambāmbuvad bhaṅguraṃ bhogā meghavitānamadhyavilasatsaudāminīcañcalāḥ /
lolo yauvanalālanājalarayaś cety ākalayya drutaṃ mudraivādridṛḍhārpitā nanu mayā citte ciraṃ śāntaye // MU_1,28.23

sakalapadārthānāsthāpratipādanaṃ nāma sargaḥ

ekonatriṃśas sargaḥ

rāmaḥ:

evam abhyutthitānarthasārthasaṅkaṭakoṭaram /
jagad ālokya nirmagnaṃ mano mananakardame // MU_1,29.1

mano me bhramatīvedaṃ sambhramaś copajāyate /
gātrāṇi parikampante pattrāṇīva jarattaroḥ // MU_1,29.2

anāptottamasantoṣacaryotsaṅgākulā matiḥ /
śūnyāspadā bibhetīha bālevālpabaleśvarā // MU_1,29.3

vikalpebhyo luṭhanty etāś cāntaḥkaraṇavṛttayaḥ /
śvabhrebhya iva sāraṅgyas tucchālambaviḍambitāḥ // MU_1,29.4

avivekāspadabhraṣṭāḥ kaṣṭe rūḍhā na satpade /
andhakūpam ivāpannā varākāś cakṣurādayaḥ // MU_1,29.5

nāvasthitim upāyāti na ca yāti yathepsitam /
cintā jīveśvarāyattā kāntevāpriyasadmani // MU_1,29.6

jarjarīkṛtya vastūni tyajantī bibhratī tathā /
mārgaśīrṣāntavallīva dhṛtir vidhuratāṃ gatā // MU_1,29.7

apahastitasarvārtham anavasthitir āsthitā /
gṛhītvotsṛjya cātmānam avasthitir avasthitā // MU_1,29.8

calitācalitenāntar avaṣṭambhena me matiḥ /
daridrācchinnavṛkṣasya mūleneva viḍambyate // MU_1,29.9

cetaś cañcalam ābhogi bhuvanāntarvihāri ca /
sambhramaṃ na jahātīdaṃ svavimānam ivāmaraḥ // MU_1,29.10

ato 'tuccham anāyāsam anupādhi gatabhramam /
kiṃ tat sthitipadaṃ sādhu yatra śaṅkā na vidyate // MU_1,29.11

sarvārambhasamārambhās sujanā janakādayaḥ /
vyavahāraparā eva katham uttamatāṃ gatāḥ // MU_1,29.12

lagnenāpi kilāṅgeṣu bahunā bahumānada /
kathaṃ saṃsārapaṅkena pumān iha na lipyate // MU_1,29.13

kāṃ dṛṣṭiṃ samupāśritya bhavanto vītakalmaṣāḥ /
mahānto vicarantīha jīvanmuktā mahāśayāḥ // MU_1,29.14

lobhayanto bhayāyaiva viṣayā bhogabhoginaḥ /
bhaṅgurākāravibhavāḥ katham āyānti bhavyatām // MU_1,29.15

mohamātaṅgamṛditā kalaṅkakalitāntarā /
paraṃ prasādam āyāti śemuṣīsarasī katham // MU_1,29.16

saṃsāra eva nivasañ jano vyavaharann api /
na bandhaṃ katham āyāti padmapattre payo yathā // MU_1,29.17

ātmavat tṛṇavad vedaṃ sakalaṃ janayañ jagat /
katham uttamatām eti manomanmatham aspṛśan // MU_1,29.18

kaṃ mahāpuruṣaṃ pāram upayātaṃ bhavodadheḥ /
ācāreṇānusṛtyāyaṃ jano yāti na duṣkṛtam // MU_1,29.19

kiṃ tad yad ucitaṃ śreyaḥ kiṃ tat syād ucitaṃ phalam /
vartitavyaṃ ca saṃsāre kathaṃ nāmāsamañjase // MU_1,29.20

tat tvaṃ kathaya me kiñcid yenāsya jagataḥ prabho /
vedmi pūrvāparāṃ dhātuś ceṣṭitasyāsamasthitim // MU_1,29.21

hṛdayākāśaśaśinaś cetaso malamārjanam /
yathā me jāyatāṃ brahmaṃs tathā nirvighnam ācara // MU_1,29.22

kim iha syād upādeyaṃ kiṃ vā heyam athetarat /
kathaṃ viśrāntim āyātu cetaś capalam adrivat // MU_1,29.23

kena pāvanamantreṇa dussaṃsṛtiviṣūcikā /
śāmyatīyam anāyāsam āyāsaśatakāriṇī // MU_1,29.24

kathaṃ śītalatām antar ānandatarumañjarīm /
pūrṇacandra ivākṣīṇāṃ rākām āsādayāmy aham // MU_1,29.25

prāpyāntaḥpūrṇatām antar na śocāmi yathā punaḥ /
santo bhavantas tattvajñās tathaivopadiśantu mām // MU_1,29.26

anuttamānandapadapradhānaviśrāntiriktaṃ hi mano mahātman /
kadarthayantīha bhṛśaṃ vikalpāś śvāno vane deham ivālpajīvam // MU_1,29.27

prayojanaṃ nāma sargaḥ

triṃśas sargaḥ

rāmaḥ:

proccavṛkṣacalatpattralambāmbukaṇabhaṅgure /
āyuṣīśānaśītāṃśukalāmṛduni dehake // MU_1,30.1

kedāraviraṭadbhekakaṇṭhatvakkoṇabhaṅgure /
vāgurāvalaye jantos suhṛtsvajanasaṅgame // MU_1,30.2

vāsanāvātavalitakadāśātaḍiti sphuṭe /
mohaughamihikāmeghe ghanaṃ sphūrjati garjati // MU_1,30.3

nṛtyaty uttāṇḍavaṃ caṇḍe lole lobhakalāpini /
suvikāsini sasphoṭam anarthakuṭajadrume // MU_1,30.4

krūre kṛtāntamārjāre sarvabhūtākhuhāriṇi /
aśrutaspandasañcāre kuto 'py uparipātini // MU_1,30.5

ka upāyo gatiḥ kā vā kā cintā kas samāśrayaḥ /
keneyam aśubhodarkā na bhavej jīvitāṭavī // MU_1,30.6

na tad asti pṛthivyāṃ vā divi deveṣu vā kvacit /
sudhiyas tuccham apy etad yan na yāti naramyatām // MU_1,30.7

ayaṃ hi dagdhasaṃsāro nīrandhrakalanākulaḥ /
kathaṃ susvādutām eti nīraso mūrkhatāṃ vinā // MU_1,30.8

āśāprativiṣā kena kṣīrasnānena ramyatām /
upaiti puṣpaśubhreṇa madhuneva suvallarī // MU_1,30.9

apamṛṣṭamalodeti kṣālanenāmṛtadyutiḥ /
manaścandramasaḥ kena tena kāmakalaṅkinaḥ // MU_1,30.10

dṛṣṭasaṃsāragatinā dṛṣṭādṛṣṭavināśinā /
kena vā vyavahartavyaṃ saṃsāravanavīthiṣu // MU_1,30.11

rāgadveṣamahārogā bhogapūrvātipūtayaḥ /
kathaṃ jantor na bādhante saṃsārāraṇyacāriṇaḥ // MU_1,30.12

kathaṃ ca vīravairāgnau patatāpi na dahyate /
pāvake pārateneva rasena rasaśālinā // MU_1,30.13

yasmāt kila jagaty asmin vyavahārakriyāṃ vinā /
na sthitis sambhavaty abdhau patitasyājalā yathā // MU_1,30.14

rāgadveṣavinirmuktā sukhaduḥkhavivarjitā /
kṛśānor dāhahīneva śikhā nāstīha satkriyā // MU_1,30.15

manomananamāninyās satāpābhuvanatraye /
kṣayo yuktiṃ vinā nāsti brūta tām alam uttamāḥ // MU_1,30.16

vyavahāravato yuktyā duḥkhaṃ nāyāti me yayā /
atha vāvyavahārasya brūta tāṃ gatim uttamām // MU_1,30.17

tat kathaṃ kena vā kiṃ vā kṛtam uttamacetasā /
pūrvaṃ yenaiti viśrāmaṃ paramaṃ pāvanaṃ manaḥ // MU_1,30.18

yathā jānāsi bhagavaṃs tathā mohanivṛttaye /
brūhi me sādhavo yena yūyaṃ nirduḥkhatāṃ gatāḥ // MU_1,30.19

atha vā tādṛśī brahman yuktir yadi na vidyate /
na vakti mama vā kaścid vidyamānām api sphuṭam // MU_1,30.20

svayaṃ caiva na cāpnomi tāṃ viśrāntim anuttamām /
tad ahaṃ tyaktasarveho nirahaṅkāratāṃ gataḥ // MU_1,30.21

na bhokṣye na pibāmy ambu nāhaṃ paridadhe 'mbaram /
karomi nāhaṃ vyāpāraṃ snānadānāśanādikam // MU_1,30.22

na ca tiṣṭhāmi kāryeṣu sampatsv āpaddaśāsu ca /
na kiñcid abhivāñchāmi dehatyāgād ṛte mune // MU_1,30.23

kevalaṃ vigatāśaṅko nirmamo gatamatsaraḥ /
maunam eveha tiṣṭhāmi lipikarmasv ivārpitaḥ // MU_1,30.24

atha krameṇa santyajya saśvāsocchvāsasaṃvidam /
sanniveśaṃ tyajāmīmam anarthaṃ dehanāmakam // MU_1,30.25

nāham asya na me dehaś śāmyāmy asnehadīpavat /
sarvam eva parityajya tyajāmīdaṃ kalevaram // MU_1,30.26

ity uktavān amalaśītakarābhirāmo rāmo mahattaravivekavikāsicetāḥ /
tūṣṇīṃ babhūva purato mahatāṃ ghanānāṃ kekāravaśramavaśād iva nīlakaṇṭhaḥ // MU_1,30.27

rāghavapraśno nāma sargaḥ

ekatriṃśas sargaḥ

vālmīkiḥ:

vadaty evaṃ manomohavinivṛttikaraṃ vacaḥ /
rāme rājīvapattrākṣe tasmin rājakumārake // MU_1,31.1

sarve babhūvus tatrasthā vismayotphullalocanāḥ /
dhṛtāmbarā deharuhair giraś śrotum ivodgataiḥ // MU_1,31.2

virāmavāsanāpāstasamastabhavavāsanāḥ /
muhūrtam amṛtāmbhodhivīcīvilulitā iva // MU_1,31.3

tā giro rāmabhadrasya tasya citrārpitair iva /
saṃśrutāś śṛṇukair antar ānandaparipīvaraiḥ // MU_1,31.4

vasiṣṭhaviśvāmitrādyair munibhis saṃsadi sthitaiḥ /
jayantaghṛṣṭipramukhair mantribhir mantrakovidaiḥ // MU_1,31.5

nṛpair daśarathaprakhyaiḥ pauraiḥ pāraśavādibhiḥ /
sāmantai rājaputraiś ca brāhmaṇair brahmavādibhiḥ // MU_1,31.6

tathā bhṛtyair amātyaiś ca pañjarasthaiś ca pakṣibhiḥ /
krīḍāmṛgair gataspandais turaṅgair gatacarvaṇaiḥ // MU_1,31.7

kausalyāpramukhaiś caiva nijavātāyanasthitaiḥ /
saṃśāntabhūṣaṇārāvair aspandair vanitāgaṇaiḥ // MU_1,31.8

udyānavallīnilayair viṭaṅkanilayair api /
akṣubdhapakṣatatibhir vihagair viratāravaiḥ // MU_1,31.9

siddhair nabhaścaraiś caiva tathā gandharvakinnaraiḥ /
nāradavyāsapulahapramukhair munipuṅgavaiḥ // MU_1,31.10

anyaiś ca devadeveśavidyādharamahoragaiḥ /
rāmasya tā vicitrārthā mahodārā giraś śrutāḥ // MU_1,31.11

atha tūṣṇīṃ sthitavati rāme rājīvalocane /
tasmin raghukulākāśaśaśāṅkasamasundare // MU_1,31.12

sādhuvādagirā sārdhaṃ siddhasārthasamīritā /
vitānakasamā vyomnaḥ puṣpavṛṣṭiḥ papāta ha // MU_1,31.13

mandārakośaviśrāntabhramaradvandvanādinī /
madirāmodasaundaryamuditonmadamānavā // MU_1,31.14

vyomavātavinunneva tārakāṇāṃ paramparā /
patiteva dharāpīṭhaṃ svargastrīhasitacchaṭā // MU_1,31.15

vṛṣṭiṣv ekaśaranmeghalavāvalir iva cyutā /
haiyyaṅgavīnapiṇḍānām īriteva paramparā // MU_1,31.16

himavṛṣṭir ivodārā muktāhāracayopamā /
aindavī raśmimāleva kṣīrormīṇām ivātatiḥ // MU_1,31.17

kiñjalkāmodavalitā bhramadbhṛṅgakadambakā /
sītkāragāyadāmodamadhurāniladolitā // MU_1,31.18

prabhramatketakavyūhā prasaratkairavotkarā /
prapatatkundavalayā valatkuvalayālayā // MU_1,31.19

āpūritāṅganārāmagṛhacchādanacatvarā /
udgrīvapuravāstavyavaranārīvilokitā // MU_1,31.20

nirabhrotpalasaṅkāśavyomavṛṣṭir anākulā /
adṛṣṭapūrvā sarvasya janasya janitasmayā // MU_1,31.21

adṛṣṭapūrvā siddhaughakarotkarasamīritā /
sā muhūrtacaturbhāge puṣpavṛṣṭiḥ papāta ha // MU_1,31.22

āpūritasabhāloke śānte kusumavarṣaṇe /
imān siddhagaṇālāpāñ śuśruvus te sabhāsadaḥ // MU_1,31.23

ākalpaṃ siddhasenāsu bhramadbhir abhito divam /
apūrvam adya tv asmābhiś śrutaṃ śrutirasāyanam // MU_1,31.24

yad anena kilodāram uktaṃ raghukulendunā /
vītarāgatayā tad dhi vākpater apy agocaram // MU_1,31.25

aho vata mahat puṇyam adyāsmābhir idaṃ śrutam /
vaco rāmamukhodbhūtam amṛtāhlādakaṃ dhiyaḥ // MU_1,31.26

upaśamāmṛtasundaram ādarād adhigatottamatāpadam eṣa yat /
kathitavān ucitaṃ raghunandanas sapadi tena vayaṃ pratibodhitāḥ // MU_1,31.27

nabhaścarasādhuvādo nāma sargaḥ

dvātriṃśas sargaḥ

siddhāḥ:

pāvanasyāsya vacasaḥ proktasya raghuketunā /
nirṇayaṃ śrotum ucitaṃ vakṣyamāṇaṃ maharṣibhiḥ // MU_1,32.1

nāradavyāsapulahapramukhā munipuṅgavāḥ /
āgacchatāśv avighnena sarva eva maharṣayaḥ // MU_1,32.2

patāmaḥ paritaḥ puṇyām etāṃ dāśarathīṃ sabhām /
nīrandhrakanakāmbhojāṃ nalinīm iva ṣaṭpadāḥ // MU_1,32.3

vālmīkiḥ:

ity uktvā sā samastaiva vyomāvāsanivāsinī /
āpapāta sabhāṃ tatra divyā muniparamparā // MU_1,32.4

agrasthitamarutpṛṣṭharaṇadvīṇamunīśvarā /
payaḥpīnaghanaśyāmavyāsamecakitāntarā // MU_1,32.5

bhṛgvaṅgiraḥpulastyādimunināyakamaṇḍitā /
cyavanoddālakośīraśaralomādipālitā // MU_1,32.6

parasparaparāmarśād dussaṃsthānamṛgājinā /
lolākṣamālāvalayā sukamaṇḍaludhāriṇī // MU_1,32.7

tārāvalir ivānyo'nyaṃ kṛtaśobhātiśāyinī /
kausumī vṛṣṭir anyeva dvitīyevārkamaṇḍalī // MU_1,32.8

tārājāla ivāmbhodo vyāso hy atra vyarājata /
tāraugha iva śītāṃśur nārado 'tra vyarājata // MU_1,32.9

deveṣv iva surādhīśaḥ pulastyo 'tra vyarājata /
āditya iva devānām aṅgirāś ca vyarājata // MU_1,32.10

athāsyāṃ siddhasenāyāṃ patantyāṃ nabhaso rasāt /
uttasthau munisampūrṇā tadā dāśarathī sabhā // MU_1,32.11

miśrībhūtā virejus te nabhaścaramahīcarāḥ /
parasparavṛtāṅgābhā bhāsayanto diśo daśa // MU_1,32.12

veṇughaṇṭāvṛtakarā līlākamaladhāriṇaḥ /
dūrvāṅkurākrāntaśikhās sacūḍāmaṇimūrdhajāḥ // MU_1,32.13

jaṭākaṭaprakapilā maulimālitamastakāḥ /
prakoṣṭhagākṣavalayā māṇikyavalayānvitāḥ // MU_1,32.14

cīravalkalasaṃvītās srakkauśeyāvaguṇṭhitāḥ /
vilolamekhalāpāśāś calanmuktākalāpinaḥ // MU_1,32.15

vasiṣṭhaviśvāmitrau tān pūjayām āsatuḥ kṣaṇāt /
arghyaiḥ pādyair vacobhiś ca nabhaścaramahāgaṇān // MU_1,32.16

sarvācāreṇa siddhaughaṃ pūjayām āsa bhūpatiḥ /
siddhaugho bhūpatiṃ caiva kuśalapraśnavārttayā // MU_1,32.17

tais taiḥ praṇayasaṃrambhair anyo'nyaṃ prāptasatkriyāḥ /
upāviśan viṣṭareṣu nabhaścaramahīcarāḥ // MU_1,32.18

vacobhiḥ puṣpavarṣeṇa sādhuvādena cābhitaḥ /
rāmaṃ taṃ pūjayām āsuḥ puraḥ praṇatam āsthitam // MU_1,32.19

āsāṃ cakre ca tatrāsau rājalakṣmyā virājitaḥ /
viśvāmitro vasiṣṭhaś ca vāmadevaś ca mantriṇaḥ // MU_1,32.20

nārado devaputraś ca vyāsaś ca munipuṅgavaḥ /
marīcir atha durvāsā munir āṅgirasas tathā // MU_1,32.21

kratuḥ pulastyaḥ pulahaś śaralomā munīśvaraḥ /
vātsyāyano bharadvājo vālmīkir munipuṅgavaḥ // MU_1,32.22

uddālaka ṛcīkaś ca śaryātiś cyavanas tathā /
ūṣmapāś ca ghṛtārciś ca śāluḍir vāluḍis tathā // MU_1,32.23

ete cānye ca bahavo vedavedāṅgapāragāḥ /
jñātajñeyā mahātmānas saṃsthitās tatra nāyakāḥ // MU_1,32.24

vasiṣṭhaviśvāmitrābhyāṃ saha te nāradādayaḥ /
idam ūcur anūcānā rāmam ānamitānanam // MU_1,32.25

aho vata kumāreṇa kalyāṇaguṇaśālinī /
vāg uktā paramodāravirāgarasagarbhiṇī // MU_1,32.26

pariniṣṭhitavākyārthasubodham ucitaṃ sphuṭam /
udāraṃ priyacaryārham avihvalam aviplutam // MU_1,32.27

abhivyaktapadaspaṣṭam iṣṭaṃ puṣṭaṃ ca tuṣṭimat /
karoti rāghavaproktaṃ vacaḥ kasya na vismayam // MU_1,32.28

śatād ekatamasyaiva sarvodāracamatkṛteḥ /
īpsitārthārpaṇaikāntadakṣā bhavati bhāratī // MU_1,32.29

kumāra tvāṃ vinā kasya vivekaphalaśālinī /
evaṃ vikāsam āyāti prajñāvanalatā navā // MU_1,32.30

prajñādīpaśikhā yasya rāmasyeva hṛdi sthitā /
prajvalaty alam ālokakāriṇī sa pumān smṛtaḥ // MU_1,32.31

raktamāṃsāsthiyantrāṇi bahūny atitatāni ca /
padārthān apakarṣanti nāsti teṣu sacetanam // MU_1,32.32

janmamṛtyujarāduḥkham anuyānti punaḥ punaḥ /
vimṛśanti na saṃsāraṃ paśavaḥ parimohitāḥ // MU_1,32.33

kathañcit kvacid evaiko dṛśyate vimalāśayaḥ /
pūrvāparavicārārho yathāyam arisūdanaḥ // MU_1,32.34

anuttamacamatkāraphalās subhagamūrtayaḥ /
bhavyā hi viralā loke sahakāradrumā iva // MU_1,32.35

samyagdṛṣṭir jagajjātau svavivekacamatkṛtiḥ /
asmin bhavyamatāv antar iyam anyeva dṛśyate // MU_1,32.36

sulabhās subhagā lokāḥ phalapallavaśālinaḥ /
jāyante taravo deśe na tu candanapādapāḥ // MU_1,32.37

vṛkṣāḥ prativane santi satyaṃ suphalapallavāḥ /
na tv apūrvacamatkāro lavaṅgas sulabhas sadā // MU_1,32.38

jyotsneva śītamahasas sutaror iva mañjarī /
puṣpād āmodalekheva dṛṣṭā rāmāc camatkṛtiḥ // MU_1,32.39

asmād uddāmadaurātmyadaivanirmāṇanirmiteḥ /
dvijendrā dagdhasaṃsārāt sāro hy atyantadurlabhaḥ // MU_1,32.40

yatante sārasamprāptau ye yaśonidhayo dhiyā /
dhanyā dhuri satāṃ gaṇyās ta eva puruṣottamāḥ // MU_1,32.41

na rāmeṇa samo 'stīha triṣu lokeṣu kaścana /
vivekavān udārātmā mahātmā ceti no matiḥ // MU_1,32.42

sakalalokacamatkṛtikāriṇo 'py abhimataṃ yadi rāghavacetasaḥ /
phalati no tad ime vayam eva hi sphuṭataraṃ munayo hatabuddhayaḥ // MU_1,32.43

siddhamunīśvarādisabhāpatanaṃ nāma sargaḥ

vairāgyaprakaraṇaṃ samāptam nāma sargaḥ

2. Prakaraṇa: Mumukṣuvyavahāra

prathamas sargaḥ

vālmīkiḥ:

nāradeneti mahatā vacasy ukte sabhāgataḥ /
rāmam agragataṃ prītyā viśvāmitro 'py uvāca ha // MU_2,1.1

viśvāmitraḥ:

tava rāghava nāsty anyaj jñeyaṃ jñānavatāṃ vara /
svayaiva sūkṣmayā buddhyā sarvaṃ vijñātavān asi // MU_2,1.2

kevalaṃ mārjanāmātraṃ manāg evopayujyate /
svabhāvavimale nityaṃ subuddhimakure tava // MU_2,1.3

bhagavadvyāsaputrasya śukasyeva matis tava /
viśrāntimātram evāntar jñātajñeyāpy apekṣate // MU_2,1.4

rāmaḥ:

bhagavadvyāsaputrasya śukasya bhagavan katham /
dhiyāpy ādau na viśrāntaṃ viśrāntaṃ ca dhiyā punaḥ // MU_2,1.5

viśvāmitraḥ:

ātmodantasamaṃ rāma varṇyamānam imaṃ mayā /
śṛṇu vyāsātmajodantaṃ janmanām antakāraṇam // MU_2,1.6

yo 'yam añjanavarṇābho niviṣṭo hemaviṣṭare /
pārśve tava pitur vyāso bhagavān bhāskaradyutiḥ // MU_2,1.7

asyābhūd induvadanas tanayo nayakovidaḥ /
śuko nāma mahāprājño yajño mūrtyeva saṃsthitaḥ // MU_2,1.8

pravicārayato lokayātrām alam imāṃ hṛdi /
taveva kila tasyāpi viveka udabhūd bhṛśam // MU_2,1.9

tenāsau svavivekena svayam eva mahāmate /
vicārya suciraṃ cāru yat satyaṃ tad avāptavān // MU_2,1.10

svayaṃ prāpte pare vastuny aviśrāntamanās tataḥ /
nedaṃ vastv iti viśvāsaṃ nāsāv ātmany upāyayau // MU_2,1.11

kevalaṃ virarāmāsya ceto vigatacāpalam /
bhogebhyo bhūribhaṅgebhyo dharādbhya iva cātakaḥ // MU_2,1.12

ekadā so 'malaprajño merāv ekāntasaṃsthitam /
papraccha pitaraṃ bhaktyā kṛṣṇadvaipāyanaṃ munim // MU_2,1.13

saṃsārāḍambaram idaṃ katham abhyutthitaṃ mune /
kathaṃ ca praśamaṃ yāti kiyat kasya kadeti ca // MU_2,1.14

iti pṛṣṭena muninā vyāsenākhilam ātmaje /
yathāvad amalaṃ proktaṃ vaktavyaṃ viditātmanā // MU_2,1.15

ajñāsiṣaṃ pūrvam etad aham ity atha tatpituḥ /
sa śukaś śuddhayā buddhyā na vākyaṃ bahv amanyata // MU_2,1.16

vyāso 'pi bhagavān buddhvā putrābhiprāyam īdṛśam /
pratyuvāca punaḥ putraṃ nāhaṃ jānāmi tattvataḥ // MU_2,1.17

janako nāma bhūpālo vidyate vasudhātale /
yathāvad vetty asau vedyaṃ tasmāt sarvam avāpsyasi // MU_2,1.18

pitrety uktaś śukaḥ prāyāt sumeror vasudhātalam /
videhanagarīṃ prāpa janakenābhipālitām // MU_2,1.19

āvedito 'sau yāṣṭīkair janakāya mahātmane /
dvāri vyāsasuto rājañ śuko 'tra sthitavān iti // MU_2,1.20

jijñāsārthaṃ śukasyāsāv āstām evety avajñayā /
uktvā babhūva janakas tūṣṇīṃ saptadināny api // MU_2,1.21

tataḥ praveśayām āsa janakaś śukam aṅganam /
tatrāhāni sa saptaiva tathaivāvasad unmanāḥ // MU_2,1.22

atha praveśayām āsa janako 'ntaḥpuraṃ śukam /
rājā na dṛśyate tāvad iti saptadināni tam // MU_2,1.23

tatronmadābhiḥ kāntābhir bhojanair bhogasañcayaiḥ /
janako lālayām āsa śukaṃ śaśisamānanam // MU_2,1.24

te bhogās tāni duḥkhāni vyāsaputrasya tan manaḥ /
na jahrur mandapavano baddhapīṭham yathācalam // MU_2,1.25

kevalaṃ saśamas svaccho maunī muditamānasaḥ /
atiṣṭhad atra sa śukas sampūrṇa iva candramāḥ // MU_2,1.26

parijñātasvabhāvaṃ taṃ śukaṃ sa janako nṛpaḥ /
ānīya muditātmānam avalokya nanāma ha // MU_2,1.27

niśśeṣitajagatkārya prāptākhilamanoratha /
kim īpsitaṃ tavety āśu kṛtasvāgatam āha tam // MU_2,1.28

śukaḥ:

saṃsārāḍambaram idaṃ katham abhyutthitaṃ guro /
kathaṃ praśamam āyāti yathāvat kathayāśu me // MU_2,1.29

viśvāmitraḥ:

janakeneti pṛṣṭena śukasya kathitaṃ tathā /
tad eva yat purā proktaṃ tasya pitrā mahātmanā // MU_2,1.30

śukaḥ:

svayam eva mayā pūrvam etaj jñātaṃ vivekataḥ /
etāvad eva pṛṣṭena pitrā me samudāhṛtam // MU_2,1.31

bhavatāpy eṣa evārthaḥ kathito vāgvidāṃ vara /
eṣa eva ca vākyārthaś śāstreṣu paridṛśyate // MU_2,1.32

yathāyaṃ svavikalpotthas svavikalpaparikṣayāt /
kṣīyate dagdhasaṃsāro nissāra iti niścayaḥ // MU_2,1.33

tat kim etan mahābāho satyaṃ brūhi mamāmalam /
tvatto viśrāmam āpnoti ceto mā bhramatāj jagat // MU_2,1.34

janakaḥ:

nātaḥ parataraḥ kaścin niścayo 'sty aparo mune /
svayam etat tvayā jñātaṃ gurutaś ca punaś śrutam // MU_2,1.35

avyucchinnaś cidātmaikaḥ pumān astīha netarat /
sa saṅkalpavaśād baddho nissaṅkalpaś ca mucyate // MU_2,1.36

yena tv etat sphuṭaṃ jñātaṃ jñeyaṃ tasya mahātmanaḥ /
bhogebhyo viratir jātā dṛśyād vā sakalād iha // MU_2,1.37

tava cālaṃ mahāvīra matir viratim āgatā /
bhogebhyo dīrgharogebhyaḥ kim anyat paripṛcchasi // MU_2,1.38

na tathā pūrṇatā jātā sarvajñānamahānidheḥ /
tiṣṭhatas tapasi sphāre pitus tava yathā tava // MU_2,1.39

vyāsād adhika evāhaṃ vyāsaśiṣyo 'pi tatsutaḥ /
bhogecchātānaveneha matto 'py abhyadhiko bhavān // MU_2,1.40

prāptaṃ prāptavyam akhilaṃ bhavatā pūrṇacetasā /
na dṛśye patasi brahman muktas tvaṃ bhrāntim utsṛja // MU_2,1.41

anuśiṣṭas sa ity evaṃ janakena mahātmanā /
viśaśrāma śukas tūṣṇīṃ svacche paramavastuni // MU_2,1.42

vītaśokabhayāyāso nirīhaś chinnasaṃśayaḥ /
jagāma śikharaṃ meros samādhyartham aninditam // MU_2,1.43

tatra varṣasahasrāṇi nirvikalpasamādhinā /
daśa sthitvā śaśāmāsāv ātmany asnehadīpavat // MU_2,1.44

vyapagatakalanākalaṅkaśuddhas svayam amalātmani pāvane pade 'sau /
salilakaṇa ivāmbudhau mahātmā vigalitabhedam athaikatāṃ jagāma // MU_2,1.45

śukanirvāṇaṃ nāma sargaḥ

dvitīyas sargaḥ

viśvāmitraḥ:

tasya vyāsatanūjasya matimātrāpamārjanam /
yathopayuktaṃ te rāma tāvad evopayujyate // MU_2,2.1

jñeyam etena vijñātam aśeṣeṇāvanīśvara /
svadante 'smai na yad bhogā rogā iva sumedhase // MU_2,2.2

jñātajñeyasya manaso nūnam etad dhi lakṣaṇam /
na svadante samagrāṇi bhogavṛndāni yat punaḥ // MU_2,2.3

bhogabhāvanayā yāti bandho dārḍhyam avastujaḥ /
tayaiva śāntayā yāti bandho jagati tānavam // MU_2,2.4

vāsanātānavaṃ rāma mokṣa ity ucyate budhaiḥ /
padārthavāsanādārḍhyaṃ bandha ity abhidhīyate // MU_2,2.5

ātmatattvābhigamanaṃ bhavati prāyaśo nṛṇām /
punar viṣayavairasyaṃ kadarthād upajāyate // MU_2,2.6

samyak paśyati yas tajjño jñātajñeyas tu paṇḍitaḥ /
na svadante balād eva tasmai bhogā mahātmane // MU_2,2.7

yaśaḥprabhṛtinā yasmai hetunaiva vinā punaḥ /
bhuvi bhogā na rocante sa jīvanmukta ucyate // MU_2,2.8

jñeyaṃ yāvan na vijñātaṃ tāvat tāta na jāyate /
viṣayeṣv aratir jantor marubhūmau latā yathā // MU_2,2.9

ata eva hi vijñātajñeyaṃ viddhi raghūdvaha /
yad enaṃ rañjayanty etā na ramyā bhogabhūmayaḥ // MU_2,2.10

rāmo yad etaj jānāti tad vastv ity eva sanmukhāt /
ākarṇya cittaviśrāmo rāghavasyopajāyate // MU_2,2.11

kevalaṃ kevalībhāvaviśrāntiṃ samapekṣate /
rāmabuddhiś śarallakṣmīr jalaviśramaṇaṃ yathā // MU_2,2.12

atrāsya cittaviśrāntyai rāghavasya mahātmanaḥ /
yuktiṃ kathayatu śrīmān vasiṣṭho bhagavān ayam // MU_2,2.13

raghūṇām eṣa sarveṣāṃ prabhuḥ kulagurus sadā /
sarvajñas sarvadarśī ca trikālāmaladarśanaḥ // MU_2,2.14

vasiṣṭha bhagavan pūrvaṃ kaccit smarasi yat svayaṃ /
āvayor vairaśāntyarthaṃ śreyase ca mahātmanām // MU_2,2.15

niṣadhādrer munīnāṃ ca sānau saralasaṅkule /
upadiṣṭaṃ bhagavatā jñānaṃ padmabhuvā bahu // MU_2,2.16

yena yuktimatā brahmañ jñāneneyaṃ hi vāsanā /
saṃsārī nūnam āyāti śamaṃ śyāmeva bhāsvatā // MU_2,2.17

tad eva yuktimaj jñeyaṃ rāmāyāntenivāsine /
brahmann upadiśāśu tvaṃ yena viśrāntim eṣyati // MU_2,2.18

kadarthanā ca naivaiṣā rāmo hi gatakilbiṣaḥ /
nirmale makure vaktram ayatnenaiva bimbati // MU_2,2.19

taj jñānaṃ sa ca śāstrārthas tad vaidagdhyam akhaṇḍitam /
sacchiṣyāya viraktāya sādho yad upadiśyate // MU_2,2.20

aśiṣyāyāviraktāya yat kiñcid upadiśyate /
tat prayāty apavitratvaṃ gokṣīraṃ śvadṛtāv iva // MU_2,2.21

vītarāgabhayakrodhā nirmamā galitainasaḥ /
vadanti tvādṛśā yat tu tatra viśrāmyatīha dhīḥ // MU_2,2.22

ity ukte gādhiputreṇa vyāsanāradapūrvakāḥ /
munayas te tam evārthaṃ sādhu sādhv ity apūjayan // MU_2,2.23

athovāca mahātejā rājñaḥ pārśve vyavasthitaḥ /
brahmeva brahmaṇaḥ putro vasiṣṭho bhagavān muniḥ // MU_2,2.24

vasiṣṭhaḥ:

mune yad ādiśasi me tad avighnaṃ karomy aham /
kas samarthas samartho 'pi satāṃ laṅghayituṃ vacaḥ // MU_2,2.25

ahaṃ hi rājaputrāṇāṃ rāmādīnāṃ manastamaḥ /
jñānenāpanayāmy adya dīpeneva niśātamaḥ // MU_2,2.26

smarāmy akhaṇḍitaṃ sarvaṃ saṃsārabhramaśāntaye /
niṣadhādrau purā proktaṃ yaj jñānaṃ padmajanmanā // MU_2,2.27

vālmīkiḥ:

iti nigaditavān asau mahātmā parikarabandhagṛhītavandyatejāḥ /
akathayad idam ajñatopaśāntyai paramapadaikavibodhanaṃ vasiṣṭhaḥ // MU_2,2.28

viśvāmitravākyaṃ nāma sargaḥ

tṛtīyas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

pūrvam uktaṃ bhagavatā yaj jñānaṃ padmajanmanā /
sargādau lokaśāntyarthaṃ tad idaṃ kathayāmy aham // MU_2,3.1

rāmaḥ:

kathayiṣyasi vistīrṇāṃ bhagavan mokṣasaṃhitāṃ /
imaṃ tāvat kṣaṇaṃ jātaṃ saṃśayaṃ me nivāraya // MU_2,3.2

pitā śukasya sarvajño gurur vyāso mahāmuniḥ /
videhamukto na kathaṃ kathaṃ muktas suto 'sya saḥ // MU_2,3.3

vasiṣṭhaḥ:

paramārkaprakāśāntas trijagattrasareṇavaḥ /
utpatyotpatya līnā ye na saṅkhyām upayānti te // MU_2,3.4

vartamāne ca yās santi trailokyagaṇakoṭayaḥ /
śakyante naiva saṅkhyātuṃ tāś ca kāścana kenacit // MU_2,3.5

bhaviṣyanti parāmbhodhau jagatsargataraṅgakāḥ /
ye tāṃś ca parisaṅkhyātuṃ saṅkathaiva na vidyate // MU_2,3.6

rāmaḥ:

yā bhūtā yā bhaviṣyantyo jagatsargaparamparāḥ /
tāsāṃ vicāraṇaṃ yuktaṃ vartamānāsu kā kathā // MU_2,3.7

vasiṣṭhaḥ:

tiryakpuruṣadevāder yo yo rāma vinaśyati /
tasminn eva pradeśe 'sau tadaivedaṃ prapaśyati // MU_2,3.8

ātivāhikanāmnāntas svahṛdy eva jagattrayam /
vyomni cittaśarīreṇa vyomātmānubhavaty ajaḥ // MU_2,3.9

evaṃ mṛtā mriyante ca mariṣyanti ca koṭayaḥ /
bhūtānāṃ yā jaganty āsām uditāni pṛthak pṛthak // MU_2,3.10

durvātabhūkampa iva piśācatrastabālavat /
muktālīvāmale vyomni nauspandataruyānavat // MU_2,3.11

svapnasaṃvittipuravat smṛtijātakhavṛkṣavat /
jagatsaṃsaraṇaṃ svāntar mṛto 'nubhavati svayam // MU_2,3.12

tatrātipariṇāmena tad eva ghanatāṃ gatam /
iha loko 'yam ity eva jīvākāśe vijṛmbhate // MU_2,3.13

punas tatraiva janmehāmaraṇādyanubhūtimān /
paralokaṃ kalpayati mṛtas tatra tathā punaḥ // MU_2,3.14

tadantar anye puruṣās teṣām antas tathā pare /
saṃsārā iti bhāntīme kadalīdalapīṭhavat // MU_2,3.15

na pṛthvyādimahābhūtagaṇā na ca jagatkramāḥ /
mṛtānāṃ santi tatrāpi tathāpy eṣāṃ jagadbhramāḥ // MU_2,3.16

avidyaivam ananteyaṃ nānāprasavaśālinī /
jaḍānāṃ sarid ādīrghā jagatsargataraṅgiṇī // MU_2,3.17

paramārthāmbudhau sphāre rāma sargataraṅgakāḥ /
bhūyo bhūyo vivartante ta evānye ca bhūriśaḥ // MU_2,3.18

sarvatas sadṛśāḥ kecit kulakramamanoguṇaiḥ /
kecid ardhena sadṛśāḥ kecic cātivilakṣaṇāḥ // MU_2,3.19

imaṃ vyāsamuniṃ tatra dvātriṃśaṃ saṃsmarāmy aham /
yathāsambhavayā jñānadṛśā darśasamānayā // MU_2,3.20

dvādaśānyadhiyas tatra kulākārehitais samāḥ /
daśa sarvasamākārāś śiṣṭāḥ kulavilakṣaṇāḥ // MU_2,3.21

adyāpy anye bhaviṣyanti vyāsavālmīkayas tathā /
bhṛgvaṅgiraḥpulastyāś ca tathaivāthānya eva ca // MU_2,3.22

nānāsurarṣidevānāṃ gaṇās sambhūya bhūriśaḥ /
utpadyante vilīyante kadācic ca pṛthak pṛthak // MU_2,3.23

brahmadvāsaptates tretā āsīd asti bhaviṣyati /
sa evānyaś ca lokaś ca tvaṃ cāhaṃ ceti vedmy aham // MU_2,3.24

krameṇāsya muner itthaṃ vyāsasyādbhutakarmaṇaḥ /
saṃlakṣyate 'vatāro 'yaṃ daśamo dīrghadarśinaḥ // MU_2,3.25

abhūma vyāsavālmīkiyuktā vayam anekaśaḥ /
abhūma vayam eveme nānākārās samāśayāḥ // MU_2,3.26

bhāvyam adyāpy aneneha nanu vārāṣṭakaṃ punaḥ /
bhūyo 'pi bhārataṃ nāma svetihāsaṃ kariṣyati // MU_2,3.27

kṛtvā vedavibhāgaṃ ca nītvānena kulaṃ prathām /
brahmatvaṃ ca tato gatvā bhāvyaṃ vaidehamokṣiṇā // MU_2,3.28

vītaśokabhayaś śānto nirvāṇo gatakalpanaḥ /
jīvanmukto jitamanā vyāso 'yam iti varṇitaḥ // MU_2,3.29

vittabandhuvayaḥkarmavidyāvijñānaceṣṭitaiḥ /
samāni santi bhūtāni sarge sarge punaḥ punaḥ // MU_2,3.30

kvacit sargaśatais tāni bhavanti na bhavanti vā /
kadācid api māyeyam ittham antavivarjitā // MU_2,3.31

gacchatīyaṃ viparyāsaṃ bhūribhūtaparamparā /
bījarāśir ivājasram upyamānaḥ punaḥ punaḥ // MU_2,3.32

tenaiva sanniveśena tathānyena punaḥ punaḥ /
sargākārāḥ pravartante taraṅgāḥ kālavāridheḥ // MU_2,3.33

āśvastāntaḥkaraṇaḥ kṣīṇavikalpas svarūpasāramayaḥ /
paramaśamāmṛtatṛptas tiṣṭhati vidvān nirāvaraṇaḥ // MU_2,3.34

bhūyo bhūyas sargānubhavanaṃ nāma sargaḥ

caturthas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

saumyāmbutve taraṅgatve salilasyāmbutā yathā /
samaivābdhau tathādehasadehatvavimuktatā // MU_2,4.1

[rāmaḥ]:

sadehā vāstv adehā vā muktatā viṣayena vaḥ /
anāsvāditabhojyasya kuto bhojyānubhūtayaḥ // MU_2,4.2

jīvanmuktaṃ muniśreṣṭha kevalaṃ hi padārthavat /
paśyāmaḥ purato nāsya punar vidmo 'ntarāśayam // MU_2,4.3

vasiṣṭhaḥ:

sadehādehamuktānāṃ bhedaḥ ko 'bhedarūpiṇām /
yad evāmbu taraṅgatve saumyatve 'pi tad eva tat // MU_2,4.4

na manāg api bhedo 'sti sadehādehamuktayoḥ /
saspando 'stv atha vāspando vāyur eva kilānilaḥ // MU_2,4.5

sadehā vā videhā vā muktatā na pramāspadam /
asmākam asyās tu yadā svaikatāsty avibhāginī // MU_2,4.6

tasmāt prakṛtam evedaṃ śṛṇu śravaṇabhūṣaṇam /
mayopadiśyamānaṃ tvaṃ jñānam ajñāndhyanāśanam // MU_2,4.7

sarvam eveha hi sadā saṃsāre raghunandana /
samyakprayuktāt sarveṇa pauruṣāt samavāpyate // MU_2,4.8

iha hīndor ivodeti śītalāhlādanaṃ hṛdi /
parispandaphalaprāptau pauruṣād eva nānyataḥ // MU_2,4.9

pauruṣaspandaphalavad dṛṣṭaṃ pratyakṣato na yat /
kalpitaṃ mohibhir mandair daivaṃ kiñcin na vidyate // MU_2,4.10

sādhūpadeśaśāstreṇa yan mano'ṅgaviceṣṭitam /
tat pauruṣaṃ tat saphalam anyad unmattaceṣṭitam // MU_2,4.11

yo yam arthaṃ kāmayate tad arthaṃ cehate kramāt /
avaśyaṃ tam avāpnoti na ced ardhān nivartate // MU_2,4.12

pauruṣeṇa prayatnena trailokyaiśvaryasundarīm /
kaścit prāṇiviśeṣo hi śakratāṃ samupāgataḥ // MU_2,4.13

pauruṣeṇa prayatnena sahasāmbhoruhāspadām /
kaścid eva cidullāso brahmatām adhigacchati // MU_2,4.14

sāreṇa puruṣārthena svenaiva garuḍadhvajām /
kaścid eva pumān eṣa puruṣottamatāṃ gataḥ // MU_2,4.15

pauruṣeṇaiva yatnena lalanāvalanākṛtim /
śarīrī kaścid eveha gataś candrārdhacūḍatām // MU_2,4.16

prāktanaṃ caihikaṃ ceti dvividhaṃ viddhi pauruṣam /
prāktano 'dyatanenāśu puruṣārthena jīyate // MU_2,4.17

yatnavadbhir dṛḍhābhyāsaiḥ prajñotsāhasamanvitaiḥ /
meravo 'pi nigīryante kaiva prākpauruṣe kathā // MU_2,4.18

śāstraniyantritapauruṣaparamā puruṣasya puruṣatā yā syāt /
abhimataphalabharasiddhyai bhavati hi sānyā tv anarthāya // MU_2,4.19

kasyāñcit svayam ātmadussthitivaśāt puṃso daśāyāṃ śanair aṅgulyagranipīḍitaikaculukād ācāmabindur bahuḥ /
kasyāñcij jalarāśiparvatapuradvīpāntarālaṅkṛtā kartavyocitasaṃvibhāgakaraṇe pṛthvī na pṛthvī bhavet // MU_2,4.20

pauruṣopakramaṇaṃ nāma sargaḥ

pañcamas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

pravṛttir evaṃ prathamaṃ yathāśāstraṃ vihāriṇām /
prabheva varṇabhedānāṃ sādhanī sarvakarmaṇām // MU_2,5.1

manasā vāñchyate yat tu yathāśāstraṃ na karmaṇā /
sādhyate mattalīlāsau mohanī nārthasādhanī // MU_2,5.2

yathā sañcetyate yena tathā tenānubhūyate /
svakarmaiveti vāstv anyā vyatiriktā na daivadṛk // MU_2,5.3

ucchāstraṃ śāstritaṃ ceti pauruṣaṃ dvividhaṃ smṛtam /
tatrocchāstram anarthāya paramārthāya śāstritam // MU_2,5.4

dvau huḍāv iva yudhyete puruṣārthau samāsamau /
ātmīyaś cānyadīyaś ca jayaty atibalas tayoḥ // MU_2,5.5

anarthaḥ prāpyate yatra śāstritād api pauruṣāt /
anarthakartur balavat tatra jñeyaṃ svapauruṣam // MU_2,5.6

paraṃ pauruṣam āśritya dantair dantān vicūrṇayan /
śubhenāśubham udyuktaḥ prāktanaṃ pauruṣaṃ jayet // MU_2,5.7

prāktanaḥ puruṣārtho 'sau māṃ niyojayatīti dhīḥ /
balād adhaspadīkāryā pratyakṣād adhikā na sā // MU_2,5.8

tāvat tāvat prayatnena yatitavyaṃ svapauruṣam /
prāktanaṃ pauruṣaṃ yāvad aśubhaṃ śāmyati svayam // MU_2,5.9

doṣaś śāmyaty asandehaṃ prāktano 'dyatanair guṇaiḥ /
dṛṣṭānto 'tra hyastanasya doṣasyādyaguṇaiḥ kṣayaḥ // MU_2,5.10

asaddaivam adhaḥ kṛtvā nityam udyuktayā dhiyā /
saṃsārottaraṇaṃ bhūtyai yatetādhātum ātmani // MU_2,5.11

na gantavyam anudyogais sāmyaṃ puruṣagardabhaiḥ /
udyogas tu yathāśāstraṃ lokadvitayasiddhaye // MU_2,5.12

saṃsārakuharād asmān nirgantavyaṃ svayaṃ balāt /
pauruṣaṃ yatnam āśritya hariṇevāripañjarāt // MU_2,5.13

pratyahaṃ pratyavekṣeta naraś caritam ātmanaḥ /
santyajet paśubhis tulyaṃ śrayet satpuruṣocitam // MU_2,5.14

kiñcit kāntānnapānādikalilaṃ komalaṃ gṛhe /
vraṇe kīṭa ivāsvādya vayaḥ kāryaṃ na bhasmasāt // MU_2,5.15

śubhena pauruṣeṇāśu śubham āsādyate phalam /
aśubhenāśubhaṃ nityaṃ daivaṃ nāma na kiñcana // MU_2,5.16

pratyakṣadṛṣṭam utsṛjya yo 'numānamanās tv asau /
svabhujābhyām imau sarpāv iti prekṣya palāyatām // MU_2,5.17

daivaṃ samprerayati mām iti mugdhadhiyāṃ mukham /
adṛṣṭaśreṣṭhadṛṣṭīnāṃ dṛṣṭvā lakṣmīr nivartate // MU_2,5.18

tasmāt puruṣayatnena vivekaṃ pūrṇam āśrayet /
ātmajñānamayārthāni śāstrāṇi pravicārayet // MU_2,5.19

citte cintayatām arthaṃ yathāśāstraṃ nijehitaiḥ /
asaṃsādhayatām eva mūḍhānāṃ dhig durīpsitam // MU_2,5.20

pauruṣaṃ ca na cānantaṃ na yan nāmābhivāñchyate /
na yatnenāpi mahatā tailam āsādyate 'śmanaḥ // MU_2,5.21

yathā ghaṭaḥ parimito yathā parimitaḥ paṭaḥ /
niyataḥ parimāṇasthaḥ puruṣārthas tathaiva vaḥ // MU_2,5.22

sa ca śāstrārthasatsaṅgasamācārair nijaṃ phalam /
dadātīti svabhāvo 'yam anyathānarthasiddhaye // MU_2,5.23

svarūpaṃ pauruṣasyaitad evaṃ vyavaharan naraḥ /
yāti niṣphalayatnatvaṃ na kadācana kaścana // MU_2,5.24

dainyadāridryaduḥkhārtā apy anye puruṣottamāḥ /
pauruṣeṇaiva yatnena yātā devendratulyatām // MU_2,5.25

ā bālyāc caivam abhyastaiś śāstrasatsaṅgamādibhiḥ /
guṇaiḥ puruṣayatnena svo 'rthas samprāpyate hi taiḥ // MU_2,5.26

iti pratyakṣato dṛṣṭam anubhūtaṃ śrutaṃ kṛtam /
daivottham iti manyante ye hatās te kubuddhayaḥ // MU_2,5.27

ālasyaṃ yadi na bhavej jagaty anarthaḥ ko na syād bahudhaniko bahuśruto vā /
ālasyād iyam avanis sasāgarāntā sampūrṇā narapaśubhiś ca nirdhanaiś ca // MU_2,5.28

bālye gate 'viratakalpitakelilole paugaṇḍamaṇḍanavayaḥprabhṛti prayatnāt /
satsaṅgamaiḥ padapadārthavibuddhabuddhiḥ kuryān naras svaguṇadoṣavicāraṇāni // MU_2,5.29

vālmīkiḥ:

ity uktavaty atha munau divaso jagāma sāyantanāya vidhaye 'stam ino jagāma /
snātuṃ sabhā kṛtanamaskaraṇā jagāma śyāmākṣaye ravikaraiś ca sahājagāma // MU_2,5.30

pauruṣasthāpanaṃ nāma sargaḥ

ṣaṣṭhas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

tasmāt prākpauruṣaṃ daivaṃ nānyat tat projjhya dūrataḥ /
sādhusaṅgamasacchāstrair jīvam uttārayed balāt // MU_2,6.1

yathā yathā prayatnas syād bhaved āśu phalaṃ tathā /
iti pauruṣam evāsti daivam astu tad eva vaḥ // MU_2,6.2

duḥkhād yathā duḥkhakāle hā kaṣṭam iti kathyate /
hākaṣṭaśabdaparyāyas tathā hā daivam ity api // MU_2,6.3

prāksvakarmetarākāraṃ daivaṃ nāma na vidyate /
bālaḥ prabalapuṃseva taj jetum iha śakyate // MU_2,6.4

hyastano duṣṭa ācāra ācāreṇādya cāruṇā /
yathāśu śubhatāṃ yāti prāktanaṃ kukṛtaṃ tathā // MU_2,6.5

tajjayāya yatante ye na lābhalavalampaṭāḥ /
te mūḍhāḥ prākṛtā dīnās sthitā daivaparāyaṇāḥ // MU_2,6.6

pauruṣeṇa kṛtaṃ karma daivād yad abhinaśyati /
tatra nāśayitur jñeyaṃ pauruṣaṃ balavattaram // MU_2,6.7

yad ekavṛntaphalayor apy ekaṃ śūnyakoṭaram /
tatra prayatnas sphuritas tathā tadrasasaṃvidaḥ // MU_2,6.8

yat prayānti jagadbhāvās saṃsiddhā api saṅkṣayam /
kṣayakārakayatnasya tatra jñeyaṃ mahad balam // MU_2,6.9

bhikṣuko maṅgalebhena nṛpo yat kriyate balāt /
tad amātyebhapaurāṇāṃ prayatnasya mahat phalam // MU_2,6.10

pauruṣeṇānnam ākramya yathā dantair vicūrṇyate /
alpaṃ pauruṣam ākramya tathā śūreṇa cūrṇyate // MU_2,6.11

anubhūtaṃ hi mahatāṃ lāghavaṃ yatnaśālinām /
yatheṣṭaṃ viniyujyante te taiḥ karmasu loṣṭavat // MU_2,6.12

śaktasya pauruṣaṃ dṛśyam adṛśyaṃ vāpi yad bhavet /
tad daivam ity aśaktena buddham ātmany abuddhinā // MU_2,6.13

bhūtānāṃ balavadbhūtayatno daivam iti sthitam /
tasthuṣām apy adhiṣṭhātṛvatām etat sphuṭaṃ mithaḥ // MU_2,6.14

śāstrāmātyebhapaurāṇām avikalpyā svabhāvadhīḥ /
sā yā bhikṣukarājyasya kartrī dhartrī prajāsthiteḥ // MU_2,6.15

aihikaḥ prāktanaṃ hanti prāktano 'dyatanaṃ balāt /
sarvadā puruṣaspandas tatrānudvegavāñ jayī // MU_2,6.16

dvayor adyatanasyaiva pratyakṣād balitā bhavet /
daivaṃ jetum ato yatnair bālo yūneva śakyate // MU_2,6.17

meghena nīyate yad vā vatsaropārjitā kṛṣiḥ /
meghasya puruṣārtho 'sau jayaty adhikayatnavān // MU_2,6.18

krameṇopārjite 'py arthe naṣṭe kāryā na kheditā /
na balaṃ yatra me śaktaṃ tatra kā paridevanā // MU_2,6.19

yan na śaknomi tasyārthe yadi duḥkhaṃ karomy aham /
tad amānitamṛtyor me yuktaṃ pratyaharodanam // MU_2,6.20

deśakālakriyādravyavaśato visphuranty amī /
sarva eva jagadbhāvā jayaty adhikayatnavān // MU_2,6.21

tasmāt pauruṣam āśritya sacchāstrais satsamāgamaiḥ /
prajñām amalatāṃ nītvā saṃsārāmbunidhiṃ tara // MU_2,6.22

prāktanaś caihikaś cemau puruṣārthau phaladrumau /
aihikaḥ puruṣārthaś ca jayaty abhyadhikas tayoḥ // MU_2,6.23

karma yaḥ prāktanaṃ tucchaṃ na nihanti śubhehitaiḥ /
ajño jantur anīśo 'sau vāṅmanassukhaduḥkhayoḥ // MU_2,6.24

yas tūdāracamatkāras sadācāravihāravān /
sa niryāti jaganmohān mṛgendraḥ pañjarād iva // MU_2,6.25

kaścin māṃ prerayaty evam ity anarthakukalpane /
yas sthito dṛṣṭam utsṛjya tyājyo 'sau dūrato 'dhamaḥ // MU_2,6.26

vyavahārasahasrāṇi yāny upāyānti yānti ca /
yathāśāstraṃ vihartavyaṃ teṣu tyaktvā sukhāsukhe // MU_2,6.27

yathāśāstram anucchinnāṃ maryādāṃ svām anujjhataḥ /
upatiṣṭhanti sarvāṇi ratnāny ambunidher iva // MU_2,6.28

svārthaprāpakakāryaikaprayatnaparatā budhaiḥ /
proktā pauruṣaśabdena sā siddhyai śāstrayantritā // MU_2,6.29

kriyāyās spandadharmiṇyās svārthasādhakatā svayam /
sādhusaṅgamasacchāstratīkṣṇayābhyūhyate dhiyā // MU_2,6.30

anantaṃ samatānandaṃ paramārthaṃ vidur budhāḥ /
sa yebhyaḥ prāpyate 'tyantaṃ te sevyāś śāstrasādhavaḥ // MU_2,6.31

prāktanaṃ pauruṣaṃ tac ced daivaśabdena kathyate /
tad yuktam etad etasmin nāmni nāpavadāmahe // MU_2,6.32

mūḍhaiḥ prakalpitaṃ daivam anyad yais te kṣayaṃ gatāḥ /
nityaṃ svapauruṣād eva lokadvayahitaṃ bhavet // MU_2,6.33

hyastanī duṣkriyābhyeti śobhāṃ satkriyayā yathā /
adyaivaṃ prāktanī tasmād yatnāt satkāryavān bhava // MU_2,6.34

karāmalakavad dṛṣṭaṃ pauruṣād eva yat phalam /
mūḍhaḥ pratyakṣam utsṛjya daivamohe nimajjati // MU_2,6.35

sakalakāraṇakāryavivarjitaṃ nijavikalpabalād upakalpitam /
tad anapekṣya hi daivam asanmayaṃ śraya śubhāśaya pauruṣam ātmanaḥ // MU_2,6.36

śāstrais sadācaritajṛṃbhitadeśadharmair yat kalpitaṃ phalam atīva ciraprarūḍham /
tasmin hṛdi sphurati no 'param eti cittam aṅgāvalī tadanu pauruṣam etad āhuḥ // MU_2,6.37

buddhvaiva pauruṣaphalaṃ puruṣatvam etad ātmaprayatnaparataiva sadaiva kāryā /
neyā tatas saphalatāṃ paramām athāsau sacchāstrasādhujanapaṇḍitasevanena // MU_2,6.38

daivapauruṣavicāracārubhiś cetasā caritam ātmapauruṣam /
nityam eva jayatīti bhāvitaiḥ kārya āryajanasevanodyamaḥ // MU_2,6.39

janmaprabandhamayam āmayam eṣa jīvo buddhvaihikaṃ sahajapauruṣam eva siddhyai /
śāntiṃ nayatv avitathena varauṣadhena pṛṣṭena tuṣṭiparapaṇḍitasevanena // MU_2,6.40

daivanirākaraṇaṃ nāma sargaḥ

saptamas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

prāpya vyādhivinirmuktaṃ deham alpādhivedhitam /
tathātmānaṃ samādadhyād yathā bhūyo na jāyate // MU_2,7.1

daivaṃ puruṣakāreṇa yo 'tivartitum icchati /
iha cāmutra ca jayet sa sampūrṇābhivāñchitam // MU_2,7.2

ye samudyogam utsṛjya sthitā daivaparāyaṇāḥ /
te dharmam arthakāmau ca nāśayanty ātmavidviṣaḥ // MU_2,7.3

saṃvitspando manasspanda indriyaspanda eva ca /
etāni puruṣārthasya rūpāṇy ebhyaḥ phalodayaḥ // MU_2,7.4

yathā saṃvedanaṃ cetas tathāntasspandam ṛcchati /
tathaiva kāyaś calati tathaiva phalabhoktṛtā // MU_2,7.5

ābālyam etat saṃsiddhaṃ yatra tatra yathā tathā /
daivaṃ tu na kvacid dṛṣṭam ato jayati pauruṣam // MU_2,7.6

puruṣārthena deveśagurur eṣa bṛhaspatiḥ /
śukro daityendragurutāṃ puruṣārthena cāsthitaḥ // MU_2,7.7

dainyadāridryaduḥkhārtā api sādho narottamāḥ /
pauruṣeṇaiva yatnena yātā devendratulyatām // MU_2,7.8

mahānto vibhavāḍhyā ye nānāścaryasamāśrayāḥ /
pauruṣeṇaiva doṣeṇa narakātithitāṃ gatāḥ // MU_2,7.9

bhāvābhāvasahasreṣu daśāsu vividhāsu ca /
svapauruṣavaśād eva vivṛttā bhūtajātayaḥ // MU_2,7.10

śāstrato gurutaś caiva svataś ceti trisiddhatā /
sarvatra puruṣārthasya na daivasya kadācana // MU_2,7.11

aśubheṣu samāviṣṭaṃ śubheṣv evāvatārayet /
yatnena cittam ity āśu sarvaśāstrārthasaṅgrahaḥ // MU_2,7.12

yac chreyo yad atucchaṃ ca yad apāyavivarjitam /
tat tad ācara yatnena putreti guravas sthitāḥ // MU_2,7.13

yathā yathā prayatno me phalam āśu tathā tathā /
ity ahaṃ pauruṣād eva phalabhāṅ na tu daivataḥ // MU_2,7.14

pauruṣād dṛśyate siddhiḥ pauruṣo dhīmatāṃ kramaḥ /
daivam āśvāsanāmātraṃ duḥkhe pelavabuddhiṣu // MU_2,7.15

pratyakṣapramukhān nityaṃ pramāṇāt pauruṣaḥ kramaḥ /
phalato dṛśyate loke deśāntaragamādikaḥ // MU_2,7.16

bhoktā tṛpyati nābhoktā gantā gacchati nāgatiḥ /
vaktā vakti na cāvaktā pauruṣaṃ saphalaṃ nṛṇām // MU_2,7.17

pauruṣeṇa durantebhyas saṅkaṭebhyas subuddhayaḥ /
samuttaranty ayatnena na tu mūkatayānayā // MU_2,7.18

yo yo yathā prayatate sa sa tadvat phalaikabhāk /
na tu tūṣṇīṃ sthiteneha kenacit prāpyate phalam // MU_2,7.19

śubhena puruṣārthena śubham āsādyate phalam /
aśubhenāśubhaṃ rāma yathecchasi tathā kuru // MU_2,7.20

puruṣārthaphalaprāptir deśakālavaśād iha /
prāptā cireṇa śīghraṃ vā yāsau daivam iti smṛtā // MU_2,7.21

na daivaṃ dṛśyate dṛṣṭyā na ca lokāntare sthitam /
uktaṃ daivābhidhānena svaṃ loke karmaṇaḥ phalam // MU_2,7.22

puruṣo jāyate loke vardhate kṣīyate punaḥ /
na tatra dṛśyate daivaṃ jarāyauvanabālyavān // MU_2,7.23

deśād deśāntaraprāptir hastasthadravyadhāraṇam /
vyāpāraś ca tathāṅgānāṃ pauruṣeṇa na daivataḥ // MU_2,7.24

arthaprāpakakāryaikaprayatnaparatā budhaiḥ /
proktā pauruṣaśabdena sarvam āsādyate 'nayā // MU_2,7.25

anarthaprāptikāryaikaprayatnaparatā tu yā /
soktā pronmattaceṣṭeti na kiñcit prāpyate 'nayā // MU_2,7.26

kriyāyās spandadharmiṇyās svārthasādhakatā svayam /
sādhusaṅgamasacchāstratīkṣṇayonnīyate dhiyā // MU_2,7.27

anantaṃ samatānandaṃ paramārthaṃ svakaṃ viduḥ /
tad yebhyaḥ prāpyate yatnāt te sevyāś śāstrasādhavaḥ // MU_2,7.28

sacchāstrādiguṇo matyā sacchāstrādiguṇān matiḥ /
vardhete te mitho 'bhyāsāt sarobdāv iva kālataḥ // MU_2,7.29

ā bālyād alam abhyastaiś śāstrasatsaṅgamādibhiḥ /
guṇaiḥ puruṣayatnena svo 'rthas samprāpyate hitaḥ // MU_2,7.30

pauruṣeṇa jitā daityās sthāpitā bhuvanakriyāḥ /
racitāni jagantīha viṣṇunā na tu daivataḥ // MU_2,7.31

jagati puruṣakārakāraṇe 'smin kuru raghunātha ciraṃ tathā prayatnam /
vrajasi tarusarīsṛpābhidhānāṃ subhaga yathā na daśām aśaṅka eva // MU_2,7.32

pauruṣapratipādanaṃ nāma sargaḥ

aṣṭamas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

nākṛtir na ca karmāṇi nāspadaṃ na parākramaḥ /
tan mithyājñānavat prauḍhaṃ daivaṃ nāma kim ucyate // MU_2,8.1

svakarmaphalasamprāptāv idam ittham itīva yāḥ /
giras tā daivanāmnaitāḥ prasiddhiṃ samupāgatāḥ // MU_2,8.2

tathaiva mūḍhamatibhir daivam astīti niścayaḥ /
ātto duravabodhena rajjāv iva bhujaṅgamaḥ // MU_2,8.3

hyastanī duṣkriyābhyeti śobhāṃ satkriyayā yathā /
adyaivaṃ prāktanī tasmād yatnāt satkāryavān bhava // MU_2,8.4

mūḍhānumānasaṃsiddhaṃ daivaṃ yasyāsti durmateḥ /
daivād dāho 'stu mā veti vaktavyaṃ tena pāvake // MU_2,8.5

daivam eveha cet karma puṃsaḥ kim iva ceṣṭayā /
snānadānāśanācāraṃ daivam eva kariṣyati // MU_2,8.6

kiṃ vā śāstropadeśena mūko 'yaṃ puruṣaḥ kila /
sañcāryate tu daivena kiṃ kasyehopadiśyate // MU_2,8.7

na ca nisspandatā loke dṛṣṭeha śavatāṃ vinā /
spandāś ca phalasamprāptis tasmād daivaṃ nirarthakam // MU_2,8.8

na cāmūrtena daivena mūrtasya sahakartṛtā /
hastādīn īhataś caiva na daivena kvacit kṛtam // MU_2,8.9

manobuddhivad apy etad daivaṃ nehānubhūyate /
āgopālaṃ kila prājñais tena daivam asat sadā // MU_2,8.10

buddheś cet pṛthag anyo 'rthas saiva cet kānyatā tayoḥ /
kalpanā vā pramāṇaṃ cet pauruṣaṃ kiṃ na kalpyate // MU_2,8.11

nāmūrtes tena saṅgo 'sti nabhaseva vapuṣmataḥ /
mūrtaṃ ca dṛśyate lagnaṃ tasmād daivaṃ na vidyate // MU_2,8.12

viniyoktātha bhūtānām asty anyas taj jagattraye /
śeratāṃ bhūtavṛndāni daivaṃ sarvaṃ kariṣyati // MU_2,8.13

daivenetthaṃ niyukto 'smi kiṃ karomīdṛśaṃ sthitam /
samāśvāsanavāg eṣā na daivaṃ paramārthataḥ // MU_2,8.14

mūḍhaiḥ prakalpitaṃ daivaṃ tatparās te kṣayaṃ gatāḥ /
prājñās tu puruṣārthena padam uttamam āgatāḥ // MU_2,8.15

ye śūrā ye ca vikrāntā ye prājñā ye ca paṇḍitāḥ /
tais taiḥ kair iva loke 'smin vada daivaṃ pracakṣyate // MU_2,8.16

kālavidbhir vinirṇītā yasyāsti cirajīvitā /
sa cej jīvati sañchinnaśirās tad daivam uttamam // MU_2,8.17

kālavidbhir vinirṇītaṃ pāṇḍityaṃ yasya rāghava /
anadhyāpita evāsau tajjñaś ced daivam uttamam // MU_2,8.18

viśvāmitreṇa muninā daivam utsṛjya dūrataḥ /
pauruṣeṇaiva samprāptaṃ brāhmaṇyaṃ rāma nānyathā // MU_2,8.19

amībhir aparai rāma puruṣair munitāṃ gataiḥ /
pauruṣeṇaiva samprāptā ciraṃ gaganagāmitā // MU_2,8.20

utsādya devasaṅghātāṃś cakrus tribhuvanodare /
pauruṣeṇaiva yatnena sāmrājyaṃ dānaveśvarāḥ // MU_2,8.21

ālūnaśīrṇam ābhogi jagad ājahrur ojasā /
pauruṣeṇaiva yatnena dānavebhyas sureśvarāḥ // MU_2,8.22

rāma pauruṣayuktyaiva salilaṃ dhāryate na vā /
ciraṃ karaṇḍake yuktyā na daivaṃ tatra kāraṇam // MU_2,8.23

haraṇādānasaṃrambhavibhramabhramabhūmiṣu /
śaktatā dṛśyate rāma na daivasyauṣadher iva // MU_2,8.24

sakalakāraṇakāryavivarjitaṃ nijavikalpavaśād upakalpitam /
tvam anavekṣya hi daivam asanmayaṃ śraya śubhāśaya pauruṣam uttamam // MU_2,8.25

daivanirākaraṇaṃ nāma sargaḥ

navamas sargaḥ

rāmaḥ:

bhagavan sarvadharmajña pratiṣṭhām alam āgatam /
yal loke tad vada brahman daivam evaṃ kim ucyate // MU_2,9.1

vasiṣṭhaḥ:

pauruṣaṃ sarvakāryāṇāṃ kartṛ rāghava netarat /
phalabhoktṛ ca sarvatra na daivaṃ tatra kāraṇam // MU_2,9.2

daivaṃ na kiñcit kurute na ca bhuṅkte na vidyate /
na dṛśyate nādriyate kevalaṃ kalpanedṛśī // MU_2,9.3

siddhasya pauruṣeṇeha phalasya phalaśālinām /
śubhāśubhā vā sampattir daivaśabdena kathyate // MU_2,9.4

pauruṣopanatā nityam iṣṭāniṣṭasya vastunaḥ /
prāptir iṣṭāpy aniṣṭā vā daivaśabdena kathyate // MU_2,9.5

bhāvī tv avaśyam evārthaḥ puruṣārthaikasādhanaḥ /
yas so 'smiṃl lokasaṅghāte daivaśabdena kathyate // MU_2,9.6

na tu rāghava lokasya kasyacit kiñcid eva hi /
daivam ākāśakalpaṃ hi karoti na karoti vā // MU_2,9.7

puruṣārthasya siddhasya śubhāśubhaphalodaye /
idam itthaṃ sthitir iti yoktis tad daivam ucyate // MU_2,9.8

itthaṃ mamābhavad buddhir itthaṃ me niścayo hy abhūt /
iti karmaphalāvāptir yoktis tad daivam ucyate // MU_2,9.9

iṣṭāniṣṭaphalāvāptāv evam ityarthavācakam /
āśvāsanāmātravaco daivam ity eva kathyate // MU_2,9.10

rāmaḥ:

bhagavan sarvadharmajña prāg yat karmopasañcitam /
tad etad daivam ity uktam apamṛṣṭaṃ kathaṃ tvayā // MU_2,9.11

vasiṣṭhaḥ:

sādhu rāghava jānāsi śṛṇu vakṣyāmi te 'khilam /
daivaṃ nāstīti te yena sthirā buddhir bhaviṣyati // MU_2,9.12

yā magnā vāsanā pūrvaṃ babhūva kila bhūriśaḥ /
saiveyaṃ karmabhāvena nṝṇāṃ pariṇatiṃ gatā // MU_2,9.13

jantur yadvāsano nāma tatkarmā bhavati kṣaṇāt /
anyakarmānyabhāvaś cety etan naivopapadyate // MU_2,9.14

grāmago grāmam āpnoti pattanārthī ca pattanam /
yo yo yadvāsanas tat tat sa sa prayatate tathā // MU_2,9.15

yad eva tīvrasaṃvegād iha karma kṛtaṃ purā /
tad eva daivaśabdena paryāyeṇa hi kathyate // MU_2,9.16

evaṃ daivaṃ svakarmāṇi karma prauḍhā svavāsanā /
vāsanā manaso nānyā mano hi puruṣas smṛtaḥ // MU_2,9.17

yad daivaṃ tāni karmāṇi karma sādho mano hi tat /
mano hi puruṣas tasmād daivaṃ nāstīti niścayaḥ // MU_2,9.18

ekam eva mano jantor yathā prayatate hi yat /
nūnaṃ tat tad avāpnoti svata eva na daivataḥ // MU_2,9.19

manaś cittaṃ vāsanā ca karma daivaṃ svaniścayaḥ /
rāma puṃniścayasyaitās sañjñās sadbhir udāhṛtāḥ // MU_2,9.20

evaṃnāmā hi puruṣo dṛḍhabhāvanayā yathā /
nityaṃ prayatate rāma phalam āpnoty alaṃ tathā // MU_2,9.21

evaṃ puruṣakāreṇa sarvam eva raghūdvaha /
prāpyate netareṇeha tasmāt sa śubhado 'stu te // MU_2,9.22

rāmaḥ:

prāktanaṃ vāsanājālaṃ niyojayati māṃ yathā /
mune tathaiva tiṣṭhāmi kṛpaṇaḥ kiṃ karomy aham // MU_2,9.23

vasiṣṭhaḥ:

ata eva hi he rāma śreyaḥ prāpnoṣi śāśvatam /
svaprayatnopanītena pauruṣeṇaiva nānyathā // MU_2,9.24

dvividho vāsanāvyūhaś śubhaś caivāśubhaś ca te /
prāktano vidyate rāma dvayor ekataro 'tha vā // MU_2,9.25

vāsanaughena śuddhena tatra ced adya nīyase /
tat krameṇa śubhenaiva padaṃ prāpnoṣi śāśvatam // MU_2,9.26

atha ced aśubho bhāvas tvāṃ yojayati saṅkaṭe /
prāktanas tad asau yatnāj jetavyo bhavatā balāt // MU_2,9.27

prājña cetanamātraṃ tvaṃ na dehas tvaṃ jaḍātmakaḥ /
tad eva cetasy anyena cet tat tvaṃ kveva vidyase // MU_2,9.28

anyas tvāṃ cetayati cet tat tvayy asati ko 'paraḥ /
kam imaṃ cetayet tasmād anavasthā na vāstavī // MU_2,9.29

śubhāśubhābhyāṃ mārgābhyāṃ vahantī vāsanāsarit /
pauruṣeṇa prayatnena yojanīyā śubhe pathi // MU_2,9.30

aśubheṣu samāviṣṭaṃ śubheṣv evāvatārayet /
svamanaḥ puruṣārthena balena balināṃ vara // MU_2,9.31

aśubhāc calitaṃ yāti śubhaṃ tasmād apītarat /
jantoś cittaṃ tu paśuvat tasmāt tat pālayet sadā // MU_2,9.32

samatāsāntvanenāśu na drāgiti śanaiś śanaiḥ /
pauruṣeṇa prayatnena pālayec cittabālakam // MU_2,9.33

vāsanaughas tvayā pūrvam abhyāsena ghanīkṛtaḥ /
śubho vāpy aśubho rāma śubham adya ghanīkuru // MU_2,9.34

prāgabhyāsavaśād yātā yadā te vāsanodayam /
tadābhyāsasya sāphalyaṃ viddhi tvam arimardana // MU_2,9.35

idānīm api te yāti ghanatāṃ vāsanānagha /
abhyāsavaśatas tasmāc chubhābhyāsam upāhara // MU_2,9.36

pūrvaṃ ced ghanatāṃ yātā nābhyāsāt tava vāsanā /
vardhiṣyate tu nedānīm api tāta sukhī bhava // MU_2,9.37

sandigdhāyām api bhṛśaṃ śubham eva samāhara /
asyāṃ tu vāsanāvṛddhau śubhād doṣo na kaścana // MU_2,9.38

yad yad abhyasyate loke tanmayenaiva bhūyate /
ity ākumāraṃ prājñeṣu dṛṣṭaṃ sandehavarjitam // MU_2,9.39

śubhavāsanayā yuktas tad atra bhava bhūtaye /
paraṃ pauruṣam āśritya vijityendriyapañcakam // MU_2,9.40

avyutpannamanā yāvad bhavān ajñātatatpadaḥ /
guruśāstrapramāṇais tu nirṇītaṃ tāvad ācara // MU_2,9.41

tataḥ kaṣāyapākena nūnaṃ vijñātavastunā /
śubho 'py asau tvayā tyājyo bhāvanaugho nirādhinā // MU_2,9.42

yad atisubhagam āryasevitaṃ tac chubham anusṛtya manojñabhāvabuddhyā /
adhigamaya padaṃ sadā viśokaṃ tad anu tad apy avamucya sādhu tiṣṭha // MU_2,9.43

karmavicāro nāma sargaḥ

daśamas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

ataḥ pauruṣam āśritya śreyase nityabāndhavam /
ekāgraṃ kuru cittaṃ tvaṃ śṛṇu cedaṃ vaco mama // MU_2,10.1

avāntarābhipātīni svārūḍhāni manoratham /
pauruṣeṇendriyāṇy āśu saṃyamya samatāṃ naya // MU_2,10.2

ihāmutra ca siddhyarthaṃ puruṣārthaphalapradām /
mokṣopāyamayīṃ vakṣye saṃhitāṃ sārasammitām // MU_2,10.3

apunargrahaṇāyāntas tyaktvā saṃsāravāsanām /
sampūrṇau śamasantoṣāv ādāyodārayā dhiyā // MU_2,10.4

sapūrvāparavākyārthavicāraviṣayādṛtam /
manas samarasaṃ kṛtvā sānusandhānam ātmani // MU_2,10.5

sukhaduḥkhakṣayakaraṃ mahānandaikasādhanam /
mokṣopāyam ito rāma vakṣyamāṇaṃ imaṃ śṛṇu // MU_2,10.6

imāṃ mokṣakathāṃ śrutvā saha sarvair vivekibhiḥ /
padaṃ yāsyasi nirduḥkhaṃ nāśo yatra na vidyate // MU_2,10.7

idam uktaṃ purākalpe brahmaṇā parameṣṭhinā /
sarvaduḥkhakṣayakaraṃ paramāśvāsanaṃ dhiyaḥ // MU_2,10.8

rāmaḥ:

kenoktaṃ kāraṇenedaṃ brahman pūrvaṃ svayambhuvā /
kathaṃ ca bhavatā prāptam etat kathaya me prabho // MU_2,10.9

vasiṣṭhaḥ:

asty anantavilāsātmā sarvagas sarvasaṃśrayaḥ /
cidākāśo 'vināśātmā pradīpas sarvavastuṣu // MU_2,10.10

spandāspandasamākārāt tato viṣṇur ajāyata /
spandamānarasāpūrāt taraṅgas sāgarād iva // MU_2,10.11

sumerukarṇikāt tasya digdalād dhṛdayāmbujāt /
tārakākesaravataḥ parameṣṭhī vyajāyata // MU_2,10.12

vedavedārthadeveśamunimaṇḍalamālitam /
so 'sṛjat sakalaṃ sargaṃ vikalpaughaṃ yathā manaḥ // MU_2,10.13

jambudvīpasya koṇe 'smin varṣe bhāratanāmani /
sa sasarja janaṃ putrair ādhivyādhipariplutam // MU_2,10.14

bhāvābhāvaviṣaṇṇārtham utpātadhvaṃsatatparam /
sarge 'smin bhūtajātīnām āpyāyanakaraṃ param // MU_2,10.15

janasya tasya duḥkhaṃ sa dṛṣṭvā sakalalokakṛt /
jagāma karuṇām īśaḥ putraduḥkhād yathā pitā // MU_2,10.16

ka eteṣāṃ hatāśānāṃ duḥkhasyānto hatāyuṣām /
syād iti kṣaṇam ekāgraś cintayām āsa bhūtapaḥ // MU_2,10.17

iti sañcintya bhagavān sasarja punar īśvaraḥ /
tapo dharmaṃ ca dānaṃ ca satyaṃ tīrthāni caiva ha // MU_2,10.18

etat sṛṣṭvā punar devaś cintayām āsa bhūtakṛt /
puṃsāṃ nānena sarvasya duḥkhasyānta iti svayam // MU_2,10.19

nirvāṇaṃ nāma paramaṃ sukhaṃ yena punar janaḥ /
na jāyate na mriyate taj jñānād eva labhyate // MU_2,10.20

saṃsārottaraṇe jantor upāyo jñānam eva hi /
tapo dānaṃ tathā tīrtham aṇūpāyaḥ prakīrtitaḥ // MU_2,10.21

tat tāvad duḥkhamokṣārthaṃ janasyāsya mahātmanaḥ /
pratyagraṃ taraṇopāyam āśu prakaṭayāmy aham // MU_2,10.22

iti sañcintya bhagavān brahmā kamalasaṃsthitaḥ /
manasā parisaṅkalpya mām utpāditavān imam // MU_2,10.23

kuto 'py utpanna evāśu tato 'haṃ samupasthitaḥ /
pitus tasya puraś śīghram ūrmer ūrmir ivānagha // MU_2,10.24

kamaṇḍaludharo nāthas sakamaṇḍalunā mayā /
sākṣamālas sākṣamālaṃ sa praṇamyābhivāditaḥ // MU_2,10.25

ehi putreti mām uktvā sa svābjasyottare dale /
śukle 'bhra iva śītāṃśuṃ yojayām āsa pāṇinā // MU_2,10.26

mṛgakṛttiparīdhāno mṛgakṛttinijāmbaram /
mām uvāca pitā brahmā sa haṃsas sārasaṃ yathā // MU_2,10.27

muhūrtamātraṃ te putra ceto vānaracañcalam /
ajñānam abhyāviśatu śaśaś śaśadharaṃ yathā // MU_2,10.28

iti tenāśu śaptas san vicārasamanantaram /
ahaṃ vismṛtavān sarvaṃ svarūpam amalaṃ dvijaḥ // MU_2,10.29

athāhaṃ dīnatāṃ yātas sthitas sambuddhayā dhiyā /
duḥkhaśokābhisantapto jāto jana ivādhamaḥ // MU_2,10.30

kaṣṭaṃ saṃsāranāmāyaṃ doṣaḥ katham ivāgataḥ /
iti cintitavān antas tūṣṇīm eva vyavasthitaḥ // MU_2,10.31

athābhyadhāt sa māṃ tātaḥ putra kiṃ duḥkhavān asi /
duḥkhopaghātaṃ māṃ pṛccha sukhī nityaṃ bhaviṣyasi // MU_2,10.32

tataḥ pṛṣṭas sa bhagavān mayā sakalalokakṛt /
haimapadmadalasthena saṃsāravyādhibheṣajam // MU_2,10.33

kathaṃ nāma mahad duḥkham ayaṃ saṃsāra āgataḥ /
kathaṃ ca kṣīyate jantor iti pṛṣṭena tena me // MU_2,10.34

taj jñānaṃ subahu proktaṃ yaj jñātvā pāvanaṃ param /
ahaṃ pitur api prāyaḥ kilādhika iva sthitaḥ // MU_2,10.35

tato viditavedyaṃ māṃ nijaprakṛtim āsthitam /
sa uvāca jagatkartā vaktā sakalakāraṇam // MU_2,10.36

śāpenājñapadaṃ nītvā pṛcchakas tvaṃ mayā kṛtaḥ /
putrāsya jñānasārasya samastajanasiddhaye // MU_2,10.37

idānīṃ śāntaśāpas tvaṃ paraṃ bodham upāgataḥ /
saṃsthito 'ham ivaikātmā kanakaṃ kanakād iva // MU_2,10.38

gacchedānīṃ mahīpīṭhe jambudvīpāntarasthitam /
sādho bhāratavarṣaṃ tvaṃ lokānugrahahetunā // MU_2,10.39

tatra kriyākāṇḍaparās tvayā putra mahādhiyaḥ /
upadeśyāḥ kriyākāṇḍakrameṇa kramaśālinaḥ // MU_2,10.40

viraktacittāś ca tathā mahāprajñā virāgiṇaḥ /
upadeśyās tvayā sādho jñānenānandadāyinā // MU_2,10.41

iti tena niyukto 'haṃ pitrā kamalayoninā /
iha rāghava tiṣṭhāmi yāvad bhūtaparamparā // MU_2,10.42

kartavyam asti mama neha hi kiñcid eva sthātavyam ity abhimanā bhuvi saṃsthito 'smi /
saṃśāntayā satatasuptadhiyeva vṛttyā kāryaṃ karomi na ca kiñcid ahaṃ karomi // MU_2,10.43

jñānāvataraṇaṃ nāma sargaḥ

ekādaśas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

etat te kathitaṃ sarvaṃ jñānāvataraṇaṃ bhuvi /
mayā svam īhitaṃ caiva kamalodbhavakalpitam // MU_2,11.1

tad idaṃ paramaṃ jñānaṃ śrotum adya tavānagha /
bhṛśam utkaṇṭhitaṃ ceto mahatas sukṛtodayāt // MU_2,11.2

rāmaḥ:

kathaṃ brahman bhagavato loke jñānāvatāraṇe /
sargād anantaraṃ buddhiḥ pravṛttā parameṣṭhinaḥ // MU_2,11.3

vasiṣṭhaḥ:

parame brahmaṇi brahmā svabhāvavaśatas svayam /
jātas spandamayo nityam ūrmir ambunidhāv iva // MU_2,11.4

sṛṣṭvaivam ātataṃ sargaṃ sargasya sakalā gatīḥ /
bhūtabhavyabhaviṣyatsthā dadarśa parameśvaraḥ // MU_2,11.5

satkriyākramakālasya kṛtādeḥ kṣaya āgate /
moham ālokya lokānāṃ kāruṇyam agamat prabhuḥ // MU_2,11.6

tato mām īśvaras sṛṣṭvā jñānenāyojya cāsakṛt /
visasarja mahīpīṭhe lokasyājñānaśāntaye // MU_2,11.7

yathāhaṃ prahitas tena tathānye 'pi maharṣayaḥ /
sanatkumārapramukhā nāradādyāś ca bhūriśaḥ // MU_2,11.8

kriyākrameṇa puṇyena tathā jñānakrameṇa ca /
manomahāmayottabdham uddhartuṃ lokam īritāḥ // MU_2,11.9

maharṣibhis tatas tais tu kṣīṇe kṛtayuge purā /
kramāt kriyākrame śuddhe pṛthivyāṃ tanutāṃ gate // MU_2,11.10

kriyākramavidhānārthaṃ maryādāniyamāya ca /
pṛthagdeśavibhāgena bhūpālāḥ parikalpitāḥ // MU_2,11.11

bahūni smṛtiśāstrāṇi yajñaśāstrāṇi cāvanau /
dharmakāmārthasiddhyarthaṃ kalpitāny uditāny atha // MU_2,11.12

kālacakre vahaty asmiṃs tato vigalite krame /
pratyahaṃ bhojanapare jane śālyarjanonmukhe // MU_2,11.13

dvandvāni sampravṛttāni viṣayārthaṃ mahībhujām /
daṇḍyatāṃ samprayātāni bhūtāni bhuvi bhūriśaḥ // MU_2,11.14

tato yuddhaṃ vinā bhūpā mahīṃ pālayituṃ kramāt /
asamarthās tad āyātāḥ prajābhis saha dīnatām // MU_2,11.15

teṣāṃ dainyāpanodārthaṃ samyaksṛṣṭikramāya ca /
tato 'smadādibhiḥ proktā mahatyo jñānadṛṣṭayaḥ // MU_2,11.16

adhyātmavidyā teneyaṃ pūrvaṃ rājasu varṇitā /
tadanu prasṛtā loke rājavidyety udāhṛtā // MU_2,11.17

rājavidyā rājaguhyam adhyātmagrantham uttamam /
jñātvā rāghava rājānaḥ parāṃ nirduḥkhatāṃ gatāḥ // MU_2,11.18

atha rājasv atīteṣu bahuṣv amalakīrtiṣu /
asmād daśarathād rāma jāto 'dya tvam ihāvanau // MU_2,11.19

tava cātiprasanne 'smiñ jātaṃ manasi pāvanam /
nirnimittam idaṃ cāru vairāgyam arimardana // MU_2,11.20

sarvasyaiva hi bhavyasya sādhor api vivekinaḥ /
nimittapūrvaṃ vairāgyaṃ jāyate rāma rājasam // MU_2,11.21

idaṃ tv apūrvam utpannaṃ camatkārakaraṃ satām /
tavānimittaṃ vairāgyaṃ sāttvikaṃ svavivekajam // MU_2,11.22

bībhatsaṃ viṣamaṃ dṛṣṭvā ko nāma na virajyate /
satāṃ tūttamavairāgyaṃ vivekād eva jāyate // MU_2,11.23

te mahānto mahāprajñā nimittena vinaiva hi /
vairāgyaṃ jāyate yeṣāṃ ta evāmalamānasāḥ // MU_2,11.24

svavivekacamatkāraparāmarśaviraktayā /
rājate hi dhiyā jantur yuveva vanamālayā // MU_2,11.25

parāmṛśya vivekena saṃsāraracanām imām /
virāgaṃ ye 'dhigacchanti ta eva puruṣottamāḥ // MU_2,11.26

svavivekavaśād eva vicāryedaṃ punaḥ punaḥ /
indrajālaṃ parityājyaṃ sabāhyābhyantaraṃ balāt // MU_2,11.27

śmaśānam āpadaṃ dainyaṃ dṛṣṭvā ko na virajyate /
tad vairāgyaṃ paraṃ śreyas svato yad abhijāyate // MU_2,11.28

akṛtrimavirāgas tvaṃ mahattām alam āgataḥ /
yogyo 'si jñānasārasya bījasyeva mṛdusthalam // MU_2,11.29

prasādāt parameśasya nāthasya paramātmanaḥ /
tvādṛśasya śubhā buddhir vivekam anudhāvati // MU_2,11.30

kriyākrameṇa mahatā tapasā niyamena ca /
dānena tīrthayātrābhiś cirakālavivekataḥ // MU_2,11.31

duṣkṛte kṣayam āpanne paramārthavicāraṇe /
kākatālīyayogena buddhir jantoḥ pravartate // MU_2,11.32

kriyāparās tāvad alaṃ cakrāvṛttibhir ādṛtāḥ /
bhramantīha janā yāvan na paśyanti paraṃ padam // MU_2,11.33

yathābhūtam imaṃ dṛṣṭvā saṃsāraṃ tanmayīṃ dhiyam /
parityajya paraṃ yānti nirālānā gajā iva // MU_2,11.34

viṣameyam anantehā rāma saṃsārasaṃsṛtiḥ /
dehamuktā mahātantur vinā jñānaṃ na naśyati // MU_2,11.35

jñānayuktiplavenaiva saṃsārābdhiṃ sudustaram /
mahādhiyas samuttīrṇā netareṇa raghūdvaha // MU_2,11.36

tām imāṃ jñānayuktiṃ tvaṃ saṃsārāmbhodhitāriṇīm /
śṛṇuṣvāvahito buddhyā nityāvahitayānayā // MU_2,11.37

yasmād anantasaṃrambhā jagato duḥkharītayaḥ /
cirāyāntar dahanty etā vinā yuktim anindita // MU_2,11.38

śītavātātapādīni dvandvaduḥkhāni rāghava /
jñānayuktiṃ vinā kena sahyatāṃ yānti sādhuṣu // MU_2,11.39

āpatanti pratipadaṃ yathākālaṃ dahanti ca /
duḥkhacintā naraṃ mūḍhaṃ tṛṇam agniśikhā iva // MU_2,11.40

prājñaṃ vijñātavijñānaṃ samyagdarśinam ādhayaḥ /
na dahanti vanaṃ varṣadabdam agniśikhā iva // MU_2,11.41

ādhivyādhiparāvarte saṃsāramarumārute /
kṣubhite 'pi na tattvajño bhajyate kalpavṛkṣavat // MU_2,11.42

tattvaṃ jñātum ato yatnād dhīmān eva hi dhīmatā /
prāmāṇikaḥ prabuddhātmā praṣṭavyaḥ praṇayānvitaṃ // MU_2,11.43

prāmāṇikasya pṛṣṭasya vaktur uttamacetasā /
yatnena vacanaṃ grāhyam aṃśukeneva kuṅkumam // MU_2,11.44

atattvajñam anādeyavacanaṃ vāgvidāṃ vara /
yaḥ pṛcchati naraṃ tasmān nāsti mūḍhataro 'paraḥ // MU_2,11.45

prāmāṇikasya tajjñasya vaktuḥ pṛṣṭasya yatnataḥ /
nānutiṣṭhati yo vākyaṃ nānyas tasmān narādhamaḥ // MU_2,11.46

tajjñatātajjñate pūrvaṃ vaktur nirṇīya kāryataḥ /
yaḥ karoti naraḥ praśnaṃ pṛcchakas sa mahāmatiḥ // MU_2,11.47

anirṇīya pravaktāraṃ bālaḥ praśnaṃ karoti yaḥ /
adhamaḥ pṛcchakas sa syān na mahārthasya bhājanam // MU_2,11.48

pūrvāparasamādhānakṣamabuddhāv anindite /
pṛṣṭaṃ prājñena vaktavyaṃ nādhame paśudharmiṇi // MU_2,11.49

prāmāṇikārthayogyatvaṃ pṛcchakasyāvicārya vā /
yo vakti tam iha prājñāḥ prāhur mūḍhatamaṃ naram // MU_2,11.50

tvam atīva guṇādhāraḥ pṛcchako raghunandana /
ahaṃ ca vaktuṃ jānāmi sa ca yogo 'yam āvayoḥ // MU_2,11.51

yad ahaṃ vacmi tad yatnāt tvayā śabdārthakovida /
etad vastv iti nirṇīya hṛdi kāryam akhaṇḍitaṃ // MU_2,11.52

mahān asi virakto 'si tajjño 'si janatāsthitau /
tvayi vastu lagaty antaḥ kuṅkumāmbu yathāṃśuke // MU_2,11.53

uktāvadhānaparamā paramārthavivecanī /
viśaty arthaṃ tava prajñā jalamadhyam ivārkabhā // MU_2,11.54

yad yad vacmi tavādeyaṃ hṛdi kāryaṃ prayatnataḥ /
na cet praṣṭavya evāhaṃ na tvayeha nirarthakam // MU_2,11.55

mano hi capalaṃ rāma saṃsāravanamarkaṭam /
saṃrodhya hṛdi yatnena śrotavyā paramārthadhīḥ // MU_2,11.56

avivekinam ajñānam asajjanaratiṃ janam /
ciraṃ dūrataraṃ kṛtvā pūjanīyā hi sādhavaḥ // MU_2,11.57

nityaṃ sajjanasamparkād viveka upajāyate /
vivekapādapasyaite bhogamokṣau phale smṛte // MU_2,11.58

mokṣadvāre dvārapālāś catvāraḥ parikīrtitāḥ /
śamo vicāras santoṣaś caturthas sādhusaṅgamaḥ // MU_2,11.59

ete sevyāḥ prayatnena catvāro dvau trayo 'tha vā /
dvāram udghāṭayanty ete mokṣarājagṛhe balāt // MU_2,11.60

ekaṃ vā sarvayatnena prāṇāṃs tyaktvā samāśrayet /
etasmin vaśage yānti catvāro 'pi vaśaṃ yataḥ // MU_2,11.61

saviveko hi śāstrasya jñānasya tapaso dyuteḥ /
bhājanaṃ bhūṣaṇākāro bhāskaras tejasām iva // MU_2,11.62

ghanatām upayātaṃ hi prajñāmāndyam acetasām /
yāti sthāvaratām ambu jāḍyāt pāṣāṇatām iva // MU_2,11.63

tvaṃ tu rāghava saujanyaguṇaśāstrārthadṛṣṭibhiḥ /
vikāsitāntaḥkaraṇas sthitaḥ padma ivodaye // MU_2,11.64

imāṃ jñānadṛśaṃ śrotum avaboddhuṃ ca sanmate /
arhasy uddhṛtakarṇas tu jantur vīṇādhvaniṃ yathā // MU_2,11.65

vairāgyābhyāsayogena samasaujanyasampadā /
tat padaṃ prāpyate rāma yatra nāśo na vidyate // MU_2,11.66

śāstrais sujanasamparkapūrvakais sutapodamaiḥ /
ādau saṃsāramuktyarthaṃ prajñām evābhivardhayet // MU_2,11.67

saṃsāraviṣavṛkṣograsekam āspadam āpadām /
añjanaṃ mohayāminyā maurkhyaṃ yatnena nāśayet // MU_2,11.68

etad eva ca maurkhyasya paramaṃ viddhi nāśanam /
yad idaṃ prekṣyate śāstraṃ kiñcitsaṃskṛtayā dhiyā // MU_2,11.69

durāśāsarpagartena maurkhyeṇa hṛdi valgatā /
cetas sañkocam āyāti carmāgnāv iva yojitam // MU_2,11.70

prājñe yathārthabhūteyaṃ vastudṛṣṭiḥ prasīdati /
dṛg ivendau nirambhodasakalāmalamaṇḍale // MU_2,11.71

pūrvāparavicārārthacārucāturyaśālinī /
savikāsā matir yasya sa pumān iti kathyate // MU_2,11.72

vikasitena sitena manomuṣā varavicāraṇaśītalarociṣā /
guṇavatā hṛdayena virājase tvam amalena nabhaś śaśinā yathā // MU_2,11.73

vaktṛpṛcchakalakṣaṇaṃ nāma sargaḥ

dvādaśas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

paripūrṇamanā mānyaḥ praṣṭuṃ jānāsi rāghava /
vetsi coktaṃ ca tenāhaṃ pravṛtto vaktum ādarāt // MU_2,12.1

rajastamobhyāṃ rahitāṃ śuddhasattvānupātinīm /
matim ātmani saṃsthāpya jñānaṃ śrotuṃ sthiro bhava // MU_2,12.2

vidyate tvayi sarvaiva pṛcchakasya guṇāvalī /
vaktur guṇālī ca mayi ratnaśrīr jaladhau yathā // MU_2,12.3

āttavān asi vairāgyaṃ vivekāsaṅgajaṃ mune /
candrakānta ivārdratvaṃ lagnacandrakarotkaraḥ // MU_2,12.4

ciram ā śaiśavād eva tavābhyāso 'sti sadguṇaiḥ /
śuddhaiś śuddhasya dīrghaiś ca padmasyevātisantataiḥ // MU_2,12.5

ataś śṛṇu kathāṃ vakṣye tvam evāsyā hi bhājanam /
na hi candraṃ vinā śuddhā savikāsā kumudvatī // MU_2,12.6

ye kecana samārambhā yāś ca kāścana dṛṣṭayaḥ /
te ca tāś ca pade dṛṣṭe niśśeṣaṃ yānti vai śamam // MU_2,12.7

yadi vijñānaviśrāntir na bhaved bhavyacetasaḥ /
tad asyāṃ saṃsṛtau sādhuś cintāṃ soḍhuṃ saheta kaḥ // MU_2,12.8

paraprāptyā vilīyante sarvā mananavṛttayaḥ /
kalpāntārkagaṇāsaṅgāt kulaśailaśilā iva // MU_2,12.9

dussahā rāma saṃsāraviṣāveśaviṣūcikā /
yogagāruḍamantreṇa pāvanena praśāmyati // MU_2,12.10

sa ca yogas sujanena saha śāstrārthavicārāt | paramārthajñānamayo labhyate eva | (MU_2,12.11)

avaśyam iha hi vicāre kṛte sakaladuḥkhaparikṣayo bhavatīti mantavyam | (MU_2,12.12)

nāto vicāradṛṣṭayo 'vahelayā draṣṭavyāḥ | vicāravaśataḥ puruṣeṇa sakalam idam ādhipañjaraṃ sarpeṇa tvacam iva paripakvāṃ parityajya vigatajvareṇa śītalāntaḥkaraṇena vinoda iva jagad akhilam ālokyate samyagdarśanavatā | (MU_2,12.13)

asamyagdarśanavato hi paraṃ duḥkham idam | viṣamo hy ayam atitarāṃ saṃsārarogo bhogīva daśati | asir iva cchinatti | śara iva vedhayati | rajjur iva veṣṭayati | pāvaka iva dahati | rātrir ivāndhayati | aśaṅkitaparipātitaparuṣapāṣāṇa iva vivaśīkaroti | harati prajñām | nāśayati sthitim | pātayati mohāndhakūpe | tṛṣṇayā jarjarīkaroti | na tad asti kiñcid duḥkhaṃ saṃsārī yan nāpnoti | (MU_2,12.14)

duranteyaṃ kila viṣayaviṣamaviṣaviṣūcikā | yadi na cikitsyate tad atitarāṃ narakanagaranikaraphalānubandhinī tat tat karoti | yatra śitāsiśatapāta utpalatāḍanam | agnidāho himāvaseko | 'ṅgavikartanaṃ candanacakrakaracanā | ghūrṇadvātāntaḥ paripeṣo 'ṅgaparimālanam | anavaratānalajvālāvicalitacāmaranārācanikaranipāto nidāghavinodanadhārāgṛhaśīkaravarṣaṇam | śiraśchedas sukhanidrā | mūkīkaraṇaṃ pāṭavamudrā mahān upacayaḥ | (MU_2,12.15)

tad evaṃvidhe kaṣṭaceṣṭāsahasradāruṇe saṃsāracapalayantre 'smin rāghava nāvahelā kartavyā | avaśyam idaṃ hi vicāraṇīyam | (MU_2,12.16)

evaṃ cāvaboddhavyam yathā kilāsti vicārāc chreyo'vāptir iti | (MU_2,12.17)

anyac ca raghukulendo | yadi naite mahānto munayo maharṣayaś ca viprāś ca rājānaś ca jñānakavacenāvaguṇṭhitaśarīrās tat katham aduḥkhakṣamā api duḥkhamayīṃ tamovṛttipūrvakaṃ saṃsārakadarthanām anubhavantas satatam eva muditamanasas tiṣṭhanti | (MU_2,12.18)

iha hi |

vikautukā vigatavikalpaviplavā yathā sthitā hariharapadmajādayaḥ /
narottamās samadhigatātmadīpakās tathā sthitā jagati vibuddhabuddhayaḥ // MU_2,12.19

tathā ca |

parikṣīṇe mohe galati ca ghane 'jñānajalade parijñāte tattve samadhigata ātmany abhimate /
vicāryāryais sārdhaṃ galitavapuṣor vā sadasator dhiyā dṛṣṭe tattve ramaṇam aṭanaṃ jāgatam idam // MU_2,12.20

anyac ca rāghava |

prasanne cittattve hṛdi savibhave valgati pare samābhogībhūtāsv akhilakalanādṛṣṭiṣu puraḥ /
śamaṃ yāntīṣv antaḥkaraṇaghaṭanāsv āhitarasaṃ dhiyā dṛṣṭe tattve ramaṇam aṭanaṃ jāgatam idam // MU_2,12.21

anyac ca |

rathas sphāro dehas turagaracanā cendriyagatiḥ parispando vātād aham akalitānantaviṣamaḥ /
paro vārvāg dehī jagati viharāmīty anaghayā dhiyā dṛṣṭe tattve ramaṇam aṭanaṃ jāgatam idam // MU_2,12.22

tattvamāhātmyapratipādanaṃ nāma sargaḥ

trayodaśas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

etāṃ dṛṣṭim avaṣṭabhya puṣṭātmānas subuddhayaḥ /
vicaranty asamunnaddhā mahānto 'bhyuditā iva // MU_2,13.1

na śocanti na yācante na vāñchanti śubhāśubham /
sarvam eva ca kurvanti kurvanti na ca kiñcana // MU_2,13.2

svastham evāvatiṣṭhanti svasthaṃ kurvanti yānti ca /
heyopādeyatāpakṣarahitās svātmani sthitāḥ // MU_2,13.3

āyānti ca na cāyānti vanaṃ yānti na yānti ca /
na kurvanty api kurvanti na vadanti vadanti ca // MU_2,13.4

ye kecana samārambhā yāś ca kāścana dṛṣṭayaḥ /
heyādeyadṛśo yās tāḥ kṣīyante 'dhigate pade // MU_2,13.5

parityaktasamastehaṃ mano madhuravṛttimat /
sarvatas sukham abhyeti candrabimba iva sthitam // MU_2,13.6

api nirmananārambham apy astākhilakautukam /
ātmany eva na māty antar indāv iva rasāyanam // MU_2,13.7

na karotīndrajālāni nānudhāvati vāsanām /
bālacāpalam utsṛjya pūrṇam eva virājate // MU_2,13.8

evaṃvidhā hi vṛttaya ātmatattvāvalokanāl labhyante | nānyataḥ | tasmād vicāreṇātmānveṣṭavyaḥ upāsanīyo jñātavyo yāvajjīvaṃ puruṣeṇa netarad iti | (MU_2,13.9)

svānubhūtes suśāstrasya guroś caivaikavākyatā /
yatrābhyāsena tenātmā santatenāvalokyate // MU_2,13.10

avahelitaśāstrārthair avajñātamahājanaiḥ /
kaṣṭām apy āpadaṃ prāpto na mūḍhais samatām iyāt // MU_2,13.11

na vyādhir na viṣaṃ nāpat tathā nāmāsti bhūtale /
khedāya svaśarīrasthaṃ maurkhyam eva yathā nṛṇām // MU_2,13.12

kiñcitsaṃskṛtabuddhīnāṃ śravyaṃ śāstram idaṃ yathā /
maurkhyāpahaṃ tathā śāstram anyad asti na kiñcana // MU_2,13.13

idaṃ śravyaṃ sukhakaraṃ kathādṛṣṭāntasundaram /
aviruddham aśeṣeṇa śāstravākyārthabandhunā // MU_2,13.14

āpado yā duruttārā yāś ca tucchāḥ kuyonayaḥ /
tās tā maurkhyāt prasūyante khadirāt kaṇṭakā iva // MU_2,13.15

varaṃ śarāvahastasya caṇḍālāgāravīthiṣu /
bhikṣārtham aṭanaṃ rāma na maurkhyahatajīvitam // MU_2,13.16

imam ālokam āsādya mokṣopāyamayaṃ janaḥ /
andhatām eti na punaḥ kaścin mohatamasy api // MU_2,13.17

tāvan nayati saṅkocaṃ tṛṣṇāśyāmā narāmbujam /
yāvad vivekasūryasya noditā vimalā prabhā // MU_2,13.18

saṃsāraduḥkhamokṣārthaṃ mādṛśais saha bandhubhiḥ /
svarūpam ātmano jñātvā guruśāstrapramāṇataḥ // MU_2,13.19

jīvanmuktāś carantīha yathā hariharādayaḥ /
yathā brahmarṣayaś cānye tathā vihara rāghava // MU_2,13.20

anantānīha duḥkhāni sukhaṃ kṣaṇalavopamam /
nātas sukheṣu badhnīyād dṛṣṭiṃ duḥkhānubandhiṣu // MU_2,13.21

yad anantam anāyāsaṃ tat padaṃ sārasiddhaye /
sādhanīyaṃ prayatnena puruṣeṇa vijānatā // MU_2,13.22

ta eva puruṣārthasya bhājanaṃ puruṣottamāḥ /
anuttamapadālambi mano yeṣāṃ gatajvaram // MU_2,13.23

sambhogāśanamātreṣu rājyādiṣu sukheṣu ye /
santuṣṭā duṣṭamanaso viddhi tān andhaḍuṇḍubhān // MU_2,13.24

ye śaṭheṣu duranteṣu duṣkṛtārambhaśāliṣu /
dviṣatsu mitrarūpeṣu bhaktā vai bhogabhogiṣu // MU_2,13.25

te yānti durgamād durgaṃ duḥkhād duḥkhaṃ bhayād bhayam /
narakān narakaṃ mūḍhā mohamantharabuddhayaḥ // MU_2,13.26

parasparavināśotke śreyasyau na kadācana /
sukhaduḥkhadaśe rāma taḍitprasarabhaṅgure // MU_2,13.27

ye viraktā mahātmānas suviviktā bhavādṛśaḥ /
puruṣān viddhi tān vandyān bhogamokṣaikabhāginaḥ // MU_2,13.28

vivekaṃ param āśritya vairāgyābhyāsayogataḥ /
saṃsārasaritaṃ ghorām imām āpadam uttaret // MU_2,13.29

na svaptavyaṃ tu saṃsāramāyāsv iha vijānatā /
viṣamūrchanasammohadāyinīṣu vivekinā // MU_2,13.30

saṃsāram imam āsādya yas tiṣṭhaty avahelayā /
jvalitasya gṛhasyoccaiś śete tārṇasya so 'ntare // MU_2,13.31

yat prāpya na nivartante yad āsādya na śocyate /
tat padaṃ śemuṣīlabhyam asty evātra na saṃśayaḥ // MU_2,13.32

nāsti cet tad vicāreṇa doṣaḥ ko bhavatāṃ bhavet /
asti cet tat samuttīrṇā bhaviṣyatha bhavārṇavāt // MU_2,13.33

pravṛttiḥ puruṣasyeha mokṣopāyavicāraṇe /
yadā bhavaty āśu tadā mokṣabhāgī sa ucyate // MU_2,13.34

anapāyi nirāśaṅkaṃ svāsthyaṃ vigatavibhramam /
na vinā kevalībhāvaṃ vidyate bhuvanatraye // MU_2,13.35

tatprāptāv uttamaprāptau na kleśa upayujyate /
na mitrāṇy upakurvanti na dhanāni na bandhavaḥ // MU_2,13.36

na hastapādacalanaṃ na deśāntarasaṅgamaḥ /
kleśātiśayasādhyo vā na tīrthāyatanāśrayaḥ // MU_2,13.37

puruṣārthaikasādhyena vāsanaikārthakarmaṇā /
kevalaṃ tan manomātrajayenāsādyate padam // MU_2,13.38

vivekamātrasādhyaṃ tadvicāraikāntaniścayam /
tyajatā duḥkhajālāni nareṇa tad avāpyate // MU_2,13.39

sukhasevyāsanasthena tad vicārayatā svayam /
na śocyate padaṃ prāpya na ca bhūyo 'bhijāyate // MU_2,13.40

tat samastasukhāsārasīmāntaṃ sādhavo viduḥ /
tad anuttamaniṣṣyandaṃ param āhū rasāyanam // MU_2,13.41

kṣayitvāt sarvabhāvānāṃ svargamānuṣyayor dvayoḥ /
sukhaṃ nāsty eva salilaṃ mṛgatṛṣṇāsv ivaitayoḥ // MU_2,13.42

ato manojayaś cintyaś śamas santoṣasādhanaḥ /
anantaśamasambhogas tasmād ānanda āpyate // MU_2,13.43

jīvatā gacchatā caiva bhramatā patatā tathā /
rakṣasā dānavenāpi devena puruṣeṇa vā // MU_2,13.44

manaḥpraśamanodbhūtaṃ tat prāpya paramaṃ sukham /
vikāsiśamapuṣpasya vivekoccataroḥ phalam // MU_2,13.45

vyavahārapareṇāpi kāryavṛndam acinvatā /
bhānunevāmbarasthena nojjhyate na ca vāñchyate // MU_2,13.46

manaḥ praśāntam atyacchaṃ viśrāntaṃ gatavibhramam /
anīhaṃ vigatābhīṣṭaṃ nābhivāñchati nojjhati // MU_2,13.47

mokṣadvāre dvārapālān imāñ śṛṇu yathākramam /
yeṣām ekatamāsaktyā mokṣadvāre praviśyate // MU_2,13.48

duḥkhadoṣadaśā dīrghā saṃsāramarumaṇḍalī /
jantoś śītalatām eti śītalena śamāmbunā // MU_2,13.49

śamenāsādyate śreyaś śamo hi paramaṃ padam /
śamaś śivaṃ śamaś śāntiś śamo bhrāntinivāraṇam // MU_2,13.50

puṃsaḥ praśamatṛptasya śītalācchatarātmanaḥ /
śamatoṣitacittasya śatrur apy eti mitratām // MU_2,13.51

śamacandramasā yeṣām āśayas samalaṅkṛtaḥ /
kṣīrābdhīnām ivodeti teṣāṃ paramaśuddhatā // MU_2,13.52

hṛtkuśeśayakośeṣu yeṣāṃ śamakuśeśayam /
satāṃ vikasitaṃ te hi dvihṛtpadmās samā hareḥ // MU_2,13.53

śamaśrīś śobhate yeṣāṃ mukhendāv akalaṅkite /
te 'mī kulendavo vandyās saundaryavijitendavaḥ // MU_2,13.54

trailokyodaravartinyo nānandāya tathā śriyaḥ /
sāmrājyasampatpratimā yathā śamavibhūtayaḥ // MU_2,13.55

yāni duḥkhāni yās tṛṣṇā dussahā ye durādhayaḥ /
tat sarvaṃ śāntacetassu tamo 'rkeṣv iva naśyati // MU_2,13.56

mano hi sarvabhūtānāṃ prasādam anugacchati /
na tathendau yathā śānte jane janitakautukam // MU_2,13.57

śamaśālini sauhārdavati sarveṣu jantuṣu /
sujane paramaṃ tattvaṃ svayam eva prasīdati // MU_2,13.58

mātarīva paraṃ yānti viṣamāṇi mṛdūni ca /
viśvāsam iha bhūtāni sarvāṇi śamaśālini // MU_2,13.59

na rasāyanapānena na lakṣmyāliṅganena ca /
tathā sukham avāpnoti śamenāntar yathā janaḥ // MU_2,13.60

sarvādhivyādhivalitaṃ krāntaṃ tṛṣṇāvaratrayā /
manaś śamāmṛtāsekais samāśvāsaya rāghava // MU_2,13.61

yat karoṣi yad aśnāsi śamaśītalayā dhiyā /
tat te 'tisvadate svādu netarat tāta mānase // MU_2,13.62

śamāmṛtarasasnātaṃ mano yām eti nirvṛtim /
chinnāny api tayāṅgāni manye rohanti rāghava // MU_2,13.63

na piśācā na rakṣāṃsi na daityā na ca śatravaḥ /
na ca vyāghrabhujaṅgādyā dviṣanti śamaśālinam // MU_2,13.64

susannaddhasamastāṅgaṃ praśamāmṛtavarmaṇā /
vedhayanti na duḥkhāni śarā vajraśilām iva // MU_2,13.65

na tathā rājate rājāmātyāntaḥpurasaṃsthitaḥ /
samayā svasthayā vṛttyā yathopaśamaśobhitaḥ // MU_2,13.66

prāṇāt priyataraṃ dṛṣṭvā tuṣṭim eti na tāṃ janaḥ /
yām āyāti janaṃ śāntam avalokya samāśayam // MU_2,13.67

samayā śamaśālinyā vṛttyā yas sādhu vartate /
abhinanditayā loke jīvatīha sa netaraḥ // MU_2,13.68

anuddhatamanāś śāntas sādhu karma karoti yat /
tat sarvam abhinandanti tasyemā bhūtajātayaḥ // MU_2,13.69

śrutvā spṛṣṭvā ca dṛṣṭvā ca bhuktvā ghrātvā śubhāśubham /
na hṛṣyati glāyati yas sa śānta iti kathyate // MU_2,13.70

yas samas sarvabhāveṣu nābhivāñchati nojjhati /
jitvendriyāṇi yatnena sa śānta iti kathyate // MU_2,13.71

tuṣārakarabimbācchaṃ mano yasya nirākulam /
maraṇotsavayuddheṣu sa śānta iti kathyate // MU_2,13.72

sthito 'pi na sthita iva na hṛṣyati na kupyati /
yas suṣuptamanās svasthas sa śānta iti kathyate // MU_2,13.73

amṛtasyandasubhagā yasya sarvajanaṃ prati /
dṛṣṭiḥ prasarati prītā sa śānta iti kathyate // MU_2,13.74

spaṣṭāvadātayā buddhyā yathaivāntas tathā bahiḥ /
dṛśyante yasya kāryāṇi sa śānta iti kathyate // MU_2,13.75

apy āpatsu durantāsu kalpānteṣu dahatsv api /
tucchehaṃ na mano yasya sa śānta iti kathyate // MU_2,13.76

antaśśītalatāṃ yāto yo bhāveṣu na majjati /
vyavahārī na sammūḍhas sa śānta iti kathyate // MU_2,13.77

ākāśasadṛśī yasya nityaṃ svavyavahāriṇaḥ /
kalaṅkam eti na matis sa śānta iti kathyate // MU_2,13.78

tapasviṣu bahujñeṣu yājakeṣu nṛpeṣu ca /
balavatsu guṇāḍhyeṣu śamavān eva rājate // MU_2,13.79

śamasaṃsaktamanasāṃ mahatāṃ guṇaśālinām /
udeti nirvṛtiś cittāj jyotsneva himarociṣaḥ // MU_2,13.80

sīmānto guṇapūgānāṃ pauruṣaikāntabhūṣaṇam /
saṅkaṭeṣv abhayasthānaṃ śamaś śrīmān virājate // MU_2,13.81

śamam amṛtam ahāryam āryajuṣṭaṃ param avalambya padaṃ paraṃ prayātāḥ /
raghutanaya yathā mahānubhāvāḥ kramam anupālaya siddhaye tam eva // MU_2,13.82

śamanirūpaṇaṃ nāma sargaḥ

caturdaśas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

śāstrāvabodhāmalayā dhiyā paramapūtayā /
kartavyaḥ kāraṇajñena vicāro niyatātmanā // MU_2,14.1

vicārāt tīkṣṇatām etya dhīḥ paśyati paraṃ padam /
dīrghasaṃsārarogasya vicāro hi mahauṣadham // MU_2,14.2

āpadvanam anantehāparipallavitākṛti /
vicārakrakacacchinnaṃ naiva bhūyaḥ prarohati // MU_2,14.3

moheṣu bandhunāśeṣu saṅkaṭeṣu bhrameṣu ca /
sarveṣv eva mahāprājña vicāro hi satāṃ gatiḥ // MU_2,14.4

na vicāraṃ vinā kaścid upāyo 'sti vipacchame /
vicārād aśubhaṃ tyaktvā śubham āyāti dhīs satām // MU_2,14.5

balaṃ buddhiś ca tejaś ca pratipattiḥ kriyāphalam /
phalanty etāni sarvāṇi vicāreṇaiva dhīmataḥ // MU_2,14.6

yuktāyuktamahādīpam abhivāñchitasādhakam /
sphāraṃ vicāram āśritya saṃsārajaladhiṃ taret // MU_2,14.7

ālūnahṛdayāmbhojaṃ mahāmohamataṅgajam /
vidārayati śuddhātmā vicārodārakesarī // MU_2,14.8

mūḍhāḥ kālavaśeneha yad gatāḥ paramaṃ padam /
tad vicārapradīpasya vijṛmbhitam anuttamam // MU_2,14.9

rājyāni sampadas sphāro bhogo mokṣaś ca śāśvataḥ /
vicārakalpavṛkṣasya phalāny etāni rāghava // MU_2,14.10

yā vivekavilāsinyo matayo mahatām iha /
na tā vipadi majjanti tumbakānīva vāriṇi // MU_2,14.11

vicārodayahāriṇyā dhiyā vyavaharanti ye /
phalānām atyudārāṇāṃ bhājanaṃ hi bhavanti te // MU_2,14.12

mūrkhahṛtkānanasthānām āśāprasararodhinām /
avicārakarañjānāṃ mañjaryo duḥkharītayaḥ // MU_2,14.13

kajjalakṣodamalinā madirāmodadharmiṇī /
avicāramayī nidrā yātu te rāghava kṣayam // MU_2,14.14

mahāpady api dīrgheṣu sadvicāraparo naraḥ /
na nimajjati moheṣu tejorāśis tamassv iva // MU_2,14.15

mānase sarasi svacche vicārakamalotkaraḥ /
nūnaṃ vikasito yasya himavān iva bhāti saḥ // MU_2,14.16

vicāravikalā yasya matir māndyam upeyuṣaḥ /
tasyodety aśaniś candrān mudhā yakṣaś śiśor iva // MU_2,14.17

duḥkhaṣaṇḍakavalmīkaṃ vipannavalatāmadhuḥ /
rāma dūre parityājyo nirviveko narādhamaḥ // MU_2,14.18

ye kecana durārambhā durācārā durādhayaḥ /
avicāreṇa te bhānti vetālās tamasā yathā // MU_2,14.19

avicāriṇam ekāntajaraddrumasadharmiṇam /
akṣamaṃ sādhukāryeṣu dūre kuru raghūdvaha // MU_2,14.20

viviktaṃ hi mano jantor āśāvaivaśyavarjitam /
parāṃ nirvṛtim abhyeti pūrṇaś candra ivātmani // MU_2,14.21

vivekitoditā dehaṃ sarvaṃ śītalayaty alam /
alaṅkaroti cātyantaṃ jyotsneva bhuvanam navā // MU_2,14.22

paramārthapatākāyā dhiyo dhavalacāmaram /
vicāro rājate janto rajanyām iva candramāḥ // MU_2,14.23

vicāracāravo bhāvā bhāsayanto diśo daśa /
bhānti bhāskaravad bhagnabhūyobhavabhayāmayāḥ // MU_2,14.24

bālasya svamanomohakalpitaḥ prāṇahārakaḥ /
rātrau tamasi vetālo vicāreṇa vilīyate // MU_2,14.25

sarva eva jagadbhāvā avicāraṇacāravaḥ /
avidyamānasadbhāvā vicāraviśarāravaḥ // MU_2,14.26

puṃso nijamanomohakalpito 'nalpaduḥkhadaḥ /
saṃsāraciravetālo vicāreṇa vilīyate // MU_2,14.27

samasvacchaṃ nirābādham anantam anapāśrayam /
viddhīmaṃ kevalībhāvaṃ vicārogrataroḥ phalam // MU_2,14.28

acalasthitinodāraprakaṭābhogatejasā /
tena niṣkāmatodeti śītatevoditendunā // MU_2,14.29

cintājvaramahauṣadhyā sādhucittaniṣaṇṇayā /
tayottamatvapradayā nābhivāñchati nojjhati // MU_2,14.30

tat sadālambanaṃ cetas sphāram ābhāsam āgatam /
nāstam eti na codeti kham ivātitatāntaram // MU_2,14.31

na jahāti na cādatte na tāmyati na śāmyati /
kevalaṃ sākṣivat paśyañ jagad ātmani tiṣṭhati // MU_2,14.32

na ca śāmyati nāpy antar nāpi bāhye 'vatiṣṭhati /
na ca naiṣkarmyam ādatte na ca karmaṇi majjati // MU_2,14.33

upekṣate gataṃ vastu samprāptam anuvartate /
na kṣubdho nāti cākṣubdho bhāti pūrṇa ivārṇavaḥ // MU_2,14.34

evaṃrūpeṇa manasā mahātmāno mahāśayāḥ /
jīvanmuktā jagaty asmin viharanti hi yoginaḥ // MU_2,14.35

uṣitvā suciraṃ kālaṃ dhīrās te yāvadīpsitam /
tanum ante parityajya yānti kevalatāṃ tatām // MU_2,14.36

ko 'haṃ kasya ca saṃsāra ity āpady api dhīmatā /
cintanīyaṃ prayatnena sapratīkāram ātmanā // MU_2,14.37

kāryasaṅkaṭasandehaṃ rājā jānāti rāghava /
niṣphalaṃ saphalaṃ vāpi vicāreṇaiva nānyathā // MU_2,14.38

vedavedāntasiddhāntasthitayas sthitikāraṇam /
nirṇīyante vicāreṇa dīpeneva bhuvo niśi // MU_2,14.39

anaṣṭam andhakāreṣu bahutejassv ajihmitam /
paśyaty api vyavahitaṃ vicārac cārulocanam // MU_2,14.40

vivekāndho hi jātyandhaś śocyaś sarvasya durmatiḥ /
divyacakṣur vivekātmā jayaty akhilavastuṣu // MU_2,14.41

paramātmamayī pālyā mahānandaikasādhanī /
kṣaṇam ekaṃ parityājyā na vicāracamatkṛtiḥ // MU_2,14.42

vicāracāruḥ puruṣo mahatām api rocate /
paripakvaṃ camatkāri sahakāraphalaṃ yathā // MU_2,14.43

vicārakāntamatayo nānekeṣu punaḥ punaḥ /
patanti duḥkhagarteṣu jñātordhvagatayo narāḥ // MU_2,14.44

na virauti tathā rogī nānarthaśatajarjaraḥ /
avicāravinaṣṭātmā yathājñaḥ pariroditi // MU_2,14.45

varaṃ kardamakīṭatvaṃ śvabhrakaṇṭakatā varam /
varam andhaguhāhitvaṃ na narasyāvicāritā // MU_2,14.46

sarvānarthanijāvāsaṃ sarvasādhutiraskṛtam /
sarvadaussthityasīmāntam avicāraṃ parityajet // MU_2,14.47

nityaṃ vicārayuktena bhavitavyaṃ mahātmanā /
bhavāndhakūpe patatāṃ vicāro hy avalambanam // MU_2,14.48

svayam evātmanātmānam avaṣṭabhya vicārataḥ /
saṃsāramohajaladhes tārayet svamanomṛgam // MU_2,14.49

ko 'haṃ katham ayaṃ doṣas saṃsārākhya upāgataḥ /
nyāyeneti parāmarśo vicāra iti kathyate // MU_2,14.50

andhāndhamohamukharaṃ ciraṃ duḥkhāya kevalam /
kṛtaṃ śilāyā hṛdayaṃ durmateś cāvicāriṇaḥ // MU_2,14.51

bhāvābhāvagrahotsargadṛśām iha hi rāghava /
na vicārād ṛte tattvaṃ jñāyate sādhu kiñcana // MU_2,14.52

vicārāj jñāyate tattvaṃ tattvād viśrāntir ātmani /
tato manasi śānte tu sarvaduḥkhaparikṣayaḥ // MU_2,14.53

saphalatā phalate bhuvi karmaṇāṃ prakaṭatāṃ kila gacchata uttamāt /
sphuṭavicāradṛśaiva vicāritā śamavate bhavate 'pi virocatām // MU_2,14.54

vicāranirūpaṇaṃ nāma sargaḥ

pañcadaśas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

santoṣo hi paraṃ śreyas santoṣas sukham ucyate /
santuṣṭaḥ param abhyeti viśrāmam arisūdana // MU_2,15.1

santoṣaiśvaryasukhināṃ ciraviśrāntacetasām /
sāmrājyam api sādhūnāṃ jarattṛṇalavāyate // MU_2,15.2

santoṣaśālinī buddhī rāma saṃsāravṛttiṣu /
viṣamāsv apy anudvignā na kadācana dūyate // MU_2,15.3

santoṣāmṛtapānena ye parāṃ tṛptim āgatāḥ /
bhogaśrīr atulā teṣām eṣā prativiṣāyate // MU_2,15.4

na tathā tarpayanty etāḥ pīyūṣarasavīcayaḥ /
yathā hi madhurāsvādas santoṣo doṣanāśanaḥ // MU_2,15.5

aprāptavāñchām utsṛjya samprāpte samatāṃ gataḥ /
adṛṣṭakhedākhedo 'ntas sa santuṣṭa ihocyate // MU_2,15.6

ātmanātmani santoṣaṃ yāvad yāti na mānasam /
udbhavanty āpadas tāval latā iva manovanāt // MU_2,15.7

santoṣaśītalaṃ cetaś śuddhavijñānadṛṣṭibhiḥ /
bhṛśaṃ vikāsam āyāti sūryāṃśubhir ivāmbujam // MU_2,15.8

āśāvaivaśyavivaśe citte santoṣavarjite /
mlāne vaktram ivādarśe na jñānaṃ pratibimbati // MU_2,15.9

ajñānaghanayāminyā saṅkocaṃ na narāmbujam /
yāty asāv udito yasya nityaṃ santoṣabhāskaraḥ // MU_2,15.10

akiñcano 'py asau jantus sāmrājyasukham aśnute /
ādhivyādhivinirmuktaṃ santuṣṭaṃ yasya mānasam // MU_2,15.11

nābhivāñchaty asamprāptaṃ prāptaṃ bhuṅkte yathākramam /
yas sa somyas sadācāras santuṣṭa iti kathyate // MU_2,15.12

santoṣaparitṛptasya mahataḥ pūrṇacetasaḥ /
kṣīrābdher iva śuddhasya mukhe lakṣmīr virājate // MU_2,15.13

pūrṇatām alam āśritya svātmany evātmanā svayam /
pauruṣeṇa prayatnena tṛṣṇāṃ sarvatra varjayet // MU_2,15.14

santoṣāmṛtapūrṇasya svāntaś śītalatā svayam /
sthairyam āyāty ariktasya śītāṃśor iva śāśvatam // MU_2,15.15

santoṣapuṣṭamanasaṃ bhṛtyā iva maharddhayaḥ /
rājānam upatiṣṭhante kiṅkaratvam upāgatāḥ // MU_2,15.16

ātmanaivātmani svacche santuṣṭe puruṣe sthite /
praśāmyanty ādhayas sarve prāvṛṣīvāśu pāṃsavaḥ // MU_2,15.17

nityaṃ śītalayā nāma kalaṅkaparihīnayā /
puruṣaś śuddhayā vṛttyā bhāti pūrṇatayenduvat // MU_2,15.18

samatāsundaraṃ vaktraṃ puruṣasyāvalokayan /
toṣam eti yathā loko na tathā dhanasaṅgamaiḥ // MU_2,15.19

samatayā matayā guṇaśālināṃ puruṣarāḍ iha yas samalaṅkṛtaḥ /
tam amalaṃ praṇamanti nabhaścarā api mahāmunayo raghunandana // MU_2,15.20

santoṣanirūpaṇaṃ nāma sargaḥ

ṣoḍaśas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

viśeṣeṇa mahābuddhe saṃsārottaraṇe nṛṇām /
sarvatropakarotīha sādhus sādhusamāgamaḥ // MU_2,16.1

sādhusaṅgataror jātaṃ vivekakusumaṃ śubham /
rakṣanti ye mahātmāno bhājanaṃ te phalaśriyaḥ // MU_2,16.2

śūnyam ākīrṇatām eti mṛtir apy utsavāyate /
āpat sampad ivābhāti vidvajjanasamāgame // MU_2,16.3

himam āpatsarojinyā mohanīhāramārutaḥ /
jayaty eko jagaty asmin sādhus sādhusamāgamaḥ // MU_2,16.4

paraṃ vivardhanaṃ buddher ajñānataruśātanam /
samutsaraṇam ādhīnāṃ viddhi sādhusamāgamam // MU_2,16.5

vivekaḥ paramo dīpo jāyate sādhusaṅgamāt /
manoharojjvalo nūnam aśokād iva gucchakam // MU_2,16.6

nirapāyāṃ nirābādhāṃ nirvṛtiṃ nityapīvarīm /
anuttamāṃ prayacchanti sādhusaṅgavibhūtayaḥ // MU_2,16.7

api kaṣṭatarāṃ prāptair daśāṃ vivaśatāṃ gataiḥ /
manāg api na santyājyā mānavais sādhusaṅgatiḥ // MU_2,16.8

sādhusaṅgatayo loke sanmārgaśubhadīpikāḥ /
hārdāndhakārahāriṇyo bhāso jñānavivasvataḥ // MU_2,16.9

yas snātaś śītasitayā sādhusaṅgatigaṅgayā /
kiṃ tasya dānaiḥ kiṃ tīrthaiḥ kiṃ tapobhiḥ kim adhvaraiḥ // MU_2,16.10

nīrāgāś chinnasandehā galitagranthayo 'nagha /
sādhavo yadi vidyante kiṃ tapastīrthasaṅgrahaiḥ // MU_2,16.11

viśrāntamanaso vandyāḥ prayatnena pareṇa hi /
daridreṇeva maṇayaḥ prekṣaṇīyā hi sādhavaḥ // MU_2,16.12

satsamāgamasaundaryaśālinī dhīmatāṃ matiḥ /
kamalevāpsarovṛnde sarvadaiva virājate // MU_2,16.13

tenāmalavilāsasya padasyāgrāvacūlatā /
prathitā yena bhavyena na tyaktā sādhusaṅgatiḥ // MU_2,16.14

vicchinnagranthayas tajjñās sādhavas sarvasammatāḥ /
sarvopāyena saṃsevyās te hy upāyā bhavāmbudhau // MU_2,16.15

ta ete narakāgnīnāṃ saṃśuṣkendhanatāṃ gatāḥ /
yair dṛṣṭā helayā santo narakānalavāridāḥ // MU_2,16.16

dāridryaṃ maraṇaṃ duḥkham ityādiviṣamo bhramaḥ /
sampraśāmyaty aśeṣeṇa sādhusaṅgamabheṣajaiḥ // MU_2,16.17

santoṣas sādhusaṅgaś ca vicāro 'tha śamas tathā /
eta eva bhavāmbhodhāv upāyās taraṇe nṛṇām // MU_2,16.18

santoṣaḥ paramo lābhas satsaṅgaḥ paramā gatiḥ /
vicāraḥ paramaṃ jñānaṃ śamo hi paramaṃ sukhaṃ // MU_2,16.19

catvāra ete vimalā upāyā bhavabhedane /
yair abhyastās ta uttīrṇā mohavārer bhavārṇavāt // MU_2,16.20

ekasminn eva caiteṣām abhyaste vimalodaye /
catvāro 'pi kilābhyastā bhavanti sudhiyāṃ vara // MU_2,16.21

eko 'py eko 'pi sarveṣāṃ eṣāṃ prasavabhūr iva /
sarvasaṃsiddhaye tasmād yatnenaikaṃ samāśrayet // MU_2,16.22

satsamāgamasantoṣavicārās tv avicāritam /
pravartante śame svacche vahanānīva sāgare // MU_2,16.23

vicārasantoṣaśamās satsamāgamaśālini /
pravartante śriyo jantau kalpavṛkṣāśrite yathā // MU_2,16.24

vicāraśamasatsaṅgās santoṣavati mānave /
pravartante prapūrṇendau saundaryādyā guṇā iva // MU_2,16.25

satsaṅgasantoṣaśamā vicāravati sanmatau /
pravartante mantrivare rājanīva jayaśriyaḥ // MU_2,16.26

tasmād ekatamaṃ nityam eteṣāṃ raghunandana /
pauruṣeṇa mano jitvā yatnenābhyāhared guṇam // MU_2,16.27

paraṃ pauruṣam āśritya jitvā cittamataṅgajam /
yāvad eko guṇo nāptas tāvan nāsty uttamā gatiḥ // MU_2,16.28

pauruṣeṇa prayatnena dantair dantān vicūrṇayat /
yāvan nābhiniviṣṭaṃ te mano rāma guṇārjane // MU_2,16.29

devo bhavātha yakṣo vā puruṣaḥ pādapo 'tha vā /
tāvat tava mahābāho nopāyo 'stīha kaścana // MU_2,16.30

ekasminn eva phalite guṇe balam upāgate /
kṣīyante sarva evāśu doṣā viṣadacetasaḥ // MU_2,16.31

guṇe vivṛddhe vardhante guṇā doṣakṣayāvahāḥ /
doṣe vivṛddhe vardhante doṣā guṇavināśinaḥ // MU_2,16.32

manomahāvane hy asmin veginī vāsanāsarit /
śubhāśubhabṛhatkūlā nityaṃ vahati jantuṣu // MU_2,16.33

sā hi svena prayatnena yasminn eva nipātyate /
kūle tenaiva vahati yathecchasi tathā kuru // MU_2,16.34

puruṣayatnajavena manovane śubhataṭānugatāṃ kramaśaḥ kuru /
varamate nijabhāvamahānadīm iha hi tena manāg api nohyase // MU_2,16.35

sadācāranirūpaṇaṃ nāma sargaḥ

saptadaśas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

evam āttaviveko yas sa bhavān iva rāghava /
yogyo jñānagiraś śrotuṃ rājeva nayabhāratīḥ // MU_2,17.1

avadāto 'vadātasya vijñānasya mahāśayaḥ /
jaḍasaṅgojjhito yogyaś śaradīndor yathā nabhaḥ // MU_2,17.2

tvam etayākhaṇḍitayā guṇalakṣmyā samāśritaḥ /
manomohaharaṃ vākyaṃ vakṣyamāṇam idaṃ śṛṇu // MU_2,17.3

puṇyakalpadrumo yasya phalabhārānatas sthitaḥ /
muktaye jāyate jantos tasyedaṃ śrotum udyamaḥ // MU_2,17.4

pāvanānām udārāṇāṃ parabodhaikadāyinām /
vacasāṃ bhājanaṃ bhūtyai bhavyo bhavati nādhamaḥ // MU_2,17.5

mokṣopāyābhidhāneyaṃ saṃhitā sārasammitā /
triṃśad dve ca sahasrāṇi jñātā nirvāṇadāyinī // MU_2,17.6

dīpe yathā vinidrasya jvalite sampravartate /
āloko 'nicchato 'py evaṃ nirvāṇam anayā bhavet // MU_2,17.7

svayaṃ jñātā śrutā vāpi bhrāntiśāntyaiva saukhyadā /
āptoktivarṇitā sadyo yathāmṛtataraṅgiṇī // MU_2,17.8

yathā rajjvām ahibhrāntir vinaśyaty avalokanāt /
tathaitatprekṣaṇāc chāntim eti saṃsāraduḥkhitā // MU_2,17.9

yuktiyuktārthavākyāni kalpitāni pṛthak pṛthak /
dṛṣṭāntasārasūktāni cāsyāṃ prakaraṇāni ṣaṭ // MU_2,17.10

vairāgyākhyaṃ prakaraṇaṃ prathamaṃ parikīrtitam /
vairāgyaṃ vardhate yena sekeneva marau taruḥ // MU_2,17.11

sārdhaṃ sahasraṃ granthasya yasmin hṛdi vicārite /
prakāśā śuddhatodeti maṇāv iva vimārjite // MU_2,17.12

mumukṣuvyavahārākhyaṃ tataḥ prakaraṇaṃ kṛtam /
sahasramātraṃ granthasya sūktigranthena sundaram // MU_2,17.13

svabhāvo hi mumukṣūṇāṃ narāṇāṃ yatra varṇyate /
evaṃsvabhāvo mokṣasya yogya ity avagamyate // MU_2,17.14

athotpattiprakaraṇaṃ dṛṣṭāntākhyāyikāmayam /
pañcagranthasahasrāṇi vijñānapratipādanam // MU_2,17.15

jāgatī draṣṭṛdṛśyaśrīr ahaṃ tvam itirūpiṇī /
anutthitaivotthiteva yatreti parivarṇyate // MU_2,17.16

yasmiñ śrute jagad idaṃ śrotrāntar budhyate 'khilam /
sāsmadyuṣmat savistāraṃ salokākāśaparvatam // MU_2,17.17

piṇḍagrahavinirmuktaṃ nirbhittikam aparvatam /
pṛthvyādibhūtarahitaṃ saṅkalpa iva pattanam // MU_2,17.18

svapnopalabdhabhāvābhaṃ manorājyavad ātatam /
gandharvanagaraprakhyam arthaśūnyopalambhanam // MU_2,17.19

dvicandravibhramābhāsaṃ mṛgatṛṣṇāmbuvat tatam /
nauyānalolaśailābhaṃ satyalābhavivarjitam // MU_2,17.20

cittabhramapiśācābhaṃ nirbījam api bhāsvaram /
kathārthapratibhānābhaṃ vyomamuktāvalīnibham // MU_2,17.21

kaṭakatvaṃ yathā hemni taraṅgatvaṃ yathāmbhasi /
yathā nabhasi nīlatvam asad evotthitaṃ tathā // MU_2,17.22

abhitti raṅgarahitam upalabdhimanoharam /
svapne vā vyomni vā citram akarma cirabhāsuram // MU_2,17.23

avahnir eva vahnitvaṃ dhatte citrānalo yathā /
tathā dadhaj jagacchabdarūpārtham asadātmakam // MU_2,17.24

taraṅgotpalamālāḍhyadṛṣatpattram ivotthitam /
cakraśūtkāracūrṇasya malarāśim ivoditam // MU_2,17.25

śīrṇapattraṃ bhraṣṭanaṣṭaṃ grīṣme vanam ivārasam /
maraṇavyagranṛttābhaṃ śilāstrīhāsyahāsadam // MU_2,17.26

andhakāragṛhaikaikanṛttam unmattaceṣṭitam /
praśāntājñānanīhāraṃ vijñānaśaradambaram // MU_2,17.27

samutkīrṇam iva stambhe citrabhittāv ivehitam /
paṅkād ivābhiracitaṃ sacetanam acetanam // MU_2,17.28

tatas sthitiprakaraṇaṃ caturthaṃ parikalpitam /
trīṇi granthasahasrāṇi svākhyānākhyāyikāmayam // MU_2,17.29

itthaṃ jagad ahambhāvarūpaṃ sthitim upāgatam /
draṣṭṛdṛśyakramaprauḍham ity atra parivarṇitam // MU_2,17.30

daśadiṅmaṇḍalābhogabhāsuro 'yaṃ jagadbhramaḥ /
ittham abhyāgato vṛddhim iti tatrocyate ciram // MU_2,17.31

upaśāntiprakaraṇaṃ tataḥ pañcasahasrikam /
pañcamaṃ pāvanaṃ proktaṃ munisantatisundaram // MU_2,17.32

idaṃ jagad ahaṃ tvaṃ ca sa iti bhrāntir utthitā /
ity asau śāmyatīty asmin kathyate ślokasaṅgrahe // MU_2,17.33

upaśāntiprakaraṇe śrute śāmyati saṃsṛtiḥ /
praspaṣṭā vibhrameṇaiva kiñcillabhyopalambhanā // MU_2,17.34

śatāṃśaśiṣṭā bhavati saṃśāntabhrāntirūpiṇī /
anyasaṅkalpacittasthā nagaraśrīr ivāsatī // MU_2,17.35

alabhyaiva svapārśvasthasvapnayuddhavirāvavat /
śāntasaṅkalpamattābhrabhīṣaṇāśaniśabdavat // MU_2,17.36

vismṛtasvapnasaṅkalpanirmāṇanagaropamā /
bhaviṣyannagarodyānasotsavaśyāmalāṅgikā // MU_2,17.37

naśyajjihvocyamānograkathārthānubhavopamā /
anullikhitacittasthacitravyāpteva bhittibhūḥ // MU_2,17.38

parivismaryamāṇācchakalpanānagarīnibhā /
sarvartumadanutpannavaramardāsphuṭākṛtiḥ // MU_2,17.39

bhāvipuṣpavarākāravasantarasarañjanā /
antarlīnataraṅgaughasaumyavārisaritsamā // MU_2,17.40

nirvāṇākhyaṃ prakaraṇaṃ tataṣ ṣaṣṭham udāhṛtam /
śiṣṭo granthaḥ parīmāṇaṃ tasya jñeyaṃ mahārthadam // MU_2,17.41

buddhe tasmin bhavec chrotā nirvāṇaś śāntakalpanaḥ /
acetyacitprakāśātmā vijñānātmā nirāmayaḥ // MU_2,17.42

paramākāśakośācchaś śāntasarvabhavabhramaḥ /
nirvāhitajagadyātraḥ kṛtakartavyasusthitaḥ // MU_2,17.43

samastavitatārambhavajrastambho nabhonibhaḥ /
vinigīrṇayathāsaṃsthajagajjālātitṛptimān // MU_2,17.44

ākāśībhūtaniśśeṣarūpālokamanaskṛtiḥ /
kāryakāraṇakartṛtvaheyādeyadaśojjhitaḥ // MU_2,17.45

sadeha eva nirdehas sasaṃsāro 'py asaṃsṛtiḥ /
cinmayo ghanapāṣāṇajaṭharājaṭharopamaḥ // MU_2,17.46

cidādityas tapaṃl loke 'py andhakārodaropamaḥ /
paraprakāśarūpo 'pi param āndhyam ivāgataḥ // MU_2,17.47

ruddhasaṃsṛtidurlīlaḥ prakṣīṇāśāviṣūcikaḥ /
naṣṭāhaṅkāravetālo dehavān akalevaraḥ // MU_2,17.48

kasmiṃścid romakoṭyagre tasyeyam avatiṣṭhate /
jagallakṣmīr mahāmeroḥ puṣpe kvacid ivālinī // MU_2,17.49

paramāṇau paramāṇau cidākāśasya koṭare /
jagallakṣmīsahasrāṇi dhatte kṛtvā ca paśyati // MU_2,17.50

pravitatā hṛdayasya mahāmate hariharābjajalakṣaśatair api /
tulanam eti na muktimato bata pravitatāsti na nūnam avastunaḥ // MU_2,17.51

prakaraṇavarṇanaṃ nāma sargaḥ

aṣṭādaśas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

asyāṃ vā citimātrāyāṃ paro bodhaḥ pravartate /
bījād iva yato vyuptād avaśyambhāvi satphalam // MU_2,18.1

api pauruṣam ādeyaṃ śāstraṃ ced yuktibodhakam /
anyatrārṣam api tyājyaṃ bhāvyaṃ nyāyaikasevinā // MU_2,18.2

yuktiyuktam upādeyaṃ vacanaṃ bālakād api /
anyat tṛṇam iva tyājyam apy uktaṃ padmajanmanā // MU_2,18.3

yo 'mbhas tātasya kūpo 'yam iti kaupaṃ pibet kaṭu /
tyaktvā gāṅgaṃ purassthaṃ taṃ ko 'nuśāsati rāgiṇam // MU_2,18.4

yathoṣasi pravṛttāyām āloko 'vaśyam eṣyati /
asyāṃ vā citimātrāyāṃ svavivekas tathaiṣyati // MU_2,18.5

śrutāyāṃ prājñavadanād buddhāyāṃ svayam eva vā /
śanaiś śanair vicāreṇa buddhau saṃskāra āgate // MU_2,18.6

pūrvaṃ tāvad udety antar bhṛśaṃ saṃskṛtavākyatā /
śuddhā muktālatevoccair yā sabhāsthānabhūṣaṇam // MU_2,18.7

parā virāgatodeti mahattvaguṇaśālinī /
sā yayā sneham āyānti rājāno 'jagarā api // MU_2,18.8

pūrvāparajñas sarvatra naro bhavati buddhimān /
padārthānāṃ yathā dīpahasto niśi sulocanaḥ // MU_2,18.9

lobhamohādayo doṣās tānavaṃ yānty alaṃ śanaiḥ /
dhiyo diśas samāsannaśarado mihikā yathā // MU_2,18.10

kevalaṃ samapekṣante vivekābhyasanaṃ dhiyaḥ /
na kācana phalaṃ dhatte svabhyāsena vinā kriyā // MU_2,18.11

manaḥ prasādam āyāti śaradīva mahat saraḥ /
paraṃ sāmyam upādatte nirmandara ivārṇavaḥ // MU_2,18.12

nirantaḥkālimā vajraśikhevāstatamaḥpaṭā /
parijvalaty alaṃ prajñā padārthapravibhāginī // MU_2,18.13

dainyadāridryaduḥkhādyā dṛṣṭayo darśitāntarāḥ /
na nikṛntanti marmāṇi sasannāham iveṣavaḥ // MU_2,18.14

hṛdayaṃ nāvalumpanti bhīmās saṃsṛtibhītayaḥ /
purassthitam api prājñaṃ mahopalam ivākhavaḥ // MU_2,18.15

kathaṃ syād āditā janmakarmaṇor daivapuṃstvayoḥ /
ityādisaṃśayagaṇaś śāmyaty ahni yathā tamaḥ // MU_2,18.16

sarvathā sarvabhāveṣu saṅgatir hy upaśāmyati /
yāminyām iva yātāyāṃ prajñāloka upāgate // MU_2,18.17

samudrasyeva gāmbhīryaṃ sthairyaṃ meror iva sthiram /
antaśśītalatā cendor ivodeti vicāriṇaḥ // MU_2,18.18

sā jīvanmuktatā tasya śanaiḥ pariṇatiṃ gatā /
śāntāśeṣavikalpasya bhavaty āviśya yoginaḥ // MU_2,18.19

sarvārthaśītalā śuddhā paramālokadā sudhīḥ /
paraṃ prakāśam āyāti jyotsneva sakalaindavī // MU_2,18.20

hṛdyākāśe vivekārke śamālokini nirmale /
anarthasārthakartāro nodyanti kaliketavaḥ // MU_2,18.21

śāmyanti śuddhim āyānti saumyās tiṣṭhanti sūnnate /
acañcale jaḍās tṛṣṇāś śaradīvābhramālikāḥ // MU_2,18.22

yatkiñcanakarī krūrā grāmyatā vinivartate /
dīnānanā piśācānāṃ līleva divasāgame // MU_2,18.23

dharmabhittau bhṛśaṃ lagnāṃ dhiyaṃ dhairyadhuraṃ gatām /
ādhayo na vilumpanti vātāś citralatām iva // MU_2,18.24

na pataty avaṭe jantur viṣayāsaṅgarūpiṇi /
kaḥ kila jñātasaraṇiś śvabhre samanudhāvati // MU_2,18.25

sacchāstrasādhuvṛttānām avirodhini karmaṇi /
ramate dhīr yathāprāpte sādhvīvāntaḥpurājire // MU_2,18.26

jagatāṃ koṭilakṣyeṣu yāvantaḥ paramāṇavaḥ /
teṣām ekaikaśo 'ntassthān sargān paśyaty asargadhīḥ // MU_2,18.27

mokṣopāyāvabodhena śuddhāntaḥkaraṇaṃ janam /
na khedayati bhogaugho na cānandayati kvacit // MU_2,18.28

paramāṇau paramāṇau sargavargā nirargalam /
ye patanty utpatanty ambuvīcivat tān sa paśyati // MU_2,18.29

na dveṣṭi sampravṛttāni na nivṛttāni kāṅkṣati /
kāryāṇy eṣa prabuddho 'pi niṣprabuddha iva drumaḥ // MU_2,18.30

dṛśyate lokasāmānyo yathāprāptānuvṛttimān /
iṣṭāniṣṭaphalaprāptau hṛdayenāparājitaḥ // MU_2,18.31

buddhvedam akhilaṃ śāstraṃ vācayitvā vivecya vā /
anubhūyata evaitan na tūktaṃ varaśāpavat // MU_2,18.32

śāstraṃ subodham evedaṃ nānālaṅkārabhūṣitam /
kāvyaṃ rasaghanaṃ cāru dṛṣṭāntaiḥ pratipādakam // MU_2,18.33

budhyate svayam evedaṃ kiñcitpadapadārthavit /
svayaṃ yas tu na vettīdaṃ śrotavyaṃ tena paṇḍitāt // MU_2,18.34

asmiñ śrute mate jñāte tapodhyānajapādikam /
mokṣaprāptau tu tasyeha na kiñcid upayujyate // MU_2,18.35

etacchāstraghanābhyāsāt paunaḥpunyena vīkṣitāt /
jantoḥ pāṇḍityapūrvaṃ hi cittasaṃskārapūrvakam // MU_2,18.36

ahaṃ jagad iti prauḍho draṣṭṛdṛśyapiśācakaḥ /
piśāco 'rkodayeneva svayaṃ śāmyaty avighnataḥ // MU_2,18.37

bhramo jagad ahaṃ ceti sthita evopaśāmyati /
svapnamohaḥ parijñāta iva no ramayaty alam // MU_2,18.38

yathā saṅkalpanagare puṃso harṣaviṣāditā /
na bādhate tathaivāntaḥ parijñāte jagadbhrame // MU_2,18.39

citrasarpaḥ parijñāto na sarpabhayado yathā /
dṛśyasarpaḥ parijñātas tathā na sukhaduḥkhadaḥ // MU_2,18.40

parijñānena sarpatvaṃ citrasarpasya naśyati /
yathā tathaiva saṃsāras sthita evopaśāmyati // MU_2,18.41

sumanaḥpallavāmarṣe kiñcid vyatikaro bhavet /
paramārthapadaprāptau na tu vyatikaro 'sti naḥ // MU_2,18.42

gacchaty avayavaspandas sumanaḥpatramardane /
iha dhīmātrabodhas tu nāṅgāvayavabodhanam // MU_2,18.43

sukhāsanopaviṣṭena yathāsambhavam aśnatā /
bhogajālaṃ sadācāraviruddheṣu na tiṣṭhatā // MU_2,18.44

yathākṣaṇaṃ yathādeśaṃ pravicārayatā sukham /
yathāsambhavasatsaṅgam idaṃ śāstram athetarat // MU_2,18.45

āsādyate mahājñānabodhas saṃsāraśāntidaḥ /
sa bhūyo yena nāyāti yoniyantraprapīḍanam // MU_2,18.46

etāvaty eva ye bhūtā bhogān prāpya rase sthitāḥ /
svamātṛviṣṭhākrimayaḥ kīrtanīyā na te 'dhamāḥ // MU_2,18.47

śṛṇu tāvad idānīṃ tvaṃ kathyamānam imaṃ mayā /
rāghava jñānavistāraṃ buddhisāratarāntaram // MU_2,18.48

yayedaṃ śrūyate śāstraṃ tāṃ tu vistarataś śṛṇu /
vicāryate yathārtho 'yaṃ yayā ca paribhāṣayā // MU_2,18.49

yenehānanubhūte 'rthe dṛṣṭenārthāvabodhanam /
bodhopakāraphaladaṃ taṃ dṛṣṭāntaṃ vidur budhāḥ // MU_2,18.50

dṛṣṭāntena vinā rāma nāpūrvo 'rtho 'vabudhyate /
yathā dīpaṃ vinā rātrau bhāṇḍopaskaraṇaṃ gṛhe // MU_2,18.51

yair yaiḥ kākutstha dṛṣṭāntais tvaṃ mayehāvabodhyase /
sarve sakāraṇās te hi prāpyaṃ tu sad akāraṇam // MU_2,18.52

upamānopameyānāṃ kāryakāraṇatoditā /
varjayitvā paraṃ brahma sarveṣām eva vidyate // MU_2,18.53

brahmopadeśadṛṣṭānto yasya veha hi kathyate /
ekadeśasadharmatvaṃ tatrātaḥ parigṛhyate // MU_2,18.54

yo yo nāmeha dṛṣṭānto brahmatattvāvabodhane /
dīyate sa sa boddhavyas svapnadṛṣṭajagadgataḥ // MU_2,18.55

evaṃ sati nirākāre brahmaṇy ākāravān katham /
dṛṣṭānta iti nodyanti mūrkhavaikalpikoktayaḥ // MU_2,18.56

anyā siddhaviruddhādidṛg dṛṣṭāntapradūṣaṇe /
svapnopamatvāj jagatas samudeti na kācana // MU_2,18.57

avastu pūrvāparayor vartamānavicāritam /
yathā jāgrat tathā svapnas siddha ābālam akṣatam // MU_2,18.58

svapnasaṅkalpanadhyānavaraśāpauṣadhādibhiḥ /
ye 'rthās ta iha dṛṣṭāntās tadrūpatvāj jagatsthiteḥ // MU_2,18.59

mokṣopāyakṛtā granthakāreṇānye 'pi ye kṛtāḥ /
granthās teṣv iyam evaikā vyavasthā bodhyabodhane // MU_2,18.60

svapnābhatvaṃ ca jagataś śrute śāstre 'vabhotsyate /
śīghraṃ na pāryate vaktuṃ vāk kila kramavartinī // MU_2,18.61

svapnasaṅkalpasudhyānanagarādyupamaṃ jagat /
yatas ta eva dṛṣṭāntās tasmād bhāntīha netare // MU_2,18.62

akāraṇaṃ kāraṇinā yad bodhāyopamīyate /
na tatra sarvasādharmyaṃ sambhavaty upamābhramaiḥ // MU_2,18.63

upameyasyopamānād ekāṃśena sadharmatā /
aṅgīkāryāvabodhāya dhīmatā nirvivādinā // MU_2,18.64

arthāvalokane dīpād ābhāmātrād ṛte kila /
na sthālatailavartyādi kiñcid evopayujyate // MU_2,18.65

ekadeśasadharmatvād upameyāvabodhanam /
upamānaṃ karoty aṅga dīpo 'rthaṃ prabhayā yathā // MU_2,18.66

dṛṣṭāntasyāṃśamātreṇa bodhyabodhodaye sati /
upādeyatayā grāhyo mahāvākyārthaniścayaḥ // MU_2,18.67

na kutārkikatām etya nāśanīyā prabuddhatā /
anubhūtyapalāpāttair apavitrair vikalpitaiḥ // MU_2,18.68

vicāraṇād anubhavakāri vāṅmayaprasaṅgatām upagatam asmadādiṣu /
striyoktam apy aparam athāpi vaidikaṃ vaco vacaḥpralapanam eva nāgamaḥ // MU_2,18.69

asmākam asti matir aṅga tayeti sarvaśāstraikavākyakaraṇaṃ phalitaṃ yato 'taḥ /
prātītikārthamayaśāstranijāṅgapuṣṭāt saṃvedanād itarad asti na naḥ pramāṇam // MU_2,18.70

pramāṇadṛṣṭāntanirṇayo nāma sargaḥ

ekonaviṃśas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

viśiṣṭāṃśasadharmatvam upamāneṣu gṛhyate /
ko bhedas sarvasādṛśye tūpamānopameyayoḥ // MU_2,19.1

dṛṣṭāntabuddhād ekātmajñānaśāstrārthavedanāt /
mahāvākyārthasaṃvittyā śāntir nirvāṇam ucyate // MU_2,19.2

tasmād dṛṣṭāntadārṣṭāntavikalpollasitair alam /
yayā kayācid yuktyāśu mahāvākyārtham āśrayet // MU_2,19.3

śāntiś śreyaḥ paraṃ viddhi tatprāptau yatnavān bhavet /
bhoktavya odanaḥ prāptaḥ kiṃ tatsiddhivikalpitaiḥ // MU_2,19.4

akāraṇaṃ kāraṇibhir bodhārtham upamīyate /
upamānais tūpameyasadṛśair ekadeśataḥ // MU_2,19.5

sthātavyaṃ neha bhogeṣu vivekavikalātmanā /
upalodarasañjātaparipīnāndhabhekavat // MU_2,19.6

dṛṣṭāntair yuktibhir yatnād vāñchitaṃ tyajatetarat /
vicāraṇavatā bhāvyaṃ śāntiśāstrārthaśālinā // MU_2,19.7

śāstropaśamasaujanyaprajñātajjñasamāgamaiḥ /
antarāntarasampannadharmyārthopārjanakriyaḥ // MU_2,19.8

tāvad vicārayet prājño yāvad viśrāntim ātmani /
samprayāty apunarnāśāṃ śāntiṃ turyapadābhidhām // MU_2,19.9

turyaviśrāntiyuktasya pratīrṇasya bhavārṇavāt /
jīvato 'jīvataś caiva gṛhasthasyātha vā yateḥ // MU_2,19.10

na kṛtenākṛtenārtho na śrutismṛtivibhramaiḥ /
nirmandara ivāmbhodhis sa tiṣṭhati yathāsthitam // MU_2,19.11

ekāṃśenopamānānām upameyasadharmatā /
boddhavyā bodhyabodhāya na stheyaṃ codyacañcunā // MU_2,19.12

yayā kayācid yuktyāśu boddhavyaṃ bodhyam eva te /
muktaye tan na paśyanti vyākulāś codyacañcavaḥ // MU_2,19.13

hṛdaye saṃvidākāśe viśrānte 'nubhavātmani /
vastuny anarthaṃ yaḥ praṣṭā codyacañcus sa ucyate // MU_2,19.14

abhimānavikalpāṃśair ajño jñaptiṃ vikalpayan /
bodhaṃ malinayaty antar mukhaṃ sarpa ivāmalam // MU_2,19.15

sarvapramāṇasattānāṃ padam abdhir apām iva /
pramāṇam ekam eveha pratyakṣaṃ rāma tac chṛṇu // MU_2,19.16

sarvārthasāram adhyakṣaṃ vedanaṃ vidur uttamāḥ /
nūnaṃ tat prati yat siddhaṃ pratyakṣaṃ tad udāhṛtam // MU_2,19.17

anubhūter vedanasya pratipatter yathāsthitam /
pratyakṣam iti nāmeha kṛtaṃ jīvas sa eva ca // MU_2,19.18

sa eva saṃvit sa punar ahantāpratyayātmakaḥ /
sa yayodeti saṃvittyā sā padārtha iti smṛtā // MU_2,19.19

sa saṅkalpavikalpādyaiḥ kṛtanānākramo bhramaiḥ /
jagattayā sphuraty ambu taraṅgāditayā yathā // MU_2,19.20

prāg akāraṇam evāśu sargādau sargalīlayā /
sphuritvā kāraṇībhūtaṃ pratyakṣaṃ svayam ātmani // MU_2,19.21

kāraṇatvaṃ vicāro 'sya jīvasyāsad api sthitam /
sad ivāsyāṃ jagadrūpasampattau vyaktim āgatam // MU_2,19.22

svayam eva vicāras tu sanañarthaṃ svakaṃ vapuḥ /
nāśayitvā karoty āśu pratyakṣaṃ paramaṃ padam // MU_2,19.23

vicārayan vicāro 'pi nātmānam adhigacchati /
yadā tadā nirullekhaṃ param evāvaśiṣyate // MU_2,19.24

manasy anīhite śānte tair buddhīndriyakarmabhiḥ /
neha kaiścit kṛtair artho nākṛtair apy abhāvanāt // MU_2,19.25

manasy anīhite śānte na pravartanta eva te /
karmendriyāṇi karmādāv asañcāritayantravat // MU_2,19.26

manoyantrasya calane kāraṇaṃ vedanaṃ viduḥ /
prāṇālī dārumeṣasya rajjur antargatā yathā // MU_2,19.27

rūpālokamanaskārapadārthādyākulaṃ jagat /
vidyate vedanasyāntar vāte 'ntas spandanaṃ yathā // MU_2,19.28

sarvātmavedanaṃ śuddhaṃ yathodeti tadātmakam /
bhāti prasṛtadikkālabāhyāntārūpadehakam // MU_2,19.29

draṣṭaiva dṛśyatābhāsaṃ svaṃ rūpaṃ dhārayan sthitaḥ /
svaṃ yathā tatra yad rūpaṃ pravibhāti tathaiva tat // MU_2,19.30

sarvam ātmā yathā tatra saṅkalpatvam ivāgataḥ /
tiṣṭhaty āśu tathā tatra tadrūpa iva rājate // MU_2,19.31

sarvātmakatayā draṣṭur dṛśyatvam iva yujyate /
draṣṭṛtvaṃ draṣṭrasadbhāve dṛśyasya tv asti nāsataḥ // MU_2,19.32

akāraṇakam evāto brahmakalpam idaṃ sthitam /
pratyakṣam eva nirmātṛ tasyāṃśās tv anupādhayaḥ // MU_2,19.33

svayatnamātretararūpako yas taddaivaśabdārtham apāsya dūre /
śūreṇa sādho padam uttamaṃ tat svapauruṣeṇaiva hi labhyate 'ntaḥ // MU_2,19.34

vicārayācāryaparamparāṇāṃ matena satyena sitena tāvat /
yāvad viśuddhāṃ svayam eva buddhām anantarūpāṃ paratām upaiṣi // MU_2,19.35

pramāṇanirūpaṇaṃ nāma sargaḥ

viṃśas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

āryasaṅgamayuktyādau prajñāṃ vṛddhiṃ nayed balāt /
tato mahāpuruṣatā mahāpuruṣalakṣaṇaiḥ // MU_2,20.1

yo yo yena guṇeneha puruṣaḥ pravirājate /
śikṣeta taṃ tam evāśu tasmād buddhivivṛddhaye // MU_2,20.2

mahāpuruṣatā tv eṣā śamādiguṇaśālinī /
samyagjñānaṃ vinā rāma siddhim eti na kasyacit // MU_2,20.3

jñānāc chamādayo yānti vṛddhiṃ satpuruṣakramāt /
ślāghanīyāḥ phalenāntar vṛṣṭer iva navāṅkurāḥ // MU_2,20.4

śamādibhyo guṇebhyaś ca vardhate jñānam uttamam /
annātmakebhyo yajñebhyaś śālivṛṣṭir ivottamā // MU_2,20.5

guṇāś śamādayo jñānāc chamādibhyas tathā jñatā /
parasparaṃ vivardhete ete 'bdasarasī yathā // MU_2,20.6

jñānaṃ satpuruṣācārāj jñānāt satpuruṣakramaḥ /
parasparaṃ gatau vṛddhiṃ jñānasatpuruṣakramau /
eko 'pi naitayos tāvat puruṣasyeha sidhyati // MU_2,20.7

yathā kalamarakṣiṇyā gītyā vitatatārayā /
khagotsādena sahito gītānandaḥ prasādhyate // MU_2,20.8

jñānasatpuruṣehābhyām akartrā kartṛrūpiṇā /
tathā puṃsā niricchena samam āsādyate padam // MU_2,20.9

sadācārakramaḥ prokto mayaiṣa raghunandana /
tathopaveśyate samyag ayaṃ jñānakramo 'dhunā // MU_2,20.10

idaṃ yaśasyam āyuṣyaṃ puruṣārthaphalapradam /
tajjñād āptātmaśāstrārthāc chrotavyaṃ kila dhīmatā // MU_2,20.11

śrutvā tu buddhinairmalyād balād yāsyasi satpadam /
yathā katakasaṃśleṣāt prasādam avaśaṃ payaḥ // MU_2,20.12

viditavedyam idaṃ hi mano mune vivaśam eva hi yāti paraṃ padam /
yad avabuddham akhaṇḍitam uttamaṃ tadavabodhadaśāṃ na jahāti hi // MU_2,20.13

jñānasatpuruṣakramo nāma sargaḥ

mumukṣuvyavahāraprakaraṇaṃ samāptam

3. Prakaraṇa: Utpatti

vasiṣṭhaḥ:

vāgbhābhir brahmavid brahma bhāti svapna ivātmani /
yad idaṃ tat svaśabdārthair yo yad vetti sa vettu tat // MU_3,1.1

nyāyenānena sarvasmin sarge brahmāmbare sati /
kim idaṃ kasya vakṣīti codyacañcur nirākṛtaḥ // MU_3,1.2

ahaṃ tāvad yathājñānaṃ yathāvastu yathākramam /
yathāsvabhāvaṃ vacmīdaṃ tat sarvaṃ śrūyatāṃ budhāḥ // MU_3,1.3

svapnavat paśyati jagac cinnabho dehavinmayam /
svapnasaṃsāradṛṣṭāntā ihaivāntas samanvitāḥ // MU_3,1.4

mumukṣuvyavahāroktimayāt prakaraṇād anu /
athotpattiprakaraṇaṃ mayedaṃ parikathyate // MU_3,1.5

bandho 'yaṃ dṛśyasadbhāvo dṛśyābhāve na bandhanam /
na sambhavati dṛśyaṃ tu yathedaṃ tac chṛṇu kramāt // MU_3,1.6

utpadyate yo jagati sa eva kila vardhate /
sa eva mokṣam āpnoti svargaṃ vā narakaṃ ca vā // MU_3,1.7

atas te svavabodhārthaṃ tat tāvat kathayāmy aham /
utpattiṃ saṃsṛtāv eti pūrvam eva hi yo yathā // MU_3,1.8

idaṃ prakaraṇārthaṃ tvaṃ saṅkṣepāc chṛṇu rāghava /
tataḥ prakathayiṣyāmi vistaraṃ te yathepsitam // MU_3,1.9

yad idaṃ dṛśyate sarvaṃ jagat sthāvarajaṅgamam /
tat suṣupta iva svapnaḥ kalpānte pravinaśyati // MU_3,1.10

tatas stimitagambhīraṃ na tejo na tamas tatam /
anākhyam anabhivyaktaṃ yat kiñcid avaśiṣyate // MU_3,1.11

ṛtam ātmā paraṃ brahma satyam ityādikā budhaiḥ /
kalpitā vyavahārārthaṃ yasya sañjñā mahātmanaḥ // MU_3,1.12

sa tathābhūta evātmā svayam anya ivollasan /
jīvatām upayātīva bhāvināmakadarthanām // MU_3,1.13

tatas sa jīvaśabdārthakalanākulatāṃ gataḥ /
mano bhavati maunātmā mananān mantharībhavat // MU_3,1.14

manas sampadyate tena mahataḥ paramātmanaḥ /
susthirād asthirākāras taraṅga iva vāridheḥ // MU_3,1.15

tat svayaṃ svairam evāśu saṅkalpayati nityaśaḥ /
teneyam indrajālaśrīr vitateva vitanyate // MU_3,1.16

yathā kaṭakaśabdārthaḥ pṛthaktvārho 'sti kānake /
na nāma kaṭake tadvaj jagacchabdārthatā pare // MU_3,1.17

brahmaṇy evāsty ananyātma yathāsthitam idaṃ jagat /
na jagacchabdakārtho 'sti hemnīva kaṭakāditā // MU_3,1.18

asataivāsatī tāpanadyeva laharī calā /
manasaivendrajālaśrīr jāgatī pravitanyate // MU_3,1.19

avidyā saṃsṛtir bandho māyā moho mahat tamaḥ /
kalpitānīti nāmāni yasyās sakalavedibhiḥ // MU_3,1.20

bandhasya tāvad rūpaṃ tvaṃ kathyamānam idaṃ śṛṇu /
tatas svarūpaṃ mokṣasya jñāsyasīndusamānana // MU_3,1.21

draṣṭur dṛśyatvasattāṅga bandha ity abhidhīyate /
draṣṭā dṛśyavaśād baddho dṛśyābhāvād vimucyate // MU_3,1.22

jagat tvam aham ityādisargātmā dṛśyam ucyate /
yāvad etat sambhavati tāvan mokṣo na vidyate // MU_3,1.23

nedaṃ nedam iti vyarthaiḥ pralāpair nopaśāmyati /
saṅkalpajanakair dṛśyavyādhiḥ pratyuta vardhate // MU_3,1.24

na ca tarkabharakṣodair na tīrthaniyamādibhiḥ /
sato dṛśyasya jagato yasmād ete vicārakāḥ // MU_3,1.25

jagad dṛśyaṃ tu yady asti na śāmyaty eva tat kvacit /
nāsato vidyate bhāvo nābhāvo vidyate sataḥ // MU_3,1.26

acetyacitsvarūpātmā yatra yatraiṣa tiṣṭhati /
tatra tatrāsya dṛśyaśrīs samudety apy aṇūdare // MU_3,1.27

tasmād asti jagad dṛśyaṃ tat pramṛṣṭam idaṃ mayā /
tyaktaṃ tapodhyānajapair iti kāñcikatṛptivat // MU_3,1.28

yadi nāma jagad dṛśyam asti tat pratibimbati /
paramāṇūdare 'py asmiṃś cidādarśe na saṃśayaḥ // MU_3,1.29

yatra tatra sthitaṃ rāma yathādarśe prabimbati /
adridyūrvīnadīśādi cidādarśe tathaiva hi // MU_3,1.30

tatas tatra punar duḥkhaṃ jarā maraṇajanmanī /
bhāvābhāvagrahotsargās sthūlasūkṣmacalācalāḥ // MU_3,1.31

idaṃ pramārjitaṃ dṛśyaṃ mayā nātrāham āsthitaḥ /
etad evākṣayaṃ bījaṃ samādhau saṃsṛtismṛteḥ // MU_3,1.32

sati tv asmiñ jagaddṛśye nirvikalpasamādhinā /
na cākṣayasuṣuptatvaṃ turyaṃ vāpy upapadyate // MU_3,1.33

vyutthāne hi samādhīnāṃ suṣuptānta ivākhilam /
jagadduḥkham idaṃ bhāti yathāsthitam akhaṇḍitam // MU_3,1.34

prāptaṃ bhavati he rāma tat kiṃ nāma samādhibhiḥ /
bhūyo 'narthanipāte hi kṣaṇasāmye 'pi kiṃ sukham // MU_3,1.35

yadi vāpi samādhāne nirvikalpe sthitiṃ vrajet /
tad akṣayasuṣuptābhaṃ tan manye nāmalaṃ padam // MU_3,1.36

prāpyate sati dṛśye 'smin na ca tan nāma kenacit /
yatra tatra kilāyāti cittabhrāntyā jagadbhramaḥ // MU_3,1.37

draṣṭātha yadi pāṣāṇarūpatāṃ bhāvayan balāt /
kilāste tat tadante 'pi bhūyo 'syodeti dṛśyatā // MU_3,1.38

na ca pāṣāṇatātulyā nirvikalpasamādhayaḥ /
keṣāñcit sthitim āyānti sarvair ity anubhūyate // MU_3,1.39

na ca pāṣāṇatātulyā rūḍhiṃ yātās samādhayaḥ /
bhavanty agryaṃ padaṃ śāntaṃ cidrūpam ajam avyayam // MU_3,1.40

tasmād yadīdaṃ sad dṛśyaṃ tan na śāmyet kadācana /
śāmyet tapojapadhyānair dṛḍham ity ajñakalpanā // MU_3,1.41

ālīnavallarīrūpaṃ yathā padmākṣakoṭare /
āste kamalinībījaṃ tathā draṣṭari dṛśyadhīḥ // MU_3,1.42

yathā rasaḥ padārtheṣu yathā tailaṃ tilādiṣu /
kusumeṣu yathāmodas tathā draṣṭari dṛśyadhīḥ // MU_3,1.43

yatra yatra sthitasyāpi karpūrādes sugandhatā /
yathodeti tathā dṛśyaṃ ciddhātor udare jagat // MU_3,1.44

yathā cātra tava svapnasaṅkalpaś cittarājyadhīḥ /
svānubhūtyaiva dṛṣṭāntas tasmād dhṛdy asti dṛśyabhūḥ // MU_3,1.45

tasmāc cittavikalpasthaḥ piśāco bālakaṃ yathā /
vinihanty evam eṣāntar draṣṭāraṃ dṛśyarūpikā // MU_3,1.46

yathāṅkuro 'ntar bījasya saṃsthito deśakālataḥ /
karoti bhāsuraṃ dehaṃ tanoty evaṃ hi dṛśyadhīḥ // MU_3,1.47

dravyasya hṛdy eva camatkṛtir yathā sadoditāsty astamayojjhitodare /
dravyasya cinmātraśarīriṇas tathā svabhāvabhūtāsty udare jagatsthitiḥ // MU_3,1.48

bandhahetuvarṇanaṃ nāma sargaḥ

dvitīyas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

idam ākāśajākhyānaṃ śṛṇu śravaṇabhūṣaṇam /
utpattyākhyaṃ prakaraṇaṃ yena rāghava budhyase // MU_3,2.1

astīhākāśajo nāma dvijaḥ paramadhārmikaḥ /
dhyānaikaniṣṭhas satataṃ prajānāṃ ca hite rataḥ // MU_3,2.2

sa ciraṃ jīvati yadā tadā mṛtyur acintayat /
sarvāṇy eva krameṇāhaṃ bhūtāny admi kilākṣayaḥ // MU_3,2.3

evam ākāśajaṃ vipraṃ na kasmād bhakṣayāmy aham /
atra me kuṇṭhitā śaktiḥ khaḍgadhārā yathopale // MU_3,2.4

iti sañcintya taṃ hantum agacchat tatpuraṃ tadā /
tyajanty udyamam udyuktā na kadācana kecana // MU_3,2.5

tatas tatsadanaṃ yāvan mṛtyuḥ praviśati svayam /
tāvad enaṃ dahaty agniḥ kalpāntajvalanopamaḥ // MU_3,2.6

agnijvālāmahājālaṃ vidāryāntargato 'py asau /
dvijaṃ dṛṣṭvā samādātuṃ hastenaicchat prayatnataḥ // MU_3,2.7

na cāśakat puro dṛṣṭam api hastaśatair dvijam /
balavān apy avaṣṭabdhuṃ saṅkalpapuruṣaṃ yathā // MU_3,2.8

athāgatya yamaṃ mṛtyur apṛcchat saṃśayacchidam /
kim ity ahaṃ na śaknomi bhoktum ākāśajaṃ prabho // MU_3,2.9

yamaḥ:

mṛtyo na kiñcic chaktas tvam eko mārayituṃ balāt /
māraṇīyasya karmāṇi tatkartṝṇīha netarat // MU_3,2.10

tasmād etasya viprasya māraṇīyasya yatnataḥ /
karmāṇy anviccha teṣāṃ tvaṃ sāhāyyenainam atsyasi // MU_3,2.11

tatas sa mṛtyur babhrāma tatkarmānveṣaṇādṛtaḥ /
maṇḍalāni digantāṃś ca sarāṃsi sarito diśaḥ // MU_3,2.12

vanajaṅgalajālāni śailāmbhodhitaṭāny api /
dvīpāntarāṇy araṇyāni nagarāṇi purāṇi ca // MU_3,2.13

grāmān akhilarāṣṭrāṇi deśāntagahanāni ca /
evaṃ bhūmaṇḍalaṃ bhrāntvā sa kutaścin na kānicit // MU_3,2.14

tāny ākāśajakarmāṇi labdhavān mṛtyur udyataḥ /
vandhyāputram iva prājñas saṅkalpādrim ivāparaḥ // MU_3,2.15

samapṛcchad athāgatya yamaṃ sarvārthakovidam /
parāyaṇaṃ hi prabhavas sandeheṣv anujīvinām // MU_3,2.16

mṛtyuḥ:

ākāśajasya karmāṇi kva sthitāni vada prabho /
dharmarājo 'tha sañcintya suciraṃ proktavān idam // MU_3,2.17

dharmarājaḥ:

ākāśajasya karmāṇi mṛtyo santi na kānicit /
eṣa hy ākāśajo vipro jātaḥ khād eva kevalāt // MU_3,2.18

ākāśād eva yo jātas sa vyomaivāmalaṃ bhavet /
sahakārīṇi no santi kāraṇāṇy asya kānicit // MU_3,2.19

sambandhaḥ prāktanenāsya na manāg api karmaṇā /
asti vandhyāsutasyeva tathājātākṛter iva // MU_3,2.20

tasmād ajāta evaiṣa svayambhūr aja eva ca /
naitasya pūrvakarmāsti nabhasīva mahādrumaḥ // MU_3,2.21

naitad asyāvaśaṃ cittam abhāvāt pūrvakarmaṇaḥ /
adya tāvad anenānyan na kiñcit karma sañcitam // MU_3,2.22

eṣa ākāśakośātmā viśadākāśarūpiṇi /
samādhau saṃsthito nityaṃ karmāṇy asya na kānicit // MU_3,2.23

prāktanāni na santy asya karmāṇy adya karoti no /
kiñcid apy evam eṣo 'tra vijñānākāśamātrakam // MU_3,2.24

prāṇaspando 'sya yat karma lakṣyate cāsmadādibhiḥ /
dṛśyate 'smābhir evaitan na tv asyāsty atra karmadhīḥ // MU_3,2.25

deho 'sya dṛśyate 'smābhir naiṣa vetti parāt padāt /
bhinnam ākāśam ātmīyaṃ citstambhe sālabhañjikām // MU_3,2.26

anutkīrṇā yathā stambhe saṃsthitā sālabhañjikā /
tathaiṣa paramātmāntas svātmabhūtas sthito dvijaḥ // MU_3,2.27

yathā dravatvaṃ payasi śūnyatvaṃ ca yathāmbare /
mārute ca yathā spandas tathaiṣa parame pade // MU_3,2.28

karmāṇy adyatanāny asya sañcitāni na santi hi /
na pūrvāṇy eva teneha na saṃsāravaśaṃ gataḥ // MU_3,2.29

sahakārikāraṇānām abhāve yaḥ prajāyate /
nāsau svakāraṇād bhinno bhavatīty anubhūyate // MU_3,2.30

nirmalākāśakośātmā dvija eṣa svayambhavaḥ /
kartā na pūrvaṃ nāpy adya katham ākramyate vada // MU_3,2.31

yadaiṣa kalanāṃ buddhyā mṛtyunāmnīṃ kariṣyati /
tadaiva rahito buddhyā svayam eva mariṣyati // MU_3,2.32

pṛthvyādimān aham ayam iti yasya svaniścayaḥ /
sa pārthivo bhavaty āśu grahītuṃ sa ca śakyate // MU_3,2.33

eṣa tv apārthivākāraś śuddhavijñānarūpavān /
dṛḍharajjveva gaganaṃ grahītuṃ naiva yujyate // MU_3,2.34

mṛtyuḥ:

bhagavañ jāyate śūnyaḥ kathaṃ nāma vadeti me /
pṛthvyādayaḥ kathaṃ santi na santi vada vā katham // MU_3,2.35

yamaḥ:

na kadācana jāto 'sau na ca nāsti kadācana /
dvijaḥ kevalavijñānabhāmātraṃ tat tathā sthitam // MU_3,2.36

mahāpralayasampattau na kiñcid avaśiṣyate /
brahmāste śāntam ajaram anantātmaiva kevalam // MU_3,2.37

cetyanirmuktacinmātram aṇūnām aṇu viddhi tat /
tathā tad aṇu yenāsya nikaṭe 'drinibhaṃ nabhaḥ // MU_3,2.38

sa cinmātrasvabhāvatvād deho 'ham iti cetasi /
kākatālīyavad bhātam ākāraṃ tena paśyati // MU_3,2.39

sa eṣa brāhmaṇas tasmin sargādāv ambarodare /
svayaṃ bhātas svayambhūtvaṃ gato bhāty ajarāmaraḥ // MU_3,2.40

nāsya deho na karmāṇi na kartṛtvaṃ na vāsanā /
eṣa śuddhacidākāśo vijñānaghanam ātatam // MU_3,2.41

prāktanaṃ vāsanājālaṃ kiñcid asya na vidyate /
kevalaṃ vyomarūpasya bhārūpasyeva tejasaḥ // MU_3,2.42

kevalaṃ vedanāmātrād evam eṣo 'valokyate /
vedanāmātrasaṃśāntāv īdṛśo 'pi na dṛśyate // MU_3,2.43

tasmād yathā cidākāśas tathā tatpratipattayaḥ /
kutaḥ kilātra pṛthvyādeḥ kīdṛśas sambhavaḥ katham // MU_3,2.44

etadākramaṇe mṛtyo tasmān mā yatnavān bhava /
grahītuṃ yujyate vyoma na kadācana kenacit // MU_3,2.45

rāmaḥ:

brahmaiva kathito brahmaṃs tvayā me prapitāmahaḥ /
svayambhūr aja ekātmā vijñānātmeti me matiḥ // MU_3,2.46

vasiṣṭhaḥ:

evam etan mayā rāma brahmaiṣa kathitas tava /
vivādam akaron mṛtyur yamenaitatkṛte purā // MU_3,2.47

manvantare sarvabhakṣo yadā mṛtyur haran prajāḥ /
balam ety abjajākrāntāv ārambham akarot svayam // MU_3,2.48

tad evaṃ dharmarājena yamenāśv anuśāsitaḥ /
yad eva kriyate nityaṃ ratis tatraiva jāyate // MU_3,2.49

brahmā kila parākāśavapur ākramyate katham /
manomātram asaṅkalpaḥ pṛthvyādirahitākṛtiḥ // MU_3,2.50

yaś cidvyomacamatkāraḥ kilākāśānubhūtimān /
sa cidvyomaiva no tasya kāraṇatvaṃ na kāryatā // MU_3,2.51

ākāśasphuradākāras saṅkalpapuruṣo yathā /
pṛthvyādirahito bhāti svayambhūr bhāsate tathā // MU_3,2.52

na dṛśyam asti no draṣṭā paramātmani kevale /
svayaṃ cittvāt tathāpy eṣa svayambhūr iti bhāsate // MU_3,2.53

saṅkalpamātram evaitan mano brahmeti kathyate /
saṅkalpākāśapuruṣo nāsya pṛthvyādi vidyate // MU_3,2.54

yathā citrakṛdantassthā nirdehā bhāti putrikā /
tathaiva bhāsate brahmā cidākāśāccharañjanam // MU_3,2.55

cidvyoma kevalam anantam anādimadhyaṃ brahmeti bhāti nijacittavaśāt svayambhūḥ /
ākāravān iva rasād iha vastutas tu vandhyātanūja iva nāsti tu tasya dehaḥ // MU_3,2.56

ādyasṛṣṭivarṇanaṃ nāma sargaḥ

tṛtīyas sargaḥ

rāmaḥ:

evam etan manaś śuddhaṃ pṛthvyādirahitaṃ nabhaḥ /
mune brahmeti kathitaṃ satyaṃ pṛthvyādivarjitam // MU_3,3.1

tad atra prāktanī nāma smṛtiḥ kasmān na kāraṇam /
yathā mama tathānyasya bhūtānāṃ ceti me vada // MU_3,3.2

vasiṣṭhaḥ:

pūrvadeho 'sti yasyādyaḥ pūrvakarmasamanvitaḥ /
tasya smṛtis sambhavati kāraṇaṃ saṃsṛtisthiteḥ // MU_3,3.3

brahmaṇaḥ prāktanaṃ karma yadā kiñcin na vidyate /
prāktanī saṃsmṛtis tasya tadodeti kutaḥ katham // MU_3,3.4

tasmād akāraṇaṃ bhāti vā svacittvaikakāraṇam /
svakāraṇād ananyātmā svayambhūs svayamātmavān // MU_3,3.5

ātivāhika evāsau deho 'sty asya svayambhuvaḥ /
na tv ādhibhautiko rāma deho 'jasyopapadyate // MU_3,3.6

rāmaḥ:

ātivāhika eko 'sti deho 'nyas tv ādhibhautikaḥ /
sarvāsāṃ bhūtajātīnāṃ brahmaṇo 'sty eka eva kim // MU_3,3.7

vasiṣṭhaḥ:

sarveṣām eva dehau dvau bhūtānāṃ kāraṇātmanām /
ajasya kāraṇāsattvād eka evātivāhikaḥ // MU_3,3.8

sarvāsāṃ bhūtajātīnām eko 'jaḥ kāraṇaṃ param /
ajasya kāraṇaṃ nāsti tenāsāv ekadehavān // MU_3,3.9

nāsty eva bhautiko dehaḥ prathamasya prajāpateḥ /
ākāśātmāvabhāty eṣa ātivāhikadehavān // MU_3,3.10

cittamātraśarīro 'sau na pṛthvyādimayātmakaḥ /
ādyaḥ prajāpatir vyomatanuḥ pratanute prajāḥ // MU_3,3.11

tāś ca nirvāṇarūpiṇyo vinānyaiḥ kāraṇāntaraiḥ /
yad yatas tat tad eveti sarvair evānubhūyate // MU_3,3.12

nirvāṇamātraṃ prathamaṃ paraṃ bodhas tad eva ca /
cittamātraṃ tad evāste na yāti vasudhāditām // MU_3,3.13

sarveṣāṃ bhūtamanasāṃ saṃsāravyavahāriṇāṃ /
prathamo 'sau praticchandaś cittadehas svatodayaḥ // MU_3,3.14

yasmāt pūrvāt praticchandād ananyaitatsvarūpiṇī /
iyaṃ pravisṛtā sṛṣṭis spandadṛṣṭir ivānilāt // MU_3,3.15

pratibhānākṛter asmāt pratibhāmātrarūpadhṛt /
vibhāty evam ayaṃ sargas satyānubhavavat sthitaḥ // MU_3,3.16

dṛṣṭānto 'tra svapnapuraṃ svapnastrīsurataṃ tathā /
asad apy arthasampattyā satyānubhavabhāsuram // MU_3,3.17

apṛthvyādimayo bhāti vyomākṛtir adehakaḥ /
sadeha iva bhūteśas svātmabhūḥ puruṣākṛtiḥ // MU_3,3.18

sa citsaṅkalparūpatvād udety apy atha śāmyati /
svāyattatvāt svabhāvasya nodeti na ca śāmyati // MU_3,3.19

brahmā saṅkalparahitaḥ pṛthvyādirahitākṛtiḥ /
kevalaś cittamātrātmā kāraṇaṃ trijagatsthiteḥ // MU_3,3.20

saṅkalpa eṣa kacati yathā nāma svasambhavaḥ /
vyomātmaiṣa tathā bhāti bhavatsaṅkalpaśailavat // MU_3,3.21

ātivāhikataikāntavismṛtyā dṛḍharūḍhayā /
ādhibhautikabodhena mudhā bhāti piśācavat // MU_3,3.22

idamprathamatodyogasamprabuddhamahāciteḥ /
nodeti śuddhasaṃvittvād ātivāhikavismṛtiḥ // MU_3,3.23

ādhibhautikatā tena nāsyodeti piśācikā /
asatyā mṛgatṛṣṇeva mithyā jāḍyabhramapradā // MU_3,3.24

manomātraṃ yadā brahmā na pṛthvyādimayātmakaḥ /
manomātram ato viśvaṃ yad yatas tat tad eva hi // MU_3,3.25

ajasya sahakārīṇi kāraṇāni na santi yat /
tajjasyāpi na santy eva tāni tasmāt tu kānicit // MU_3,3.26

kāraṇāt kāryavaicitryaṃ tenātrāsti na kiñcana /
yādṛśaṃ kāraṇaṃ śuddhaṃ kāryaṃ tādṛg iha sthitam // MU_3,3.27

kāryakāraṇatā tv atra na kiñcid upapadyate /
yādṛg eva paraṃ brahma tādṛg eva jagattrayam // MU_3,3.28

manastām iva yātena brahmaṇā tanyate jagat /
ananyad ātmanaś śuddhād dravatvam iva vāriṇā // MU_3,3.29

manasā tanyate sarvam asad evedam ātatam /
yathā saṅkalpanagaraṃ yathā gandharvapattanam // MU_3,3.30

ādhibhautikatā nāsti rajjvām iva bhujaṅgatā /
brahmādayaḥ prabuddhās tu kathaṃ tiṣṭhantu tatra te // MU_3,3.31

ātivāhika evāsti na prabuddhamateḥ kila /
ādhibhautikadehasya carcaivātra kutaḥ katham // MU_3,3.32

manonāmno manuṣyasya vividhākāradhāriṇaḥ /
manorājyaṃ jagad iti satyarūpam iva sthitam // MU_3,3.33

mana eva viriñcatvaṃ viddhi saṅkalpanātmakam /
svavapus sphāratāṃ nītvā manasedaṃ pratanyate // MU_3,3.34

viriñco manaso rūpaṃ viriñcasya mano vapuḥ /
pṛthvyādi vidyate nātra tena pṛthvyādi kalpitam // MU_3,3.35

padmākṣe padminīvāntar manohṛdy asti dṛśyatā /
manodṛśyadṛśau bhinne na kadācana kiñcana // MU_3,3.36

tathā cātra bhavatsvapnasaṅkalpaś cittarājyadhīḥ /
svānubhūtyaiva dṛṣṭāntas tasmād dhṛdy asti dṛśyabhūḥ // MU_3,3.37

tasmāc cittavikalpasthaḥ piśāco bālakaṃ yathā /
vinihanty evam eṣāntar draṣṭāraṃ dṛśyarūpikā // MU_3,3.38

yathāṅkuro 'ntar bījasya saṃsthito deśakālataḥ /
karoti bhāsuraṃ dehaṃ tanoty evaṃ hi dṛśyadhīḥ // MU_3,3.39

sac cen na śāmyati kadācana dṛśyaduḥkhaṃ dṛśye tv aśāmyati na boddhari kevalatvam /
dṛśye tv asambhavati boddhari boddhṛbhāvaḥ śāmyet sthite 'pi hi tad asya vimokṣam āhuḥ // MU_3,3.40

bandhahetur nāma sargaḥ

caturthas sargaḥ

vālmīkiḥ:

kathayaty evam uddāmavacanaṃ munināyake /
śrotum ekarase jāte jane maunavati sthite // MU_3,4.1

śānteṣu kiṅkiṇījālasvaneṣu spandanaṃ vinā /
pañjarāntarahārītaśukeṣv apy astakeliṣu // MU_3,4.2

suvismṛtavilāsāsu sthitāsu lalanāsv api /
citrabhittāv iva nyaste samaste rājasadmani // MU_3,4.3

muhūrtaśeṣam abhavad divasaṃ madhurātapam /
vyavahāro ravikarais saha tānavam āyayau // MU_3,4.4

vavur utphullakamalaprakaronmadamāṃsalāḥ /
vāyavo madhuraspandaṃ śravaṇārtham ivāgatāḥ // MU_3,4.5

śrutaṃ cintayituṃ bhānur ivāhoracanābhramam /
tatyājaikāntam agamac chūnyam astagires taṭam // MU_3,4.6

uttasthur mihikārambhaśyāmatā vanabhūmiṣu /
vijñānaśravaṇād antaśśītalāś śāntatā iva // MU_3,4.7

babhūvur alpasañcārā janā daśasu dikṣv api /
sāvadhānatayā śrotum iva santyaktaceṣṭitāḥ // MU_3,4.8

chāyā dīrghatvam ājagmur vāsiṣṭhaṃ varṇanakramam /
iva śrotum aśeṣāṇāṃ vastūnāṃ dīrghakandharāḥ // MU_3,4.9

pratīhāraḥ puraḥ prahvo bhūtvāha vasudhādhipam /
deva snānadvijārcāsu kālo hy atigato bhṛśam // MU_3,4.10

tato vasiṣṭho bhagavān saṃhṛtya madhurāṃ giram /
adya tāvan mahārāja śrutam etāvad astu vaḥ // MU_3,4.11

prātar anyad vadiṣyāma ity uktvā maunavān abhūt /
ity ākarṇyaivam astūktvā bhūpatir bhūtivṛddhaye // MU_3,4.12

puṣpārghyapādyasammānadakṣiṇādānapūjayā /
sadevarṣimunīn viprān pūjayām āsa sādaram // MU_3,4.13

athottasthau sabhā sarvā sarājamunimaṇḍalā /
kuṇḍalākīrṇaraśmyoghapariveśāvṛtānanā // MU_3,4.14

parasparāṃsasaṅghaṭṭaraṇatkeyūrakaṅkaṇā /
hārabhārāhatasvarṇapaṭṭābhorastaṭāntarā // MU_3,4.15

śekharotsaṅgaviśrāntaprabuddhamadhupasvanaiḥ /
saghuṅghumaśirobhāgā patadbhir iva mūrdhajaiḥ // MU_3,4.16

kāñcanābharaṇoddyotakanakīkṛtadiṅmukhāḥ /
buddhisthamunivāgarthasaṃśāntendriyavṛttayaḥ // MU_3,4.17

jagmur nabhaścarā vyoma bhūcarā bhūmimaṇḍalam /
cakrur dinasamācāraṃ svaṃ sarve sveṣu veśmasu // MU_3,4.18

etasminn antare śyāmā yāminī samadṛśyata /
janasaṅghātanirmukte gṛhe bālāṅganā yathā // MU_3,4.19

deśāntaraṃ bhāsayituṃ yayau divasanāyakaḥ /
sarvatrālokakartṛtvam eva sātpuruṣaṃ vratam // MU_3,4.20

udabhūd abhitas sandhyā tārānikaradhāriṇī /
utphullakiṃśukavanā vasantaśrīr ivoditā // MU_3,4.21

cūtanīpakadambāgragrāmacaityagṛhodare /
nililyire khagāś citte tadā tā vṛttayo yathā // MU_3,4.22

bhānor bhāsā bhūṣitair meghaleśaiḥ kiñcit kiñcit kuṅkumacchāyayeva /
pāścātyo 'driḥ pītavāsās tamo'bdhes tārāhāraśrīyutaḥ khaṃ sametaḥ // MU_3,4.23

pūjām ādāya sandhyāyāṃ prayātāyāṃ yathāgatam /
andhakārās samuttasthur vetālavalayā iva // MU_3,4.24

avaśyāyakaṇasyandī helāvidhutapallavaḥ /
komalaḥ kumudāśaṃsī vavāv āśītalo 'nilaḥ // MU_3,4.25

paramāndhyam upājagmur diśo 'pi sphuṭatārakāḥ /
lambadīrghatamaḥkeśyo vidhavā iva yoṣitaḥ // MU_3,4.26

āyayau bhuvanaṃ tejaḥkṣīrapūreṇa pūrayan /
rasāyanamayākāraś śaśikṣīrārṇavo nabhaḥ // MU_3,4.27

jagmus timirasaṅghātāḥ palāyya kvāpy adṛśyatām /
śrutajñānagiraś cittān mahīpānām ivājñatāḥ // MU_3,4.28

ṛṣayo bhūmipālāś ca munayo brāhmaṇās tathā /
cetasīva vicitrārthās svāspadeṣu viśaśramuḥ // MU_3,4.29

yamakāyopamā śyāmā yayau timiramāṃsalā /
āyayau mihikākārā tatra teṣām uṣā śanaiḥ // MU_3,4.30

alakṣyatām upājagmus tārā nabhasi bhāsurāḥ /
prabhātapavaneneva hṛtāḥ kuṅkumavṛṣṭayaḥ // MU_3,4.31

dṛśyatām ājagāmārkaprabhonmīlitalocanā /
vivekavṛttir mahatāṃ manasīva navodgatā // MU_3,4.32

sabhāṃ punar upājagmur nabhaścaramahīcarāḥ /
hyastanena krameṇaiva kṛtaprātastanakramāḥ // MU_3,4.33

sā pūrvasanniveśena viveśa vipulā sabhā /
babhūvāspanditākārā vātamukteva padminī // MU_3,4.34

atha prasaṅgam āsādya rāmo madhurayā girā /
uvāca muniśārdūlaṃ vasiṣṭhaṃ vadatāṃ varam // MU_3,4.35

rāmaḥ:

bhagavan manaso rūpaṃ kīdṛśaṃ vada me sphuṭam /
yasmāt teneyam akhilā tanyate doṣamañjarī // MU_3,4.36

vasiṣṭhaḥ:

rāmāsya manaso rūpaṃ na kiñcid api dṛśyate /
nāmamātrād ṛte vyomno yathā śūnyajaḍākṛteḥ // MU_3,4.37

na bāhye nāpi hṛdaye sadrūpaṃ vidyate manaḥ /
sarvatraiva sthitaṃ caitad viddhi rāma yathā nabhaḥ // MU_3,4.38

idam asyāsad utpannaṃ mṛgatṛṣṇāmbusannibham /
rūpaṃ tu śṛṇu saṅkṣepād dvitīyendubhramopamam // MU_3,4.39

sādho yad etad arthasya pratibhānaṃ prathāṃ gatam /
sato vāpy asato vāpi tan mano viddhi netarat // MU_3,4.40

yad arthapratibhānaṃ tan mana ity abhidhīyate /
anyan na kiñcid apy asti mano nāma kadācana // MU_3,4.41

saṅkalpanaṃ mano viddhi saṅkalpāt tan na bhidyate /
yathā dravatvāt salilaṃ tathā spando yathānilāt // MU_3,4.42

yatra saṅkalpanaṃ tatra tan mano 'ṅga tathā sthitam /
saṅkalpamanasī bhinne na kadācana kecana // MU_3,4.43

satyam astv atha vāsatyaṃ yad arthapratibhāsanam /
tāvanmātraṃ mano viddhi tad brahmaiṣa pitāmahaḥ // MU_3,4.44

ātivāhikadehātmā mana ity abhidhīyate /
ādhibhautikabuddhis tu sadādhīs tu cirasthitiḥ // MU_3,4.45

avidyā saṃsṛtiś cittaṃ mano bandho malaṃ tamaḥ /
iti paryāyanāmāni dṛśyasya vidur uttamāḥ // MU_3,4.46

na hi dṛśyād ṛte kiñcin manaso rūpam asti hi /
dṛśyaṃ cotpannam evaitan neti vakṣyāmy ahaṃ punaḥ // MU_3,4.47

yathā kamalabīje 'ntas sthitā kamalamañjarī /
mahācitparamāṇvantas tathā dṛśyaṃ jagat sthitam // MU_3,4.48

prakāśasya yathāloko yathā vātasya copanam /
yathā dravatvaṃ payaso dṛśyatvaṃ draṣṭur īdṛśam // MU_3,4.49

aṅgadatvaṃ yathā hemni mṛganadyāṃ yathā jalam /
bhittir yathā svapnapure tathā draṣṭari dṛśyadhīḥ // MU_3,4.50

evaṃ draṣṭari dṛśyatvam ananyad iva yat sthitam /
tad apy unmārjayāmy āśu tvaccittādarśato malam // MU_3,4.51

yad draṣṭur asyādraṣṭṛtvaṃ dṛśyābhāve bhaved balāt /
tad viddhi kevalībhāvam ata evāsatas sataḥ // MU_3,4.52

tattām upagate bhāve rāgadveṣādivāsanā /
śāmyaty aspandite vāte spandasaṅkṣubdhatā yathā // MU_3,4.53

asambhavati sarvasmin digbhūmyākāśarūpiṇi /
prakāśye yādṛśaṃ rūpaṃ prakāśasyāmalaṃ bhavet // MU_3,4.54

trijagat tvam ahaṃ ceti dṛśye 'sattām upāgate /
draṣṭus syāt kevalībhāvas tādṛśo vimalātmanaḥ // MU_3,4.55

anantākhilaśailādipratibimbe hi yādṛśī /
syād darpaṇe darpaṇatā kevalātmasvarūpiṇī // MU_3,4.56

ahaṃ tvaṃ jagad ityādau praśānte dṛśyasambhrame /
syāt tādṛśī kevalatā sthite draṣṭary avīkṣake // MU_3,4.57

rāmaḥ:

sac cen na śāmyatīdaṃ vā nābhāvo vidyate sataḥ /
asattāṃ ca na vidmo 'smin dṛśye doṣapradāyini // MU_3,4.58

tasmāt katham iyaṃ śāmyed brahman dṛśyaviṣūcikā /
nānodbhavabhramakarī duḥkhasantatidāyinī // MU_3,4.59

vasiṣṭhaḥ:

asya dṛśyapiśācasya śāntyai mantram imaṃ śṛṇu /
rāmātyantam ayaṃ yena mṛtim eṣyati naṅkṣyati // MU_3,4.60

yad asti tasya nāśo 'sti na kadācana rāghava /
tasmāt tan naṣṭam apy antar bījabhūtaṃ bhaved dhṛdi // MU_3,4.61

smṛtibījā cidākāśe punar udbhūya dṛśyadhīḥ /
lokaśailāmbarākāraṃ doṣaṃ vitanute 'tanum // MU_3,4.62

itthaṃ nirmokṣadoṣas syān na ca tasyāṃśasambhavaḥ /
yasmād devarṣimunayo dṛśyante muktibhājanam // MU_3,4.63

yadi syāj jagadādīdaṃ tat syān mokṣo na kasyacit /
bāhyastham astu hṛtsthaṃ vā dṛśyaṃ nāśāya kevalam // MU_3,4.64

tasmād imāṃ pratijñāṃ tvaṃ śṛṇu rāmātibhīṣaṇām /
yām uttareṇa granthena nūnaṃ tvam avabudhyase // MU_3,4.65

ayam ākāśabhūtādirūpo 'haṃ ceti lakṣitaḥ /
jagacchabdasya nāmārtho nanu nāsty eva kaścana // MU_3,4.66

yad idaṃ dṛśyate kiñcid dṛśyajālaṃ purogatam /
ekaṃ brahmaiva tat sarvam ajarāmaram avyayam // MU_3,4.67

pūrṇe pūrṇaṃ prasarati śānte śāntaṃ paraṃ sthitam /
vyomany evoditaṃ vyoma brahma brahmaṇi tiṣṭhati // MU_3,4.68

na dṛśyam asti no dṛk ca na draṣṭā na ca darśanam /
na śūnyaṃ no jaḍaṃ no cic chāntam evedam ātatam // MU_3,4.69

rāmaḥ:

vandhyāputreṇa piṣṭo 'driś śaśaśṛṅgaṃ pramāyate /
prasārya bhujasaṅghātaṃ śilā nṛtyati tāṇḍavam // MU_3,4.70

sravanti sikatās tailaṃ paṭhanty upalaputrikāḥ /
garjanti citrajaladā itīvedaṃ vacaḥ prabho // MU_3,4.71

jarāmaraṇaduḥkhādiśailākāśamayaṃ jagat /
nāstīti kim idaṃ nāma bhavatāpi mamocyate // MU_3,4.72

yathedaṃ na sthitaṃ viśvaṃ notpannaṃ na ca vidyate /
tathā kathaya me brahman yenaitan niścitaṃ bhavet // MU_3,4.73

vasiṣṭhaḥ:

nāsamanvitavāg asmi śṛṇu rāghava kathyate /
yathedam asad ābhāti vandhyāputra ivāravī // MU_3,4.74

idam ādāv anutpannaṃ sargādau tena nāsty alam /
idaṃ hi manasā bhāti svapnādau pattanaṃ yathā // MU_3,4.75

mana eva ca sargādāv anutpannam asadvapuḥ /
tathaitac chṛṇu vakṣyāmi yathaitad anubhūyate // MU_3,4.76

mano dṛśyamayaṃ doṣaṃ tanotīmaṃ kṣayātmakam /
asad evāsadākāraṃ svapnas svapnāntaraṃ yathā // MU_3,4.77

tat svayaṃ svairam evāśu saṅkalpayati dehakam /
teneyam indrajālaśrīr vitatena vitanyate // MU_3,4.78

sphurati gacchati valgati yācate bhavati majjati saṃharati svayam /
amaratām upayāty api kevalaṃ calati cañcalaśaktitayā manaḥ // MU_3,4.79

prakaraṇavarṇanaṃ nāma sargaḥ

pañcamas sargaḥ

rāmaḥ:

bhagavan muniśārdūla kim iveha mano bhrame /
vidyate katham utpannaṃ mano māyāmayaṃ kutaḥ // MU_3,5.1

utpattim ādāv iti me samāsena vada prabho /
pravakṣyasi tataś śiṣṭaṃ vaktavyaṃ vadatāṃ vara // MU_3,5.2

vasiṣṭhaḥ:

mahāpralayasampattāv asattāṃ samupāgate /
aśeṣadṛśye sargādau śāntam evāvaśiṣyate // MU_3,5.3

āste 'nastamito bhāsvān ajo devo nirāmayaḥ /
sarvadā sarvakṛt sarvaḥ paramātmā maheśvaraḥ // MU_3,5.4

yato vāco nivartante yo muktair avagamyate /
yasya cātmādikās sañjñāḥ kalpitā na svabhāvajāḥ // MU_3,5.5

yaḥ pumān sāṅkhyadṛṣṭīnāṃ brahma vedāntavādinām /
vijñānamātraṃ vijñānavidām ekāntanirmalam // MU_3,5.6

yaś śūnyavādināṃ śūnyaṃ bhāsako yo 'rkatejasām /
vaktā smartā ṛtaṃ bhoktā draṣṭā kartā sadaiva yaḥ // MU_3,5.7

sad apy asad yo jagati yo dehastho 'pi dūragaḥ /
citprakāśo hy ayaṃ yasmād āloka iva bhāsvataḥ // MU_3,5.8

yasmād viṣṇvādayo devās sūryād iva marīcayaḥ /
yasmāj jaganty anantāni budbudā jaladher iva // MU_3,5.9

yaṃ yānti dṛśyavṛndāni payāṃsīva mahāmbudhim /
ya ātmānaṃ padārthaṃ ca prakāśayati dīpavat // MU_3,5.10

ākāśe yaś śarīre ca dṛṣatsv apsu latāsu ca /
pāṃsuṣv adriṣu vāteṣu pātāleṣu ca saṃsthitaḥ // MU_3,5.11

yaḥ plāvayati saṃrabdhaṃ puryaṣṭakam itas tataḥ /
yena mūkīkṛtā mūḍhāś śilā dhyānam ivāsthitāḥ // MU_3,5.12

vyoma yena kṛtaṃ śūnyaṃ śailā yena ghanīkṛtāḥ /
āpo drutāḥ kṛtā yena dīpto yasya vaśād raviḥ // MU_3,5.13

prasaranti yataś citrās saṃsārāsāradṛṣṭayaḥ /
akṣayāmṛtasampūrṇād ambhodād iva vṛṣṭayaḥ // MU_3,5.14

āvirbhāvatirobhāvamayyas tribhuvanormayaḥ /
sphuranty avirataṃ yasmin ghṛṇāv iva marīcayaḥ // MU_3,5.15

nāśarūpo 'vināśātmā yo 'ntassthas sarvavastuṣu /
gupto yo vyatirikto 'pi sarvabhāveṣu saṃsthitaḥ // MU_3,5.16

prakṛtivratatir vyomni jātā brahmāṇḍasatphalā /
cittamūlendriyadalā yena nṛtyati vāyunā // MU_3,5.17

yaś cinmaṇiḥ prakacati pratidehasamudgakam /
yasminn indau sphuranty etā jagajjālamarīcayaḥ // MU_3,5.18

praśāntacidghane yasmin sphuranty amṛtavarṣiṇi /
dhārājalāni bhūtāni dṛṣṭayas taḍitas sphuṭāḥ // MU_3,5.19

camatkurvanti vastūni yadālokanayā mithaḥ /
asaj jātam asad yena yena sat sattvam āgatam // MU_3,5.20

calatīdam anicchasya kāyāyo yasya sannidhau /
jaḍaṃ paramaratnasya śāntam ātmani tiṣṭhataḥ // MU_3,5.21

niyatir deśakālau ca calanaṃ spandanaṃ kriyāḥ /
iti yena gataṃ sattāṃ sarvasattvābhigāminā // MU_3,5.22

śuddhasaṃvinmayatvād yaḥ khaṃ bhaved vyomavittayā /
padārthavittayārthatvam avatiṣṭhaty aniṣṭhitaḥ // MU_3,5.23

kurvann apīva jagatāṃ mahatām anantaspandaṃ na kiñcana karoti kadācanāpi /
svātmany anastamayasaṃvidi nirvikāre tyaktodayasthitimatis sthita eka eva // MU_3,5.24

mūlakāraṇadevasvarūpavarṇanaṃ nāma sargaḥ

ṣaṣṭhas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

asya devātidevasya parasya paramātmanaḥ /
jñānād eva parā siddhir na tv anuṣṭhānakhedadā // MU_3,6.1

atra jñānam anuṣṭhānaṃ na tv anyad upayujyate /
mṛgatṛṣṇājalabhrāntiśāntivedanarūpi tat // MU_3,6.2

na caiṣa dūre nākāśe nālabhyo viṣamo na ca /
svānandabhāsarūpo 'sau svadehād eva labhyate // MU_3,6.3

kiñcin nopakaroty atra tapodānavratādikam /
svabhāvamātraviśrāntim ṛte nātrāsti sādhanam // MU_3,6.4

śāstrasatsaṅgasadyogiparataivātra kevalam /
sādhanaṃ bodhanaṃ mohajālasya yad akṛtrimam // MU_3,6.5

ayaṃ sa deva ity eva samparijñānamātrataḥ /
jantor na jāyate duḥkhaṃ jīvanmuktatvam eti ca // MU_3,6.6

rāmaḥ:

samparijñātamātreṇa kilānenātmanātmani /
punar doṣā na bādhante maraṇādyāḥ kadācana // MU_3,6.7

devadevo mahān eṣa kuto dūrād avāpyate /
tapasā kena tīvreṇa kleśena kiyatāthavā // MU_3,6.8

vasiṣṭhaḥ:

svapauruṣaprayatnena vivekena vikāsinā /
sa devo jñāyate rāma na tapassnānakarmabhiḥ // MU_3,6.9

rāgadveṣatamaḥkrodhamadamātsaryavarjanam /
vinā rāma tapodānaṃ kleśa eva na vāstavam // MU_3,6.10

rāgādyupahate citte vañcayitvā paraṃ dhanam /
yad arjyate tato dānād yasyārthas tasya tatphalam // MU_3,6.11

rāgādyupahate citte vratādi kriyate ca yat /
sa dambhaḥ procyate tasya phalam asti manāṅ na vā // MU_3,6.12

tasmāt puruṣayatnena mukhyam auṣadham āharet /
sacchāstrasajjanāsaṅgaṃ saṃsṛtivyādhināśanam // MU_3,6.13

atraikaṃ pauruṣaṃ yatnaṃ varjayitvetarā gatiḥ /
sarvaduḥkhakṣayaprāptau na kācid upapadyate // MU_3,6.14

śṛṇu tat pauruṣaṃ kīdṛg ātmajñānasya labdhaye /
yena śāmyanty aśeṣeṇa rāgadveṣaviṣūcikāḥ // MU_3,6.15

yathāsambhavayā vṛttyā lokaśāstrāviruddhayā /
santoṣasantuṣṭamanā bhogagardhaṃ parityajan // MU_3,6.16

yathāsambhavam udyogād anudvignatayā svayā /
sādhusaṅgamasacchāstraparatāṃ prathamaṃ śrayet // MU_3,6.17

yathāprāptārthasantuṣṭo yo garhitam upekṣate /
sādhusaṅgamasacchāstrarataś śīghraṃ sa mucyate // MU_3,6.18

vicāraṇāparijñātasvabhāvasya mahāmateḥ /
anukampyā bhavanty ete brahmaviṣṇvindraśaṅkarāḥ // MU_3,6.19

bhṛśaṃ yaṃ sujanaprāyaṃ lokās sādhuṃ pracakṣate /
sa viśiṣṭas sa sādhus syāt taṃ prayatnena saṃśrayet // MU_3,6.20

adhyātmavidyā vidyānāṃ pradhānaṃ tatkathāśrayam /
śāstraṃ sacchāstram ity āhur mucyate tadvicāravān // MU_3,6.21

sacchāstrasatsaṅgamajair vivekais tathā vinaśyanti balān malāni /
yathā jalānāṃ katakānuṣaṅgād yathā jaḍānām abhayopayogāt // MU_3,6.22

mumukṣuyatnopadeśo nāma sargaḥ

saptamas sargaḥ

rāmaḥ:

ya eṣa devaḥ kathito yasmiñ jñāte vimucyate /
vada kvāsau sthito devaḥ katham enam ahaṃ labhe // MU_3,7.1

vasiṣṭhaḥ:

ya eṣa devaḥ kathito naiṣa dūre 'vatiṣṭhate /
śarīre saṃsthito nityaṃ cinmātram iti viśrutaḥ // MU_3,7.2

eṣa sarvam idaṃ viśvaṃ na viśvaṃ tv eṣa sarvagaḥ /
vidyate hy eṣa evaiko na tu viśvābhidhāsti dṛk // MU_3,7.3

cinmātram eṣa śaśibhṛc cinmātraṃ garuḍadhvajaḥ /
cinmātram eva tapanaś cinmātraṃ kamalodbhavaḥ // MU_3,7.4

rāmaḥ:

bālā api vadanty etad yadi cetanamātrakam /
jagad ity eva kaivātra nāma syād upadeśatā // MU_3,7.5

vasiṣṭhaḥ:

cinmātraṃ cetanaṃ viśvam iti yaj jñātavān asi /
na kiñcid etad vijñātaṃ bhavatā bhavatāraṇam // MU_3,7.6

cetanaṃ nāma saṃsāro jīva eṣa paśus smṛtaḥ /
etasmād eva niryānti jarāmaraṇavīcayaḥ // MU_3,7.7

paśur ajño hy amūrto 'pi duḥkhasyaivaiṣa bhājanam /
cetanatvāc cetatīdam atyanarthas svayaṃ sthitaḥ // MU_3,7.8

cetyanirmuktatā yā syād acetyonmukhatāthavā /
asya sā bharitāvasthā tāṃ jñātvā nānuśocati // MU_3,7.9

bhidyate hṛdayagranthiś chidyante sarvasaṃśayāḥ /
ksīyante cāsya karmāṇi tasmin dṛṣṭe parāpare // MU_3,7.10

tasya cetyonmukhatvaṃ tu cetyāsambhavanaṃ vinā /
roddhuṃ na śakyaṃ dṛśyaṃ tu cetyaṃ śāmyatu vai katham // MU_3,7.11

rāmaḥ:

sādhusaṅgamasacchāstrais saṃsārārṇavatārakaḥ /
dṛśyate paramātmā yas sa brahman vada kīdṛśaḥ // MU_3,7.12

vasiṣṭhaḥ:

yad etac cetanaṃ jīvo viśīrṇo janmajaṅgale /
etam ātmānam icchanti ye te 'jñāḥ paṇḍitā api // MU_3,7.13

jīva eveha saṃsāraś cetanād duḥkhasantateḥ /
asmiñ jñāte nāvijñātaṃ kiñcid bhavati kutracit // MU_3,7.14

jñāyate paramātmā ced rāma tad duḥkhasantatiḥ /
kṣayam eti viṣāveśaśāntāv iva viṣūcikā // MU_3,7.15

rāmaḥ:

rūpaṃ kathaya me brahman yathāvat paramātmanaḥ /
yasmin dṛṣṭe naro mohāt samagrāt santariṣyati // MU_3,7.16

vasiṣṭhaḥ:

deśād deśāntaraṃ dūraṃ prāptāyās saṃvido vapuḥ /
nimeṣeṇaiva yan madhye tad rūpaṃ paramātmanaḥ // MU_3,7.17

atyantābhāva evāsti saṃsārasya jagatsthiteḥ /
yasmin bodhamahāmbhodhau tad rūpaṃ paramātmanaḥ // MU_3,7.18

draṣṭṛdṛśyakramo yatra sthito 'py astam alaṃ gataḥ /
yad anākāśam ākāśas tad rūpaṃ paramātmanaḥ // MU_3,7.19

aśūnyam iva yac chūnyaṃ yasmiñ śūnyaṃ jagat sthitam /
sargaughe sati yac chūnyaṃ tad rūpaṃ paramātmanaḥ // MU_3,7.20

yan mahācinmayam api bṛhatpāṣāṇavat sthitam /
jaḍaṃ tv ajaḍam evāntas tad rūpaṃ paramātmanaḥ // MU_3,7.21

sabāhyābhyantaraṃ sarvaṃ yena samprāpya saṅgamam /
svarūpasattām āpnoti tad rūpaṃ paramātmanaḥ // MU_3,7.22

prakāśasya yathāloko yathā śūnyatvam ambare /
tathedaṃ saṃsthitaṃ yatra tad rūpaṃ paramātmanaḥ // MU_3,7.23

rāmaḥ:

sarvataḥ paramātmaiṣa kathaṃ nāmāvabudhyate /
iyato 'sya jagannāmno dṛśyasyāsambhavaḥ kutaḥ // MU_3,7.24

vasiṣṭhaḥ:

bhramasya jāgatasyāsya jātasyākāśavarṇavat /
atyantābhāvasambodhe yadi rūḍhir alaṃ bhavet // MU_3,7.25

taj jñātaṃ brahmaṇo rūpaṃ bhaven nānyena karmaṇā /
dṛśyātyantābhāvatas tu ṛte nānyā śubhā gatiḥ // MU_3,7.26

atyantābhāvasampattau dṛśyasyāsya yathāsthiteḥ /
śiṣyate paramārtho 'sau budhyate jñāyate tataḥ // MU_3,7.27

na cid apratibimbāsti dṛśyābhāvād ṛte kvacit /
kva vinā pratibimbena kilādarśo 'vatiṣṭhate // MU_3,7.28

jagannāmno 'sya dṛśyasya sattāsambhavanaṃ vinā /
budhyate paramaṃ tattvaṃ na kadācana kenacit // MU_3,7.29

rāmaḥ:

iyato dṛśyajālasya brahmāṇḍasya jagatsthiteḥ /
mune katham asattāsti kva merus sarṣapodare // MU_3,7.30

vasiṣṭhaḥ:

dināni katicid rāma yadi tiṣṭhasy akhinnadhīḥ /
sādhusaṅgamasacchāstraparamas tad ahaṃ kṣaṇāt // MU_3,7.31

pramārjayāmi te dṛśyaṃ bodhe mṛgajalaṃ yathā /
dṛśyābhāve draṣṭṛtā ca śāmyed bodho 'vaśiṣyate // MU_3,7.32

draṣṭṛtvaṃ sati dṛśye 'smin dṛśyatvaṃ saty avekṣake /
ekatvaṃ sati hi dvitve dvitvaṃ caikatvavedane // MU_3,7.33

ekābhāve dvayor eva siddhir bhavati nātra hi /
dvitvaikyadraṣṭṛdṛśyatvakṣaye sad avaśiṣyate // MU_3,7.34

ahantādi jagaddṛśyaṃ sarvaṃ te mārjayāmy aham /
atyantāsattvasaṃvittyā manomakurato malam // MU_3,7.35

nāsato vidyate bhāvo nābhāvo vidyate sataḥ /
yat tu nāsti svabhāvena kaḥ kleśas tatpramārjane // MU_3,7.36

jagad ādāv anutpannaṃ yac cedaṃ dṛśyate tatam /
tat svātmany eva vimale brahma cittvāt svabṛṃhitam // MU_3,7.37

jagan nāma na cotpannaṃ na cāsti na ca dṛśyate /
hemnīva kaṭakāditvaṃ kim etanmārjane śramaḥ // MU_3,7.38

tathaitad vistareṇeha vakṣyāmo bahuyuktibhiḥ /
abādhitaṃ yathā nūnaṃ svayam evānubhūyate // MU_3,7.39

ādāv eva hi notpannaṃ yat tasyehāstitā kutaḥ /
kuto marau jalasarid dvitīyendau kuto grahaḥ // MU_3,7.40

yathā vandhyāsuto nāsti yathā nāsti marau jalam /
yathā nāsti nabhovṛkṣas tathā nāsti jagadbhramaḥ // MU_3,7.41

yad idaṃ dṛśyate rāma tad brahmaiva nirāmayam /
etat purastād vakṣyāmo yuktito na giraiva vaḥ // MU_3,7.42

yan nāma yuktibhir iha pravadanti tajjñās tatrāvahelanam ayuktam udārabuddheḥ /
yo yuktiyuktam avamatya vimūḍhabuddhyā kaṣṭāvaho bhavati taṃ vidur ajñam eva // MU_3,7.43

jagadādidṛśyāsattāpratijñā nāma sargaḥ

aṣṭamas sargaḥ

rāmaḥ:

kayaitaj jñāyate yuktyā katham etat prasidhyati /
nyāye 'nubhūta etasmin na jñeyam avaśiṣyate // MU_3,8.1

vasiṣṭhaḥ:

bahukālam iyaṃ rūḍhā mithyājñānaviṣūcikā /
jagannāmnī vicārākhyād ṛte mantrān na śāmyati // MU_3,8.2

vadāmy ākhyāyikā rāma yā imā bodhasiddhaye /
tāś cec chṛṇoṣi tat sādho mukta evāsi buddhimān // MU_3,8.3

no ced udvegaśīlatvād ardhād utthāya gacchasi /
tat tiryagdharmiṇas te 'dya kiñcin nāpi tu setsyati // MU_3,8.4

yo 'yam arthaṃ prārthayate tadarthaṃ yatate tathā /
so 'vaśyaṃ tad avāpnoti na cec chrānto nivartate // MU_3,8.5

sādhusaṅgamasacchāstraparo bhavasi rāma cet /
tad dinair eva no māsaiḥ prāpnoṣi paramaṃ padam // MU_3,8.6

rāmaḥ:

ātmajñānaprabodhāya śāstraṃ śāstravidāṃ vara /
kiṃnāma tat pradhānaṃ syād yasmiñ jñāte na śocyate // MU_3,8.7

vasiṣṭhaḥ:

ātmajñānapradhānānām idam eva mahāmate /
śāstrāṇāṃ paramaṃ śāstraṃ mahārāmāyaṇābhidham // MU_3,8.8

itihāsottamād asmāt paro bodhaḥ pravartate /
sarveṣām itihāsānām ayaṃ sāra udāhṛtaḥ // MU_3,8.9

śrute 'smin vāṅmaye yasmāj jīvanmuktatvam akṣatam /
udeti svayam evāta idam evātipāvanam // MU_3,8.10

sthitam evāstam āyāti jagad dṛśyaṃ vicāraṇāt /
yathā svapne parijñāte svapnārthād eva bhāvanā // MU_3,8.11

yad ihāsti tad anyatra yan nehāsti na tat kvacit /
imaṃ samastavijñānaśāstrakośaṃ vidur budhāḥ // MU_3,8.12

ya idaṃ śṛṇuyān nityaṃ tasyodāracamatkṛteḥ /
bālasyāpi paraṃ bodhaṃ buddhir eti na saṃśayaḥ // MU_3,8.13

yasmai nedaṃ tv abhavyāya rocate duṣkṛtodayāt /
vicārayatu yat kiñcit sa śāstraṃ jñānavāṅmayam // MU_3,8.14

jīvanmuktatvam asmiṃs tu śrute samanubhūyate /
svayam eva yathā pīte nīrogatvaṃ varauṣadhe // MU_3,8.15

śrūyamāṇe hi śāstre 'smiñ śrotā vetty etad ātmanā /
yathāvad idam asmābhir na tūktaṃ varaśāpavat // MU_3,8.16

śāmyati saṃsṛtiduḥkham idaṃ te svātmavicāramahākathayaiva /
no dhanadānatapaśśrutavedais tatkathanojjhitayatnaśatena // MU_3,8.17

sacchāstranirṇayo nāma sargaḥ

navamas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

taccittās tadgataprāṇā bodhayantaḥ parasparam /
kathayantaś ca tan nityaṃ tuṣyanti ramayanti ye // MU_3,9.1

teṣāṃ jñānaikaniṣṭhānām ātmajñānavicāraṇāt /
sā jīvanmuktatodeti videhonmuktataiva yā // MU_3,9.2

rāmaḥ:

brahman videhamuktasya jīvanmuktasya lakṣaṇam /
brūhi yena tathaivāhaṃ yate śāstradṛśā dhiyā // MU_3,9.3

vasiṣṭhaḥ:

yathāsthitam idaṃ yasya vyavahāravato 'pi ca /
astaṅgataṃ sthitaṃ vyoma sa jīvanmukta ucyate // MU_3,9.4

bodhaikaniṣṭhatāṃ yāto jāgarty eva suṣuptavat /
ya āste vyavahartaiva sa jīvanmukta ucyate // MU_3,9.5

nodeti nāstam āyāti sukhe duḥkhe mukhaprabhā /
yathāprāptasthiter yasya sa jīvanmukta ucyate // MU_3,9.6

yo jāgarti suṣuptastho yasya jāgran na vidyate /
yasya nirvāsano bodhas sa jīvanmukta ucyate // MU_3,9.7

rāgadveṣabhayādīnām anurūpaṃ carann api /
yo 'ntar vyomavad atyacchas sa jīvanmukta ucyate // MU_3,9.8

yasya nāhaṅkṛto bhāvo buddhir yasya na lipyate /
kurvato 'kurvato vāpi sa jīvanmukta ucyate // MU_3,9.9

yaś conmeṣanimeṣābhyāṃ vidheḥ pralayasambhavau /
paśyet trilokyāḥ khasamas sa jīvanmukta ucyate // MU_3,9.10

bhoktaiva yo na bhoktaiva śuddhabodhaikatāṃ gataḥ /
buddhas supta ivāste 'ntas sa jīvanmukta ucyate // MU_3,9.11

nityaṃ draṣṭaiva cādraṣṭā jīvann eva mṛtopamaḥ /
vyavahartaiva śailābhas sa jīvanmukta ucyate // MU_3,9.12

yasmān nodvijate loko lokān nodvijate ca yaḥ /
harṣāmarṣabhayonmuktas sa jīvanmukta ucyate // MU_3,9.13

śāntasaṃsārakalanaḥ kalāvān api niṣkalaḥ /
yas sacitto 'pi niścittas sa jīvanmukta ucyate // MU_3,9.14

yas samastārthajāteṣu vyavahāry api śītalaḥ /
parārtheṣv iva pūrṇātmā sa jīvanmukta ucyate // MU_3,9.15

jīvanmuktapadaṃ tyaktvā dehe kālavaśāt kṣate /
cid yāty adehamuktatvaṃ pavano 'spandatām iva // MU_3,9.16

videhamukto nodeti nāstam eti na śāmyati /
na san nāsan na dūrasthaṃ na cāhaṃ na ca vetarat // MU_3,9.17

sūryo bhūtvā pratapati viṣṇuḥ pāti jagattrayam /
rudras sarvān saṃharati sarvān sṛjati padmabhūḥ // MU_3,9.18

khaṃ bhūtvā pavanaskandhān dhatte sarkṣasurāsurān /
kulācalagaṇo bhūtvā lokapālapurāspadam // MU_3,9.19

bhūmir bhūtvā bibhartīmāṃ lokasthitim akhaṇḍitām /
tṛṇagulmalatā bhūtvā dadāti phalasantatim // MU_3,9.20

bibhraj jalānalākārañ jvalati dravati drutaḥ /
candro 'mṛtaṃ prasavati mṛtiṃ hālāhalaṃ viṣam // MU_3,9.21

tejaḥ prakaṭayaty āśās tanoty āndhyaṃ tamo bhavan /
śūnyaṃ san vyomatām eti giris san rodhayaty alam // MU_3,9.22

karoti jaṅgamaṃ cittve sthāvaraṃ sthāvarākrṭiḥ /
bhūtvārṇavo valayati bhūstriyaṃ valayo yathā // MU_3,9.23

paramārkavapur bhūtvā prakāśe 'ntar visārayan /
trijagattrasareṇvoghaṃ śāntam evāvatiṣṭhati // MU_3,9.24

yat kiñcid idam ābhāti bhātaṃ vā bhām upaiṣyati /
kālatrayagataṃ dṛśyaṃ tad asau sarvam eva vā // MU_3,9.25

rāmaḥ:

katham evaṃ vada brahman bhūyate viṣamā hi me /
dṛṣṭir eṣā tu duṣprāpā durākramyeti niścayaḥ // MU_3,9.26

vasiṣṭhaḥ:

muktir eṣocyate rāma brahmaitat samudāhṛtam /
nirvāṇam etat kathitaṃ śṛṇu samprāpyate katham // MU_3,9.27

yad idaṃ dṛśyate dṛśyam ahantvattādisaṃyutam /
sato 'py asyāpy anutpattyā buddhayaitad avāpyate // MU_3,9.28

rāmaḥ:

videhamuktās trailokyaṃ sampadyante yadā tadā /
manye te sargatām eva gatā vedyavidāṃ vara // MU_3,9.29

vasiṣṭhaḥ:

vidyate cet tribhuvanaṃ tat tattāṃ samprayāntu te /
yatra trailokyaśabdārtho na sambhavati kaścana // MU_3,9.30

tatra trilokatāṃ yātaṃ brahmety uktyarthadhīḥ kutaḥ /
tasmān no sambhavaty anyā jagacchabdārthakalpanā // MU_3,9.31

ananyac chāntam ābhāsamātram ākāśanirmalam /
brahmaiva jagad ity eva satyaṃ satyāvabodhinaḥ // MU_3,9.32

yathā hi hemakaṭake vicāryāpi na dṛśyate /
kaṭakatvaṃ kvacin nāma ṛte nirmalahāṭakam // MU_3,9.33

jalād ṛte payovīcau nāhaṃ paśyāmi kiñcana /
vīcitvaṃ tvādṛśair dṛṣṭaṃ yat tu nāsty eva tatra hi // MU_3,9.34

spandatvaṃ pavanād anyan na kadācana kutracit /
spanda eva sadā vāyur jagat tasmān na vidyate // MU_3,9.35

yathā śūnyatvam ākāśas tāpa eva marau jalam /
teja eva yathāloko brahmaiva trijagat tathā // MU_3,9.36

rāmaḥ:

atyantābhāvasampattyā jagaddṛśyasya muktatā /
yayodeti mune yuktyā tāṃ mamopadiśottamām // MU_3,9.37

[vasiṣṭhaḥ:]

mithas sampannayor draṣṭṛdṛśyayor ekasaṅkṣaye /
dvayābhāve sthitiṃ yāte nirvāṇam avaśiṣyate // MU_3,9.38

[rāmaḥ:]

dṛśyasya jagatas tasmād atyantānudbhavo yathā /
brahma cetthaṃ svabhāvasthaṃ budhyate vada me tathā // MU_3,9.39

kayaitaj jñāyate yuktyā katham etat prasidhyati /
etasmiṃs tu mune siddhe na sādhyam avaśiṣyate // MU_3,9.40

vasiṣṭhaḥ:

bahukālam iyaṃ rūḍhā mithyājñānaviṣūcikā /
nūnaṃ vicāramantreṇa nirmūlam upaśāmyati // MU_3,9.41

na śakyate jhagity eva samucchedayituṃ kṣaṇāt /
samaprayatane hy adrau samārohāvarohaṇe // MU_3,9.42

tasmād abhyāsayogena yuktyā nyāyopapattibhiḥ /
jagadbhrāntir yathā śāmyet tathedaṃ kathyate śṛṇu // MU_3,9.43

vadāmy ākhyāyikāṃ rāma yām imāṃ bodhasiddhaye /
tāṃ cec chṛṇoṣi tat sādho mukta evāsi buddhimān // MU_3,9.44

athotpattiprakaraṇaṃ mayedaṃ tava kathyate /
yaḥ kilotpadyate rāma tena muktena bhūyate // MU_3,9.45

iyam itthaṃ jagadbhrāntir bhāty ajātaiva khātmikā /
ity utpattiprakaraṇe kathyate 'smin mayādhunā // MU_3,9.46

yad idaṃ dṛśyate kiñcij jagat sthāvarajaṅgamam /
sarvaṃ sarvaprakārāḍhyaṃ sasurāsurakinnaram // MU_3,9.47

tan mahāpralaye prāpte rudrādipariṇāmini /
bhavaty asad adṛśyaṃ ca kvāpi yāti vinaśyati // MU_3,9.48

tatas stimitagambhīraṃ na tejo na tamas tatam /
anākhyam anabhivyaktaṃ sat kiñcid avaśiṣyate // MU_3,9.49

na śūnyaṃ nāpi cākāśaṃ na dṛśyaṃ na ca darśanam /
na ca bhūtapadārthaugho yad anantatayā sthitam // MU_3,9.50

kim apy avyapadeśātma pūrṇāt pūrṇatarākrṭi /
na san nāsan na sadasan nābhāvo bhavanaṃ na ca // MU_3,9.51

cinmātraṃ cetyarahitam anantam ajaraṃ śivam /
anādimadhyaparyantaṃ yad anādhi nirāmayam // MU_3,9.52

yasmiñ jagat prasphurati dṛṣṭimauktikahaṃsavat /
yaś cedaṃ yaś ca naivedaṃ devas sadasadātmakaḥ // MU_3,9.53

akarṇajihvo 'nāsātvaṅnetras sarvatra sarvadā /
yaś śṛṇoty āsvādayati jighran spṛśati paśyati // MU_3,9.54

sa eva sadasadrūpaṃ yenālokena lakṣyate /
sargacitram anādyantaṃ kharūpaṃ cāpy arañjanam // MU_3,9.55

ardhonmīlitadṛg bhrūbhūmadhyatārakavaj jagat /
vyomātmaiva sadābhāsaṃ svarūpaṃ yo 'bhipaśyati // MU_3,9.56

yasyānyad asti na vibhoḥ kāraṇaṃ śaśaśṛṅgavat /
yasyedaṃ ca jagat kāryaṃ taraṅgaugha ivāmbhasaḥ // MU_3,9.57

jvalatas sarvato 'jasraṃ cittasthālīṣu tiṣṭhataḥ /
yasya cinmātradīpasya bhāsā bhāti jagattrayam // MU_3,9.58

yaṃ vinārkādayo 'py ete prakāśās timiropamāḥ /
sati yasmin pravartante trijaganmṛgatṛṣṇikāḥ // MU_3,9.59

saspande samudetīva nisspande 'ntargateva ca /
iyaṃ yasmiñ jagallakṣmīr alāta iva cakratā // MU_3,9.60

jagannirmāṇavilayavilāso vyāpako mahān /
spandāspandātmako yasya svabhāvo nirmalo 'kṣayaḥ // MU_3,9.61

spandāspandamayī yasya pavanasyeva sarvagā /
sattā nāmnaiva bhinneva vyavahārān na vastutaḥ // MU_3,9.62

sarvadaiva prabuddho yas supto yas sarvadaiva ca /
na supto na prabuddhaś ca yas sarvatraiva sarvadā // MU_3,9.63

yadaspandaś śivaṃ śāntaṃ yatspandas trijagatsthitiḥ /
spandāspandavilāsātmā ya eko bharitākṛtiḥ // MU_3,9.64

āmoda iva puṣpeṣu na naśyati vināśiṣu /
pratyakṣastho 'py athāgrāhyaś śauklyaṃ śuklapaṭeṣv iva // MU_3,9.65

mūkopamo 'pi yo vaktā mantā yo 'py upalopamaḥ /
yo bhoktā nityatṛpto 'pi kartā yaś cāpy akiñcana // MU_3,9.66

yo 'naṅgo 'pi samastāṅgas sahasrakaralocanaḥ /
nakiñcit saṃsthitenāpi yena vyāptam idaṃ jagat // MU_3,9.67

nirindriyabalasyāpi yasyāśeṣendriyakriyāḥ /
yasya nirmanaso 'py etā manonirmāṇarītayaḥ // MU_3,9.68

yadanālocanād bhānti saṃsāroragabhītayaḥ /
yasmin dṛṣṭe palāyante sarvathā sarvadetayaḥ // MU_3,9.69

sākṣiṇi sphāra ābhāse dhruve dīpa iva kriyāḥ /
sati yasmin pravartante citrehās spandapūrvikāḥ // MU_3,9.70

yasmād ghaṭapaṭākārapadārthaśatapaṅktayaḥ /
taraṅgakaṇakallolavīcayo vāridher iva // MU_3,9.71

sa evānyatayodeti yaḥ padārthaśatabhramaiḥ /
kaṭakāṅgadakeyūranūpurair iva kāñcanam // MU_3,9.72

yas tvam ekāvabhāsātmā yo 'ham ete janāś ca ye /
yaś ca na tvam abuddhātman nāhaṃ naite janāś ca ye // MU_3,9.73

anyevāvyatiriktaiva saivāseva ca bhaṅgurā /
payasīva taraṅgālī yasmin sphurati dṛśyabhūḥ // MU_3,9.74

yataḥ kālasya kalanā yato dṛśyasya dṛśyatā /
mānasī kalanā yena yena bhāsāṃ vibhāsanam // MU_3,9.75

kriyāṃ rūpaṃ rasaṃ gandhaṃ sparśaṃ śabdaṃ ca cetanam /
yad vetsi tad asau devo yena vetsi tad apy asau // MU_3,9.76

draṣṭṛdarśanadṛśyānāṃ madhye yad darśanaṃ sthitam /
sādho tadavadhānena svātmānam avabudhyase // MU_3,9.77

ajam ajaram ajāḍyaṃ śāśvataṃ brahma nityaṃ śivam amalam anādyaṃ vandhyavedyair anindyam /
sakalakalanaśūnyaṃ kāraṇaṃ kāraṇānām anubhavanam avedyaṃ vedanaṃ vittvam antaḥ // MU_3,9.78

paramakāraṇavarṇanaṃ nāma sargaḥ

daśamas sargaḥ

rāmaḥ:

mahāpralayasampattau yad etad avaśiṣyate /
bhavatv etad anākāraṃ nāma nāsty atra saṃśayaḥ // MU_3,10.1

na śūnyaṃ katham etat syān na prakāśaḥ kathaṃ bhavet /
kathaṃ vā na tamorūpaṃ kathaṃ vā naiva khātmakam // MU_3,10.2

kathaṃ vā naiva cidrūpaṃ jīvo vā na kathaṃ bhavet /
kathaṃ na buddhitattvaṃ syāt kathaṃ vā na mano bhavet // MU_3,10.3

kathaṃ vā na nakiñcit syāt kathaṃ vā sarvam ity api /
anayā ca vacobhaṅgyā mama moha ivoditaḥ // MU_3,10.4

vasiṣṭhaḥ:

viṣamo 'yam ati praśno bhavatā samudāhṛtaḥ /
bhinadmy enaṃ tv ayatnena naiśaṃ tama ivāṃśumān // MU_3,10.5

mahākalpāntasampattau yat tat sad avaśiṣyate /
tan nāma na yathā śūnyaṃ tad idaṃ kathyate śṛṇu // MU_3,10.6

anutkīrṇā yathā stambhe saṃsthitā sālabhañjikā /
tathā viśvaṃ sthitaṃ tatra tena śūnyaṃ na tat padam // MU_3,10.7

ayam itthaṃ mahābhogo jagadākhyo 'vabhāsate /
satyo bhavatv asatyo vā yatra tatra kva śūnyatā // MU_3,10.8

yathā na putrikāśūnyas stambho 'nutkīrṇasālikaḥ /
tathā tāta jagad brahma tena śūnyaṃ na tat padam // MU_3,10.9

saumyāmbhasi yathā vīcir na cāsti na ca nāsti ca /
tathā jagad brahmaṇīdaṃ śūnyāśūnyapadaṃ gatam // MU_3,10.10

deśakālādiśāntatvāt putrikāracanaṃ drume /
sambhavaty ajadhātau tu kena nāntar vimuhyate // MU_3,10.11

tat stambhaputrikādy etat paramārthajagatsthiteḥ /
ekadeśena sadṛśam upamānaṃ na sarvataḥ // MU_3,10.12

na kadācid udetīdaṃ parasmān na ca śāmyati /
itthaṃrūpaṃ kevalaṃ sad brahma svātmani saṃsthitam // MU_3,10.13

aśūnyāpekṣayā śūnyaśabdārthaparikalpanā /
aśūnyatvāsambhavataś śūnyatāśūnyate kutaḥ // MU_3,10.14

brahmaṇy ayaṃ prakāśo hi na sambhavati bhūtajaḥ /
sūryānalendutārādi kutas tatra kilāvyaye // MU_3,10.15

mahābhūtaprakāśānām abhāvas tama ucyate /
mahābhūtābhāvajaṃ tu tenātra na tamaḥ kvacit // MU_3,10.16

svānubhūtiprakāśo 'sya kevalaṃ vyomarūpiṇaḥ /
yo 'ntar asti sa tenaiva na tv anyenānubhūyate // MU_3,10.17

muktaṃ tamaḥprakāśābhyām ity etad ajaraṃ padam /
ākāśakośam evainaṃ viddhi kośaṃ jagatsthiteḥ // MU_3,10.18

bilvasya bilvasañjñasya yathā bhedo na kaścana /
tatheha brahmajagator na manāg api bhinnatā // MU_3,10.19

salile 'ntar yathā vīcir mṛdo 'ntar ghaṭako yathā /
tathā yatra jagatsattā tat kathaṃ khātmakaṃ bhavet // MU_3,10.20

mṛjjalādyupamānaśrīs sākārātrā samā na sā /
brahma tv ākāśaviśadaṃ tasyāntassthaṃ tathaiva tat // MU_3,10.21

tasmād yādṛk cidākāśam ākāśād api nirmalam /
tadantassthaṃ tādṛg eva jagacchabdārthabhāg api // MU_3,10.22

marice 'ntar yathā taikṣṇyam ṛte bhoktur na lakṣyate /
cinmātratvaṃ parākāśe tathā cetyakalāṃ vinā // MU_3,10.23

tasmāc cid apy acidrūpā cetyariktatayātmani /
jagattā tādṛśy eveyaṃ tādṛṅmātrātmatāvaśā // MU_3,10.24

rūpālokamanaskārās tanmayā eva netarat /
yathāsthitam ato viśvaṃ suṣuptaṃ turyam eva vā // MU_3,10.25

tena yogī suṣuptātmā vyavahāry api śāntadhīḥ /
āste brahma nirābhāsaṃ sarvabhāsāṃ samudgakam // MU_3,10.26

ākāriṇi yathā saumye sthitas toye dravakramaḥ /
anākṛtau tathā viśvaṃ sthitaṃ tatsadṛśaṃ pare // MU_3,10.27

pūrṇāt pūrṇaṃ prasarati nirākārān nirākṛti /
brahmaṇo viśvam ābhātaṃ tad viśvārthavivarjitam // MU_3,10.28

pūrṇāt pūrṇaṃ prasarati saṃsthitaṃ pūrṇam eva tat /
ato viśvam anutpannaṃ yac cotpannaṃ tad eva tat // MU_3,10.29

cetyāsambhavatas tasmin pade keva cidarthatā /
āsvādakāsambhavato marice keva tīkṣṇatā // MU_3,10.30

satyeveyam asatyaiva citeś cittoditā pare /
abhāvāt pratibimbasya pratibimbārhatā kutaḥ // MU_3,10.31

paramāṇor api paraṃ tad aṇīyo 'py aṇīyasaḥ /
śuddhaṃ sūkṣmaṃ paraṃ śāntaṃ tad ākāśodarād api // MU_3,10.32

dikkālādyanavacchinnarūpatvād ativistṛtam /
tad anādyantam ābhāsaṃ bhāsanīyavivarjitam // MU_3,10.33

cidrūpam eva no yatra labhyate tatra jīvatā /
kathaṃ syāc cittatākārā vāsanānilarūpiṇī // MU_3,10.34

cidrūpānudayād eva tatra nāsty eva jīvatā /
na buddhitā na cittatvaṃ nendriyatvaṃ na vāsanāḥ // MU_3,10.35

evaṃ sthitaṃ layārambhapūrṇam apy ajaraṃ padam /
asmaddṛṣṭyā sthitaṃ śāntaṃ śūnyam ākāśato 'dhikam // MU_3,10.36

rāmaḥ:

paramārthasya kiṃ rūpaṃ tasyānantacidākṛteḥ /
punar etat samācakṣva nipuṇaṃ bodhavṛddhaye // MU_3,10.37

vasiṣṭhaḥ:

mahāpralayasampattau sarvakāraṇakāraṇam /
śiṣyate yat paraṃ brahma tad idaṃ varṇyate śṛṇu // MU_3,10.38

nāśayitvā svam ātmānaṃ manaso vṛttisaṅkṣaye /
yad rūpaṃ yad anākhyeyaṃ tad rūpaṃ tasya vastunaḥ // MU_3,10.39

nāsti dṛśyaṃ jagad draṣṭā dṛśyābhāvād vilīnavat /
bhātīti bhāsanaṃ yat syāt tad rūpaṃ tasya vastunaḥ // MU_3,10.40

citer jīvasvabhāvo yo yadi cetyonmukho vapuḥ /
cinmātraṃ vimalaṃ śāntaṃ yat tat kāraṇakāraṇam // MU_3,10.41

aṅguṣṭhasyātha vāṅgulyā vātādyasparśane sati /
jīvataś cetaso rūpaṃ yat tad paramam ātmanaḥ // MU_3,10.42

asvapnāyā anantāyā ajaḍāyā ghanasthiteḥ /
yad rūpaṃ ciracintāyās tat tadānagha śiṣyate // MU_3,10.43

yad vyomno hṛdayaṃ yad vā śilāyāḥ pavanasya ca /
tasyācetyasya cidvyomnas tad rūpaṃ paramātmanaḥ // MU_3,10.44

acetyasyāmanaskasya jīvato yā kriyāvataḥ /
syāt sthitis sā parā śāntā sattā tasyādyavastunaḥ // MU_3,10.45

citprakāśasya yan madhyaṃ prakāśasya ghanasya vā /
darśanasya ca yan madhyaṃ tad rūpaṃ paramātmanaḥ // MU_3,10.46

vedanasya prakāśasya dṛśyasya tamasas tathā /
vedanaṃ yad anādyantaṃ tad rūpaṃ paramātmanaḥ // MU_3,10.47

yato jagad udetīva nityānuditarūpy api /
vibhinnavad ivābhinnaṃ tad rūpaṃ pāramātmanaḥ // MU_3,10.48

vyavahāraparasyāpi yat pāṣāṇavad āsanam /
avyomna eva vyomatvaṃ tad rūpaṃ pāramātmikam // MU_3,10.49

vedyavedanavettṛtvarūpatrayam idaṃ punaḥ /
yatrodety astam āyāti tat tat paramam uttamam // MU_3,10.50

vedyavedanavettṛtvaṃ yatredaṃ pratibimbati /
abuddhyādau mahādarśe tad rūpaṃ paramaṃ smṛtam // MU_3,10.51

manaṣṣaṣṭhendriyonmuktaṃ yad rūpaṃ syān mahāciteḥ /
jaṅgame sthāvare vāpi tat sargānte 'vaśiṣyate // MU_3,10.52

sthāvarāṇāṃ hi yad rūpaṃ tac ced bodhamayaṃ bhavet /
manobuddhyādinirmuktaṃ tat pareṇa samaṃ bhavet // MU_3,10.53

brahmārkaviṣṇuharaśakrasadāśivādiśāntau śivaṃ paramam etad ihaikam āste /
śiṣṭaṃ pradiṣṭam avinaṣṭam akaṣṭam iṣṭaṃ miśraṃ na miśram aṇunāśritam āśritena // MU_3,10.54

mahākalpāntāvaśiṣṭaparamārthavarṇanaṃ nāma sargaḥ

ekādaśas sargaḥ

rāmaḥ:

itthaṃrūpam idaṃ dṛśyaṃ jagan nāmāsti bhāsuram /
mahāpralayasampattau bho brahman kva nu gacchati // MU_3,11.1

vasiṣṭhaḥ:

kuta āyāti kīdṛg vā vandhyāputraḥ kva gacchati /
kva yāti kuta āyāti vada vā vyomakānanam // MU_3,11.2

rāmaḥ:

vandhyāputro vyomavanaṃ naivāsti na bhaviṣyati /
kīdṛśī dṛśyatā tasya kīdṛśī tasya nāstitā // MU_3,11.3

vasiṣṭhaḥ:

vandhyāputravyomavane yathā na staḥ kadācana /
jagadādy akhilaṃ dṛśyaṃ tathā nāsti kadācana // MU_3,11.4

na cotpannaṃ na ca dhvaṃsi yat kilādau na vidyate /
utpattiḥ kīdṛśī tasya nāśaśabdasya kā kathā // MU_3,11.5

rāmaḥ:

vandhyāputranabhovṛkṣakalpanā tāvad asti hi /
sā yathā nāśajanmādyā tathaivedaṃ na kiṃ bhavet // MU_3,11.6

vasiṣṭhaḥ:

phullasyātulabhus samyag ālakaiḥ kuru kolanam /
niranvayā yathaivoktir jagatsattā tathaiva hi // MU_3,11.7

yathā sauvarṇakaṭake dṛśyamānam api sphuṭam /
kaṭakatvaṃ tu nāsty eva jagattvaṃ tu tathā pare // MU_3,11.8

ākāśe ca yathā nāsti śūnyatvaṃ vyatirekavat /
jagattvaṃ brahmaṇi tathā nāsty evāpy upalabdhimat // MU_3,11.9

kajjalān na yathā kārṣṇyaṃ śaityaṃ ca na yathā himāt /
pṛthag eva bhaved buddhaṃ jagan nāsti pare pade // MU_3,11.10

yathā ca śaityaṃ śaśino na himād vyatiricyate /
brahmaṇo na tathā sargo vidyate vyatirekavān // MU_3,11.11

marunadyāṃ yathā toyaṃ dvitīyendau yathendutā /
nāsty evaivaṃ jagan nāsti dṛṣṭam apy amalātmani // MU_3,11.12

saṃvidvilocanāloko bhāty ayaṃ saṃvidambare /
jagadākhye 'male vyomni dṛṣṭimuktāvalī yathā // MU_3,11.13

cidākāśe cidākāśaś cittvād yaḥ kacati svayam /
tad eva tena rūpaṃ svaṃ jagad ity avabudhyate // MU_3,11.14

ādāv eva hi yan nāsti kāraṇāsambhavāt svayam /
vartamāne 'pi tan nāsti nāśas syāt tatra kīdṛśaḥ // MU_3,11.15

kvāsambhavadbhūtajāḍyaṃ pṛṭhvyāder jaḍavastunaḥ /
kāraṇaṃ bhavituṃ śaktaṃ chāyāyā ātapo yathā // MU_3,11.16

kāraṇābhāvataḥ kāryaṃ nedaṃ tat kiñcanoditam /
yat tatkāraṇam evāsti tad evettham avasthitam // MU_3,11.17

ajātam eva yad bhāti saṃvido bhānam eva tat /
yaj jagad dṛśyate svapne saṃvitkacanam eva tat // MU_3,11.18

saṃvitkacanam evāntar yathā svapnajagadbhramaḥ /
sargādau brahmaṇi tathā jagatkacanam ātatam // MU_3,11.19

yad idaṃ dṛśyate kiñcit tat sad evātmani sthitam /
nāstam eti na codeti jagat kiñcit kadācana // MU_3,11.20

yathā dravatvaṃ salilaṃ spandatvaṃ pavano yathā /
yathā prakāśa ābhāso brahmaiva trijagat tathā // MU_3,11.21

yathā puram ivāste 'ntar vid eva svapnasaṃvidi /
tathā jagad ivābhāti svātmaiva paramātmani // MU_3,11.22

rāmaḥ:

evaṃ cet tat kathaṃ brahman sughanapratyayaṃ vada /
idaṃ dṛśyaviṣaṃ jātam asatsvapnānubhūtivat // MU_3,11.23

[vasiṣṭhaḥ:]

sati dṛśye kila draṣṭā sati draṣṭari dṛśyatā /
ekasattve dvayor bandho muktir ekakṣaye dvayoḥ // MU_3,11.24

atyantāsambhavo yāvad buddho dṛśyasya nākṣayaḥ /
tāvad draṣṭur adraṣṭṛtvaṃ na sambhavati mokṣadam // MU_3,11.25

dṛśyaṃ cet sambhavaty ādau paścāt kṣayam upāgatam /
tad dṛśyasmaraṇānartharūpo bandho na śāmyati // MU_3,11.26

yatra kvacana saṃsthasya svādarśasyeva cidgateḥ /
pratibimbo lagaty eva sargasmṛtimayo hy ayam // MU_3,11.27

ādāv eva hi notpannaṃ dṛśyaṃ nāsty eva cet svayam /
draṣṭṛdṛśyabhramābhāvāt tat sambhavati muktatā // MU_3,11.28

[rāmaḥ:]

tasmād asambhavanmukter mama protsārya yuktitaḥ /
atyantāsambhavaṃ dṛśye kathayātmavidāṃ vara // MU_3,11.29

vasiṣṭhaḥ:

asad eva yathā bhāti jagatsargātmakaṃ tathā /
śṛṇv ahaṃ kathayā rāma dīrghayā kathayāmi te // MU_3,11.30

vyavasāyakathāvākyair yāvat tan nānuvarṇitam /
na viśrāmyati te tāvad dhṛdi pāṃsur yathā hrade // MU_3,11.31

atyantābhāvam asyās tvaṃ jagatsargabhramasthiteḥ /
buddhvaikadhyānaniṣṭhātmā vyavahāraṃ kariṣyasi // MU_3,11.32

bhāvābhāvagrahotsargasthūlasūkṣmacalācalāḥ /
dṛśas tvā vedhayiṣyanti na mahādrim iveṣavaḥ // MU_3,11.33

sa eṣo 'sty eka evātmā na dvitīyāsti kalpanā /
jagad atra yathotpannaṃ tat te vakṣyāmi rāghava // MU_3,11.34

tasmād imāni sakalāni vijṛmbhitāni yo hīdam aṅga sakale sakalaṃ mahātmā /
rūpāvalokanamanomananaprakāśakośāspadaṃ svayam udeti ca līyate ca // MU_3,11.35

paramārthavarṇanaṃ nāma sargaḥ

dvādaśas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

etasmāt paramāc chāntāt padāt paramapāvanāt /
yathedam utthitaṃ viśvaṃ tac chṛṇūttamayā dhiyā // MU_3,12.1

suṣuptaṃ svapnavad bhāti bhāti brahmaiva sargavat /
sarvam ekaṃ ca tac chāntaṃ tatra tāvat kramaṃ śṛṇu // MU_3,12.2

tasyānantaprakāśātmarūpasyātatacinmaṇeḥ /
sattāmātrātma kacanaṃ yad ajasraṃ svabhāvataḥ // MU_3,12.3

tad ātmani svayaṃ kiñcic cetyatām iva gacchati /
agṛhītārthakaṃ saṃvidīhāmarśanasūcakam // MU_3,12.4

bhāvināmārthakalanaiḥ kiñcidūhitarūpakam /
ākāśād aṇu śuddhaṃ ca sarvasmin bhāvibodhanam // MU_3,12.5

tatas sā paramā sattā satītaś cetanonmukhī /
cinnāmayogyā bhavati kiñcillabhyatayā tayā // MU_3,12.6

ghanasaṃvedanāt paścād bhāvijīvādināmikā /
sā bhavaty ātmakalanā yadā yāntī parāt padāt // MU_3,12.7

svataikabhāvanāmātrasārā saṃsaraṇonmukhī /
tadā vastusvabhāvena tanvas tiṣṭhanti tām imāḥ // MU_3,12.8

samanantaram etasyāḥ khasattodeti śūnyatā /
śabdādiguṇabījaṃ sā bhaviṣyadabhidhārthadā // MU_3,12.9

ahantodeti tadanu saha vai kālasattayā /
bhaviṣyadabhidhārthe te bījaṃ mukhyaṃ jagatsthiteḥ // MU_3,12.10

tasyāś śakteḥ parāyās tu svasaṃvedanamātrakam /
etaj jālam asadrūpaṃ sad ivodeti visphurat // MU_3,12.11

evamprāyātmikā sā cid bījaṃ saṅkalpaśākhinaḥ /
tatrāpy ahaṅkārakaras sa tatspandatayā marut // MU_3,12.12

cid ahantāvatī vyomaśabdatanmātrabhāvanāt /
svato ghanībhūya śanaiḥ khatanmātraṃ bhavaty alam // MU_3,12.13

bhāvināmārtharūpaṃ tad bījaṃ śabdaughaśākhinaḥ /
padavākyapramāṇāḍhyavedavṛndavikāri tat // MU_3,12.14

tasmād udeṣyaty akhilā jagacchrīś śabdarūpiṇaḥ /
śabdaughanirmitārthaughapariṇāmavisāriṇī // MU_3,12.15

cid evamparivārā sā jīvaśabdena kathyate /
bhāviśabdārthajālena bījaṃ bhūtaughaśākhinaḥ // MU_3,12.16

caturdaśavidhaṃ bhūtajātam āvalitāmbaram /
jagajjaṭharayantraughaṃ prasariṣyati vai tataḥ // MU_3,12.17

asamprāptābhidhāsārā cij jīvatvāt sphuradvapuḥ /
yā saiva sparśatanmātraṃ bhāvanād bhavati kṣaṇāt // MU_3,12.18

pavanaskandhavistāraṃ bījaṃ sparśaikaśākhinaḥ /
sarvabhūtakriyāspandas tasmāt samprasariṣyati // MU_3,12.19

tatra yaś cidvilāsena prakāśo 'nubhavād bhavet /
tejastanmātrakaṃ tattadbhaviṣyadabhidhārthadam // MU_3,12.20

tat sūryādivijṛmbhābhir bījam ālokaśākhinaḥ /
tasmād rūpavibhedena saṃsāraḥ prasariṣyati // MU_3,12.21

bhavac caturṇām avatas tatas sata ivāsataḥ /
svadanaṃ tasya saṅghasya rasatanmātram ucyate // MU_3,12.22

bhāvivārivilāsātma tad bījaṃ rasaśākhinaḥ /
anyo'nyāsvadanenāsmāt saṃsāraḥ prasariṣyati // MU_3,12.23

bhaviṣyadgandhasaṅkalpanāmāsau kalanātmakā /
saṅkalpātmā sasaugandhatanmātratvaṃ prayacchati // MU_3,12.24

bhāvibhūgolakatvena bījam ākṛtiśākhinaḥ /
sarvādhārātmanas tasmāt saṃsāraḥ prasariṣyati // MU_3,12.25

citā vibhāvyamānāni tanmātrāṇi parasparam /
svayaṃ pariṇatāny antar ambunīva nirantaram // MU_3,12.26

tathaitāni vimiśrāṇi viviktāni punar yathā /
na śuddhāny upalabhyante sarvanāśāntam eva hi // MU_3,12.27

saṃvittimātrarūpāṇi sthitāni gaganodare /
bhavanti vaṭajālāni yathā bījakaṇāntare // MU_3,12.28

prasavaṃ paripaśyanti śataśākhaṃ sphuranti ca /
paramāṇvantare mānti kṣaṇāt kalpībhavanti ca // MU_3,12.29

vivartam eva dhāvanti nirvivartāni santi ca /
cidveditāni sarvāṇi kṣaṇāt piṇḍībhavanti hi // MU_3,12.30

tanmātragaṇam etat sā svasaṅkalpātmakaṃ citiḥ /
vedanāvasare 'ṇvaugham anākāraiva paśyati // MU_3,12.31

bījaṃ jagatsu nanu pañcakamātram asya bījaṃ parā vyavahitā citiśaktir ādyā /
tajjaṃ tad eva bhavatīti sadānubhūtaṃ cinmātram ekam ajam ādyam ato jagacchrīḥ // MU_3,12.32

saṃsṛtibījopadeśo nāma sargaḥ

trayodaśas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

parame brahmaṇi sphāre same samasamasthitau /
anutpannanabhastejastamassattādikātmani // MU_3,13.1

pūrvaṃ cetyatvakalanaṃ svacetyāṃśasya cetanāt /
udeti cittvakalanaṃ citiśaktitvacetanāt // MU_3,13.2

tato jīvatvakalanaṃ cetyasampoṣacetanāt /
tato 'hambhāvakalanaṃ cetyaikaparatāvaśāt // MU_3,13.3

tato buddhitvakalanam ahantāpariṇāmataḥ /
etad eva manastādiśabdatanmātrakādimat // MU_3,13.4

aucchūnyād anyatanmātrabhāvanād bhūtarūpiṇaḥ /
ayam itthaṃ mahāgulmo jagadādir vilokyate // MU_3,13.5

jhagity eva krameṇeti svapne puram ivākṛtam /
mahākāśamahāṭavyām udbhūyodbhūya naśyatām // MU_3,13.6

jagatkarañjakuñjānāṃ bījam etad avāpajam /
nāpekṣate kiñcid api kṣitivāryanilādikam // MU_3,13.7

etac cidātmakaṃ paścāt kilorvyādi kariṣyati /
svapnasaṃvitpuram iva cinmātrātmakam eva tat // MU_3,13.8

jagadādyaṅkuraṃ yatratatrastham api muñcati /
jagataḥ pañcakaṃ bījaṃ pañcakasya cid avyayā // MU_3,13.9

yad bījaṃ tat phalaṃ viddhi tasmād brahmamayaṃ jagat /
evam eṣa mahākāśe sargādau pañcako gaṇaḥ // MU_3,13.10

cicchaktyākāśabhūtātmā kalpito 'sti na vāstavaḥ /
anenocchūnatām etya yad apīdaṃ vitanyate // MU_3,13.11

tad apy ākāśarūpātma kalanātma na sanmayam /
na kvacin nāma tat siddhaṃ yad asiddhena sādhyate // MU_3,13.12

kharūpaṃ yad vikalpātma kathaṃ tat satyatām iyāt /
atha cet pañcakaṃ brahma brahmātmakatayā tayā // MU_3,13.13

tat pañcakavidhiprauḍho brahmaiva trijagadbhramaḥ /
yathā sphurati sargādāv eṣa pañcakasambhavaḥ // MU_3,13.14

tathaivādyeha bhūtatve yāti kāraṇatāṃ svayam /
evaṃ na jāyate kiñcij jagaj jātaṃ ca lakṣyate // MU_3,13.15

svapnasaṅkalpapuravad asat sad anubhūyate /
brahmākāśaḥ parākāśo jīvākāśatvam ātmani // MU_3,13.16

iti vetty avadātātmā pṛthvyādīnām asambhavāt /
ity eṣa jīvaḥ kathito vyomni khātmā yathoditaḥ // MU_3,13.17

jīvākāśas tv imaṃ dehaṃ yathā vindati tac chṛṇu /
jīvākāśaḥ kham evāsau tasmiṃs tu paramāmbare // MU_3,13.18

atra tejaḥkaṇo 'smīti svayaṃ cetati cintayā /
tam evocchūnam iva sad bhāvayaty ātmanāmbare // MU_3,13.19

asad eva sadākāraṃ saṅkalpendur yathā śaśam /
tam eva bhāvayan draṣṭṛdṛśyarūpatayā sthitaḥ /
eka eva dvitām eti svapne svamṛtiboddhṛvat // MU_3,13.20

kiñcit sthaulyam ivādatte tatas tārakatāṃ vidan /
yathābhāvitvam atrārthabhāvitāc citsvarūpataḥ // MU_3,13.21

kha eva khātmā satato 'py ayaṃ so 'ham iti svayam /
cittvāt pratyayam ādatte svapne tvam iva pānthatām // MU_3,13.22

tārakākāram ākāraṃ bhāvidehābhidhaṃ tataḥ /
bhāvayan yāti tadbhāvaṃ cittaṃ cetyārthatām iva // MU_3,13.23

parityajyeva tad bāhyaṃ tatas tārakakoṭare /
antar bhāti bahisstho 'pi parvato makure yathā // MU_3,13.24

kūpasaṃsthaṃ yathā dehaṃ samudgakagataṃ ca vā /
svapnasaṅkalpayos saṃvid vetty evaṃ jīvako 'ṇuke // MU_3,13.25

kharūpatārakāntasstho jīvo yac cetati svayam /
tad etad buddhicittādi jñānasantānarūpakam // MU_3,13.26

jīvākāśas tatas tatra tārakākāśakośagaḥ /
prekṣe 'ham iti bhāvena draṣṭuṃ prasaratīva khe // MU_3,13.27

tato randhradvayeneva bhāvibāhyābhidhaṃ punaḥ /
yena paśyati tan netrayugmaṃ nāmnā bhaviṣyati // MU_3,13.28

yena spṛśati sāsya tvag yac chṛṇoti śrutis tu sā /
yena jighrati tad ghrāṇaṃ sa svam ātmani paśyati // MU_3,13.29

tat tasya svadanaṃ paścād rasanāmnollasiṣyati /
yat spandati sa tad vāyuceṣṭāḥ karmendriyavrajam // MU_3,13.30

rūpālokamanaskārajātam ity eva bhāvayan /
ātivāhikadehātmā tiṣṭhaty ambaram ambare // MU_3,13.31

evam ucchūnatāṃ tasmin bhāvayaṃs tejasaḥ kaṇe /
asatyaṃ satyasaṅkāśaṃ brahmāste jīvaśabdadhṛt // MU_3,13.32

itthaṃ sa jīvaśabdārthakalanākulatāṃ gataḥ /
ātivāhikadehātmā cittadehāmbarākṛtiḥ // MU_3,13.33

svakalpanāta ākāram aṇḍasaṃsthaṃ prapaśyati /
kaścij jalagataṃ vetti kaścit samrāṭsvarūpiṇam // MU_3,13.34

bhāvibrahmāṇḍakalanaṃ paśyaty anubhavaty api /
ātmagarbhagṛhaṃ cittād yathā saṅkalpitātmakaḥ // MU_3,13.35

deśakālakriyādravyakalanāvedanaṃ sa tat /
bhāvayañ śabdanirmātā śabdair badhnāti kalpitaiḥ // MU_3,13.36

ātivāhikadeho 'sāv ity asatye jagadbhrame /
asatya eva kacati svapneṣūḍḍayanaṃ yathā // MU_3,13.37

ity anudbhūta evāsau svayambhūs svayam utthitaḥ /
ātivāhikadehātmā prabhur ādyaḥ prajāpatiḥ // MU_3,13.38

etasminn api sampanne brahmāṇḍākāriṇi bhrame /
na kiñcid api sampannaṃ na ca jātaṃ na dṛśyate // MU_3,13.39

tad brahmākāśam ākāśam eva sthitam aśaṅkitam /
saṅkalpanagarākāram etat sad api naiva sat // MU_3,13.40

anirmitam anaṅgaṃ ca etad khe citram utthitam /
akṛtaṃ cānubhūtaṃ ca na satyaṃ satyavat sthitam // MU_3,13.41

mahākalpe vimuktatvād brahmādīnām asaṃśayam /
smṛtir na prāktanī kācit kāraṇaṃ sā svayambhuvaḥ // MU_3,13.42

tena yādṛk svayambhūs syāt tādṛk tajjam idaṃ smṛtam /
anādyanubhavas tv itthaṃ ya evāvanitādibhiḥ // MU_3,13.43

svapnānubhūtaṃ pṛthvyādi prabodhe yādṛśaṃ bhavet /
smṛtaṃ sad vyomamātrātma sarvadaivedṛśaṃ jagat // MU_3,13.44

yatra yatra yathā toye dravatvaṃ nāma vidyate /
tatra tatra tathā nānyas sargo 'sti paramātmani // MU_3,13.45

sṛṣṭir evam iyaṃ prauḍhā sarga evam ayaṃ sthitaḥ /
brahmāṇḍaṃ nāma bhāty eva vyomātmaivāpanirmitiḥ // MU_3,13.46

dṛśyam evam idaṃ śāntaṃ khātma nirbhitti nirbhramam /
nirādhāraṃ nirādheyam advaitaṃ caikyavarjitam // MU_3,13.47

jagatsaṃvidi jātāyām api jātaṃ na kiñcana /
paramākāśam āśūnyam accham eva vyavasthitam // MU_3,13.48

sarvasaṃhārakhe tv āsīd yad eva tad avasthitam /
nādheyaṃ tatra nādhāro na ca dṛśyaṃ na draṣṭṛtā // MU_3,13.49

brahmāṇḍaṃ nāsti na brahmā na ca brahmāṇḍikā kvacit /
na jagan nāsti jagatī śāntam evākhilaṃ sthitam // MU_3,13.50

brahmaiva kacati svaccham ittham ātmātmanātmani /
cittvād dravatvāt salilam ivāvartatayātmani // MU_3,13.51

asad evedam ābhāti sad ivehānubhūyate /
vinaśyaty asad evānte svapne svamaraṇaṃ yathā // MU_3,13.52

atha vājasvarūpatvāt sad evedam anāmayam /
akhaṇḍitam anādyantaṃ jñānamātrāmbarodaram // MU_3,13.53

ākāśa eva parame prathamaḥ prajeśo nityaṃ svayaṃ kacati śūnyatayā samānaḥ /
sa hy ātivāhikavapur na tu bhūtarūpī pṛthvyādi tena na sad asti yadā na jātam // MU_3,13.54

svayambhūtpattivarṇanaṃ nāma sargaḥ

caturdaśas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

itthaṃ jagadahantādi dṛśyajātaṃ na kiñcana /
ajātatvāc ca nāsty eva yac cāsti param eva tat // MU_3,14.1

paramākāśa evāsau jīvatāṃ cetati svayam /
nisspandāmbhodhijaṭhare salilaṃ spandatām iva // MU_3,14.2

ākāśarūpam ajahad eva vettīva dṛśyatām /
svapnasaṅkalpaśailādāv iva cidvṛttir āntarī // MU_3,14.3

pṛthvyādirahito deho yo virāḍātmano mahān /
ātivāhika evāsau cinmātrācchanabhomayaḥ // MU_3,14.4

akṣayasvapnaśailābhas sthirasvapnapuropamaḥ /
citrakṛtsthitacittasthacitrasainyasamākṛtiḥ // MU_3,14.5

anikhātamahāstambhaputrikaughasamopamaḥ /
brahmākāśe 'nikhātātmā svastambhe sālabhañjikā // MU_3,14.6

ādyaḥ prajāpatiḥ pūrvaṃ svayambhūr iti viśrutaḥ /
prāktanānāṃ svakāryāṇām abhāvād apakāraṇaḥ // MU_3,14.7

mahāpralayaparyanteṣv ādyāḥ kila pitāmahāḥ /
mucyante sarva evātaḥ prāktanaṃ karma teṣu kim // MU_3,14.8

moktavya eva kuḍyātmā dṛśyo 'dṛśyaś ca saṃsthitaḥ /
na ca dṛśyaṃ na ca draṣṭā na sraṣṭā sarvam eva ca // MU_3,14.9

praticchandaḥ padārthānāṃ sarveṣām eṣa eva saḥ /
asmād udeti jīvālī dīpālī dīpakād iva // MU_3,14.10

saṅkalpa eva saṅkalpāt kilaiti kṣmādivarjitaḥ /
kṣmādimān iva niṣkuḍyas svapnāt svapnāntaraṃ yathā // MU_3,14.11

asmād eva praticchandāj jīvās samprasaranty amī /
sahakārikāraṇānām abhāvāc ca sa eva te // MU_3,14.12

sahakārikāraṇānām abhāve kāryakāraṇam /
ekam etad ato nānyaḥ parasmāt sargavibhramaḥ // MU_3,14.13

brahmaivādyo virāḍātmā virāḍātmaiva sargatā /
jīvākāśas sa evetthaṃ sthitaḥ pṛthvyādy asad yataḥ // MU_3,14.14

rāmaḥ:

kiṃ syāt parimito jīvarāśir āho anantakaḥ /
āhosvid asty anantātmā jīvapiṇḍo 'calopamaḥ // MU_3,14.15

dhārāḥ payomuca iva śīkarā iva vāridheḥ /
kaṇās taptāyasa iva kasmān niryānti jīvakāḥ // MU_3,14.16

iti me bhagavan brūhi jīvajālavinirṇayam /
jñātam etan mayā prāyas tad eva prakaṭīkuru // MU_3,14.17

vasiṣṭhaḥ:

eka eva na jīvo 'sti rāśīnāṃ sambhavaḥ kutaḥ /
śaśaśṛṅgaṃ samuḍḍīya prayātītīva te vacaḥ // MU_3,14.18

na jīvo 'sti na jīvānāṃ rāśayas santi rāghava /
na caikaḥ parvataprakhyo jīvapiṇḍo 'sti kaścana // MU_3,14.19

jīvaśabdārthakalanās samastakalanānvitāḥ /
na ca kāścana santīti niścayo 'stu tavācalaḥ // MU_3,14.20

śuddhaṃ cinmātram amalaṃ brahmāstīha hi sarvataḥ /
tad yathā sarvaśaktitvād vindate yāṃ svayaṃ kalām // MU_3,14.21

cinmātrānukrameṇaiva sampraphultāṃ latām iva /
nanu mūrtām amūrtāṃ vā tām evāśu prapaśyati // MU_3,14.22

jīvo buddhiḥ kriyāspando mano dvitvaikyam ity api /
svasattāṃ prakacantīṃ tāṃ niyojayati vedane // MU_3,14.23

sābuddhaivaṃ bhavaty eva bhaved brahmaiva bodhataḥ /
abodhaḥ prekṣayā yāti nāśaṃ na tu sa budhyate // MU_3,14.24

yathāndhakāro dīpena prekṣyamāṇaḥ praṇaśyati /
na cāsya jñāyate tattvam abodhasyaivam eva hi // MU_3,14.25

evaṃ brahmaiva jīvātmā nirvibhāgo nirantaraḥ /
sarvaśaktir anādyantaṃ mahācitsārarūpadhṛt // MU_3,14.26

sarvānantatayā tv asya na kācid bhedakalpanā /
vidyate yā hi kalanā sā tad evānubhūtitaḥ // MU_3,14.27

rāmaḥ:

evam etat kathaṃ brahmann ekajīvecchayākhilāḥ /
jagajjīvā na yujyante mahājīvaikatāvaśāt // MU_3,14.28

vasiṣṭhaḥ:

mahājīvātma tad brahma sarvaśaktimayātmakam /
sthitaṃ yatheccham eveha nirvibhāgaṃ nirantaram // MU_3,14.29

yad evecchati tat tasya bhavaty āśu mahātmanaḥ /
pūrvaṃ tu naśyatīcchā ced ato dvitvam udeti tat // MU_3,14.30

paścād dvitvavibhaktānāṃ svaśaktīnāṃ prakalpitaḥ /
anenetthaṃ hi bhavatīty evaṃ tena kriyākramaḥ // MU_3,14.31

śaktyādyayā tayā brāhmyā niyamo yaḥ prakalpitaḥ /
taṃ vinā nodayo 'nyāsāṃ pradhānecchaiva rohati // MU_3,14.32

yasyā jīvābhidhānāyāś śaktyā yecchā phalaty asau /
pradhānaśaktiniyamānuṣṭhānena vinā tu na // MU_3,14.33

pradhānaśaktiniyamas supratiṣṭho bhaven na cet /
tat phalaṃ śaktyaśaktitvān nehitānāṃ kvacid bhavet // MU_3,14.34

evaṃ brahma mahājīvo vidyate 'ntādivarjitaḥ /
jīvat koṭimahākoṭībhavaty atha na kiñcana // MU_3,14.35

cetyasaṃvedanāj jīvo bhavaty āyāti saṃsṛtim /
tadasaṃvedanād rūpaṃ śamam āyāti saṃsṛteḥ // MU_3,14.36

evaṃ kaniṣṭhajīvānāṃ jyeṣṭhajīvakriyākramaiḥ /
samudety ādyajīvatvaṃ tāmrāṇām iva hematā // MU_3,14.37

atrānante parākāśe ittham eṣa gaṇo 'py asan /
khātmaiva sann ivodeti ciccamatkaraṇātmakaḥ // MU_3,14.38

svayam eva camatkāro yas samāgamyate citā /
bhaviṣyannāmadehādi tad ahambhāvanaṃ viduḥ // MU_3,14.39

cito yas syāc cidālokas tanmayatvād anantakaḥ /
sa eṣa bhuvanābhoga iti tasyāḥ prabimbati // MU_3,14.40

pariṇāmavikārādiśabdais saiva cid avyayā /
tādṛgrūpyād abhedyāpi svaśaktyaiva vibudhyate // MU_3,14.41

avicchinnavilāsātma svato yat svadanaṃ citaḥ /
acetyasya prakāśasya jagad ity eva tat sthitam // MU_3,14.42

ākāśād api sūkṣmaiṣā yā śaktir vitatā citaḥ /
sā svabhāvata evainām ahantāṃ paripaśyati // MU_3,14.43

ātmany ātmātmanaivāsyā yat prasphurati vārivat /
jagadantam ahantāṇuṃ tad evāsau prapaśyati // MU_3,14.44

camatkārakarī cāru yac camatkurute citiḥ /
iyaṃ svātmani tasyaiva jagannāma tataṃ kṛtam // MU_3,14.45

citaś cittvam ahaṅkāras saiva rāghava kalpanā /
tanmātrādi cid evāto dvitvaikatve kva saṃsthite // MU_3,14.46

jīvahetāv asantyāge tvaṃ cāhaṃ ceti santyaja /
śeṣaṃ sadasator madhye bhavety arthātmako bhavet // MU_3,14.47

citā yathādau kalitā svasattā sā tathoditā /
abhinnā dṛśyate vyomnas sattāsatte 'tha vedmy aham // MU_3,14.48

citkhaṃ khaṃ jagadīhāḥ khaṃ kham abdhivibudhācalāḥ /
khākāraciccamatkārarūpatvān nānyad asti hi // MU_3,14.49

yo yadvilāsas tasmāt sa na kadācana bhidyate /
api sāvayavāt tattvāt kaivānavayave kathā // MU_3,14.50

citer nityam acetyāyāś cin nāsty avitatākṛteḥ /
yad rūpaṃ jagato rūpaṃ tat tatsphuraṇarūpiṇaḥ // MU_3,14.51

mano buddhir ahaṅkāro bhūtāni girayo diśaḥ /
iti paryāyaracanā citas tattvāj jagatsthiteḥ // MU_3,14.52

citaś cittvaṃ jagad viddhi nājagac cittvam asti hi /
ajagattvād acic cit syād bhāvābhedāj jagat kutaḥ // MU_3,14.53

citer maricabījasya nijā yāntaś camatkṛtiḥ /
saivaiṣā jīvatanmātramātraṃ jagad iti sthitā // MU_3,14.54

cittvāt svaśaktikacanaṃ yad ahambhāvanaṃ citeḥ /
jīvas spandātmakarmātmā bhaviṣyadabhidho hy asau // MU_3,14.55

yac cic cittvena kalanaṃ svasampādyābhidhārthadik /
vyavacchedavikārais tad bhidyate 'to na vidyate // MU_3,14.56

citspandarūpiṇor asti na bhedaḥ kartṛkarmaṇoḥ /
spandamātraṃ bhavet karma sa eva puruṣas smṛtaḥ // MU_3,14.57

jīvaś cittve parispandaḥ puṃsāṃ cittaṃ sa eva ca /
manas tv indriyarūpaṃ san nānānānaiva gacchati // MU_3,14.58

śāntāśeṣaviśeṣaṃ hi citprakāśacchaṭā jagat /
kāryakāraṇatāditvaṃ tasmād anyan na vidyate // MU_3,14.59

acchedyo 'ham adāhyo 'ham akledyo 'śoṣya eva ca /
nityas satatagas sthāṇur acalo 'ham iti sthitam // MU_3,14.60

vivadante yathā hy atra vivadantu tathā bhramaiḥ /
bhramanto na vayaṃ tv ete jātā vigatavibhramāḥ // MU_3,14.61

dṛśye mūrte 'jñasaṃrūḍhe vikārādi pṛthag bhavet /
nāmūrte tajjñakacite citkhe sadasadātmani // MU_3,14.62

cittaruś cetyarasataś śaktīḥ kālādināmikāḥ /
tanoty ākāśaviśadāś cinmadhuśrīs svamañjarīḥ // MU_3,14.63

svayaṃ vicitraṃ sphurati citkarmukam anāhatam /
svayaṃ vicitraṃ kacati cidratnam apakāraṇam // MU_3,14.64

svayaṃ vilakṣaṇaspandaś cidvāyur ajaḍātmakaḥ /
svayaṃ vicitravalanaṃ cidvāri na nikhātagam // MU_3,14.65

svayaṃ vicitradhātūccaiś cicchṛṅgam apanirmitam /
svayaṃ citrarasollāsā cijjyotsnā satatoditā // MU_3,14.66

svayaṃ sadaiva prakaṭaś cidāloko 'malātmakaḥ /
svayam astaṅgatevājñe jñe jñānād uditā citiḥ // MU_3,14.67

svayaṃ jaḍeṣu jāḍyena padaṃ sauṣuptam āgatā /
svayaṃ spandi tathāspandi cittvāc citimahānabhaḥ // MU_3,14.68

citprakāśaprakāśo hi jagad asti ca nāsti ca /
cidākāśaikaśūnyatvaṃ jagad asti ca nāsti ca // MU_3,14.69

cidālokamahārūpaṃ jagad asti ca nāsti ca /
cinmārutaghanaspando jagad asti na cāsti ca // MU_3,14.70

cidghanadhvāntakṛṣṇatvaṃ jagad asti ca nāsti ca /
cidarkālokadivaso jagad asti na cāsti ca // MU_3,14.71

citkajjalarajaśśailaparamāṇur jagadbhramaḥ /
cidagnyauṣṇyaṃ jagallekhā jagac cicchaṅkhaśuklatā // MU_3,14.72

jagac cicchailajaṭharaṃ cijjaladravatā jagat /
jagac cidikṣumādhuryaṃ citkṣīrasnigdhatā jagat // MU_3,14.73

jagac ciddhimaśītatvaṃ cijjvālājvalanaṃ jagat /
jagac citsarpiṣi sneho vīciś citsarito jagat // MU_3,14.74

jagac citkṣaudramādhuryaṃ jagac citkanakāṅgadam /
jagac citpuṣpasaugandhyaṃ cillatāgraphalaṃ jagat // MU_3,14.75

citsattaiva jagatsattā jagatsattaiva cidvapuḥ /
atra bhedavikārādi na khe malam iva sthitam // MU_3,14.76

itīdaṃ sanmayatvena sad asad bhuvanatrayam /
avikalpyatadātmatvāt sattāsatte tad eva vā // MU_3,14.77

avayavāvayavitāśabdārthau śaśaśṛṅgavat /
anubhūtyapalāpāya kalpitau yair dhig astu tān // MU_3,14.78

na vidyate jagad yatra sādridyūrvīnadīśvaram /
cidekatvāt prasaṅgas syāt kas tatretaravibhrame // MU_3,14.79

śilāhṛdayapīnāpi svākāśaviśadaiva cit /
dhatte 'ntar akhilaṃ śāntaṃ sanniveśaṃ yathā śilā // MU_3,14.80

padārthanikarākāśe tvam ākāśalavopamaḥ /
tvattāmattātmatātattāsattollekhā na santi te // MU_3,14.81

pallavāntaralekhaughasanniveśavad ātatam /
anyānanyātmakam idaṃ dhatte 'ntaś cit svabhāvataḥ // MU_3,14.82

samastakāraṇaughānāṃ kāraṇādipitāmaham /
svabhāvato 'kāraṇātma cittvaṃ viddhy anubhūtitaḥ // MU_3,14.83

na cāsattvam acetyāyāś cito vācāpi sidhyati /
yad asti tad udetīti dṛṣṭaṃ bījād ivāṅkuram // MU_3,14.84

gaganam iva suśūnyabhedam asti tribhuvanam aṅga mahācito 'ntar asyāḥ /
paramapadamayaṃ samastadṛśyaṃ tv idam iti niścayavān bhavānubhūteḥ // MU_3,14.85

vālmīkiḥ:

ity uktavaty atha munau divaso jagāma sāyantanāya vidhaye 'stam ino jagāma /
snātuṃ sabhā kṛtanamaskaraṇā jagāma śyāmākṣaye ravikaraiś ca sahājagāma // MU_3,14.86

brahmatvapratipādanaṃ nāma sargaḥ

pañcadaśas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

jagad ākāśam evedaṃ yathā hi vyomni mauktikam /
vimale bhāti khātmaiva jagac cidgagane tathā // MU_3,15.1

anutkīrṇaiva bhātīva trijagatsālabhañjikā /
citstambhe na ca sotkīrṇā na cotkartātra vidyate // MU_3,15.2

samudre 'ntar jalāspandās svabhāvād acyutā api /
vidi vedyā bhavantīva pare dṛśyavidas tathā // MU_3,15.3

jalāntargatasūryābhājālakāracanāny api /
jagadbhānaṃ prati sthūlāny aṇuṃ prati yathācalāḥ // MU_3,15.4

jagadbhānam abhānābhaṃ brahmaṇo 'vyatirekataḥ /
jalasūryāṃśujālaṃ tu vyatirekānubhūtidam // MU_3,15.5

anubhūtāny apīmāni jagati vyomarūpiṇi /
pṛthvyādīni na santy eva svapnasaṅkalpayor iva // MU_3,15.6

piṇḍagrahe sad ity asmin vijñānākāśarūpiṇi /
marunadyāṃ jalam iva na sambhavati kutracit // MU_3,15.7

jagaty apiṇḍagrāhe 'smin gandharvanagaropame /
marau sarid ivābhāti dṛśyatā bhrāntirūpiṇī // MU_3,15.8

svapnādriṇeva jagatā tulādeśau na kaucana /
pūritau kalanonmuktā dṛśyaśrīr vyoma kevalam // MU_3,15.9

varjayitvājñavijñātajagacchabdārthabhāvanam /
jagadbrahmakhaśabdānām arthe nāsty eva bhinnatā // MU_3,15.10

idaṃ tv acetyacinmātrabhānor bhānaṃ nabhaḥ prati /
tathā sūkṣmaṃ yathā meghaṃ prati saṅkalpavāridaḥ // MU_3,15.11

yathā svapnapuraṃ svacchaṃ jāgratpuravaraṃ prati /
tathā jagad idaṃ svacchaṃ saṅkalpitajagat prati // MU_3,15.12

tasmād acetyacidrūpaṃ jagad vyomaiva kevalam /
śūnyau vyomajagacchabdau paryāyau viddhi cinmayau // MU_3,15.13

tasmān na kiñcid utpannaṃ jagadādīha dṛśyakam /
anākhyam anabhivyaktaṃ yathāsthitam avasthitam // MU_3,15.14

jagad eva mahākāśaṃ cidākāśam abhittimat /
tad deśasyāṇumātrasya tulāyāś cāprapūrakam // MU_3,15.15

ākāśarūpam evācchaṃ piṇḍagrahavivarjitam /
vyomni vyomamayaṃ citraṃ saṅkalpapuravat sthitam // MU_3,15.16

atredaṃ maṇḍapākhyānaṃ śṛṇu śravaṇabhūṣaṇam /
nissandeho yathaiṣo 'rthaś citte viśrāntim eti te // MU_3,15.17

rāmaḥ:

sadbodhavṛddhaye brahman samāsena vadāśu me /
maṇḍapākhyānam akhilaṃ yena bodho vivardhate // MU_3,15.18

vasiṣṭhaḥ:

abhūd asmin mahīpīṭhe kulapadmo vikāsavān /
padmo nāma nṛpaś śrīmān bahuputro 'tikośavān // MU_3,15.19

maryādāpālane 'mbhodhir dviṣattimirabhāskaraḥ /
kāntākumudinīcandro doṣatṛṇahutāśanaḥ // MU_3,15.20

merur vibudhavṛndānāṃ yaśaścandrodbhavārṇavaḥ /
saras sadguṇahaṃsānāṃ kalākamalabhāskaraḥ // MU_3,15.21

śātravāmbhodapavano mānamātaṅgakesarī /
samastavidyādayitas sarvāścaryaguṇākaraḥ // MU_3,15.22

śūrārisāgarakṣobhavilasanmandarācalaḥ /
vilāsapuṣpaughamadhus saubhāgyakusumāyudhaḥ // MU_3,15.23

līlālatālāsyamarut sāhasotsavakeśavaḥ /
saujanyakairavaśaśī durlīlālatikānalaḥ // MU_3,15.24

tasyāsīt subhagā bhāryā līlā nāma vilāsinī /
sarvasaubhāgyavalitā kamalevoditāvanau // MU_3,15.25

sarvasampattilalitā līlāmadhurabhāṣiṇī /
sānandamandavalitā dvitīyendūdayasmitā // MU_3,15.26

alakālimanohārivadanāmbhojaśālinī /
śītāṅgī karṇikāgaurī jaṅgameva sarojinī // MU_3,15.27

latāvilāsakundaughahāsinī rasaśālinī /
pravālahastā puṣpāḍhyā madhuśrīr iva dehinī // MU_3,15.28

avadātatanuḥ puṇyā janatāhlādadāyinī /
gaṅgeva gāṃ gatā devanadī haṃsavilāsinī // MU_3,15.29

tasya bhūtalapuṣpeṣos sakalāhlādadāyinaḥ /
paricaryāṃ ciraṃ kartum anyā ratir ivoditā // MU_3,15.30

udvigne prodvignā muditā mudite samākulākulite /
pratibimbasamā kāntā saṅkruddhe kevalaṃ bhītā // MU_3,15.31

jagaty ākāśapratipādanāya maṇḍapopākhyāne rājavarṇanaṃ nāma sargaḥ

ṣoḍaśas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

bhūtalāpsarasā sārdham ananyavanitāpatiḥ /
akṛtrimapremarasaṃ sa reme kāntayā tayā // MU_3,16.1

udyānavanagulmeṣu tamālagahaneṣu ca /
puṣpamaṇḍapatalpeṣu latāvalayasadmasu // MU_3,16.2

puṣpāntaḥpuraśayyāsu puṣpasambhāravīthiṣu /
vasantodyānadolāsu krīḍāpuṣkariṇīṣu ca // MU_3,16.3

candanadrumaṣaṇḍeṣu santānakataleṣu ca /
kadambanimbageheṣu pāribhadrodareṣu ca // MU_3,16.4

śailakandarakaccheṣu vātāyanapureṣu ca /
sarittaṭakaṭapreṣu vāraṇoparisadmasu // MU_3,16.5

grīṣme tuṣāraharmyeṣu latāmaṇḍapakeṣu ca /
hemamandiravṛkṣeṣu muktāmāṇikyabhittiṣu // MU_3,16.6

vikasatkundamandāramakarandasugandhiṣu /
vasantavanajāleṣu kūjatkokilamāliṣu // MU_3,16.7

nānāratnatṛṇānāṃ ca sthaleṣu mṛdudīptiṣu /
nirjhareṣu tarattāraśīkarāsāravarṣiṣu // MU_3,16.8

śailānāṃ hemamāṇikyaśilāphalahakeṣu ca /
devarṣimunigeheṣu dūrapuṇyāśrameṣu ca // MU_3,16.9

kumudvatīṣu phullāsu smerāsu nalinīṣu ca /
vanasthalīṣu phullāsu phullāsūtpalinīṣu ca // MU_3,16.10

prahelikābhir ākhyānais tathaivākṣaramuṣṭibhiḥ /
aṣṭāpadair bahūddyotais tathā gūḍhacaturthakaiḥ // MU_3,16.11

nāṭakākhyāyikābhiś ca ślokair bindumatībhramaiḥ /
deśabhāṣāvibhāgaiś ca nagaragrāmaceṣṭitaiḥ // MU_3,16.12

sragdāmamālyavalanair nānābharaṇayojanaiḥ /
līlāvilolacalanair vicitrarasabhājanaiḥ // MU_3,16.13

ārdrakramukakarpūratāmbūlīdalacarvaṇaiḥ /
samālambhanalīlābhir dolārohaṇavibhramaiḥ // MU_3,16.14

gṛhe kusumadolābhir anyo'nyāndolanakramaiḥ /
phullapuṣpalatākuñjadehagopanakharvaṇaiḥ // MU_3,16.15

nauyānayugyahastyaśvadāntoṣṭrādigamāgamaiḥ /
jalakelivilāsena parasparasamukṣaṇaiḥ // MU_3,16.16

nṛttagītakalālāsyatāṇḍavodbhaṭavṛttibhiḥ /
saṅgītakais saṅkathanair vīṇāmurajavādanaiḥ // MU_3,16.17

udyāneṣu sarittīravṛkṣeṣu vanavīthiṣu /
antaḥpureṣu harmyeṣu teṣu teṣu tathā tathā // MU_3,16.18

sā bālā sukhasaṃvṛddhā tasya praṇayinī priyā /
ekadā cintayām āsa śubhasaṅkalpaśālinī // MU_3,16.19

prāṇebhyo 'pi priyo bhartā mamaiṣa jagatīpatiḥ /
yauvanollāsalakṣmīvān kathaṃ syād ajarāmaraḥ // MU_3,16.20

bhartrānena sahottuṅgastanī kusumasadmasu /
kathaṃ svairaṃ ciraṃ kāntā rameyābdaśatāny aham // MU_3,16.21

tathā yateya kramatas tapojapayamehitaiḥ /
rajanīśarucī rājā yathā syād ajarāmaraḥ // MU_3,16.22

jñānavṛddhāṃs tapovṛddhān vidyāvṛddhān ahaṃ dvijān /
pṛcchāmi tāvan maraṇaṃ kathaṃ na syān nṛṇām iti // MU_3,16.23

athānāyyāśu sampūjya dvijān papraccha sānatā /
amaratvaṃ kathaṃ viprā bhaved iti punaḥ punaḥ // MU_3,16.24

viprāḥ:

tapojapayamair devi samastās siddhasiddhayaḥ /
samprāpyante 'maratvaṃ tu na kadācana labhyate // MU_3,16.25

ity ākarṇya dvijamukhāc cintayām āsa sā punaḥ /
idaṃ svaprajñayaivāśu bhītā priyaviyogataḥ // MU_3,16.26

maraṇaṃ bhartur agre me yadi daivād bhaviṣyati /
tat sarvaduḥkhanirmuktā saṃsthāsye sukham ātmani // MU_3,16.27

atha varṣasahasreṇa bhartādau cen mariṣyati /
tat kariṣye tathā yena jīvo gehān na yāsyati // MU_3,16.28

udbhramadbhartṛjīve 'smin nije śuddhāntamaṇḍape /
bhartrāvalokitā nityaṃ nivatsyāmi yathāsukham // MU_3,16.29

adyaivārabhyaitadarthaṃ devīṃ jñaptiṃ sarasvatīm /
japopavāsaniyamair ātoṣaṃ pūjayāmy aham // MU_3,16.30

iti niścitya sā nātham anuktvaiva varāṅganā /
yathāśāstraṃ cacārograṃ tapo niyamam āsthitā // MU_3,16.31

trirātrasya trirātrasya paryante kṛtapāraṇā /
devadvijaguruprājñavidvatpūjāparāyaṇā // MU_3,16.32

snānadānatapodhyānanityodyuktaśarīrikā /
sarvāstikyasadācārakāriṇī kleśabhāriṇī // MU_3,16.33

yathākālaṃ yathodyogaṃ yathāśāstraṃ yathākramam /
toṣayām āsa bhartāram aparijñātatatsthitim // MU_3,16.34

trirātraśatam evaṃ sā bālā niyamaśālinī /
anāratataponiṣṭham atiṣṭhat kaṣṭaceṣṭayā // MU_3,16.35

trirātrāṇāṃ śatenātha pūjitā pratimām itā /
tuṣṭā bhagavatī gaurī vāgīśīdam uvāca tām // MU_3,16.36

sarasvatī:

nirantareṇa tapasā bhartṛbhaktyatiśāyinā /
parituṣṭāsmi te vatse gṛhāṇa varam īpsitam // MU_3,16.37

rājñī:

jaya janmajarājvālādāhadoṣaśaśiprabhe /
jaya hārdāndhakāraughanivāraṇaraviprabhe // MU_3,16.38

amba māṃ trijaganmātas trāyasva kṛpaṇām imām /
idaṃ varadvayaṃ dehi yad iha prārthaye śubham // MU_3,16.39

ekaṃ tāvad videhasya bhartur jīvo mamāmbike /
asmād eva hi mā yāsīn nijāntaḥpuramaṇḍapāt // MU_3,16.40

dvitīyaṃ tvāṃ mahādevi prārthaye 'haṃ yadā yadā /
darśanāya varārthena tadā me dehi darśanam // MU_3,16.41

ity ākarṇya jaganmātā tathāstv evam iti kṣaṇāt /
uktvāntardhānam agamad utthāyormir ivārṇave // MU_3,16.42

atha sā rājamahiṣī parituṣṭeṣṭadevatā /
śrutagīteva hariṇī babhūvānandadhāriṇī // MU_3,16.43

parāvṛttyugrakaṭake dināre varṣadaṇḍake /
kṣaṇanābhau spandamaye kālacakre vahaty api // MU_3,16.44

antardhim ājagāmāsyāḥ patyus tac cetanaṃ tanau /
sandṛśyamāna evāśu śuṣkaparṇe raso yathā // MU_3,16.45

raṇakhaṇḍitadehe 'smin mṛte 'ntaḥpuramaṇḍape /
nirjalā nalinīvāsau parāṃ mlānim upāyayau // MU_3,16.46

viṣoṣṇaśvasanastabdhasakalādharapallavā /
prāpa sā maraṇāvasthāṃ malayādhityakām iva // MU_3,16.47

prāpa sā tamasāndhatvaṃ tasmin maraṇam āgate /
dīpajvālālave kṣīṇe sadmaśrīr iva bhūṣitā // MU_3,16.48

kārśyam āpa kṣaṇenāsau bālā virasatāṃ gatā /
yathā srotasvinī srotaḥkṣaye kṣāmavidhūsarā // MU_3,16.49

kṣipram ākrandinī kṣipraṃ maunāsaktā viyoginī /
babhūva cakravākīva māninī maraṇonmukhī // MU_3,16.50

atha tām atimātravihvalāṃ sakṛd ākāśabhavā sarasvatī /
śapharīṃ hradaśoṣavihvalāṃ prathamā vṛṣṭir ivānvakampata // MU_3,16.51

maṇḍapopākhyāne rājñīparidevanaṃ nāma sargaḥ

saptadaśas sargaḥ

sarasvatī:

śavībhūtam imaṃ vatse bhartāraṃ puṣpakambalaiḥ /
ācchādya sthāpayeha tvaṃ punar enam avāpsyasi // MU_3,17.1

puṣpāṇi mlānim eṣyanti no na caiṣa vinaṅkṣyati /
bhūyaś ca tava bhartāyam acireṇa bhaviṣyati // MU_3,17.2

etadīyaś ca jīvo 'sāv ākāśaviśadas tava /
na nirgamiṣyati kṣipram apy antaḥpuramaṇḍapāt // MU_3,17.3

[vasiṣṭhaḥ:]

ṣaṭpadaśreṇinayanā samākarṇyeti bandhubhiḥ /
sā samāśvāsitāgatya payobhir iva padminī // MU_3,17.4

patiṃ saṃsthāpya tatraiva puṣpapūrapragopitam /
kiñcid āśvāsitātiṣṭhat kṛpaṇeva nidhāninī // MU_3,17.5

tasminn eva dine saikā tasmiñ śuddhāntamaṇḍape /
ardharātraṃ parijane sarvasmin nidrayā hṛte // MU_3,17.6

jñaptiṃ bhagavatīṃ devīṃ śuddhajñānamahādhiyā /
duḥkhād āhvāyayām āsa sovaca samupetya tām // MU_3,17.7

[sarasvatī:]

kiṃ smṛtāsmi tvayā vatse dhatse kim iti śokitām /
saṃsāre bhrāntayo bhānti mṛgatṛṣṇāmbuvan mudhā // MU_3,17.8

līlā:

kva mamāmba sthito bhartā kiṃ karoty atha kīdṛśaḥ /
samīpaṃ naya māṃ tasya naikā śaknomi jīvitum // MU_3,17.9

devī:

cittākāśaṃ cidākāśam ākāśaṃ ca tṛtīyakam /
tebhyaś śūnyatamaṃ viddhi cidākāśaṃ varānane // MU_3,17.10

śūnyam evedam akhilaṃ jagat tatra vyavasthitam /
ahaṃ tvam iti dṛśyātma nānānānaiva nirvapuḥ // MU_3,17.11

abhittimayam evedaṃ kalpanārūpitaṃ jagat /
jñaptibhāmātrakaṃ deśatulāpūraṇavarjitam // MU_3,17.12

tac cidākāśakośātmā cidākāśaikyabhāvanāt /
avidyamānam apy āśu dṛśyate 'thānubhūyate // MU_3,17.13

deśād deśāntaraprāptau saṃvido madhyam eva yat /
nimeṣeṇa cidākāśaṃ tad viddhi varavarṇini // MU_3,17.14

tasmin nirastaniśśeṣasaṅkalpasthitim eṣi cet /
sarvātmakapadaṃ tat tad dṛṣṭvā prāpnoṣy asaṃśayam // MU_3,17.15

atyantābhāvasaṃvittyā jagatas tv etad āpyate /
nānyathā madvareṇāśu tvaṃ tu prāpsyasi sundari // MU_3,17.16

vasiṣṭhaḥ:

ity uktvā sā yayau devī divyam ātmīyam āspadam /
līlā tu līlayaivāsīn nirvikalpasamādhibhāk // MU_3,17.17

tat tatyāja nimeṣeṇa sāntaḥkaraṇapañjaram /
svadehaṃ kham ivoḍḍīnā nijanīḍaṃ vihaṅgamī // MU_3,17.18

dadarśa ca svabhartāraṃ tasminn evālayāmbare /
saṃsthitaṃ pṛthivīpālam āsthāne bahurājake // MU_3,17.19

siṃhāsanasamārūḍhaṃ jaya jīveti saṃstutam /
prastutaṃ maṇḍalānekakāryam āhartum ādṛtam // MU_3,17.20

patākāmañjarīkīrṇarājadhānīgṛhasthitam /
pūrvadvārasthitāsaṅkhyamuniviprarṣimaṇḍalam // MU_3,17.21

dakṣiṇadvāragāsaṅkhyalalanālokamaṇḍalam /
paścimadvāragāsaṅkhyarājarājeśamaṇḍalam // MU_3,17.22

uttaradvāragāsaṅkhyarathahastyaśvasaṅkulam /
ekabhṛtyavinirṇītadakṣiṇāpathavigraham // MU_3,17.23

karṇāṭanātharacitapūrvadeśakriyākramam /
surāṣṭrādhipanirṇītasarvamlecchottarāpatham // MU_3,17.24

mālaveśasamākrāntasarvapāścātyataṅgaṇam /
dakṣiṇābdhitaṭāyātalaṅkādūtavinoditam // MU_3,17.25

pūrvābdhitaṭamāhendrasiddhoktagaganāpagam /
uttarābdhitaṭāyātadūtavarṇitaguhyakam // MU_3,17.26

paścimābdhitaṭīlokavarṇitāstamayakramam /
asaṅkhyabaddhabhūpālakarākīrṇākhilājiram // MU_3,17.27

yajñavāṭapaṭhadviprajitatūryogranissvanam /
vandikolāhalollāsapratiśrudghanakandaram // MU_3,17.28

geyavādyodyatadhvānapradhvanadgaganāntaram /
hayahastirathāvārirajomeghaghanāmbaram // MU_3,17.29

puṣpakarpūradhūmotthagandhāmoditaparvatam /
sarvamaṇḍalasambhāraracitānekaśāsanam // MU_3,17.30

yaśaḥkarpūrajaladhisuśuklāmbaraparṣadam /
rodasīstambhabhūtaikasvaprabhāvajitārkakam // MU_3,17.31

ārambhamantharodārakāryasaṃvyagrabhūmipam /
nānānagaranirmāṇasodyogasthapatīśvaram // MU_3,17.32

papātātha mahārambhāṃ sā tāṃ narapates sabhām /
vyomātmikā vyomamayīṃ mihikevāmbarāṭavīm // MU_3,17.33

bhramantīṃ tatra tām agre dadṛśus te na kecana /
anyasaṅkalparacitāṃ puruṣāḥ kāminīm iva // MU_3,17.34

tathā te tāṃ na dadṛśus sañcarantīṃ purogatām /
anyasaṅkalparacitāṃ madhye svanagarīṃ yathā // MU_3,17.35

prāktanān eva tān sarvān sā dadarśa purogatān /
bhūbhṛtaiva samaṃ prāptān nagarān nagarāntaram // MU_3,17.36

tadveśāṃs tanmayācārāṃs tathā tān eva bālakān /
tā eva bālavanitās tāṃs tān eva ca mantriṇaḥ // MU_3,17.37

tān eva bhuvi bhūpālāṃs tāṃs tān eva ca paṇḍitān /
tān eva narmasacivān bhṛtyāṃs tān eva tādṛśān // MU_3,17.38

athānyān anyapūrvāṃś ca paṇḍitān suhṛdas tathā /
vyavahārāṃs tathā cānyān paurān anyāṃs tathaiva ca // MU_3,17.39

madhyāhnakālaṃ divasaṃ ghanagharmākulā diśaḥ /
antarikṣaṃ sacandrārkaṃ sāmbhodapavanadhvani // MU_3,17.40

mahīṃ hradanadīśailapurapattanamaṇḍitām /
nānānagaravinyāsajaṅgalagrāmasaṅkulām // MU_3,17.41

dvir aṣṭavarṣaṃ bhūpālaṃ prāktanyā jarasojjhitam /
prāktanīṃ janatāṃ sarvāṃ samastān grāmavāsinaḥ // MU_3,17.42

sā tān ālokya lalanā cintāparavaśābhavat /
te 'smin nagaravāstavyāḥ kaṣṭaṃ sarve mṛtā iti // MU_3,17.43

punaḥprajñaptibodhena prāktanāntaḥpurāntaram /
ājagāma dadarśātra sārdharātraṃ tathaiva tat // MU_3,17.44

śavarūpaṃ svabhartāraṃ puṣpasambhāragopitam /
nidrākulaṃ parijanasanniveśaṃ tathaiva tam // MU_3,17.45

atha sotthāpayām āsa nidrākrāntaṃ sakhījanam /
āha cātīva me duḥkham āsthānaṃ dīyatām iti // MU_3,17.46

bhartus siṃhāsanasyāsya pārśve tiṣṭhāmy ahaṃ yadi /
paśyantī sabhyasaṅghātaṃ tat prajīvāmi nānyathā // MU_3,17.47

sa rājaparivāro 'tha tayety ukto yathākramam /
āsīd anidras suvyagras sarvas sarvasvakarmasu // MU_3,17.48

paurān sabhyān samānetuṃ yayur yāṣṭīkapaṅktayaḥ /
vyavahāraṃ kalayitum urvīm arkakarā iva // MU_3,17.49

āsthānabhūmiṃ bhṛtyāś ca mārjayām āsur ādṛtāḥ /
prāvṛṭpayodamalinaṃ khaṃ śaradvāsarā iva // MU_3,17.50

aṅganaṃ prati dīpaughās tasthuḥ pītatamo'mbhasaḥ /
āścāryadarśanāyeva prāptā nakṣatrapaṅktayaḥ // MU_3,17.51

janatāḥ pūrayām āsuḥ pūrair ajirabhūmikāḥ /
abdhīn pralayasaṃśuṣkān purāsarge ivāmbhasā // MU_3,17.52

ājagmur mantrisāmantās svaṃ svaṃ sthānam aninditāḥ /
trailokye punar utpanne lokapālā yathā diśaḥ // MU_3,17.53

vavur ākīrṇakarpūrasāndrā malayaśītalāḥ /
utphullakusumodvāntamāṃsalāmodino 'nilāḥ // MU_3,17.54

paryanteṣu pratīhārās tasthur dhavalavāsasaḥ /
vṛṣṭamūkārkatāpāntameghamālā ivādriṣu // MU_3,17.55

prabhāpītatamaḥpuñjāḥ petuḥ puṣpotkarā bhuvi /
meghamārutavidhvastās tārakānikarā iva // MU_3,17.56

āsthānaṃ pūrayām āsur mahīpālānuyāyinaḥ /
utphullakamalākīrṇaṃ haṃsā iva sarovaram // MU_3,17.57

siṃhāsanasamīpasthe haimavetrāsane śubhe /
upāviśad asau līlā līleva smaracetasi // MU_3,17.58

dadarśa tān nṛpān bhṛtyān sarvān eva yathāsthitān /
gurūn āryān sakhīn bhṛtyān suhṛtsambandhibāndhavān // MU_3,17.59

sakalam eva hi pūrvavad eva sā samavalokya mudaṃ paramāṃ yayau /
nṛpatirāṣṭrajanaḥ khalu jīvatīty uditayā ca babhau śaśivac chriyā // MU_3,17.60

līlopākhyāne sadehādeharāṣṭravarṇanaṃ nāma sargaḥ

aṣṭādaśas sargaḥ

vasiṣṭha:

itthaṃ vinodayāmīdaṃ duḥkhitaṃ cittam ity alam /
bodhayitveṅgitair bhūpān āsthānād utthitātha sā // MU_3,18.1

praviśyāntaḥpuraṃ bhartuḥ pārśve 'ntaḥpuramaṇḍape /
viveśa puṣpaguptasya cintayām āsa ceti sā // MU_3,18.2

aho vicitrā māyeyam ete 'smatpuramānavāḥ /
bahir antaś cidādarśe tatra ceha ca saṃsthitāḥ // MU_3,18.3

tālītamālahintālamālitā girayo 'py amī /
yathā tatra tathehāpi bata māyeyam ātatā // MU_3,18.4

ādarśe bahir antaś ca yathā śailo 'nubhūyate /
bahir antaś cidādarśe tathā sargo 'nubhūyate // MU_3,18.5

atra bhrāntimayas sargaḥ kas syāt kaḥ pāramārthikaḥ /
iti pṛcchāmi vāgīśīm abhyarcyottamasaṃśayam // MU_3,18.6

iti niścitya tāṃ devīṃ pūjayām āsa sā tadā /
dadarśa ca puraḥ prāptāṃ kumārīrūpadhāriṇīm // MU_3,18.7

bhadrāsanagatāṃ devīm upaviśya purogatā /
paramārthamahāśaktiṃ līlāpṛcchad bhuvi sthitā // MU_3,18.8

līlā:

anukampyasya no devi bhajanty udvegam uttamāḥ /
tvayaiva kila sargādau sthāpiteti purāsthitiḥ // MU_3,18.9

tad iyaṃ yat purā prahvā pṛcchāmi parameśvari /
tvaṃ brūhi tvatkṛto nūnaṃ saphalo me 'sty anugrahaḥ // MU_3,18.10

[devī:]

asty ādarśo jagannāmnaḥ khād apy adhikanirmalaḥ /
yasya yojanakoṭīnāṃ koṭayo 'vayavo manāk // MU_3,18.11

nissandhibandho 'bhighano mṛdur masṛṇaśītalaḥ /
acetyacid iti khyāto nāmnā nirbhittir agrahaḥ // MU_3,18.12

dikkālakalanākāśaprakāśaniyatikramāḥ /
yatreme pratibimbanti parāṃ parimitiṃ gatāḥ // MU_3,18.13

trijagatpratibimbaśrīr bahir antaś ca saṃsthitā /
[līlā:] tatrāmba kṛtrimā kā syāt kāsau vā syād akṛtrimā // MU_3,18.14

devī:

akṛtrimatvaṃ sargasya kīdṛśaṃ vada sundari /
kīdṛśaṃ kṛtrimatvaṃ syād yathāvat kathayeti me // MU_3,18.15

līlā:

yathāham iha tiṣṭhāmi tvaṃ ca devi sthitāmbike /
asāv akṛtrimas sarga iti deveśi vedmy aham // MU_3,18.16

yatrādhunā sa bhartā me sthitas sargas sa kṛtrimaḥ /
ahaṃ manye yataś śūnyo deśakālādyapūrakaḥ // MU_3,18.17

devī:

kṛtrimo 'kṛtrimāt sargo na kadācana jāyate /
na hi kāraṇataḥ kāryam udety asadṛśaṃ kvacit // MU_3,18.18

līlā:

dṛśyate kāraṇāt kāryaṃ suvilakṣaṇam ambike /
ambv ādātum aśaktā mṛd ghaṭas tajjas tadāspadam // MU_3,18.19

devī:

sampadyate hi yat kāryaṃ kāraṇais sahakāribhiḥ /
mukhyakāraṇavaicitryaṃ kiñcit tasyāvalokyate // MU_3,18.20

na ca tvadbhartṛsargasya kiñcit pṛthvyādi kāraṇam /
na bhūmaṇḍalato bhūmir jātā tatra varānane // MU_3,18.21

gatā cid ita uḍḍīya kutas syād ihabhūtalam /
sahakārīṇi kāny eva kāraṇāny atra kāraṇam // MU_3,18.22

kāraṇānām abhāve 'pi yad eti sahakāriṇām /
tat pūrvakāraṇān nānyat sarveṇety anubhūyate // MU_3,18.23

līlā:

smṛtis sā devi madbhartus tathā sphāratvam āgatā /
smṛteś ca kāraṇaṃ vedmi sargo 'yam iti niścayaḥ // MU_3,18.24

devī:

smṛtir ākāśarūpaiva yathā tajjas tathaiva te /
bhartṛsargo 'nubhūto hi sa kham eva tathābale // MU_3,18.25

līlā:

smṛtyākāśamayas sargo yathā bhartur mamoditaḥ /
tathaivemam ahaṃ manye sa sargo 'tra nidarśanam // MU_3,18.26

devī:

evam etad asatsargo bhartus te bhāti bhāsuraḥ /
tathaivāyam ihābhāti paśyāmy etad ahaṃ sute // MU_3,18.27

līlā:

yathā patyur amūrto 'smāt sargāt sargo bhramātmakaḥ /
jātas tathāyaṃ vada me jagatkuḍyanivṛttaye // MU_3,18.28

devī:

prāksmṛtir bhrāntimātrātmā sargo 'yam udito yathā /
svapnabhramātmako bhāti tathedaṃ kathyate śṛṇu // MU_3,18.29

asti kaścic cidākāśe kvacit saṃsāramaṇḍapaḥ /
ākāśakācadalavac chādanācchādanākṛtiḥ // MU_3,18.30

merustambhasthalokeśapuraśrīsālabhañjikaḥ /
caturdaśāpavarakas trigarto bhānudīpakaḥ // MU_3,18.31

koṇasthabhūtavalmīkavyāptaparvataloṣṭakaḥ /
anekaputrajaraḍhaprajeśabrāhmaṇāspadam // MU_3,18.32

ṛkṣaughakośakārāḍhyavyomordhvatalakālimā /
nabhonivāsisiddhaughamaṣakāhitaghuṅghumaḥ // MU_3,18.33

payodagṛhadhūmograjālāvalitakoṇakaḥ /
vātamārgamahāvaṃśasthitavaimānikakrimiḥ // MU_3,18.34

surāsurādidurbālalīlākalakalākulaḥ /
lokāntarapuragrāmabhāṇḍopaskaranirbharaḥ // MU_3,18.35

saritsroto'bdhisarasījalokṣitamahītalaḥ /
pātālabhūtalasvargābhogabhāsurakoṭaraḥ // MU_3,18.36

tatra kasmiṃścid ekasmin koṇāpavarakodare /
śailaloṣṭatale 'sty eko girigrāmakagartakaḥ // MU_3,18.37

asmin nadīśailavanopagūḍhe sāgnis sadāras sutavān arogaḥ /
gokṣīravān rājabhayād vimuktaḥ sarvātithir dharmaparo dvijo 'bhūt // MU_3,18.38

līlopākhyāne sakalasargabhrāntitvapratipādanaṃ nāma sargaḥ

ekonaviṃśas sargaḥ

devī:

vittaveśavayaḥkarmavidyāvibhavaceṣṭitaiḥ /
vasiṣṭhasyeva sadṛśo na tu vāsiṣṭhacetanaḥ // MU_3,19.1

vasiṣṭha iti nāmnābhūt tasyābhūd indusundarī /
nāmnā tv arundhatī bhāryā bhūmivyomany arundhatī // MU_3,19.2

vittaveśavayaḥkarmavidyāvibhavaceṣṭitaiḥ /
sameva sāpy arundhatyā na tu cetanasattayā // MU_3,19.3

akṛtrimapremarasā vilāsālasagāminī /
sāsya saṃsārasarvasvam āsīt kumudahāsinī // MU_3,19.4

sa vipras tasya śailasya sānau sarasaśādvale /
kadācid upaviṣṭas san dadarśādho mahīpatim // MU_3,19.5

samagraparivāreṇa yāntam ākheṭakecchayā /
mahatā sainyaghoṣeṇa meror iva bibhitsayā // MU_3,19.6

cāmaraiḥ kīrṇacandrāṃśu patākābhir latāvanam /
kurvāṇaṃ khaṃ sitacchatramaṇḍalai raupyakuṭṭimam // MU_3,19.7

aśvīyāgnipṛṣatpūrapūrṇareṇvabhravarṇavat /
hāstikottambhitakaravāṭāṭṭālakagopitam // MU_3,19.8

mahākalakalāvartadravaddigbhūtamaṇḍalam /
kacatkāñcanamāṇikyahārakeyūrakuṇḍalam // MU_3,19.9

tam ālokya mahīpālam idaṃ cintitavān asau /
aho nu ramyā nṛpatā sarvasaubhāgyabhāsitā // MU_3,19.10

padātirathahastyaśvapatākācchatracāmaraiḥ /
kadā syāṃ daśadikkuñjapūrako 'haṃ mahīpatiḥ // MU_3,19.11

kadā me vāyavaḥ kundamakarandasugandhayaḥ /
pāsyanty antaḥpurastrīṇāṃ surataśramaśīkarān // MU_3,19.12

karpūreṇa purandhrīṇāṃ kīrṇena yaśasā diśām /
indūdayāvadātāni kadā kuryāṃ mukhāny aham // MU_3,19.13

itthaṃ tataḥprabhṛty eva vipras saṅkalpavān abhūt /
svadharmanirato nityaṃ yāvajjīvam atandritaḥ // MU_3,19.14

himāśanir ivāmbhojaṃ jarjarīkartum ādṛtā /
jarā hārdānvitevainaṃ javād dvijam upāyayau // MU_3,19.15

āsannamaraṇasyātra bhāryā mlānim upāyayau /
tasya śāmyati puṣpartau lateva grīṣmabhītitaḥ // MU_3,19.16

mām athārādhitavatī sā tatas tvam ivāṅganā /
amaratvaṃ suduṣprāpaṃ buddhvemaṃ sāvṛṇod varam // MU_3,19.17

devi svamaṇḍapād eva jīvo bhartur mṛtasya me /
mā yāsīd ity atas tasyās sa evāṅgīkṛto mayā // MU_3,19.18

atha kālavaśād vipras sa pañcatvam upāyayau /
tasminn eva gṛhākāśe jīvākāśatayā sthitaḥ // MU_3,19.19

sampannaḥ prāktanānalpasaṅkalpavaśatas svayam /
ākāśavapur evorvīpatiḥ paramaśaktimān // MU_3,19.20

prabhāvāj jitabhūpīṭhaḥ pratāpākrāntaviṣṭapaḥ /
kṛpāpālitapātālas trilokavijayī nṛpaḥ // MU_3,19.21

kālāgnir aripakṣāṇāṃ strīṇāṃ makaraketanaḥ /
merur viṣayavāyūnāṃ sādhvabjānāṃ divākaraḥ // MU_3,19.22

ādarśas sarvaśāstrāṇām arthināṃ kalpapādapaḥ /
pādapīṭhaṃ dvijāgryāṇāṃ rākā dharmāmṛtatviṣaḥ // MU_3,19.23

svagṛhābhyantarākāśe cittākāśamayātmani /
tasmin dvije śavībhūte bhūtākāśaśarīriṇi // MU_3,19.24

sā tasya brāhmaṇī bhāryā śokeṇātyantakarṣitā /
śuṣkeva māṣaśimikā hṛdayena dvidhāgamat // MU_3,19.25

bhartrā saha śavībhūtā deham utsṛjya dūrataḥ /
ātivāhikadehena bhartāraṃ samupāyayau // MU_3,19.26

nadī nikhātam iva taṃ bhartāram anusṛtya sā /
ājagāma viśokatvaṃ savasanteva mañjarī // MU_3,19.27

tatrāsya viprasya sutā gṛhāṇi bhūsthāvarādīni ghanāni santi /
adyāṣṭamaṃ vāsaram āptamṛtyor jīvo girigrāmakamandirasthaḥ // MU_3,19.28

līlopākhyāne brāhmaṇamaraṇaṃ nāma sargaḥ

viṃśas sargaḥ

devī:

sa te bhartādya sampanno dvijo bhūpatvam āgataḥ /
yāsāv arundhatī nāma brāhmaṇī sā tvam aṅgane // MU_3,20.1

ihemau kuruto rājyaṃ tau bhavantau sudampatī /
cakravākāv iva navau bhuvi jātau śivāv iva // MU_3,20.2

eṣa te kathitas sarvaḥ prāktanas saṃsṛtibhramaḥ /
bhrāntimātrakam ākāśam eva jīvasvarūpadhṛt // MU_3,20.3

bhramād asmāc cidādarśe bhramo 'yaṃ pratibimbitaḥ /
asatya eva cāsatyād bhavator bhavabhaṅgadaḥ // MU_3,20.4

tasmād bhrāntimayaḥ kas syāt ko vā bhrāntyujjhito bhavet /
sargo nirargalānalpabodhān nānyad vijṛmbhate // MU_3,20.5

vasiṣṭhaḥ:

ity ākarṇya ciraṃ cāruvismayotphullalocanā /
bhūtvovāca vaco līlā līlālasapadākṣaram // MU_3,20.6

devi tvadvacanaṃ mithyā kathaṃ sampannam īdṛśam /
kva viprajīvas svagṛhe kveme vayam iha sthitāḥ // MU_3,20.7

tādṛg lokāntaraṃ sā bhūs te śailās tā diśo daśa /
kathaṃ mānti gṛhasyāntar madbhartā yeṣv avasthitaḥ // MU_3,20.8

matta airāvaṇo baddhas siddhārthakaṇakodare /
maṣakena kṛtaṃ yuddhaṃ siṃhaughair aṇukoṭare // MU_3,20.9

padmākṣe sthāpito merur nigīrṇo madhupāyinā /
svapnābhragarjitaṃ śrutvā citre nṛtyanti varhiṇaḥ // MU_3,20.10

asamañjasam evaitad yathā sarveśvareśvari /
tathā gṛhāntaḥ pṛthivī śailāś cety asamañjasam // MU_3,20.11

yathāvad etad deveśi kathayāmalayā dhiyā /
prasādasugṛhīte hi nodvijante mahaujasaḥ // MU_3,20.12

devī:

nāhaṃ mithyā vadāmīdaṃ yathāvac chṛṇu sundari /
bhedanaṃ niyatīnāṃ hi kriyate nāsmadādibhiḥ // MU_3,20.13

vibhidyamānām anyena sthāpayāmy aham eva yām /
maryādāṃ tāṃ mayā bhinnāṃ ko 'paraḥ pālayiṣyati // MU_3,20.14

sagrāmaṃ dvijajīvātmā tasminn eva svasadmani /
vyomny evedaṃ mahīrāṣṭraṃ vyomātmaiva prapaśyati // MU_3,20.15

prāktanī sā smṛtir luptā yuvayor uditānyathā /
svapne jāgratsmṛtir yadvad etanmaraṇam aṅgane // MU_3,20.16

yathā svapne tribhuvanaṃ saṅkalpāt trijagad yathā /
yathā kathārthasaṅgrāmo marubhūmau yathā jalaṃ // MU_3,20.17

tasya brāhmaṇagehasya saśailavanapattanā /
iyam antassthitā bhūmis saṅkalpādarśayor iva // MU_3,20.18

asatyaiveyam ābhāti satyeva ghanasargatā /
tasyāsatyāvabhāsasya cidvyomnaḥ kośakoṭare // MU_3,20.19

asatyād yat samutpannaṃ smṛtyā nāma tad apy asat /
mṛgatṛṣṇātaraṅgiṇyās taraṅgo 'pi na satyataḥ // MU_3,20.20

idaṃ tvadīyaṃ sadanaṃ tadgehākāśakośagam /
viddhi māṃ tvāṃ ca sarvaṃ vā tac ca vyomaiva kevalam // MU_3,20.21

svapnasaṅgamasaṅkalpasvānubhūtiparamparāḥ /
pramāṇāny atra mukhyāni sambodhāya pradīpavat // MU_3,20.22

sthito brāhmaṇagehe 'ntar dvijajīvas tadantare /
sasamudravanā pṛthvī sthitābja iva ṣaṭpadī // MU_3,20.23

tasyāḥ kasmiṃścid ekasmin pelave koṭarodare /
idaṃ pattanam ābhāti keśoṇḍuka ivāmbare // MU_3,20.24

tasminn asmin pure tanvi tavedaṃ sadanaṃ sthitam /
tasmāt kim aṇumātre 'ntar gajavṛndam iva sthitam // MU_3,20.25

paramāṇau paramāṇau santi vatse cidātmani /
antar antar jagantīti kenaitan nāma saṅkhyate // MU_3,20.26

līlā:

aṣṭamaṃ divasaṃ vipras sa mṛtaḥ parameśvari /
gato varṣagaṇo 'smākam ataḥ katham idaṃ bhavet // MU_3,20.27

devī:

deśadairghyaṃ yathā nāsti kāladairghyaṃ tathaiva ca /
nāsty eveti yathānyāyaṃ kathyamānaṃ mayā śṛṇu // MU_3,20.28

yathaitat pratibhāmātraṃ jagatsargāvabhāsanam /
tathaitat pratibhāmātraṃ kṣaṇakalpāvabhāsanaṃ // MU_3,20.29

kṣaṇakalpajagatsargatvattāmattātmajanmanām /
yathāvat pratibhāsasya vatse kramam imaṃ śṛṇu // MU_3,20.30

anubhūya kṣaṇaṃ jīvo mithyāmaraṇamūrchanām /
tadaivonmeṣamātreṇa vyomny eva vyomarūpy api // MU_3,20.31

ādheyo 'ham ihādhāre sthito 'ham iti cetati /
hastapādādimān deho mamāyam iti paśyati // MU_3,20.32

yadaiva cetati vapus tadaivedaṃ sa cetati /
etasyāhaṃ pituḥ putro varṣāṇīmāni santi me // MU_3,20.33

ime me bāndhavā ramyā mamedaṃ ramyam āspadam /
jāto 'ham abhavaṃ bālo vṛddhiṃ yāto 'ham īdṛśaḥ // MU_3,20.34

bāndhavāś cāsya te sarve tathaiva viharanty api /
cidākāśaghanaikyatvāt svātmany api bhavanti te // MU_3,20.35

evaṃ nāmodite 'py asyāś cites saṃsāraṣaṇḍake /
na kiñcid apy abhyuditaṃ sthitaṃ vyomaiva nirmalam // MU_3,20.36

svapne draṣṭari yadvac cit tadvad dṛśye cid eva sā /
sarvadaikatayā tasmāt sā svapne draṣṭṛdarśanam // MU_3,20.37

yathā svapne tathodeti paralokadṛśā citiḥ /
paraloke yathodeti tathaivehāpy udeti sā // MU_3,20.38

tat svapnaparalokehalokānām asatāṃ satāṃ /
na manāg api bhedo 'sti vīcīnām iva vāriṇi // MU_3,20.39

ato 'jātam idaṃ viśvam ajātatvād anāśi ca /
kharūpatvāc ca nāsty eva yac ca bhāti cid eva sā // MU_3,20.40

yathaiṣā cetyanirhīnā paramavyomarūpiṇī /
sacetyāpi tathaivaiṣā paramavyomarūpiṇī // MU_3,20.41

yasmāc cetyam ato nānyad vīcitvād iva vāritā /
vīcitvaṃ ca na caivāsti śaśaśṛṅgavad eva hi // MU_3,20.42

saiva cetyam ivāpannā svabhāvād acyutāpy alam /
tasmān nāsty eva dṛśyo 'rthaḥ kuto 'to draṣṭṛdṛśyadhīḥ // MU_3,20.43

nimeṣeṇaiva jīvasya mṛtimohād anantaram /
trijagatsargadṛśyaśrīḥ pratibhām upagacchati // MU_3,20.44

yathādeśaṃ yathākālaṃ yathārambhaṃ yathākramam /
yathotpādaṃ yathāmātṛ yathāpitṛ yathaurasam // MU_3,20.45

yathāvayo yathāsaṃvid yathāsthānaṃ yathehitam /
yathābandhu yathābhṛtyaṃ yathehāstamayodayam // MU_3,20.46

ajātam eva jāto 'ham iti paśyati cidvapuḥ /
deśakālakriyādravyamanobuddhīndriyāṇi ca // MU_3,20.47

jhagity eva mṛter ante vapuḥ paśyati yauvanam /
eṣā mātā pitā tv eṣa bālo 'bhūvam ahaṃ tv iti // MU_3,20.48

nānubhūto 'nubhūto vā yas syāt smṛtimayaḥ kramaḥ /
paścād udety asau tasya puṣpasyeva phalodayaḥ // MU_3,20.49

nimeṣeṇaiva sakalo gata ity anubhūyate /
rātrir dvādaśavarṣāṇi hariścandre tathāpy abhūt // MU_3,20.50

kāntāvirahiṇām ekaṃ vāsaraṃ vatsarāyate /
mṛto jāto 'ham anyo me piteti svapnadhāmni ca // MU_3,20.51

abhuktasyaiva bhogyasya bhuktadhīr upajāyate /
bhukte cābhuktadhīr dṛṣṭam ity alaṃ kitavādiṣu // MU_3,20.52

śūnyam ākīrṇatām eti tulyaṃ vyasanam utsavaiḥ /
vipralambho 'pi lābhaś ca madasvapnādisaṃvidi // MU_3,20.53

taikṣṇyaṃ yathā maricabījakaṇe sthitaṃ svaṃ stambhe 'thavā racitaputrakajālam antaḥ /
dṛśyaṃ tv ananyad idam evam aje 'sti śāntaṃ kasyāsti bandhanavimokṣadṛśaḥ kutaḥ kāḥ // MU_3,20.54

maṇḍapopākhyāne līlopākhyānāparanāmni jagataḥ paramārthatvapratipādanaṃ nāma sargaḥ

ekaviṃśas sargaḥ

devī:

pratibhānti jaganty āśu mṛtimohād anantaram /
jīvasyonmīlanād akṣṇo rūpāṇīvākhilāny alam // MU_3,21.1

dikkālakalanākāśadharmakarmamayāni ca /
parisphārāṇy anantāni kalpāntasthairyavanti ca // MU_3,21.2

nānubhūtaṃ na yad dṛṣṭaṃ tan mayā kṛtam ity api /
tat kṣaṇāt smṛtitām eti svapne svamaraṇaṃ yathā // MU_3,21.3

bhrāntir evam ananteyaṃ cidvyomavyomni bhāsurā /
apakuḍyā jagannāmnī nagarīkalpanātmikā // MU_3,21.4

ahaṃ jagad iyaṃ sargasmṛtir eveti jṛmbhati /
dūrakalpakṣaṇābhyāsaviparyāsaikakāriṇī // MU_3,21.5

nānubhūtānubhūtā ca jñaptir itthaṃ dvirūpiṇī /
pūrvaṃ kāraṇarikteva cidrūpaiva pravartate // MU_3,21.6

nānubhūte 'nubhūtatvaṃ saṃvido 'ntar udety api /
svapnabhramād ananyasmin pitarīva pitṛsmṛtiḥ // MU_3,21.7

kadācit smṛtitām tyaktvā pratibhāmātram eva sat /
bhāti prathamasargeśarūpeṇa tadanu kramāt // MU_3,21.8

dṛśyaṃ tribhuvanādīdam anubhūtasmṛtau sthitam /
keṣāñcit tanvi keṣāñcin nānubhūtasmṛtau sthitam // MU_3,21.9

pratibhāsata evedaṃ keṣāñcit smaraṇaṃ vinā /
cidaṇūnāṃ prajeśatvaṃ kākatālīyavad yataḥ // MU_3,21.10

atyantavismṛtaṃ dṛśyaṃ mokṣa ity abhidhīyate /
īpsitānīpsite tatra na staḥ kecana kasyacit // MU_3,21.11

atyantābhāvasampattiṃ vināhantvajagatsthiteḥ /
anutpādamayīm eva nodety eva vimuktatā // MU_3,21.12

rajjvāṃ sarpabhramas sarpaśabdārthāsambhavaṃ vinā /
anutpādamayo nityaṃ śānto 'pi na hi śāmyati // MU_3,21.13

ardhaśānto na śānto 'sau samety anyatayā punaḥ /
udety ekapiśācānte piśāco 'nyo 'py adhīmataḥ // MU_3,21.14

saṃsāraś cāyam ābhogī param eveti niścayaḥ /
kāraṇābhāvato bhāti yad ihābhāvam eti tat // MU_3,21.15

līlā:

brāhmaṇabrāhmaṇīrūpe sarge yā kāraṇaṃ smṛtiḥ /
katham abhyuditā sā syāt smaraṇīyam idaṃ vinā // MU_3,21.16

devī:

pitāmahasmṛtis tatra kāraṇaṃ tasya ca smṛtiḥ /
pūrvaṃ na sambhavaty eva muktatvāt pūrvajanmanaḥ // MU_3,21.17

pūrvaṃ na sambhavaty eva smaraṇīyā citis svayam /
padmajāditvam āyāti cetanasya yathāsthiteḥ // MU_3,21.18

abhūvam aham ity anyaḥ prajānāthaḥ prajāyate /
kākatālīyavat kaścid bhavati pratibhāmayaḥ // MU_3,21.19

evam abhyudite loke na kiñcin na kadācana /
kvacid abhyuditaṃ nāma kevalaṃ cinnabhas sthitam // MU_3,21.20

dvividhāyās smṛter asyāḥ kāraṇaṃ paramaṃ padam /
kāryakāraṇabhāvo 'sāv ekam eva cidambaram // MU_3,21.21

kāryakāraṇayos sattā kāraṇais sahakāribhiḥ /
kāryakāraṇayor aikyaṃ tadabhāvān na śāmyati // MU_3,21.22

mahācidrūpam evedaṃ smaraṇād viddhi vedanam /
kāryakāraṇabhāvo 'tra tena śabdo na vāstavaḥ // MU_3,21.23

evaṃ na kiñcid utpannaṃ dṛśyaṃ trijagadādy api /
cidākāśaṃ cidākāśe kevalaṃ svātmani sthitam // MU_3,21.24

līlā:

aho nu paramā dṛṣṭir darśitā devi me tvayā /
rūpaśrīr jāgatī prātaḥprabhayevekṣaṇadyuteḥ // MU_3,21.25

idānīm aham etasyāṃ yāvat pariṇatā dṛśi /
nābhyāsena vinā tāvad bhinddhīmaṃ devi kautukam // MU_3,21.26

yatrāsau brāhmaṇo gehe brāhmaṇyā sahito 'bhavat /
taṃ sargaṃ taṃ girigrāmaṃ naya māṃ samavekṣitum // MU_3,21.27

devī:

acetyacidrūpamayīṃ paramāṃ pāvanīṃ dṛśam /
avalambyemam ākāram avamucya bhavāmalā // MU_3,21.28

tataḥ prāpsyasy asandehaṃ vyomātmānaṃ nabhassthitam /
bhūmiṣṭhanarasaṅkalpo gaganāntaḥ puraṃ yathā // MU_3,21.29

evaṃsthitaṃ taṃ paśyāvas saha sargam anantaram /
evaṃ taddarśanadvāre deho hi paramārgalā // MU_3,21.30

līlā:

amunā devi dehena jagad anyad avāpyate /
na vā kasmād atra yuktiṃ kathayānugrahagrahāt // MU_3,21.31

devī:

jagantīmāny amūrtāni mūrtimanti mudhāgrahāt /
bhavadbhir avabuddhāni hemanīvormikādhiyā // MU_3,21.32

hemny ūrmikārūpavane 'py ūrmikātvaṃ na vidyate /
yathā tathā jagadrūpe jagattvaṃ nāsti citpade // MU_3,21.33

jagad ākāśam evedaṃ brahmaiva na tu dṛśyatā /
dṛśyate kācid apy atra dhūlir ambunidhāv iva // MU_3,21.34

brahmaiva paśyati brahma nābrahma brahma paśyati /
sargādināmnā prathitas svabhāvo 'syaivam īdṛśaḥ // MU_3,21.35

na brahmajagator asti kāryakāraṇatodayaḥ /
kāraṇānām abhāvena sarveṣāṃ sahakāriṇām // MU_3,21.36

yāvad abhyāsayogena na śāntā bhedadhīs tava /
nūnaṃ tāvad atadrūpā na brahma paripaśyasi // MU_3,21.37

tatra rūḍhim upāyātā ime ye tv asmadādayaḥ /
abhyāsād brahmasaṃvitteḥ paśyāmas te hi tat padam // MU_3,21.38

saṅkalpanagarasyeva mamākaśamayaṃ vapuḥ /
brahmaiva vātaḥ paśyāmi dehenānena tat padam // MU_3,21.39

viśuddhajñānadehāhaṃ yathaite padmajādayaḥ /
brahmātmajagadādīdam aṅgam asmākam aṅgane // MU_3,21.40

tavābhyāsaṃ vinā bālo nākāro brahmatāṃ gataḥ /
sthitaḥ kalanarūpātmā tena tan nānupaśyasi // MU_3,21.41

yatra svasaṅkalpapuraṃ svadehe nānulabhyate /
tatrānyasaṅkalpapuraṃ svadehe nānulabhyate // MU_3,21.42

tasmād enaṃ parityajya dehaṃ cidvyomarūpiṇī /
tat paśyasy etad evāśu kuru kāryavidāṃ vare // MU_3,21.43

saṅkalpanagaraṃ satyaṃ yathā saṅkalpinaṃ prati /
sadehaṃ vā videhaṃ vā netaraṃ prati kiñcana // MU_3,21.44

ādisarge jagadbhrāntir yatheyaṃ sthitim āgatā /
tathā tadāprabhṛty eva niyatiḥ prauḍhim āgatā // MU_3,21.45

līlā:

tvayoktaṃ devi gacchāvo brāhmaṇabrāhmaṇīgṛham /
sahetīdam ahaṃ vacmi kathaṃ gantavyam amba he // MU_3,21.46

iha dehaṃ imaṃ nyasya śuddhasattvānupātinā /
cetasā tat paraṃ yāmi lokaṃ tvaṃ kathayeti tu // MU_3,21.47

devī:

saṅkalpavyomavṛkṣas te yathā sann api khātmakaḥ /
na kuḍyātmā na kuḍyena rodhyate nāpi kuḍyahā // MU_3,21.48

śuddhaikasattvanirmāṇacittarūpasya tat kila /
pratibhānam atas tasmād paramād bhidyate manāk // MU_3,21.49

so 'yam etādṛśo deho nainaṃ santyajya yāmy aham /
anenaiva tam āpnomi deśaṃ gandham ivānilaḥ // MU_3,21.50

yathā jalaṃ jalair vāgnir agninā vāyunānilaḥ /
milaty evaṃ manodeho dehair anyair manomayaiḥ // MU_3,21.51

na hi pārthivatāṃ saṃvid ety apārthivasaṃvidā /
ekatvaṃ kalpanāśailaśailayoḥ kvāhatir mithaḥ // MU_3,21.52

ātivāhika evāyaṃ tvādṛśaś cittadehakaḥ /
ādhibhautikabuddhyā tu gṛhītaś cirabhāvanāt // MU_3,21.53

yathā svapne yathā dīrghakāladhyāne yathā bhramaiḥ /
yathā vyasanisaṅkalpe yathā gandharvapattane // MU_3,21.54

vāsanātānavaṃ nūnaṃ yadā te sthitim eṣyati /
tadādhibhautikībhāvaṃ punar eti na dehakaḥ // MU_3,21.55

līlā:

ātivāhikadehatvapratyaye ghanatāṃ gate /
tam avāpnoty ayaṃ deho daśāmohe vinaśyati // MU_3,21.56

devī:

yad asti nāma tatraiṣa nāśānāśakramo bhavet /
vastuto nāsti yat tv eva nāśas syāt tatra kīdṛśaḥ // MU_3,21.57

rajjvāṃ sarpabhrame naṣṭe satyabodhavaśāt sute /
sarpo na naṣṭas tan naṣṭo vety evaṃ keva saṅkathā // MU_3,21.58

yathā satyaparijñānād dṛśyate nādhibhautikaḥ /
tathātivāhikajñānād dṛśyate nādhibhautikaḥ // MU_3,21.59

kalpanā vinivarteta kalpitā yadi kenacit /
sā śilā samapāstaiva yā nehāsti kadācana // MU_3,21.60

parasparaṃ parāpūrṇam idaṃ dehādikaṃ sthitam /
iti satyaṃ vayaṃ bhadre paśyāmo nāsi paśyasi // MU_3,21.61

ādisarge bhavec cittvaṃ kalpanākalitaṃ yadā /
tadā tataḥprabhṛty ekaṃ svatvaṃ dṛśyam ivekṣyate // MU_3,21.62

līlā:

ekasminn eva saṃśānte dikkālādyavibhāgini /
vidyamāne pare tattve kalpanāvasaraḥ kutaḥ // MU_3,21.63

devī:

kaṭakatvaṃ yathā hemni taraṅgatvaṃ yathāmbhasi /
satyatvaṃ ca yathā svapnasaṅkalpanagarādiṣu // MU_3,21.64

nāsty eva satyānubhave tathā nāsty eva citpade /
kalpanaṃ vyatiriktātma tatsvabhāvād anāmayāt // MU_3,21.65

yathā nāsty ambare pāṃsuḥ pare nāsti tathā kalā /
akalākalanaṃ śāntam idam ekam ajaṃ tataḥ // MU_3,21.66

yad vedaṃ bhāsate kiñcit tat tasyaiva nirāmayam /
kacanaṃ kāñcanākhyānakāntasyātimaṇer iva // MU_3,21.67

līlā:

etāvantaṃ ciraṃ kālam evaṃ devi vayaṃ vada /
bhrāmitāḥ ke ca nāmeme dvaitādvaitavikalpanaiḥ // MU_3,21.68

devī:

avicāreṇa tarale bhrāntāsi ciram ākulā /
avicāras svabhāvotthas sa vicārād vinaśyati // MU_3,21.69

avicāro vicāreṇa nimeṣād eva naśyati /
eṣo 'sann eva tenāntar avidyaiṣā na vidyate // MU_3,21.70

tasmān naivāvicāro 'sti nāvidyā naiva bandhanam /
na mokṣo 'sti nirābādhaṃ śuddhabodhas tv idaṃ jagat // MU_3,21.71

etāvantaṃ yadā kālaṃ tvayaitan na vicāritam /
tadā na samprabuddhā tvaṃ bhrāntaivārṇava ākulā // MU_3,21.72

adyaprabhṛti buddhāsi vimuktāsi vivekinī /
vāsanātānave bījaṃ patitaṃ tava cetasi // MU_3,21.73

ādāv eva hi notpannaṃ dṛśyaṃ saṃsāranāṭakam /
yadā tadā kathaṃ kena vāsyate vāsanāpi kā // MU_3,21.74

atyantābhāvasampattau draṣṭṛdṛśyadṛśām ataḥ /
ekadhyāne paraṃ rūḍhe nirvikalpasamādhini // MU_3,21.75

vāsanākṣayabīje 'smin kiñcid aṅkurite hṛdi /
kramān nodayam eṣyanti rāgadveṣādikā dṛśaḥ // MU_3,21.76

saṃsārasambhavaś cāyaṃ nirmūlatvam upaiṣyati /
nirvikalpasamādhānaṃ pratiṣṭhām alam eṣyati // MU_3,21.77

vigatakalanakālimākalaṅkā gaganakalāntaranirmalā balena /
sakalakaraṇakāryakāraṇāntaḥ katipayakāryavaśād bhaviṣyasīti // MU_3,21.78

līlopākhyāne viśrāntyupadeśo nāma sargaḥ

dvāviṃśas sargaḥ

devī:

yathā svapnaparijñānāt svapnadeho na vāstavaḥ /
anubhūto 'py ayaṃ tadvaj jāgraddeho na vāstavaḥ // MU_3,22.1

yathā svapnaparijñānāt svapnadeho 'pi śāmyati /
vāsanātānavāt tadvaj jāgraddeho 'pi śāmyati // MU_3,22.2

svapnasaṅkalpadehānte deho 'yaṃ cetyate yathā /
tathā jāgradbhāvanāntar udety evātivāhikaḥ // MU_3,22.3

svapne nirvāsanābīje yathodeti suṣuptatā /
jāgraty avāsanābīje tathodeti vimuktatā // MU_3,22.4

yeyaṃ tu jīvanmuktānāṃ vāsanā sā na vāsanā /
śuddhasattvābhidhānaṃ tat sattāsāmānyam ucyate // MU_3,22.5

yā suptavāsanā nidrā sā suṣuptam iti smṛtā /
yat suptavāsanaṃ jāgrat sa ghano moha ucyate // MU_3,22.6

prakṣīṇavāsanā nidrā turyaśabdena kathyate /
jāgraty api bhavaty etad vidite parame pade // MU_3,22.7

prakṣīṇavāsanā yeha jīvatāṃ jīvitasthitiḥ /
amuktair aparijñātā sā jīvanmuktir ucyate // MU_3,22.8

śuddhasattvānupatitaṃ cetaḥ prabhinnavāsanam /
ātivāhikatām eti himaṃ tāpād ivāplutam // MU_3,22.9

ātivāhikatāṃ yātaṃ buddhaṃ cittāntarair manaḥ /
sargajanmāntaragatais siddhair milati netarat // MU_3,22.10

yadā te 'yam ahambhāvas svābhyāsāc chāntim eṣyati /
tadodeṣyati te sphārā dṛśyānte bodhatā svayam // MU_3,22.11

ātivāhikatā jñātā sthitiṃ te yāti śāśvatīm /
yadā tadānyasaṅkalpālokāt prakṛtipāvanī // MU_3,22.12

vāsanātānave tasmāt kuru yatnam anindite /
tasmin prauḍhim upāyāte jīvanmuktā bhaviṣyasi // MU_3,22.13

yāvan na pūritas tv eṣa nirmalo bodhacandramāḥ /
tāvad deham iha sthāpya lokāntaram avekṣyatām // MU_3,22.14

māṃsadeho māṃsadehenaiva saṃśleṣam ṛcchati /
na tu cittaśarīreṇa vyavahāreṣu karmasu // MU_3,22.15

yathānubhavam evaitad yathāsthitam udāhṛtam /
ābālasiddhaṃ saṃsiddhaṃ na nāma varaśāpavat // MU_3,22.16

avabodhaghanābhyāsād dehasyāsyaiva jāyate /
saṃsāravāsanākārśyaṃ nūnaṃ cittaśarīratā // MU_3,22.17

udeṣyantī ca saiṣātra kenacin nopalakṣyate /
kevalaṃ tu janair deho mriyamāṇo 'valokyate // MU_3,22.18

dehas tv ayaṃ na mriyate na ca jīvati kiñcana /
ke kila svapnasaṅkalpabhrānter maraṇajīvite // MU_3,22.19

jīvitaṃ maraṇaṃ caitat saṅkalpapuruṣe yathā /
asatyam eva bhāty etad asmin putri śarīrake // MU_3,22.20

līlā:

tad etad upadiṣṭaṃ me jñānaṃ devi tvayāmalam /
yasmiñ śrutiṃ gate śāntim eti viśvaviṣūcikā // MU_3,22.21

atropakurute ko hi ko 'bhyāsaḥ kīdṛśo 'thavā /
sa kathaṃ poṣam āyāti puṣṭe tasmiṃś ca kiṃ bhavet // MU_3,22.22

devī:

yad eva kriyate kiñcid yena yena yadā yadā /
vinābhyāsena tan neha siddhim eti kadācana // MU_3,22.23

taccintanaṃ tatkathanam anyo'nyaṃ tatprabodhanam /
tadgataprāṇamananaṃ brahmābhyāsaṃ vidur budhāḥ // MU_3,22.24

yeṣāṃ tv antaṃ gataṃ pāpaṃ janānāṃ puṇyakarmaṇām /
te dvandvamohanirmuktā vijñeyā brahmasevakāḥ // MU_3,22.25

adhyātmaśāstracintābhir yeṣāṃ gacchanti rātrayaḥ /
vāsanātānavotkābhis te brahmābhyāsinas sthitāḥ // MU_3,22.26

ye viraktā mahātmāno bhogabhāvanatānavam /
bhāvayanty abhavāyāntar bhavyā bhuvi jayanti te // MU_3,22.27

uditaudāryasaundaryā vairāgyarasarañjitā /
ānandasyandinī yeṣāṃ matis te 'bhyāsinaḥ pare // MU_3,22.28

atyantābhāvasampattiṃ jñātuṃ jñeyasya vastunaḥ /
yuktyā śāstre yatante ye te brahmābhyāsinas sthitāḥ // MU_3,22.29

sargādāv eva notpannaṃ dṛśyaṃ nāsty eva tat sadā /
idaṃ jagad ahaṃ ceti bodhābhyāsaṃ viduḥ pare // MU_3,22.30

dṛśyāsambhavabodhena rāgadveṣāditānave /
ratir baloditā yāsau brahmābhyāsa udāhṛtaḥ // MU_3,22.31

dṛśyāsambhavabodhena rāgadveṣāditānavam /
tapa ity ucyate loke dṛśyadoṣas tu duḥkhakṛt // MU_3,22.32

dṛśyāsambhavabodhe hi jñānaṃ jñeyasya kathyate /
tadabhyāsena nirvāṇam ity abhyāso mahodayaḥ // MU_3,22.33

bhavabahulaniśānitāntanidrā satatavivekavibodhavārisekaiḥ /
pragalati himaśītalair ivoccaiḥ śaradi mahāmihikeva cetasīti // MU_3,22.34

vālmīkiḥ:

ity uktavaty atha munau divaso jagāma sāyantanāya vidhaye 'stam ino jagāma /
snātuṃ sabhā kṛtanamaskaraṇā jagāma śyāmākṣaye ravikaraiś ca sahājagāma // MU_3,22.35

līlopākhyāne vijñānābhyāsavarṇanaṃ nāma sargaḥ

trayoviṃśas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

iti saṅkathanaṃ kṛtvā tasyāṃ niśi varāṅgane /
supte parijane nūnam athāntaḥpuramaṇḍape // MU_3,23.1

dṛḍhākhilārgaladvāragavākṣe dakṣacetasī /
puṣpapūraṇasusphītamāṃsalāmodamanthare // MU_3,23.2

amlānamālāvasanaśavapārśvāsanasthite /
sakalāmalapūrṇenduvadanoddyotitāspade // MU_3,23.3

samādhisthānakaṃ gatvā tasthatur niścalāṅgake /
ratnastambhād ivotkīrṇe citrabhittāv ivārpite // MU_3,23.4

sarvās tatyajatuś cintās saṅkocaṃ samupāgate /
divasānta ivābjinyau prasṛtāmodalekhike // MU_3,23.5

babhūvatur bhṛśaṃ śānte śuddhe spandavivarjite /
girau śaradi nirvāta iva vṛṣṭyābhramālike // MU_3,23.6

nirvikalpasamādhānāj jahatur vyomni saṃvidam /
yathā kalpalate kānte pūrṇam ṛtvantare rasam // MU_3,23.7

ahaṃ jagad iti bhrānter dṛśyasyādāv anudbhavaḥ /
yadā tābhyām avagatas svātyantābhāvanātmakaḥ // MU_3,23.8

tadā dṛśyapiśāco 'yam alam astaṅgatas tayoḥ /
asattvād eva cāsmākaṃ śaśaśṛṅgam ivānagha // MU_3,23.9

ādāv eva hi yan nāsti vartamāne 'pi tat tathā /
bhātaṃ cābhātam evāto mṛgatṛṣṇāmbuvaj jagat // MU_3,23.10

svabhāvaḥ kevalaś śāntas strīdvayaṃ tad babhūva ha /
candrārkādipadārthaughadūramuktam ivāmbaram // MU_3,23.11

tenaiva jñānadehena tatāra jñaptidevatā /
mānuṣī tv itareṇāśu jñānājñānānurūpiṇā // MU_3,23.12

gehāntar eva prādeśamātram āruhya vai divaḥ /
babhūvatuś cidākāśarūpiṇyau vyomagākṛtī // MU_3,23.13

atha te lalane līlālāne lalitalocane /
svabhāvāc cetyasaṃvitter nabho dūram ivāgate // MU_3,23.14

tatrasthe ekacidvṛttyā pupluvāte nabhastalam /
koṭiyojanavistīrṇaṃ dūrād dūratarāntaram // MU_3,23.15

dṛśyānusandhānanijasvabhāvād ākāśadehe api te mitho 'tra /
parasparākāravilokanena babhūvatus snehapare vayasye // MU_3,23.16

līlopākhyāne līlāprajñaptyor vijñānadehākāśagamanaṃ nāma sargaḥ

caturviṃśas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

dūrād dūraṃ samāplutya śanair uccapadaṃ gate /
haste hastaṃ samāsajya yāntyau dadṛśatur nabhaḥ // MU_3,24.1

ekārṇavam ivocchūnaṃ gambhīraṃ nirmalāntaram /
komalaṃ komalamarudasaṅgasukhabhogadam // MU_3,24.2

āhlādakam alaṃ saumyaṃ śūnyatāmbhonimajjanāt /
atyantaśuddhagambhīraṃ prasannam iva sajjanam // MU_3,24.3

śṛṅgasthanirmalāmbhodapīnodarasudhālaye /
viśaśramatur āśāsu pūrṇacandrodarāmale // MU_3,24.4

siddhagandharvamandāramālāmodamanohare /
candramaṇḍalaniṣkrānte remāte madhurānile // MU_3,24.5

sasnatur bhūri gharmānte taḍidraktābjasaṅkule /
sarasīva jalāpūramanthare meghajālake // MU_3,24.6

bhūtalodyanmahāśailamṛnālāṅkurakoṭiṣu /
dikṣu babhramatur bhūri bhramaryau sarasīṣv iva // MU_3,24.7

dhārāgṛhadhiyā dhīragaṅgānirjharadhāriṇi /
vavatur vātavikṣubdhameghamaṇḍalamaṇḍape // MU_3,24.8

tato madhurakāminyau viśrāmyantyau svaśaktitaḥ /
śūnye dadṛśatur vyoma mahāsaṃrambhamantharam // MU_3,24.9

adṛṣṭapūrvam anyo'nyam anyasaṅkaṭakoṭaram /
āpūryamāṇam āśūnyaṃ jagatkoṭiśatair api // MU_3,24.10

upary upary upary uccair anyair anyair vṛtaṃ pṛthak /
vicitrāvaraṇākārair bhūtābhrāṃśuvimānakaiḥ // MU_3,24.11

paritaḥ pūritavyomnāṃ mervādikulabhūbhṛtām /
padmarāgataṭoddyotaiḥ kalpajvālodaropamam // MU_3,24.12

muktāśikharabhāpūrair himavatsānusundaram /
kāñcanādristhalārcirbhiḥ kāñcanasthalabhāsuram // MU_3,24.13

mahāmarakatābhābhiś śādvalasthalanīlima /
draṣṭur dṛṣṭikṣayāsatyajātadhvāntotthakālima // MU_3,24.14

pārijātalatālolavimānagaṇaketanam /
bodhamañjaritākāram iva vaiḍūryabhūtalam // MU_3,24.15

manovegamahāsiddhajitavātagamāgamam /
vimānagṛhadevastrīgītavādyaravākulam // MU_3,24.16

trailokyacarabhūtaughasañcāraviralāntaram /
anyo'nyādṛṣṭasañcārasurāsurakulākulam // MU_3,24.17

paryantasthitakumbhāṇḍarakṣoguhyakamaṇḍalam /
vātaskandhamahāvegavahadvaimānikavrajam // MU_3,24.18

vahadvimānajhāṅkāramuṣṭigrāhyaghanadhvani /
graharkṣagaṇasañcārasañcaladvātayantrakam // MU_3,24.19

nikaṭātapadagdhālpasiddhisiddhojjhitāspadam /
arkāśvamukhavātāstadagdhamugdhavimānakam // MU_3,24.20

lokapālāpsarovṛndasañcārācāracañcalam /
devāntaḥpurikādagdhadhūpadhūmāmbudāvṛtam // MU_3,24.21

vihagāhṛtadevastrīsvāṅgavibhraṣṭabhūṣaṇam /
sāmānyasiddhāsahyogratejaḥpuñjatamobalam // MU_3,24.22

balavatsiddhasaṅghaṭṭagamāgamavighaṭṭitaiḥ /
ghanais sāṃśukapārśvasthahimavanmerumandaram // MU_3,24.23

kākolūkais sagṛdhraughaiḥ puñjībhūtaiś calair vṛtam /
nṛtyadbhir ḍākinīvāhais taraṅgair iva vāridhim // MU_3,24.24

pranṛtyadyoginīsaṅghaiś śvakākoṣṭrakharānanaiḥ /
nirarthaṃ yojanaśataṃ gatvāgacchadbhir āvṛtam // MU_3,24.25

lokapālapurodvāntadhūpadhūmābhramandiram /
siddhagandharvamithunaprārabdhasuratotsavam // MU_3,24.26

svargagītaśravonmattakhadirākrāntamārgagam /
anāratavahaddhiṣṇyalakṣalakṣitapakṣikam // MU_3,24.27

vātaskandhanikhātāntavahattripathagājalam /
āścaryālokanavyagrasañcarattridaśārbhakam // MU_3,24.28

sandehasañcaradvajracakraśūlāsiśaktimat /
kvacin nirbhittisadanagāyattumburunāradam // MU_3,24.29

meghamārgamahāmeghamahārambhākulaṃ kvacit /
citranyastasamākāramūkakalpāntavāridam // MU_3,24.30

utpakṣakajjalādrīndrasundarāmbhodharaṃ kvacit /
kvacit kanakaniṣṣyandakāntatāpādavāridam // MU_3,24.31

kvacic candrābhatāpāḍhyavṛṣṭamūkāmbudāṃśukam /
kvacin niṣpavanāmbhodhisaṃśāntaṃ śūnyatājalam // MU_3,24.32

kvacid vātanadīprauḍhavimānatṛṇapallavam /
kvacic caladalivrātapṛṣṭhatvakkāntinirmalam // MU_3,24.33

kvacin merudarīkalpavātadhūlividhūsaram /
kvacid vimānagīrvāṇaprabhābhiś citritāṅganam // MU_3,24.34

kvacin nirambaronmattamātṛmaṇḍalamālitam /
kvacin nityaravakṣīvakṣubdhayogīśvarīgaṇam // MU_3,24.35

kvacic chāntasamādhisthaviśrāntamunimaṇḍalam /
samaṃ dūrāstasaṃrambhaṃ sādhucittamanoharam // MU_3,24.36

gāyatkinnaragandharvasurastrīmaṇḍalaṃ kvacit /
kvacit stabdhapurākīrṇaṃ vahatsuravaraṃ kvacit // MU_3,24.37

kvacid ruddhapurāpūraṃ kvacid baddhamahāpuram /
kvacin māyākṛtapuraṃ kvacid āgāmipattanam // MU_3,24.38

kvacid bhramaccandrasaraḥ kvacit stabdhapayassaraḥ /
kvacit saratsiddhagaṇaṃ kvacid indukṛtodayam // MU_3,24.39

kvacit sūryodayamayaṃ kvacid rātritamomayam /
kvacit sandhyāṃśukapiśaṃ kvacin nīhāradhūsaram // MU_3,24.40

kvacid vimānadhavalaṃ kvacid varṣatpayodharam /
kvacit sthalam ivākāśam eva viśrāntalokapam // MU_3,24.41

ūrdhvādhogamanavyagrasurāsuragaṇaṃ kvacit /
pūrvāparottarāyāmyadiksañcārākulaṃ kvacit // MU_3,24.42

api yojanalakṣāṇi kvacid duṣprāpadhūpakam /
avināśatamaḥpūrṇadṛṣṭavad vyomavat kvacit // MU_3,24.43

avināśibṛhattejaḥ kvacid arkānalopamam /
himānījaṭharāśītaṃ kvacic candrādisadmasu // MU_3,24.44

kvacid bṛhatpuronnṛtyatkalpavṛkṣalatāvanam /
kvacid daityahatottuṅgaprapataddevapattanam // MU_3,24.45

vaimānikanipātena vahnilekhāṅkitaṃ kvacit /
kvacit ketuśatotpātamithassaṅghaṭṭaghaṭṭitam // MU_3,24.46

kvacic chubhagrahagaṇapragṛhītādyamaṅgalam /
kvacid rātritamovyāptaṃ kvacid divasabhāsuram // MU_3,24.47

kvacid durgarjadambhodaṃ kvacin mūkacalāmbudam /
vātāvakīrṇaśuklābhrakhaṇḍapuṣpotkaraṃ kvacit // MU_3,24.48

kvacid atyantaniśśūnyam avadātam anantaram /
ānandimṛduśāntācchaṃ jñasyeva hṛdayaṃ tatam // MU_3,24.49

śukavāhanabhekaughaiḥ kvacid galakṛtāravam /
śūnyatārābhivalitaṃ kṣetram ākāśavāsinām // MU_3,24.50

mayūrahemacūḍādipakṣibhiḥ kvacid āvṛtam /
vidyādharīṇāṃ devīnāṃ vāhanair vihitāspadaiḥ // MU_3,24.51

kvacid abhrāntaronnṛtyadguhamāyūramaṇḍalam /
kvacid agniśukaiś śyāmaṃ śādvalānām iva sthalam // MU_3,24.52

kvacit preteśamahiṣamahimnā vāhanāmbudam /
kvacid aśvais tṛṇagrāsaśaṅkāgrastāsitāmbudam // MU_3,24.53

kvacid devapuravyāptaṃ kvacid daityapurānvitam /
anyo'nyāprāpyanagaraṃ nagarandhrakarālinam // MU_3,24.54

kvacit kulācalākāranṛtyadbhairavabhāsuram /
kvacid gandharvanagarasurastrīvṛndabandhanam // MU_3,24.55

kvacid kampadgiridhvastavṛkṣalakṣokṣitāmbudhim /
kvacin māyākṛtākāśanalinījalaśītalam // MU_3,24.56

kvacit sapakṣaśailendrasamanṛtyadvināyakam /
kvacid ghargharavātāḍhyapakṣaproḍḍīnaparvatam // MU_3,24.57

kvacid indukarāvṛṣṭiśītalāhlādimārutam /
kvacit taptānalādagdhadrumaparvatavāridam // MU_3,24.58

kvacid atyantasaṃśāntavātādyekāntanirdhvani /
kvacit parvatatulyāgniśikhāsadṛśatodayam // MU_3,24.59

kvacit prāvṛḍbharonmattaghanābhraravaghargharam /
kvacit surāsuragaṇapravṛttaraṇadurgamam // MU_3,24.60

kvacid vyomābjinīhaṃsīsvarāhūtājavāhanam /
kvacin mandākinītīranalinīluṇṭhakānilam // MU_3,24.61

śarīriṇīnāṃ gaṅgādisaritāṃ sannidhānataḥ /
proḍḍīnamatsyamakarakulīrāntarakoṭaram // MU_3,24.62

pātālagārkajanitabhūcchāyākākatodaram /
kvacit kvacin maṇḍaleṣu grastacandrārkamaṇḍalam // MU_3,24.63

kvacit svargānilādhūtamāyākusumakānanam /
patatpuṣpahimāsāratrastavaimānikāṅganam // MU_3,24.64

uḍumbarodaramaṣakakramabhramajjagattrayāntaragatabhūtasañcayam /
vilaṅghya tad varalalane vimucya khaṃ mahītalaṃ punar api gantum udyate // MU_3,24.65

līlopākhyāne gaganavarṇanaṃ nāma sargaḥ

pañcaviṃśas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

nabhastalād girigrāmaṃ gacchantyau kiñcid eva hi /
jñapticittasthite bhūmitalaṃ dadṛśatus striyau // MU_3,25.1

brahmāṇḍanarahṛtpadmaṃ digaṣṭakadalaṃ bṛhat /
girikesarasambādhaṃ svāmodabharasundaram // MU_3,25.2

saritkesarikānālam avaśyāyāmbubindukam /
śarvarībhramarībhrāntaṃ bhūtaughamaṣakākulam // MU_3,25.3

antarghuṇagaṇākīrṇaṃ surandhrais suṣirair vṛtam /
uhyamānaṃ payaḥpūrair divasālokakāntimat // MU_3,25.4

rasārdraṃ khe bhramaddhaṃsaṃ rātrisaṅkocabhājanam /
pātālapaṅkanirmagnanāganāthamṛṇālakam // MU_3,25.5

kadācid āspadāmbhodhikampakampitadigdalam /
adho nāgagatānantadaityadānavakaṇṭakam // MU_3,25.6

asuravraṇavallaryā sambhogasukumārayā /
vyāptabhūbhṛnmahābījahṛdayaṃ bījabhūtayā // MU_3,25.7

jambudvīpa iti khyātāṃ vipulāṃ tatra karṇikām /
saritkesarikānālāṃ nagaragrāmakesarām // MU_3,25.8

kulaśailoddhurottuṅgabījasaptakasundarīm /
madhyasthoccamahāmerubījākrāntanabhastalām // MU_3,25.9

saraḥprāleyakaṇikāvanajaṅgalayūthikām /
svalekhāmaṇḍalāntassthajanajālābhramaṇḍalām // MU_3,25.10

tāṃ yojanaśatākāraiḥ pratirākāṃ prabodhibhiḥ /
sāgarair bhramarair vyāptāṃ dikcatuṣṭayaśāyibhiḥ // MU_3,25.11

digdalāṣṭakaviśrāntasasvanāmbhojaṣaṭpadām /
bhrātṛbhir navabhir bhūpair navadhā parikalpitām // MU_3,25.12

lakṣayojanavistīrṇām ākīrṇāṃ ca rajolavaiḥ /
nānājanapadavyūhasthirāvaśyāyaśīkarām // MU_3,25.13

dvīpāt tu dviguṇaṃ sālaṃ lavaṇārṇavalekhayā /
dadhatyā valitāṃ bāhye prakoṣṭham iva kambunā // MU_3,25.14

tato 'pi dviguṇaṃ dehaṃ dadhatyā valayākṛtim /
jagadbhujalatāvyāptāṃ śākākhyadvīpalekhayā // MU_3,25.15

tato 'pi dviguṇākāradhāriṇyā pariveṣṭitām /
pratyagrakṣīrapūrṇābdhilekhayā svāduśītayā // MU_3,25.16

tato 'pi dviguṇākāradhāriṇyā pariveṣṭitām /
nānājanālaṅkṛtayā kuśākhyadvīpalekhayā // MU_3,25.17

tato 'pi dviguṇākāraṃ dhārayantyā viveṣṭitām /
dadhyabdhilekhayā nityaṃ santarpitasuraughayā // MU_3,25.18

tataḥ krauñcābhidhadvīpalekhayaivampramāṇayā /
veṣṭitāṃ khātakhadayā navāṃ nṛpapurīm iva // MU_3,25.19

tato 'pi ca ghṛtāmbhodhilekhayaivampramāṇayā /
tato 'pi śalmalidvīpalekhayāmarapūrṇayā // MU_3,25.20

tatas surāmahāmbhodhilekhayā puṣpaśubhrayā /
śeṣasya dehalatayā harimūrtim ivāśritām // MU_3,25.21

tato gomedakadvīpalekhayaivampramāṇayā /
ikṣūdalekhayāpy evaṃ himavatsānuśuddhayā // MU_3,25.22

tato 'pi puṣkaradvīpalekhayā dviguṇasthayā /
ante svādūdakāmbhodhilekhayaivampramāṇayā // MU_3,25.23

saptasv arṇavalekhāsu nairṛte kakubantare /
jalendhanajvalajjvālavaḍavāgnikaṇāṅkitām // MU_3,25.24

tato 'pi koṭidaśakaṃ taptakāñcanakāntayā /
valitāṃ kāntiśālinyā bhuvā gīrvāṇabhogyayā // MU_3,25.25

atha saptārṇavadvīpahemorvīṇāṃ pramāṇataḥ /
tato daśaguṇenādhaḥ pātālatalagāminā // MU_3,25.26

nikhātavalayenoccaiś śvabhrasambhārarūpiṇā /
pātālagamamārgeṇa valitāṃ bhayadātmanā // MU_3,25.27

etasmāt khalu sarvasmāt tato daśaguṇoccayā /
āvyoma sacaturdikkaṃ śvabhrasambhārabhīmayā // MU_3,25.28

ardhe mlānatamorūpalagnanīlotpalasrajā /
nānāmāṇikyaśikharakalhārakumudābjayā // MU_3,25.29

lokālokācalottālavipulāṭṭālamālayā /
valitāṃ trijagallakṣmīdhammillavalanām iva // MU_3,25.30

etasmād atha sarvasmāt tato daśaguṇātmanā /
ajñātabhūtasañcāranāmnāraṇyena pālitām // MU_3,25.31

etasmād atha sarvasmāt tato daśaguṇātmanā /
nabhaseva caturdikkaṃ vyāptāṃ nirmalavāriṇā // MU_3,25.32

etasmād atha sarvasmāt tato daśaguṇātmanā /
mervādidrāvaṇotkena jvālājālena mālitām // MU_3,25.33

etasmād atha sarvasmāt tato daśaguṇātmanā /
mervādy apy acalanīkaṃ nayatā tṛṇapāṃsuvat // MU_3,25.34

vahatādrīndravisphoṭakāridārvāgnihāriṇā /
niśśūnyatvād aśabdena marutā parito vṛtām // MU_3,25.35

etasmād atha sarvasmāt tato daśaguṇātmanā /
parito valitāṃ vyomnā niśśūnyenaikarūpiṇā // MU_3,25.36

atha yojanalakṣāṇāṃ śatena ghanarūpiṇā /
vyāptāṃ brahmāṇḍakhaṇḍena haimena raviparvaṇā // MU_3,25.37

iti jaladhimahādrilokapāla tridaśapurāmbarabhūtalapraṇītam /
jagadudaram avekṣya mānuṣī prāg bhuvi nijamandirakoṭaraṃ dadarśa // MU_3,25.38

līlopākhyāne bhūlokavarṇanaṃ nāma sargaḥ

ṣaḍviṃśas sargaḥ

tato dadṛśatus sadma svam eva siddhayoṣitau /
adṛśye eva lokasya maṇḍapaṃ brāhmaṇāspadam // MU_3,26.1

cintāvidhuradāsīkaṃ bāṣpaklinnāṅganāmukham /
vidhvastaprāyaracanaṃ śīrṇapattrāmbujopamam // MU_3,26.2

naṣṭotsavapuraprāyam agastyāntam ivārṇavam /
grīṣmadagdham ivodyānaṃ vidyuddagdham iva drumam // MU_3,26.3

vātacchinnam ivāmbhodaṃ himadagdham ivāmbujam /
svalpasnehadaśaṃ dīpam ivālokanakhedadam // MU_3,26.4

āsannamṛtyutaruṇāntaravaktrakāntisaṃśīrṇajīrṇataruparṇavanopamānam /
vṛṣṭivyapāyaparidhūsaradeśarūkṣaṃ jātaṃ gṛheśvaraviyogahataṃ gṛhaṃ tat // MU_3,26.5

atha sā nirmalajñānacirābhyāsena sundarī /
sampannā satyasaṅkalpā satyakāmā ca devavat // MU_3,26.6

cintayām āsa mām ete devīṃ cemāṃ svabāndhavāḥ /
paśyantu tāvat sāmānyalalanārūpadhāriṇīm // MU_3,26.7

tato gṛhajanas tatra sa dadarśāṅganādvayam /
lakṣmīgauryor yugam iva samudbhāsitamandiram // MU_3,26.8

āpādaṃ vividhāmlānamālāvalanasundaram /
vasantalakṣmyor yugalam ivāmoditakānanam // MU_3,26.9

sarvauṣadhivanagrāmaṃ pūrayat taṃ rasāyanaiḥ /
śītalāhlādasukhadaṃ candradvayam ivoditam // MU_3,26.10

lambālakalatālolalocanālivilokitaiḥ /
kirat kuvalayonmiśramālatīkusumotkarān // MU_3,26.11

drutahemarasāpūrṇasaritsaraṇahāriṇā /
dehaprabhāprabhāvena kanakīkṛtakānanam // MU_3,26.12

sahajāyā vapur lakṣmyā līlādolāvilāsinā /
tarateva taraṅgāḍhyanijalāvaṇyavāridheḥ // MU_3,26.13

vilolabāhulatikāyugenāruṇapāṇinā /
prakirad vā navaṃ haimakalpavṛkṣalatāvanam // MU_3,26.14

pādair amṛditāmlānapuṣpapallavakomalaiḥ /
phullābjadalamālābhair aspṛśadbhūtalaṃ punaḥ // MU_3,26.15

tālītamālaṣaṇḍānāṃ śuṣkānāṃ śaśirociṣām /
ālokanāmṛtāsekair janayad bālapallavān // MU_3,26.16

namo 'stu vanadevībhyām ity uktvā kusumāñjalim /
tatyāja jyeṣṭhaśarmātha sārdhaṃ gṛhajanena saḥ // MU_3,26.17

papāta pādayor devyos tayos sakusumāñjaliḥ /
prāleyaśīkarāsāraḥ padminyā iva padmayoḥ // MU_3,26.18

jyeṣṭhaśarmādayaḥ:

jayataṃ vanadevyau no duḥkhanāśārtham āgate /
prāyaḥ paraparitrāṇam eva karma nijaṃ satām // MU_3,26.19

devyāv abhavatāṃ snigdhāv iha brāhmaṇadampatī /
sarvātithī kulakarau stambhabhūtau dvijasthiteḥ // MU_3,26.20

tāv adya gṛham utsṛjya saputrapaśubāndhavam /
svargaṃ gatau naḥ pitarau tena śūnyaṃ jagattrayam // MU_3,26.21

pakṣiṇo vṛkṣam āruhya vikṣipantaḥ pratikṣaṇam /
gṛhe śūnye mṛtāv utkāś śocanti madhurasvanaiḥ // MU_3,26.22

guhā ghuraghurārāvapralāpakalanākulā /
saritsthūlāśrudhārābhiḥ pariroditi parvataḥ // MU_3,26.23

nirjharākrandahāriṇyo muktāmbarapayodharāḥ /
taptaniśśvāsavidhvastāḥ paraṃ kārśyam itā diśaḥ // MU_3,26.24

kṣatavikṣatasarvāṅgaḥ karuṇākrandakarkaśaḥ /
upavāsaparo grāmo dīno mṛtiparas sthitaḥ // MU_3,26.25

divasaṃ prati vṛkṣāṇām avaśyāyāsrubindavaḥ /
gucchalocanakośebhyas tāpoṣṇā nipatanty adhaḥ // MU_3,26.26

praśāntajanasañcārā rathyāḥ kṣāravidhūsarāḥ /
vidhavā vigatānandās saṃśūnyahṛdayaṃ gatāḥ // MU_3,26.27

kokilālipralāpinyo vṛṣṭibāṣpahatā latāḥ /
uṣṇoṣṇaśvasanā dehaṃ ghnanti pallavapāṇibhiḥ // MU_3,26.28

ātmānaṃ śatadhā kartuṃ bṛhacchvabhrāc chilātale /
nirjharā nipatanty ete tāpataptaśarīrakāḥ // MU_3,26.29

nissaṅkathā gataśrīkā mūkā vilulitāśayāḥ /
andhena tamasā pūrṇā gṛhā gahanatāṃ gatāḥ // MU_3,26.30

udyānapuṣpaṣaṇḍebhyo rudadbhyo bhramarāravaiḥ /
pūtigandho viniryāti svāmodāparanāmakaḥ // MU_3,26.31

cūtadrumavilāsinyo virasāḥ prativāsaram /
latāḥ kṛśā vilīyante saṅkucadgucchalocanāḥ // MU_3,26.32

prakṣeptum ambudhau dehaṃ pravṛttā gantum ākulāḥ /
kulyāḥ kalakalālolā lolayantyas tanuṃ bhuvi // MU_3,26.33

aśaṅkamaṣakāpātaspandam apy aticāpalam /
kalayantyas sthitā vāpyo nisspandānandam ātmani // MU_3,26.34

gāyatkinnaragandharvavidyādharasurāṅganam /
nūnam adya nabho jātam asmattātābhyalaṅkṛtam // MU_3,26.35

tad devyau kriyatāṃ tāvad asmākaṃ śokanāśanam /
mahatāṃ darśanaṃ nāma na kadācana niṣphalam // MU_3,26.36

ity uktavantaṃ sā putraṃ mūrdhni pasparśa pāṇinā /
pallavenānatā namraṃ mūlagranthim ivābjinī // MU_3,26.37

tasyās sparśena tenāsau duḥkhadaurbhāgyasaṅkaṭam /
jahau prāvṛḍghanāsaṅgād grīṣmatāpam ivācalaḥ // MU_3,26.38

sarvo gṛhajanas so 'tha tayor devyor vilokanāt /
lakṣmīvān duḥkhanirmukto babhūvāmṛtapo yathā // MU_3,26.39

rāmaḥ:

tayāsya līlayā mātrā putrasya jyeṣṭhaśarmaṇaḥ /
kasmān na darśanaṃ dattaṃ no dattaḥ kathito 'thavā // MU_3,26.40

vasiṣṭhaḥ:

buddhaḥ pṛthvyādibodhena yena pṛthvyādisaṅghakaḥ /
tasya piṇḍātmatāṃ dhatte vyomaivānyasya kevalam // MU_3,26.41

asad evāṅga sad iva bhāti pṛthvyādivedanāt /
yathā bālasya vetālo na bhāti tadavedanāt // MU_3,26.42

yathā pṛthvyāditā bhātā na pṛthvyādi bhavet kṣaṇāt /
svapne svapnaparijñānāt tathā jāgraty api sphuṭam // MU_3,26.43

pṛthvyādi khatayā buddhaṃ kham ity evānubhūyate /
tathā hi kṣubdhadhātūnāṃ kuḍye 'pi kha ivodyamaḥ // MU_3,26.44

svapne nagaram urvī vā śūnyaṃ khātaṃ ca budhyate /
svapnāṅganā ca kurute śūnyāpy arthakriyā nṛṇām // MU_3,26.45

khaṃ pṛthvyāditayā buddhaṃ pṛthvyādi bhavati kṣaṇāt /
mūrchayā paraloko 'pi pratyakṣam anubhūyate // MU_3,26.46

bālo vyomaiva vetālaṃ mriyamāno 'mbaraṃ vanam /
keśoṇḍukaṃ kham anyas tu kham anyo vetti mauktikam // MU_3,26.47

trastakṣīvārdhanidrāś ca nauyānāś ca sadaiva khe /
vetālavac ca vṛkṣādi paśyanty anubhavaty api // MU_3,26.48

prathābhāvitam eteṣāṃ padārthānām ado vapuḥ /
abhyāsajanitaṃ bhāvi nāsty ekaṃ paramārthataḥ // MU_3,26.49

līlayā tu yathāvastu buddhaṃ pṛthvyādi nāsti tat /
ākāśam eva saṃvittyā bhāvitvāditayoditam // MU_3,26.50

brahmātmaikacidākāśamātrabodhavato muneḥ /
putramitrakalatrāṇi kathaṃ kāni kadā kutaḥ // MU_3,26.51

hastaś śirasi yad datto līlayā jyeṣṭhaśarmaṇaḥ /
tat pravāhasthitārambhasambodhāyāś citeḥ phalam // MU_3,26.52

bodho hi cetati yathaiva tathā vibhāti sūkṣmas tu khād atitarāṃ ca tathā viśuddhaḥ /
sarvatra rāghava sa eva padārthajālaṃ svapneṣu kalpitapureṣv anubhūtam eva // MU_3,26.53

līlopākhyāne siddhadarśanahetukathanaṃ nāma sargaḥ

saptaviṃśas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

tasmin giritaṭe grāme tasmin maṇḍapakodare /
antardhim āśv āyayatus tatrasthe eva te striyau // MU_3,27.1

asmākaṃ vanadevībhyāṃ prasādaḥ kṛta ity atha /
śāntaduḥkhe gṛhajane puṇyapārapare sthite // MU_3,27.2

maṇḍapākāśasaṃlīnā līlām āha sarasvatī /
vyomarūpā vyomarūpāṃ smayāt tūṣṇīm avasthitām // MU_3,27.3

saṅkalpasvapnayor moghakriyāyāḥ kathanaṃ mithaḥ /
yathehārthakriyāṃ dhatte tayos sā saṅkathā tathā // MU_3,27.4

pṛthvyādināḍīprāṇāder ṛte 'py abhyuditā tayoḥ /
sā saṅkathanasaṃvittis svapnasaṅkalpayor iva // MU_3,27.5

sarasvatī:

jñeyaṃ jñātam aśeṣeṇa dṛṣṭā draṣṭavyasaṃvidaḥ /
īdṛśīyaṃ brahmasattā kim anyad vada pṛcchasi // MU_3,27.6

līlā:

mṛtasya bhartur jīvo 'sau yatra rājyaṃ karoti me /
tatrāhaṃ kiṃ na tair dṛṣṭā dṛṣṭāsmīha sutena kim // MU_3,27.7

sarasvatī:

abhyāsena vinā vatse tadā te dvaitaniścayaḥ /
nūnam astaṅgato nābhūd ṛtusandhāv ṛtur yathā // MU_3,27.8

advaitaṃ yo na yāto 'sau katham advaitakarmabhiḥ /
yujyate tāpasaṃsthasya cchāyāṅgānubhavaḥ kutaḥ // MU_3,27.9

līlāsmīti vinābhyāsaṃ tatra nāstaṅgato 'bhavat /
yadā bhāvas tadā satyasaṅkalpatvam abhūn na te // MU_3,27.10

adyāpi satyānubhavās saṅkalpās tena māṃ yayuḥ /
sampaśyatv ity abhimataṃ phalitaṃ tava sundari // MU_3,27.11

idānīṃ tasya bhartus tvaṃ samīpaṃ yadi gacchasi /
tat tena vyavahāras te pūrvavat sampravartate // MU_3,27.12

līlā:

ihaiva mandirākāśe patir vipro mamābhavat /
ihaiva sa mṛto bhūtvā sampanno vasudhādhipaḥ // MU_3,27.13

ihaiva tasya saṃsāre tasmin bhūmaṇḍalāntare /
rājadhānīpure tasmin purandhry asmi vyavasthitā // MU_3,27.14

ihaivāntaḥpure tasmin sa mṛto mama bhūmipaḥ /
ihaivāntaḥpurākāśe tasminn eva punar nṛpaḥ // MU_3,27.15

sampanno vasudhāpīṭhe nānājanapadeśvaraḥ /
sarvo javañjavībhāva ihaivāyam avasthitaḥ // MU_3,27.16

asminn eva gṛhākāśe sarvā brahmāṇḍabhūtayaḥ /
sthitās samudgakośasya yathāntas sarṣapotkarāḥ // MU_3,27.17

tad adūram ahaṃ manye tad bhartur mama maṇḍalam /
kvacit pārśvasthitam iha yathā paśyāmi tat kuru // MU_3,27.18

śrīdevī:

bhūtalārundhatisute bhartāras tava samprati /
trayo nāmāthavābhūvan bahavaś śatasammitāḥ // MU_3,27.19

nedīyasāṃ trayāṇāṃ tu dvijas te bhasmasādgataḥ /
rājā mālyāmbaravṛtas saṃsthito 'ntaḥpure śavaḥ // MU_3,27.20

saṃsāramaṇḍape 'py asmiṃs tṛtīyo vasudhādhipaḥ /
mahāsaṃsārajaladhau patito bhramam āgataḥ // MU_3,27.21

bhogakallolavalanāvikalākulacetanaḥ /
jāḍyajarjaracidvṛttis saṃsārāmbhodhikacchapaḥ // MU_3,27.22

citrāṇi rājakāryāṇi kurvann atyākulāny api /
suptaḥ tejassthitatayā na jāgarti bhavabhrame // MU_3,27.23

īśvaro 'ham ahaṃ bhogī siddho 'haṃ balavān sukhī /
ity anantamahārajjvā valito vaśatāṃ gataḥ // MU_3,27.24

tat kasya vada bhartus tvāṃ samīpe varavarṇini /
vātyā vanāntaraṃ gandhalekhām iva vanān naye // MU_3,27.25

anya eva sa saṃsāras sevyo brahmāṇḍamaṇḍapaḥ /
anyā eva ca tā vatse vyavahāraparamparāḥ // MU_3,27.26

saṃsāramaṇḍalānīha tāni pārśve sthitāny api /
nūnaṃ yojanakoṭīnāṃ koṭayas teṣv ihāntaram // MU_3,27.27

ākāśamātram eteṣām idaṃ paśya vapuḥ puraḥ /
merumandarakoṭīnāṃ koṭayas teṣv iha sthitāḥ // MU_3,27.28

paramāṇau paramāṇau sargavargā nirargalam /
mahācitas sphuranty antā rucīva trasareṇavaḥ // MU_3,27.29

mahārambhagurūṇy evam api brahmāṇḍakāni ca /
tulāyāṃ dhānakāmātram api tāni bhavanti no // MU_3,27.30

nānāratnācaloddyoto vanavad bhāti khe yathā /
pṛthvyādibhūtarahitā jagadvad bhāti cit tathā // MU_3,27.31

kacati jñaptir eveyaṃ jagad ityādināmabhiḥ /
na tu pṛthvyādi sampannaṃ sargādāv eva kiñcana // MU_3,27.32

yathā taraṅgas sariti bhūtvā bhūtvā punar bhavet /
vicitrākārakalanādeśā jātāsy alaṃ tathā // MU_3,27.33

līlā:

evam etaj jaganmātar mayā mṛtam ihādhunā /
mamedaṃ rājasaṃ janma tāmasaṃ no na sāttvikam // MU_3,27.34

brahmaṇas tv avatīrṇāyā aṣṭau janmaśatāni me /
nānāyonīny atītāni paśyāmīvādhunā puraḥ // MU_3,27.35

saṃsāramaṇḍale devi kasmiṃścid abhavaṃ purā /
lokāntarābjabhramarī vidyādharavarāṅganā // MU_3,27.36

durvāsanākaluṣitā tato 'haṃ mānuṣī sthitā /
saṃsāramaṇḍale 'nyasmiṃs taṅgaṇeśvarakāminī // MU_3,27.37

karañjakuñjajambīrakadambavanavāsinī /
pattrāmbaradharā śyāmā śabary aham athābhavam // MU_3,27.38

vanavāsanayā mugdhā sampannāham atho latā /
gulucchanayanā pattrahastā vananivāsinī // MU_3,27.39

puṇyāśramalatā sāhaṃ munisaṅgapavitritā /
vanāgnidagdhā tasyaiva kanyābhūvaṃ mahāmuneḥ // MU_3,27.40

astrītvaphaladātṝṇāṃ karmaṇāṃ pariṇāmataḥ /
rājāhaṃ cābhavaṃ śrīmān surāṣṭreṣu samāś śatam // MU_3,27.41

tālīnāṃ talakaccheṣu rājaduṣkṛtadoṣataḥ /
nakulī navavarṣāṇi kuṣṭhanaṣṭāṅgikābhavam // MU_3,27.42

varṣāṇy aṣṭau surāṣṭreṣu devi gotvaṃ mayā kṛtam /
soḍhuṃ durjanaduṣṭājñabālagopālalīlayā // MU_3,27.43

vihaṅgyā vairivinyastā vāgurā vipināvanau /
kleśena mahatā cchinnā adyemā vāsanā iva // MU_3,27.44

karṇikākroḍaśayyāsu viśrāntam alinā saha /
padmakuḍmalakośeṣu bhuktakiñjalkayā rahaḥ // MU_3,27.45

bhrāntam uttuṅgaśṛṅgāsu hariṇyā hārinetrayā /
vanasthalīṣu ramyāsu kirātahatamarmayā // MU_3,27.46

dṛṣṭam aṣṭāsu dikṣv abdhikallolair uhyamānayā /
matsyāśvakacchapāsphoṭaraṭanāṭanatāḍanam // MU_3,27.47

pītaṃ carmaṇvatītīre gāyantyā madhurasvanam /
sāratas surate svairaṃ samantāt sādhurañjitaḥ // MU_3,27.48

tālītamālakuñjeṣu taralānananetrayā /
kṣīvayekṣaṇavikṣobhaiḥ kṛtaṃ kāntāvalokanam // MU_3,27.49

kanakasyandasandohasundarair aṅkapaṅkajaiḥ /
svargāpsaro'mbujinyāśutoṣitā suraṣaṭpadā // MU_3,27.50

maṇikāñcanamāṇikyamuktānikarabhūtale /
kalpadrumavane meror yūnā saha rataṃ kṛtam // MU_3,27.51

kallolākulakacchāsu lasadgulugulāsu ca /
velāvanaguhāsv abdheś ciraṃ kūrmatayā sthitam // MU_3,27.52

nalinīnāladolāsu dolanaṃ sarasānilam /
calatpattrasajālāsu rājahaṃsatayā kṛtam // MU_3,27.53

śādvalīdaladolānām āndolanavinidratām /
maṣakasya mayālokya dīnaṃ maṣikayā sthitam // MU_3,27.54

tarattārataraṅgāsu cañcadvīcyagracumbanaiḥ /
bhrāntaṃ śailasravantīṣu jalavañjulabālayā // MU_3,27.55

gandhamādanamandāramandire madanāturaḥ /
patitaḥ pādayoḥ pūrvaṃ vidyādharakumārakaḥ // MU_3,27.56

kīrṇakarpūrapūteṣu talpeṣu vyasanāturā /
ciraṃ vilulitāsmīndor bimbeṣv iva śaśiprabhā // MU_3,27.57

yoniṣv anekavidhaduḥkhaśatānvitāsu bhrāntaṃ mayonnamanasannamanākulāṅgyā /
saṃsāradīrghasaritaś calayā laharyā durvāravātahariṇīsaraṇakrameṇa // MU_3,27.58

līlopākhyāne janmāntaravarṇanaṃ nāma sargaḥ

aṣṭaviṃśas sargaḥ

rāmaḥ:

vajrāṅgasārād brahmāṇḍakuḍyān nibiḍamaṇḍalāt /
koṭiyojanasaṃviṣṭāt kathaṃ te nirgate ubhe // MU_3,28.1

vasiṣṭhaḥ:

kva brahmāṇḍaṃ kva tadbhittiḥ kvātrāsau vajrasāratā /
kilāvaśyaṃ sthite devyāv antaḥpuravarāmbare // MU_3,28.2

tasminn eva girigrāme tasminn evālayāmbare /
brāhmaṇas sa vasiṣṭhākhya āsvādayati rājatām // MU_3,28.3

tam eva maṇḍapākāśakoṇakaṃ śūnyamātrakam /
catussamudraparyantaṃ bhūtalaṃ so 'nubhūtavān // MU_3,28.4

ākāśātmani bhūpīṭhe tasmiṃs tad rājapattanam /
rājasadmānubhavati sa ca sā cāpy arundhatī // MU_3,28.5

līlābhidhānā sañjātā tayā ca jñaptir arcitā /
jñaptyā saha samullaṅghya kham āścaryamanoramam // MU_3,28.6

prādeśamātre nabhasi sā tatraiva gṛhodare /
brahmāṇḍāntaram āsādya giriṃ vāsavamandiram // MU_3,28.7

brahmāṇḍāt parinirgatya svagṛhe sthitim āyayau /
svapnāt svapnāntaraṃ prāpya yathā talpagataḥ pumān // MU_3,28.8

pratibhāmātram evaitat sarvam ākāśamātrakam /
na brahmāṇḍaṃ na saṃsāro na kuḍyādi na dūratā // MU_3,28.9

svacittam eva kacati tayos tādṛṅ manoharam /
vāsanāmātrasollekhaṃ kva brahmāṇḍaṃ kva saṃsṛtiḥ // MU_3,28.10

nirāvaraṇam evedaṃ jñaptyākāśam anantakam /
kiñcit svacittenonnītaṃ spandayuktyeva mārutaḥ // MU_3,28.11

cidākāśam ajaṃ śāntaṃ sarvatraiva hi sarvadā /
cittvāj jagad ivābhāti svayam evātmanātmani // MU_3,28.12

yena buddhaṃ tu tasyaitad ākāśād api śūnyakam /
na buddhaṃ yena tasyaitad vajrasārācalopamam // MU_3,28.13

gṛha eva yathā svapne nagaraṃ bhāti bhāsvaram /
tathaitad asad evāntaś ciddhātau bhāti bhāsvaram // MU_3,28.14

yathā marujale 'mbutvaṃ kaṭakatvaṃ ca hemani /
asat sad iva bhātīdaṃ tathā dṛśyatvam ātmani // MU_3,28.15

evam ākalayantyau te lalane lalanākṛtī /
gṛhān niryayatur bāhyaṃ cārucaṅkramaṇakramaiḥ // MU_3,28.16

adṛśye grāmalokena prekṣamāṇe puro girim /
cumbitākāśakuharaṃ saṃsprṣṭādityamaṇḍalam // MU_3,28.17

nānāvarṇākhilotphullavicitravanakambalam /
nānānirjharanirdhūtakūjadvanavihaṅgamam // MU_3,28.18

vicitramañjarīpuñjapiñjarāmbudamaṇḍalam /
abhrakacchagulucchāgraviśrāntakhagasāravam // MU_3,28.19

sāravañjulavistāraguptākhilasarittaṭam /
asamāptaśilāśvabhralatānartanamārutam // MU_3,28.20

puṣpābhrapihitākāśakośakuṭṭakavāridam /
pataddīrghasaritsrotassitamuktākalāpakam // MU_3,28.21

caladvṛkṣavanavyūhavātaghaṭṭitadiktaṭam /
nānāvanākulopāntacchāyāsatataśītalam // MU_3,28.22

atha te lalane tatra tadā dadṛśatus svayam /
taṃ girigrāmakaṃ vyomnas svargakhaṇḍam iva cyutam // MU_3,28.23

vahatpraṇālīpaṭalaṃ pūrṇapuṣkariṇījalam /
dvijaiḥ kurukucaiḥ kūjat suṣiraśvabhrakacchalam // MU_3,28.24

garjadgovṛndahuṅkārakarālākhilakuñjakam /
guñjāgulmakaṣaṇḍāḍhyaṃ sacchāyaghanamārutam // MU_3,28.25

duṣpraveśārkakiraṇaṃ pṛthaṅ nīhāradhūsaram /
udañcanmañjarīpuñjajaṭālaviśikhāntaram // MU_3,28.26

śilāphalahakasphāraprocchalacchuklanirjharaiḥ /
smāritācalanirdhūtakṣīrodadhijalaśriyam // MU_3,28.27

phalamālāmahābhārabhāsurair ajiradrumaiḥ /
ānīya puṣpasambhāraṃ tiṣṭhadbhir iva saṅkulam // MU_3,28.28

tarattaralajhāṅkārakārimārutakampitaiḥ /
kīrṇapuṣpamahāvṛṣṭiṃ drumair iva rasākulaiḥ // MU_3,28.29

aśaṅkitaśilākūṭasravadabbindujhāṅkṛtaiḥ /
kiñcitkṛtaravaṃ guptair aśaṅkaiś śaṅkitaiḥ khagaiḥ // MU_3,28.30

utphālalaharīprāntaśīkarāsvādanākulaiḥ /
nadyām uḍḍayanāvartavṛttibhir vihagair vṛtam // MU_3,28.31

uttālatālaviśrāntakākālokanaśaṅkitaiḥ /
bālaiḥ pragopitāmikṣākhaṇḍaṃ jīrṇasvabhūptakaiḥ // MU_3,28.32

puṣpaśekharasambhāravasanagrāmabālakam /
kadambanimbajambīragahanopāntaśītalam // MU_3,28.33

kṣaumānutastāsvarayā mañjarīpūrṇakarṇayā /
kṣutkṣāntayā bhrāntarathyaṃ grāmakheṭakakāntayā // MU_3,28.34

sarittaraṅgasaṅghaṭṭasaṃrāvāśrutasaṅkatham /
karṇajāḍyaghanatrāsavāñchitaikāntasaṃsthitim // MU_3,28.35

dadhiliptāsyahastāṃsair baddhapuṣpalatādharaiḥ /
nagnair gomayapaṅkāṅkair bālair ākulacatvaram // MU_3,28.36

tīraśādvalavallīnāṃ dolāndolanahāribhiḥ /
taraṅgair vāhyamānāmbulekhikāṅkitasaikatam // MU_3,28.37

dadhikṣīraghanāmodamattamantharamakṣikam /
kālyabhaktārthanodbāṣpajarjarāmbarabālakam // MU_3,28.38

gomayāsiktavalayakaravārīkṛtakrudham /
dhammillavalanāvyagrabhūtastrīvihasajjanam // MU_3,28.39

dāntapucchacchaṭacchannapatatkakudavāyasam /
gṛharathyāṅganadvārakīrṇakundakaraṇḍakam // MU_3,28.40

gṛhapārśvasthitaśvabhrajātaiḥ kusumitadrumaiḥ /
pratyahaṃ prātar āgulpham ākīrṇakusumājiram // MU_3,28.41

saraccāmarasāraṅgacalajaṅgalaṣaṇḍakam /
guñjānikuñjasañjātaśaṣpasuptamṛgārbhakam // MU_3,28.42

ekāntarāstavatsaikakarṇaspandāstamakṣikam /
gopocchiṣṭīkṛtadadhisamparkāspandamakṣikam // MU_3,28.43

samastasadmasu kṣīṇamākṣikākṣiptamakṣikam /
phullāśokadrumoddyotakṛtalākṣikamandiram // MU_3,28.44

śīkarāsāramarutā nityārdravikacaddrumam /
kadambamukulaprotasaptacchadacchadotkaram // MU_3,28.45

vṛtivrātalatāphullaketakotkaramālinam /
bṛhatpraṇālīpaṭalīraṇadruṭaruṭāravam // MU_3,28.46

vātāyanaguhāniryatsaudhaviśrāntavāridam /
pūrṇapuṣkariṇīpaṅktipūtarājapathāntaram // MU_3,28.47

nīrandhraviṭapacchāyāśītalāmalaśādvalam /
sarvapuṣpāsravadbindupratibimbitatārakam // MU_3,28.48

anāratapatatpuṣpahimavarṣasitālayam /
vicitramañjarīpuṣpapattrapalvalapādapam // MU_3,28.49

gṛhakakṣyāntarālīnameghaguptaciraṇṭikam /
saudhasthameghavidyudbhir anādeyapradīpakam // MU_3,28.50

kandarānilajhāṅkāraghanaghuṅghumamaṇḍapam /
caraccakorahārītahariṇīhārimandiram // MU_3,28.51

unnidrakandalodvāntamāṃsalāmodamantharaiḥ /
marudbhir mandam ādātum ārabdhair lolapallavam // MU_3,28.52

lāvakālāpalīlāyām ālīnalalanākulam /
kokakokilakākolakolāhalasamākulam // MU_3,28.53

sālatālītamālāḍhyanīlapalvalamālitam /
valīvalayavinyāsavilāsavalitadhruvam // MU_3,28.54

ālolapallavalatāvalitālayānām utphullakandalasilindhrasugandhitānām /
sārāvavārivalanākulagokulānām ānīlaṣaṣpakusumasthalaśobhitānām // MU_3,28.55

tīradrumaprakaraguptasaridrayāṇām nīrandhrapuṣpitalatogravitānakānām /
udyānakundamakarandasugandhitānām gandhāndhaṣaṭpadakulāntaritāmbudānām // MU_3,28.56

saundaryatarjitapurandaramandirāṇām rājīvarājirajasāruṇitāmbarāṇām /
raṃhovahadgirinadīravaghargharāṇām kundāvadātajaladadyutibhāsurāṇām // MU_3,28.57

saudhasthalollasitapuṣpalatālayānāṃ līlāvilolakalakaṇṭhavihaṅgamānām /
ullāsikausumadalāstaraṇasthayūnām āpādam āvalitamālyavilāsinīnām // MU_3,28.58

sarvaṃ tu sundaranavāṅkuradanturāṇām helollasadvanalatākulamārgagāṇām /
sañjātakomalalatopalasaṅkulānām varṣatpayodapaṭasaṃvalitālayāṇām // MU_3,28.59

nīhārahāriharitasthalavistṛtānām saudhasthameghataḍidākulitāṅganānām /
nīlotpalollasitasaurabhasundarāṇām huṅkārahāriharitonmukhagokulānām // MU_3,28.60

vidhvastamugdhamṛgaśāvagṛhāṅganānām unmattabarhigaṇaśīkaranirjharāṇām /
saugandhyamattapavanāhṛtasaurabhānām vaprauṣadhijvalanavismṛtadīpakānām // MU_3,28.61

kolāhalākulakulāyakulākulānām kulyākulākalakalāśrutasaṅkathānām /
muktāphalaprakarasundarabindupātaśītākhiladrumalatātṛṇapallavānām // MU_3,28.62

lakṣmīm anastamitapuṣpavikāsabhājām /
śaknoti kaḥ kalayituṃ girimandirāṇām // MU_3,28.63

līlopākhyāne girigrāmavarṇanaṃ nāma sargaḥ

ekonatriṃśas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

tatra te petatur devyau grāme 'ntaśśītalātmani /
bhogamokṣaśriyau śānte puṃsīva viditātmani // MU_3,29.1

kālenaitāvatā līlā tenābhyāsena sābhavat /
śuddhajñānaikadehatvāt trikālāmaladarśinī // MU_3,29.2

atha sasmāra sarvās tāḥ prāktanīs saṃsṛter gatīḥ /
svās svayaṃ svarasenaiva prāgjanmamaraṇādikāḥ // MU_3,29.3

līlā:

devi deśam imaṃ dṛṣṭvā tvatprasādāt smarāmy aham /
iha tat prāktanaṃ sarvaṃ ceṣṭitaṃ veṣṭitāntaram // MU_3,29.4

ihābhūvam ahaṃ jīrṇā sirālāṅgī kṛśāsitā /
brāhmaṇī śuṣkadarbhāgrabhedarūkṣakarodarā // MU_3,29.5

bhartuḥ kulakarī bhāryā dohamanthānaśobhinī /
mātā sakalaputrāṇām atithīnāṃ priyaṅkarī // MU_3,29.6

devadvijasatāṃ bhaktā siktāṅgī ghṛtagorasaiḥ /
gargarīcarukumbhādibhāṇḍopaskaraśodhinī // MU_3,29.7

nityam annalavāktaikakācakambuprakoṣṭhakā /
jāmātṛduhitṛbhrātṛpitṛmātṛprapūjinī // MU_3,29.8

ādehaṃ sadmavṛttyaiva prakṣīṇadinayāminī /
vācaṃ ciraṃ ciram iti vadanty aniśam ākulā // MU_3,29.9

kāhaṃ ka iva saṃsāra iti svapne 'py asaṅkathā /
jāyā śrotriyamūḍhasya tādṛśasyaiva durdhiyaḥ // MU_3,29.10

ekaniṣṭhā samicchākagomayendhanasañcaye /
mlānakambalasaṃvītasirālakṣā sagātrikā // MU_3,29.11

tarṇakīkarṇajāhasthakriminiṣkāsatatparā /
gṛhaśākavanāsekasatvarā gṛhakarmaṇāṃ // MU_3,29.12

nīlatīrataraṅgāktatṛṇatarpitatarṇakā /
pratikṣaṇaṃ gṛhadvārakṛtacandanavarṇakā // MU_3,29.13

nītyarthaṃ gṛhabhṛtyānāṃ sādināṃ kṛtavācyatā /
maryādāniyamād abdhivelevāniśam acyutā // MU_3,29.14

jīrṇaparṇasavarṇaikakarṇadolādhirūḍhayā /
kaṣṭatāpajarābhītajīvabhṛtyeva cihnitā // MU_3,29.15

vasiṣṭhaḥ:

ity uktvā sañcarantī sā śikharigrāmakoṭare /
sañcarantyās sarasvatyā darśayām āsa sā svayam // MU_3,29.16

iyaṃ me pāṭalāṣaṇḍamaṇḍitā puṣpavāṭikā /
iyaṃ me puṣpitodyānamaṇḍapākāravāṭikā // MU_3,29.17

iyaṃ puṣkariṇītīradrumagrathitatarṇakā /
iyaṃ sā karṇikānāmnī tarṇikā bhuktaparṇikā // MU_3,29.18

iyaṃ sā medasā kṣīṇā varākī jalahārikā /
adyāṣṭamaṃ dinaṃ bāṣpapūrṇākṣī pariroditi // MU_3,29.19

iha devi mayā proktam ihoṣitam iha sthitam /
iha suptam ihātītam idaṃ dattam ihāhṛtam // MU_3,29.20

eṣa me jyeṣṭhaśarmākhyaḥ putro roditi mandire /
eṣā me jaṅgale dhenur doghdrī carati śādvalam // MU_3,29.21

gṛhe 'vasannaṃ dāhāya rūkṣaṃ kṣāravidhūsaram /
svaṃ deham iha pañcākhyaṃ paśyemaṃ praghanaṃ mama // MU_3,29.22

tumbīlatābhir ugrābhis tṛṣṇābhir iva veṣṭitam /
mahānasasthānam idaṃ mama deham ivāparam // MU_3,29.23

ete rodanatāmrākṣā bandhavo bhuvi bandhanam /
aṅgadārpitarudrākṣā āharanty analendhanam // MU_3,29.24

anārataṃ śilākacchagucchācchoṭanakāribhiḥ /
taraṅgais tuṅgitākāraspṛṣṭatīralatādalaiḥ // MU_3,29.25

śīkarākīrṇaparyantaśādvalasthalavellitaiḥ /
śilāphalahakāsphālaphenilotphālaśīkaraiḥ // MU_3,29.26

tuṣārīkṛtamadhyāhnadivākarakarotkaraiḥ /
phullapuṣpotkarāsārapradānotkataṭadrumaiḥ // MU_3,29.27

vidrumair iva saṅkrāntaphullakiṃśukakāntibhiḥ /
vyāptayā puṣparāśīnāṃ samullāsanakāribhiḥ // MU_3,29.28

uhyamānaphalāpūrasuvyagragrāmabālayā /
mahākalakalāvartasaktayā grāmyakulyayā // MU_3,29.29

veṣṭitas taralāsphālajaladhautatalopamaḥ /
ghanapattratarucchattracchāyāsatataśītalaḥ // MU_3,29.30

ayam ālakṣyate puṣpalatāvalanasundaraḥ /
laladgulucchakacchannagavākṣo gṛhamaṇḍapaḥ // MU_3,29.31

atra me saṃsthito bhartā jīvākāśalavākṛtiḥ /
catussamudraparyantamekhalāyā bhuvaḥ patiḥ // MU_3,29.32

āsmṛtaṃ pūrvam etena kilāsīd abhivāñchitam /
śīghraṃ syām iva rājeti tīvrasaṃvegadharmiṇā // MU_3,29.33

dinair aṣṭabhir evāsau tena rājyaṃ samṛddhimat /
cirakālapratyayadaṃ prāptavān parameśvari // MU_3,29.34

atrāsau bhartṛjīvo me gṛhe vyomni sthito nṛpaḥ /
adṛśyaḥ khe yathā vāyur āmodo vā yathānile // MU_3,29.35

ihaivāṅguṣṭhamātrānte tad vyomnīva padaṃ sthitam /
madbhartṛrājyaṃ mama tu gataṃ yojanakoṭitām // MU_3,29.36

āvāṃ kham eva tat khaṃ ca bhartṛrājyaṃ mameśvari /
pūrṇaṃ sahasraiś śailānām aho māyeyam ātatā // MU_3,29.37

tad devi bhartur nikaṭaṃ punar gantuṃ mamepsitam /
tad ehi tatra gacchāvaḥ kiṃ dūraṃ vyavasāyinām // MU_3,29.38

vasiṣṭhaḥ:

ity uktvā praṇatā devīṃ sā praviśyāśu maṇḍapam /
vihaṅgīva tayā sārdhaṃ pupluve 'sinibhaṃ nabhaḥ // MU_3,29.39

bhinnāñjanacayaprakhyaṃ saumyaikārṇavasundaram /
nārāyaṇāṅgasadṛśaṃ bhṛṅgapṛṣṭhāmalachavim // MU_3,29.40

meghamārgam atikramya vātaskandhāvaniṃ tathā /
sauraṃ mārgam athākramya cāndraṃ mārgam atītya ca // MU_3,29.41

dhruvamārgottaraṃ gatvā sādhyānāṃ mārgam eva ca /
siddhānāṃ samatītyorvīm ullaṅghya svargamaṇḍalam // MU_3,29.42

brahmalokāntare gatvā tuṣitānāṃ ca maṇḍalam /
golokaṃ śivalokaṃ ca pitṛlokam atītya ca // MU_3,29.43

videhānāṃ ca devānāṃ dūram uttīrya dūragam /
dūrād dūrataraṃ gatvā kiñcid ruddhā babhūva sā // MU_3,29.44

paścād ālokayām āsa samatītaṃ nabhastalam /
yāvan na kiñcic candrārkatārādy ālakṣyate hy adhaḥ // MU_3,29.45

tamas stimitagambhīram āśākuharapūrakam /
ekārṇavodaraprakhyaṃ śilodaraghanaṃ sthitam // MU_3,29.46

līlā:

tad devi bhāskarādīnāṃ kvādhas tejo gataṃ vada /
śilājaṭharanisspandaṃ muṣṭigrāhyaṃ tamaḥ kutaḥ // MU_3,29.47

devī:

etāvatīm imāṃ vyomnaḥ padavīm āgatāsi bhoḥ /
arkādīny api tejāṃsi yato dṛśyanta eva no // MU_3,29.48

yathā mahāndhakūpādhaḥ khadyoto nāvalokyate /
pṛṣṭhagena tathehāto nādhas sūryo 'valokyate // MU_3,29.49

līlā:

aho nu padavīm etāṃ dūrām āvām upāgate /
sūryo 'py adho 'ṇukaṇavan na manāg api lakṣyate // MU_3,29.50

ita uttaram anyā syāt padavī kā nu kīdṛśī /
kathaṃ ca pātanī bhavyā kathyatām iti devi me // MU_3,29.51

sarasvatī:

ita uttaram agre te brahmāṇḍapuṭakarparam /
yasya vajrādayo nāma dhūlileśās samutthitāḥ // MU_3,29.52

vasiṣṭhaḥ:

iti prakathayantyau te prāpte brahmāṇḍakarparam /
bhramaryāv iva śailasya kuḍyaṃ nibiḍamaṇḍalam // MU_3,29.53

akleṣenaiva te tasmān nirgate gaganād iva /
niścayatvaṃ hi yad vastu tad vajragati netarat // MU_3,29.54

nirāvaraṇavijñānā sā dadarśa tatas tataḥ /
jalādyāvaraṇān pāre brahmāṇḍasyātibhāsurān // MU_3,29.55

brāhmād aṇḍād daśaguṇaṃ toyatattvaṃ vyavasthitam /
āsthitaṃ veṣṭayitvā tat tvag ivākṣoṭapṛṣṭhagā // MU_3,29.56

tasmād daśaguṇo vahnis tasmād daśaguṇo 'nilaḥ /
tato daśaguṇaṃ vyoma tataḥ paramam ambaram // MU_3,29.57

tasmin paramake vyomni madhyādyantavikalpanāḥ /
na kāścana samudyanti vandhyāputrakathā iva // MU_3,29.58

kevalaṃ vimalaṃ śāntaṃ tad anādi gatabhramam /
ādyantamadhyarahitaṃ mahaty ātmani tiṣṭhati // MU_3,29.59

ākalpam uttamabalena śivāpatiś cet tasmin balād garuḍaketurathotpateś cet /
taddhyānato 'valabhate vimale 'mbare 'ntam ākalpam ekajavagāmy atha māruto 'pi // MU_3,29.60

līlopākhyāne paramākāśavarṇanaṃ nāma sargaḥ

triṃśas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

pṛthivyaptejasām atra nabhasvannabhasor api /
yathottaraṃ daśaguṇān atītyāvarakān kṣaṇāt // MU_3,30.1

dadarśa paramākāśaṃ tat pramāṇavivarjitam /
tathā tataṃ jagad idaṃ yathā tatrāṇumātrakam // MU_3,30.2

tādṛkṣāvaraṇān sargān brahmāṇḍeṣu dadarśa sā /
koṭiśas sphuritā vyomni trasareṇur ivātape // MU_3,30.3

mahākāśamahāmbhodhau mahāśūnyatvavāriṇi /
mahāciddravabhāvotthān budbudān arbudakramān // MU_3,30.4

kāṃścid āpatato 'dhastāt kāṃścic copari gacchataḥ /
kāṃścit tiryaggatīn anyān sthitān stabdhān svasaṃvidā // MU_3,30.5

yatra yatroditā saṃvid yeṣāṃ yeṣāṃ yathā yathā /
tatra tatroditaṃ rūpaṃ teṣāṃ teṣāṃ tathā tathā // MU_3,30.6

na caiva tatra nāmordhvaṃ nādho na ca gamāgamāḥ /
anyad eva padaṃ kiñcid asmaddehāgamaṃ hi tat // MU_3,30.7

utpadyotpadyate tatra svayaṃ saṃvit svabhāvataḥ /
svasaṅkalpaiś śamaṃ yāti bālasaṅkalpajālavat // MU_3,30.8

rāmaḥ:

kim adhas syāt kim ūrdhvaṃ syāt kiṃ tiryak tatra bhāsure /
iti brūhi mama brahmann ihaiva yadi na sthitiḥ // MU_3,30.9

vasiṣṭhaḥ:

sasarvāvaraṇāny atra mahaty antavivarjite /
brahmaṇo 'ṇḍāni bhāsante vyomni keśoṇḍuko yathā // MU_3,30.10

asvatantrāḥ pradhāvanti padārthās sarva eva yat /
brahmāṇḍaṃ pārthivaṃ bhāgaṃ tad adhaś śūnyam anyathā // MU_3,30.11

pipīlikānām bhramatāṃ vyomni vartulaloṣṭake /
daśadikkam adhaḥpādāḥ pṛṣṭham ūrdhvam udāhṛtam // MU_3,30.12

vṛkṣavalmīkajālena keṣāñcid dhṛdi bhūtalam /
sendvarkāmaradaityena veṣṭitaṃ vyoma nirmalam // MU_3,30.13

sambhūtaṃ marubhūtena sagrāmapuraparvatam /
idaṅkalpam alūnena pakvākṣoṭam iva tvacā // MU_3,30.14

yathā vindhyavanābhoge prasphuranti kareṇavaḥ /
tathā tasmin parābhoge brahmāṇḍatrasareṇavaḥ // MU_3,30.15

tasmin sarvaṃ tatas sarvaṃ tat sarvaṃ sarvataś ca tat /
tac ca sarvamayaṃ nityaṃ tathā tad aṇukaṃ prati // MU_3,30.16

śuddhabodhamaye tasmin paramālokavāridhau /
ajasram etya gacchanti brahmāṇḍākhyās taraṅgakāḥ // MU_3,30.17

antaśśūnyās sthitāḥ kecit sakalpakṣayarātrayaḥ /
taraṅgā iva toyābdhau prohyante śūnyatārṇave // MU_3,30.18

keṣāñcid antaḥ kalpāntaḥ pravṛtto ghargharāravaḥ /
na śruto 'nyair na ca jñātas svabhāvarasanākulaiḥ // MU_3,30.19

anyeṣāṃ prathamārambheṣūdbubhūṣā vijṛmbhate /
sargasaṃsiktabījānāṃ kośe 'ṅkuralatā yathā // MU_3,30.20

mahāpralayasampattau sūryārcirvidrutāśrayāḥ /
pravṛttā galituṃ kecit tāpe himakaṇā yathā // MU_3,30.21

ākalpaṃ nipatanty eva kecid aprāptabhūmayaḥ /
yāvad viśīrya jāyante tathāsaṃvinmayāḥ kila // MU_3,30.22

stabdhā eva sthitāḥ kecit keṣoṇḍukam ivāmbare /
vāyos spandā ivābhānti tathāproditasampadaḥ // MU_3,30.23

ācārād vedaśāstrāṇām anya evānyathoditaḥ /
ārambho vitato 'nyeṣām anitthaṃ saṃsthitakramaḥ // MU_3,30.24

kecid brahmādipuruṣāḥ kecid viṣṇvādisargapāḥ /
kecic cānye prajānāthāḥ kecin nirnāthajantavaḥ // MU_3,30.25

kecid vicitrasargeśāḥ kecit tiryaṅmayāntarāḥ /
kecid ekārṇavāpūrṇā jaletaravivarjitāḥ // MU_3,30.26

kecic chilāṅganiṣpiṇḍāḥ kecit krimipathāntarāḥ /
kecid devamayā eva kecin naramayāntarāḥ // MU_3,30.27

kecin nityāndhakārāḍhyās tathāśīlitajantavaḥ /
kecin maṣakasampūrṇā uḍumbaraphalaśriyaḥ // MU_3,30.28

nityaṃ śūnyāntarāḥ kecic chūnyaspandātmajantavaḥ /
sargeṇa tādṛśenānye pūrṇā ye 'smaddhiyām iha /
kalpanām api nāyānti vyomamūkācalā iva // MU_3,30.29

tādṛgantaram eteṣāṃ mahākāśaṃ tatas sthitam /
ājīvitaṃ prayacchadbhir viṣṇvādyair yan na dīyate // MU_3,30.30

pratyekam aṇḍagolasya sthitaḥ kaḍḍhakaratnavat /
bhūtākṛṣṭikaro bhāgaḥ pārthivas sa svabhāvataḥ // MU_3,30.31

yas sargavibhavo 'smākaṃ dhiyām aviṣayas tataḥ /
tajjagatkathane śaktir na mamāsti mahāmate // MU_3,30.32

bhīmāndhakāragahane sumahaty araṇye nṛtyanty adarśitaparasparam eva mattāḥ /
yakṣā yathā pravitate paramāmbare 'ntar evaṃ sphuranti subahūni mahājaganti // MU_3,30.33

līlopākhyāne brahmāṇḍavarṇanaṃ nāma sargaḥ

ekatriṃśas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

evam ākalayantyau te nirgatya jagato nijam /
antaḥpuraṃ dadṛśatur jhagitīva vinidrite // MU_3,31.1

sthitapuṣpabharāpūrṇamahārājamahāśavam /
śavapārśvopaviṣṭāntaścittalīlāśarīrakam // MU_3,31.2

ghanarātritayālpālpamahānidrajanākulam /
dhūpacandanakarpūrakuṅkumāmodamantharam // MU_3,31.3

tam ālokya punar bhartus saṃsāraṃ gantum ādṛtā /
papāta līlā saṅkalpadehenātraiva tannabhaḥ // MU_3,31.4

viveśa bhartṛsaṅkalpasaṃsāraṃ kañcid ātatam /
saṃsārāvaraṇaṃ bhittvā bhittvā brahmāṇḍakarparam // MU_3,31.5

prāpa sārdhaṃ tayā devyā punar āvaraṇānvitam /
brahmāṇḍamaṇḍapaṃ sphāraṃ taṃ praviśya tathā javāt // MU_3,31.6

dadarśa bhartṛsaṅkalpajagaj jambālapalvalam /
sā haṃsī śailakamalaṃ tamojaladapaṅkilam // MU_3,31.7

devyau viviśatus tat te vyoma vyomātmake jagat /
brahmāṇḍe 'ntar yathā pakvamṛdubilvaṃ pipīlike // MU_3,31.8

tatra lokāntarāṇy adrīn antarikṣam atītya te /
prāpatur bhūtalaṃ śailamaṇḍalāmbhodhisaṅkulam // MU_3,31.9

meruṇālaṅkṛtaṃ jambudvīpaṃ navadalodaram /
tatrātha bhārate varṣe līlānāthasya maṇḍalam // MU_3,31.10

etasminn antare tasmin maṇḍale maṇḍitāvanau /
cakre 'vaskandanaṃ kaścit sīmāntodriktabhūmipaḥ // MU_3,31.11

tena saṅgrāmasaṃrambhaprekṣārthaṃ samupāgataiḥ /
trailokyabhūtais tad vyoma babhūvātyantasaṅkaṭam // MU_3,31.12

aśaṅkitāgate te tu devyau dadṛśatur nabhaḥ /
nabhaścaragaṇākrāntam ambudair iva mālitam // MU_3,31.13

siddhacāraṇagandharvagaṇavidyādharānvitam /
śūragrahaṇasaṃrabdhasvargalokāpsarovṛtam // MU_3,31.14

raktamāṃsamukhonnṛtyadbhūtarakṣaḥpiśācakam /
vṛṣṭipuṣpabharāpūrṇahastavidyādharāṅganam // MU_3,31.15

vetālayakṣakumbhāṇḍair dvandvālokanasādaraiḥ /
āyudhāpātarakṣārthagṛhītādritaṭair vṛtam // MU_3,31.16

astramārganabhobhāgavidravadbhūtamaṇḍalam /
svargārhaśūrānayanavyagrendrabhaṭabhāsuram // MU_3,31.17

śūrārthālaṅkṛtottuṅgalokapālāgryavāraṇam /
āgacchacchūrasaṅghātagandharvonmukhacāraṇam // MU_3,31.18

śūrotsukāmarastraiṇakaṭākṣekṣitasadbhaṭam /
āhopuruṣikākṣubdhaprekṣakāmoṭanodbhaṭam // MU_3,31.19

āsannabhīmasaṅgrāmakiṃvadantīparamparam /
līlāhāsavilāsotkasundarīdhūtacāmaram // MU_3,31.20

dharmyapakṣaprayuktāgryamunisvastyayanastavam /
sampannānekalokeśavanitānavasaṃstavam // MU_3,31.21

vīradormaṇḍalāśleṣalampaṭastrīgaṇākaram /
śuklena śūrayaśasā candrīkṛtadivākaram // MU_3,31.22

rāmaḥ:

bhagavañ śūraśabdena kīdṛśaḥ procyate bhaṭaḥ /
svarge 'laṅkaraṇaṃ kas syāt ko vā ḍimbāhato bhavet // MU_3,31.23

vasiṣṭhaḥ:

śāstroktācārayuktasya prabhor arthena yo raṇe /
mṛto 'thavā jayī vā syāt sa śūraś śūralokabhāk // MU_3,31.24

anyathā tu nikṛttāṅgo raṇe yo mṛtim āpnuyāt /
ḍimbāhavahataḥ proktas sa naro narakāspadam // MU_3,31.25

ayathāśāstrasañcāravṛttenārthena yudhyate /
yo naras tasya saṅgrāme mṛtasya nirayo 'kṣayaḥ // MU_3,31.26

yathāsambhavaśāstrārthalokācārānuvṛttimān /
yudhyate tādṛśasyaiva bhaktyā śūras sa ucyate // MU_3,31.27

gor arthe brāhmaṇasyārthe mitrasyārthe ca sanmatiḥ /
śaraṇāgatayatnena mṛtas svarge vibhūṣaṇam // MU_3,31.28

paripālya svadeśaikapālanīyasthitiṃ sadā /
rājā mṛtas tadarthaṃ yas sa vīro vīralokabhāk // MU_3,31.29

prajopadravaniṣṭhasya yasya rājño 'thavā prabhoḥ /
arthena ye mṛtā yuddhe te vai nirayagāminaḥ // MU_3,31.30

dharmyaṃ yathā tathā yuddhaṃ yadi syāt tad imāṃ sthitim /
nāśayeyur alaṃ mattā yena lokabhayojjhitāḥ // MU_3,31.31

yatra yatra hataś śūras svargya ity adhamoktayaḥ /
dharmyo yoddhā bhavec chūra ity evaṃ śāstraniścayaḥ // MU_3,31.32

sadācāravatām arthe khaḍgadhārāṃ sahanti ye /
te śūrā iti kathyante śeṣā ḍimbāhavāhatāḥ // MU_3,31.33

teṣām arthe raṇavyomni tiṣṭhanty utkaṇṭhitāśayāḥ /
surībhūtamahāsattvadayitotkās surāṅganāḥ // MU_3,31.34

vidyādharīmadhuramantharagītagarbhaṃ mandāramālyavalanākulamāninīkam /
viśrāntakāntasurasiddhavimānapaṅkti vyomotsave racitaśobham ivollalāsa // MU_3,31.35

līlopākhyāne gaganacarayuddhaprekṣakānvitāmbaravarṇanaṃ nāma sargaḥ

dvātriṃśaḥ sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

atha vīravarotkaṇṭhanṛtyadapsarasi sthitā /
līlā vilokayām āsa vyomni vidyānvitāvanau // MU_3,32.1

surāṣṭramaṇḍale bhartṛpālite vanamālite /
kasmiṃścid vitatāraṇye dvitīyākāśabhīṣaṇe // MU_3,32.2

senādvitayam akṣubdhaṃ saumyābdhidvitayopamam /
mahārambhaghanaṃ mattaṃ sthiraṃ rājadvayānvitam // MU_3,32.3

yuddhasajjaṃ susannaddhasiddham agnim ivāhutam /
pūrvaprahārasampātaprekṣākṣubdhākṣilakṣakam // MU_3,32.4

udyatāmalanistriṃśadhārāsārabruḍajjanam /
kacatparaśvadhaprāsabhiṇḍipālarddhisaṅkulam // MU_3,32.5

garutmatpakṣavikṣubdhavanasampātakampitam /
udyaddinakarālokakacatkanakakaṅkaṭam // MU_3,32.6

parasparamukhālokakopaproddhāsitāyudham /
anyo'nyabaddhadṛṣṭitvāc citrabhittāv ivārpitam // MU_3,32.7

lekhāmaryādayā dīrghabaddhayā sthāpitasthiti /
anivāryamahāhāryajhāṅkārāśrutasaṅkatham // MU_3,32.8

pūrvaprahārasmayataś cirasaṃśāntadundubhi /
nibaddhayodhasaṃsthānaniścalānīkamantharam // MU_3,32.9

dhanurdvitayamātrātmaśūnyamadhyaikasetunā /
vibhaktaṃ kalpavātena mattam ekārṇavaṃ yathā // MU_3,32.10

kāryasaṅkaṭasaṃrambhacintāparavaśeśvaram /
ravavadbhekakaṇṭhatvagbhaṅgurāturahṛdguham // MU_3,32.11

prāṇasarvasvasannyāsasodyogāsaṅkhyasainikam /
karṇasthasaśarajyaughatyāgonmukhadhanurdharam // MU_3,32.12

prahārapātasamprekṣānisspandāsaṅkhyasainikam /
anyo'nyotkaṭakāṭhinyabhaṭabhrūkuṭisaṅkaṭam // MU_3,32.13

parasparāṃsasaṅghaṭṭakaṭuṭāṅkārakaṅkaṭam /
vīrayodhadurādharṣabhīruprojjhitakoṭaram // MU_3,32.14

mithassaṃsthānakālokamātrasandigdhajīvitam /
samastāṅgaruhāsaktapāṃsuvṛddhābhamānavam // MU_3,32.15

pūrvaprahārasamprekṣāvyagraprāṇitayā tayā /
saṃśāntakallolaravaṃ nidrāmudrapuropamam // MU_3,32.16

saṃśāntaśaṅkhasaṅghātatūryanirhrādadundubhi /
bhūtalāvaśasaṃlīnasarvapāṃsupayodharam // MU_3,32.17

palāyanaparaiḥ paścāt tyaktam aṅgulam aṅgulam /
visārimakaravyūhamatsyasaṃsthābdhibhāsuram // MU_3,32.18

patākāmañjarīpuñjavījitadrumanāyakam /
hāstikottambhitakarakānanīkṛtakhāntaram // MU_3,32.19

tarattaralabhāpūrasapakṣasakalāyudham /
dhamad dham iti śabdaiś ca śvāsotthair vyāptakhāntaram // MU_3,32.20

cakravyūhakarākrāntadurvṛttasubhaṭāsuram /
garuḍavyūhasaṃrambhavivalannāgasañcayam // MU_3,32.21

śyenavyūhāvibhinnograsanniveśonnamaddhvani /
anyo'nyasphoṭaniṣpeṣaprapatacchūravṛndakam // MU_3,32.22

vividhavyūhavinyāsam āntarārāvabhairavam /
karapratolanollāsamattamudgaramandiram // MU_3,32.23

kṛṣṇāyudhāṃśujālena śyāmīkṛtadivākaram /
anilādhūtaśalmīlaśūtkarābhaśaradhvani // MU_3,32.24

anekakalpakalpāntasadharmam iva saṃsthitam /
pralayānilasaṅkṣubdham ekārṇavam ivotthitam // MU_3,32.25

pātālakuharākṣubdham andhakāram ivotthitam /
lokālokam ivonmattanṛttalolalasattaṭam /
mahānarakasaṅghātaṃ bhittvāvanim ivotthitam // MU_3,32.26

ālolakuntamusulāsiparaśvadhāṃśuśyāmāyamānam iva sātapavāripūraiḥ /
ekārṇavaṃ bhuvanakośam ivācireṇa kartuṃ samudyatam agādham anantapūraiḥ // MU_3,32.27

līlopākhyāna āhavārambhavikāravarṇanaṃ nāma sargaḥ

trayastriṃśas sargaḥ

rāmaḥ:

bhagavan yuddham etan me samāsena manāg vada /
śrutir āhlādyate śrotur yasmād etābhir uktibhiḥ // MU_3,33.1

vasiṣṭhaḥ:

atha khe tatra te devyau saṅgrāmaṃ tad avekṣitum /
vimāne kalpite kānte ruddhe ruruhatus sthire // MU_3,33.2

etasminn antare tatra līleśapratipakṣataḥ /
tāmyan soḍhum aśaktas san duḥkhavyatikaraṃ raṇe // MU_3,33.3

pralayārṇavakallola ivotpatyodbhaṭo bhaṭaḥ /
jahau sānāv iva śilāṃ bhaṭasyorasi mudgaram // MU_3,33.4

atha pravṛttaḥ prasabhaṃ pralayārṇavaraṃhasā /
senayoś śastrasampātaḥ kirann analavidyutaḥ // MU_3,33.5

tarattaraladhārāgrarekhāṅkitanabhastalaḥ /
dhvanajjhaṇajhaṇāśabdamadhyalakṣitajhāṅkṛtiḥ // MU_3,33.6

vīrahuṅkāramiśrajyāghargharārāvaghasmaraḥ /
pravṛttaśaradhārābhrabhāskarārcirvitānakaḥ // MU_3,33.7

raṇatkaṅkaṭaṭāṅkāraproḍḍīnakaṇapāvakaḥ /
parasparāhaticchinnahetikhaṇḍakhagāmbaraḥ // MU_3,33.8

vīradordrumasañcāravahadvananabhastalaḥ /
kodaṇḍacakrakreṅkāradravadvaimānikāṅganaḥ // MU_3,33.9

mahāhalahalārāvabhṛṅgīkṛtaghanadhvaniḥ /
nirvikalpasamādhistha ivaikaghanatāvaśāt // MU_3,33.10

nārācāsāradhārāgralūnaśūraśiraḥkaṇaḥ /
parasparāṃsasaṅghaṭṭaraṇatkaṅkaṭasaṅkaṭaḥ // MU_3,33.11

huṅkārahatahetyagrasaṅghaṭṭakaṭuṭāṅkṛtaḥ /
taraddhārātaraṅgogradanturāśeṣadiṅmukhaḥ // MU_3,33.12

hetisaṅghaṭṭavikṣobhamuṣṭigrāhyajhaṇajjhaṇaḥ /
vikacatsphoṭakasphoṭaraṭaccaṭacaṭāravaḥ // MU_3,33.13

pravahatkhaḍgaṭāṅkārajvalacchaṇaśaṇadhvaniḥ /
saraccharabharodvāntalasacchavaśavasvanaḥ // MU_3,33.14

dhag dhag dhag iti vicchinnakaṇṭhotthavraṇalohitaḥ /
chinnabāhuśiraḥkhaḍgakhaṇḍanirvivarāmbaraḥ // MU_3,33.15

kaṅkaṭotthasphuradvahnicchaṭāpluṣṭaśiroruhaḥ /
raṇatpatadasivrātadattapīnajhaṇajjhaṇaḥ // MU_3,33.16

kuntakuṇṭhitamātaṅgataraṅgodgatalohitaḥ /
dantidantaviniṣpeṣatārakreṅkārakarkaśaḥ // MU_3,33.17

mahāmusulasampātapiṣṭavṛndoddhurasvaraḥ /
taracchūraśiraḥpadmaprakarācchāditāmbaraḥ // MU_3,33.18

vyomavyastabhujāhīndrapūrṇadhūlimayāmbudaḥ /
chinnahetinarārabdhakeśākeśipratikriyaḥ // MU_3,33.19

nakhānakhinikṛṣṭākṣikarṇanāsomahābhayaḥ /
patatsamadamātaṅgakampitorvīluṭhadrathaḥ // MU_3,33.20

raṇaprāsarayotpannavraṇaraktaparicchadaḥ /
rajoracitanīhārakacatpravahadāyudhaḥ // MU_3,33.21

ekīkṛtaghanakṣobhasainyasāgaragarvitaḥ /
mattahāsavilāsena mṛtyunā paricarvitaḥ // MU_3,33.22

garvitādrīndranāgendrakharvitāmbhodagarjitaḥ /
vṛkṣapārśvataṭīsannacakraśaktyṛṣṭimudgaraḥ // MU_3,33.23

śarorṇātantunīrandhravṛkṣayodhādimeṣakaḥ /
meghavibhrāntivicchinnapatākāpaṭṭacāmaraḥ // MU_3,33.24

yantrapāṣāṇacakraughadrutavidrutakhecaraḥ /
maraṇavyagrakṛttāṅgayodhākrandātighargharaḥ // MU_3,33.25

kudhārāghātasaṅghātavidalanmastakavraṇaḥ /
dūroḍḍīnakacatkhaḍgakhaṇḍatārakitāmbaraḥ // MU_3,33.26

śaṅkunirmuktaśaktyoghaviṣaktebhāvṛtāvaniḥ /
sainyavyākulavetālavalganonmuktamudgaraḥ // MU_3,33.27

gaganottambhitottuṅgaśūratomaratoraṇaḥ /
bhusuṇḍībhagnakhaḍgaughakhaṇḍālīvyomakuṇḍalaḥ // MU_3,33.28

kuntaveṇuvanavyastatāpāmbarakacacchikhī /
khaḍgarṣṭivṛṣṭisantuṣṭarājapūjitasainikaḥ // MU_3,33.29

śūrottambhitasacchūragrahaṇodyamitāpsarāḥ /
gadānusāravigalatsphuritāṅgadadiṅmukhaḥ // MU_3,33.30

prāsaprasabhaniṣpiṣṭakaṣṭaceṣṭabhaṭotkaṭaḥ /
cakricakrakhasañcāracchinnācaturavāraṇaḥ // MU_3,33.31

paraśuvrātasampātapatatsamadavāraṇaḥ /
laguḍāloḍanoḍḍīnaproḍḍāmararaṇadbhaṭaḥ // MU_3,33.32

yantrapāṣāṇasampātapiṣṭaketurathadrumaḥ /
karavālavilūnogracchattrapaṅkajapāṇḍuraḥ // MU_3,33.33

kṣepaṇakṣobhasaṅkṣīṇasainyakṣoṇyopalakṣitaḥ /
kabandhabandhamattebhapātasampiṣṭapārśvagaḥ // MU_3,33.34

śaṅkuśaṅkitaśaṅkhasthavīravāritavāraṇaḥ /
pāśāveśaviśeṣajñavīrātiparidevanaḥ // MU_3,33.35

kṣurikākukṣinirbhedagalatpadmapatajjanaḥ /
triśūlavadanodāttaśūlaśaṅkaranartanaḥ // MU_3,33.36

dhāvaddhānuṣkasampūrṇatūṇakūjanakākaliḥ /
bhiṇḍipālabhaṭāṭopapatrātārabhaṭīnaṭaḥ // MU_3,33.37

vajramuṣṭiviniṣpiṣṭapṛṣṭhasadbhaṭasaṅkaṭaḥ /
śyenavad vyomapadavīṃ protpatatsūtapaṭṭiśaḥ // MU_3,33.38

aṅkuśākrāntaśūrendramahebhahayaketanaḥ /
hālāhalahalālūnahelākulabalācalaḥ // MU_3,33.39

sutālottālakuddālanikhātabalabhūtalaḥ /
dhanurdviguṇadattāstralūnalokaśilāvaliḥ // MU_3,33.40

krakacobhayapārśvehācchinnamattamataṅgajaḥ /
saṅgrāmolūkhalāpūrṇalokataṇḍulamausulī /
abhrābhaśṛṅkhalājālabaddhasenāvihaṅgamaḥ // MU_3,33.41

nārācavarṣavaravāridavīrapūra mattābhrasambhramasanṛttakabandhabarhī /
kalpāntakāla iva vegavivartamānamātaṅgaśailavalito raṇasambhramo 'bhūt // MU_3,33.42

līlopākhyāne senayoḥ prathamāpātavarṇanaṃ nāma sargaḥ

catustriṃśas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

atha rājñāṃ yuyutsūnāṃ bhaṭānāṃ mantriṇām api /
rabhasaprekṣakāṇāṃ ca tatremāḥ prodagur giraḥ // MU_3,34.1

calatpadmaṃ sara iva vahadvihagam eva vā /
nabhaś śūraśiraḥkīrṇaṃ bhāti tārakitākṛti // MU_3,34.2

paśya raktapṛṣatpūrasindūrāruṇamārutaiḥ /
sandhyā iva vibhānty ete madhyāhne 'mbudabhānavaḥ // MU_3,34.3

kim idaṃ bhagini vyoma palālabharitaṃ sthitam /
nedaṃ palālaṃ vīrāṇām ete śarabharāmbudāḥ // MU_3,34.4

yāvanto bhuvi śāmyanti rudhirair aṇureṇavaḥ /
tāvanty abdasahasrāṇi bhaṭānām āspadaṃ divi // MU_3,34.5

mā bhaiṣṭa naite nistriṃśā nīlotpaladalatviṣaḥ /
amī vīrāvalokinyā lakṣmyā nayanavibhramāḥ // MU_3,34.6

vīrāliṅganalolānāṃ nitambe surayoṣitām /
mekhalāś śithilīkartuṃ pravṛttaḥ kusumāyudhaḥ // MU_3,34.7

laladbhujalatālolaraktapallavapāṇayaḥ /
mañjarīmattanayanā madhvāmodasugandhayaḥ // MU_3,34.8

yācantyo madhurālāpair nandanodyānadevatāḥ /
tavāgamanam āśaṅkya pravṛttāḥ parinartitum // MU_3,34.9

pratyanīkaṃ bhinatty antaḥ kuṭhāraiḥ kaṭhinair iyam /
senā grāmyeva vanitā dayitaṃ duṣṭaceṣṭitaiḥ // MU_3,34.10

hā pitur mama bhallena śiro jvalitakuṇḍalam /
sūryasya nikaṭaṃ nītaṃ kālenevāṣṭamo grahaḥ // MU_3,34.11

āpādaṃ śṛṅkhalāprotabhramatsthūlopaladvayam /
bhramayaṃś citradaṇḍākhyaṃ cakram ūrdhvabhujo javāt // MU_3,34.12

yodho yama ivāyāmī yāmyād āyāti diktaṭāt /
sarvatas saṃharan senām ehi yāmo yathāgatam // MU_3,34.13

sadyaśchinnaśiraśśvabhramajjatkaṅkakulākulāḥ /
kabandhāḥ paśya nṛtyanti tālottālā raṇāṅgane // MU_3,34.14

gīrvāṇagaṇagoṣṭhīṣu pravṛttā saṅkathā mithaḥ /
vada lokāntaraṃ vīrāḥ kathaṃ yāsyanti ke kutaḥ // MU_3,34.15

nigiranty āgatās senās sravantīr iva sāgarāḥ /
samatsyamakaravyūhā aho nu viṣamā bhaṭāḥ // MU_3,34.16

kaṭeṣu kariṇāṃ kīrṇā dhārānārācarāśayaḥ /
patitā iva sampūrṇāś śṛṅgasaṅgheṣu vṛṣṭayaḥ // MU_3,34.17

hā kuntena śiro nītaṃ mamety evaṃ vivakṣataḥ /
śira ānītam ity eva khe khageneva vāśitam // MU_3,34.18

yantrapāṣāṇavarṣeṇa yenāsmān pariṣiñcati /
senāsyāṃ śṛṅkhalājālavalanā kriyatāṃ balāt // MU_3,34.19

sarvān samagrato mūḍhān nayatārdhamṛtān narān /
nijān pādaprahāreṇa maitān mārayatādhamāḥ // MU_3,34.20

dhammillavalanāvyagre ghanotkaṇṭhāpsarogaṇe /
bhaṭo divyaśarīreṇa pārśvaṃ prāpto vilokyatām // MU_3,34.21

phullahemāravindāsu cchāyāśītajalānilaiḥ /
svarganadyās taṭīṣv evaṃ dūrāyātaṃ vilokaya // MU_3,34.22

vividhāyudhasaṅghaṭṭakhaṇḍitogrādrikoṭayaḥ /
khe carantyo jhaṇatkāraiḥ pramṛtās tārakā iva // MU_3,34.23

vyomni śūnyanadīvāhe vahatsāyakavāriṇi /
cakrāvartini gacchanti girayo 'py aṇupaṅkatām // MU_3,34.24

bhramadbhir grahamārgeṣu śirobhir vīrabhūbhṛtām /
āyudhāṃśulatānālalagnāsidalakaṇṭakaiḥ // MU_3,34.25

ketupaṭṭamṛṇālāṅkatalair lagnaśilīmukhaiḥ /
vahadvātalalatpadmaṃ nabhaḥ padmasaraḥ kṛtam // MU_3,34.26

mṛtamātaṅgasaṅghāte girāv iva pipīlikāḥ /
bhīravaḥ parilīyante striyaḥ puṃvakṣasīva vā // MU_3,34.27

apūrvottamasaundaryakāntasaṅgamaśaṃsinaḥ /
vānti vidyādharastrīṇām alakollāsino 'nilāḥ // MU_3,34.28

chattreṣūḍḍīya yāteṣu chinneṣu vyomacandrikām /
indunaitya yaśomūrtyā kṛtā śubhrātapatratā // MU_3,34.29

bhaṭo maraṇamūrchānte nimeṣeṇāmaraṃ vapuḥ /
svakalpaśilpiracitaṃ prāptas svapnapuraṃ yathā // MU_3,34.30

śūlaśaktyṛṣṭicakrāṇāṃ vṛṣṭayo muktamuṣṭayaḥ /
vyomābdhau matsyamakarakulīrāś śūravat sthitāḥ // MU_3,34.31

śarotkṛttapatacchattrakalahaṃsair nabhastalam /
bhāti sañcitapūrṇendubimbalakṣair ivāvṛtam // MU_3,34.32

kriyate gaganoḍḍīnaiś cāmaraiś cārughargharaiḥ /
vātāvadhūtasārāvataraṅganikaradyutiḥ // MU_3,34.33

dṛśyante te 'tidalitāś chattracāmaraketavaḥ /
ākāśakṣetranikṣiptā yaśaś śālilavā iva // MU_3,34.34

vahadbhir vyomny asaṅkhyeyaiḥ paśya nītā śaraiḥ kṣayaṃ /
śaktivṛṣṭir upāyāntī sasyaśrīś śalabhair iva // MU_3,34.35

eṣā prasṛtadordaṇḍabhaṭakhaḍgacchanatkṛtiḥ /
kaṭhināt kaṅkaṭāj jātā mṛtyor evograhuṅkṛtiḥ // MU_3,34.36

hetikalpānilakṣuṇṇā dantanirjharavārayaḥ /
janatākṣayakāle 'smin bhagnanāgā nagā iva // MU_3,34.37

sacakranāthasūtāśvaṃ vyūharaktamahāhrade /
hā hā dhig bruḍitaṃ bhraṣṭaṃ vinaṣṭaṃ rathapattanam // MU_3,34.38

kaṭukaṅkaṭakuṭṭākakhaḍgasaṅghaṭṭaṭāṅkṛtaiḥ /
kālarātryā pranṛtyantyā raṇe vīṇeva vādyate // MU_3,34.39

narebhāśvaśavādribhyo ye cyutā raktanirjharāḥ /
paśya tadbindusiktena vāyunāruṇitā diśaḥ // MU_3,34.40

śastrāṃśujaladher vyomni kālīcikuramecakī /
śarakorakabhārasrag ghemavidyud ivombhitā // MU_3,34.41

anantaraktasaṃraktasenāvanibhir āyudhaiḥ /
bhuvanaṃ bhāty atijvālam agnilokam ivākulam // MU_3,34.42

bhusuṇḍīśaktiśūlāsimusulaprāsavṛṣṭayaḥ /
anyo'nyacchedabhedābhyāṃ kaṇaprakaratām itāḥ // MU_3,34.43

akṣobhaikapraharaṇād abuddhānyo'nyaceṣṭitam /
saṃrambhāṇveṣaṇaprajñaṃ raṇaṃ suptam iva sthitam // MU_3,34.44

ananyaśabdāviratahatahetijhaṇajhaṇaiḥ /
gāyatīva kṣayakṣobhamudito raṇabhairavaḥ // MU_3,34.45

anyo'nyahatahetyagracūrṇapūrṇo raṇārṇavaḥ /
vālukāmaya evābhūc chinnacchattrataraṅgakaḥ // MU_3,34.46

atirabhasarasadvidāritūrya pratiravapūritalokapālalokaḥ /
raṇagirir ayam ugrapakṣadakṣaḥ pravisṛtanṛtta ivāmbare yugānte // MU_3,34.47

hā hā dhik pravikaṭakaṅkaṭāṭanodyatproḍḍīnaprakaṭataḍicchaṭāḥ pradīptāḥ /
kreṅkārasphuritaguṇeritā raṇanto nārācāś śikhariśilābhido vahanti // MU_3,34.48

chinnecchā ccham iti na yāvad aṅgabhaṅgaṃ kurvanti jvaladanalojjvalāḥ pṛṣatkāḥ /
tāvad drāg drutam ita ehi mitra yāmo yāmo 'yaṃ pravahati vāsaraś caturthaḥ // MU_3,34.49

līlopākhyāne raṇaprekṣakajanoktivarṇanaṃ nāma sargaḥ

pañcatriṃśas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

atha proḍḍayanodyuktaturaṅgamataraṅgakaḥ /
uttāṇḍava ivāmatto babhūva sa raṇārṇavaḥ // MU_3,35.1

chattradiṇḍīraviśrāntaśiteṣuśapharotkaraḥ /
aśvebhasainyollalanakallolākulakoṭaraḥ // MU_3,35.2

nānāyudhanadīnītasainyāvartavivṛttimān /
mattahastighaṭāpīṭhacalācalakulākulaḥ // MU_3,35.3

kacaccakraśatāvartavṛttibhrāntaśirastṛṇaḥ /
dhūlījaladharāpītabhramatkhaḍgaprabhājalaḥ // MU_3,35.4

makaravyūhavistārabhagnābhagnabhaṭogranauḥ /
mahāguḍuguḍāvartapratiśrudghanakandaraḥ // MU_3,35.5

mīnavyūhaviniṣkrāntaśarabījaughasarṣapaḥ /
hetivīcighaṭālūnapatākāvīcimaṇḍalaḥ // MU_3,35.6

śastravārikṣatāmbhodasadṛśāvartakuṇḍalaḥ /
saṃrambhaghanasañcāraghaṭātimitimiṅgilaḥ // MU_3,35.7

kṛṣṇāyasaparīdhānacalatsenāmbubhīṣaṇaḥ /
kabandhāvartalekhāntarbaddhasainyādribhīṣaṇaḥ // MU_3,35.8

śaraśīkaranīhārasāndhakārakakubgaṇaḥ /
nirghoṣāśeṣitāśeṣaśabdaikaghanaghuṅghumaḥ // MU_3,35.9

patanotpatanavyagraśiraśśakalaśīkaraḥ /
āvartacakravyūhāntaḥprabhramadbhaṭakāṣṭakaḥ // MU_3,35.10

kaṣṭaṭāṅkārakodaṇḍakuṇḍalormighaṭodbhaṭaḥ /
aśaṅkam eva pātālād ivodyatsainikormimān // MU_3,35.11

gamāgamaparānantapatākācchatraphenilaḥ /
vahadraktanadīraṃhaḥprohyamānarathadrumaḥ // MU_3,35.12

gajapratimasampannamahārudhirabudbudaḥ /
sainyapravāhavivaladdhayahastijalecaraḥ // MU_3,35.13

sa saṅgrāmo 'mbaragrāma ivāścaryakaro nṛṇām /
abhūt pralayabhūkampakampitācalacañcalaḥ // MU_3,35.14

taratturaṅgavihagaḥ patatkarighaṭātaṭaḥ /
bhramadbhīrumṛgānīkas sphūrjadghuraghurāravaḥ // MU_3,35.15

saraccharālīśarabhaś śarabhaṅgurasainyabhūḥ /
taratturaṅgaśarabhaś śarabhāravahāvaniḥ // MU_3,35.16

valadvīrebhanirhrādo rasatūryaguhāgṛhaḥ /
visaratsainyajalado luṭhadbhaṭamṛgādhipaḥ // MU_3,35.17

prasaraddhūlijalado vigalatsainyasānumān /
patadrathavarāḍhyaṅgaḥ prapatatkhaḍgamaṇḍalaḥ // MU_3,35.18

protpatatpaṭṭapuṣpāḍhyaḥ patākāchatravāridaḥ /
vahadraktanadīpūraḥ patatsārāvavāraṇaḥ // MU_3,35.19

so 'bhūt samarakalpānto jagatkavalanākulaḥ /
paryastasadhvajacchatrapatākārathapattanaḥ // MU_3,35.20

patadvimalahetyoghabhūribhāskarabhāsvaraḥ /
kaṭhinaprāṇisantāpatāpitākhilamānavaḥ // MU_3,35.21

kodaṇḍapuṣkarāvartaśaradhārānirantaraḥ /
vahatkhaḍgaśilālekhāvidyudvalayitāmbaraḥ // MU_3,35.22

ucchūnaraktajaladhipatitebhakulācalaḥ /
nabhovikīrṇanipatadyantrāśmagaṇatārakaḥ // MU_3,35.23

cakrakalpāmbudāvartapūrṇavyomaśarāmbudaḥ /
astrakalpāgninirdagdhasainyalokāntarāntarāḥ // MU_3,35.24

hetivarṣāśanicchinnabhūtabhūtalabhūdharaḥ /
gajarājagirivrātapātapiṣṭajanavrajaḥ // MU_3,35.25

śaradhārādharānīkameghacchannamahīnabhaḥ /
mahānīkārṇavakṣobhasaṅghaṭṭakaṭhināravaḥ // MU_3,35.26

vyāpta ugrāniloddhūtair jalavyālānalācalaiḥ /
anyo'nyadalanavyagrair astrotpātaphalotthitaiḥ // MU_3,35.27

śūlāsicakraśaraśaktigadābhusuṇḍīprāsādayo vidalanena mitho dhvanantaḥ /
dīptā dadhur daśadiśaṃ śataśo bhramantaḥ kalpāntavātaparivṛttapadārthalīlām // MU_3,35.28

līlopākhyāne raṇavarṇanaṃ nāma sargaḥ

ṣaṭtriṃśas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

atha śṛṅgopamāneṣu sthiteṣu śavarādiṣu /
gaṅgātulyāsu jātāsu vahadraktanadīṣu ca // MU_3,36.1

nṛtyatsu loladordaṇḍaṃ kabandheṣu sabandhuṣu /
bruḍatsu narahastyaśvaratheṣu rudhirāmbhasi // MU_3,36.2

sarvasainyeṣu yāteṣu viralatvaṃ visāriṣu /
sarvabhīruṣu bhagneṣu vidruteṣu diśo daśa // MU_3,36.3

mātaṅgaśavaśaileṣu viśrāntāmbudapaṅktiṣu /
yakṣarakṣaḥpiśāceṣu krīḍatsu rudhirārṇave // MU_3,36.4

mahatāṃ dharmaniṣṭhānāṃ śīlaujassattvaśālinām /
śuddhānāṃ kulapadmānāṃ vīrāṇām anivartinām // MU_3,36.5

dvandvayuddhāni jātāni meghānām iva garjatām /
mitho nigaraṇotkāni milatsāgarapūravat // MU_3,36.6

sapañjaraḥ pañjariṇā gajaughena gajoccayaḥ /
savanas savanenādrir adriṇevāmilad balāt // MU_3,36.7

aśvaugho 'milad aśvānāṃ vṛndenārāviraṃhasā /
taraṅgoghena ghoreṇa taraṅgogha ivārṇave // MU_3,36.8

narānīko narānīkaṃ samāyudham ayodhayat /
veṇvaugham iva veṇvaugho marullolo maruccalam // MU_3,36.9

rathaughaś ca rathaughena niṣpipeṣākhilaṃ vapuḥ /
nagaraṃ nagareṇeva daivenoḍḍīnam ambaram // MU_3,36.10

saraccharabharāsāraracitāpūrvavāridam /
yuyudhe sthagitākāśā dhanurdharapatākinī // MU_3,36.11

viṣamāyudhayuddheṣu yoddhāraḥ pelavāśayāḥ /
yadā yuktyā palāyante raṇakalpānale tadā // MU_3,36.12

militāś cakriṇaś cakrair dhanurdhārair dhanurdharāḥ /
khaḍgibhiḥ khaḍgayoddhāro bhusuṇḍībhir bhusuṇḍinaḥ // MU_3,36.13

musulair musuloddhārāḥ kuntinaḥ kuntadhāribhiḥ /
ṛṣṭyāyudhā ṛṣṭidharaiḥ prāsibhiḥ prāsapāṇayaḥ // MU_3,36.14

samudgarā mudgaribhis sagadair vilasadgadāḥ /
prāsamārgavidaḥ prāsaiḥ paraśūtkāḥ paraśvadhaiḥ // MU_3,36.15

laguḍaughair laguḍina upalair upalāyudhāḥ /
pāśibhiḥ pāśaparamāś śaṅkubhiś śaṅkudhāriṇaḥ // MU_3,36.16

kṣurikābhis sakṣurikā bhiṇḍipālaiś ca tadbhṛtaḥ /
vajramuṣṭidharās tatsthair aṅkuśair aṅkuśoddhṛtāḥ // MU_3,36.17

halair halanikāṣajñās triśūlaiś ca triśūlinaḥ /
śṛṅkhalājālino jālaiś śārṅkhalair alikomalaiḥ // MU_3,36.18

śāktīkaiś śaktiyoddhāraś śūlaiś śūlaviśāradāḥ /
kṣubhitāḥ kalpavikṣubdhasāgarormighaṭā iva // MU_3,36.19

kṣubdhaś cakrajalāvartaiś śaraśīkaramārutaiḥ /
prabhramaddhetimakaro vyomaikārṇava ābabhau // MU_3,36.20

utphālāyudhakallolas senākulajalecaraḥ /
rodhorandhrasamudro 'sau babhūvāmaradustaraḥ // MU_3,36.21

digaṣṭakajanānīkaṃ pakṣadvayatayā tayā /
ardhenārdhena kuṣitaṃ bhūpālābhyāṃ tathā sthitam // MU_3,36.22

paśya deśādisaṅkhyena prāgdigbhāgagatān imān /
līlānāthasya padmasya pakṣe janapadāñ śṛṇu // MU_3,36.23

pūrvasyāṃ kāśimagadhāḥ kosalā mithilotkalāḥ /
mekalāḥ kavaṭāḥ puṇḍrās tathauṇḍrās samagauḍakāḥ // MU_3,36.24

drimayo madrasuhmāś ca tāmraliptās tathaiva ca /
prāgjyotiṣā vājimukhā ambaṣṭhāḥ puruṣādakāḥ // MU_3,36.25

karṇākṣaṣṭhā aviśrotrā āmamīnāśanās tathā /
vyāghravaktrāḥ kirātāś ca śavarā ekapādakāḥ // MU_3,36.26

mālyavān nāma śailo 'tra śibivāñ jñāna eva ca /
vṛṣabhadhvajapadmādyās tathodayakaro giriḥ // MU_3,36.27

atha prāgdakṣiṇāyāṃ tu ime vindhyādrivāsinaḥ /
cedayo vatsadāśārṇā aṅgavaṅgopavaṅgakāḥ // MU_3,36.28

kaliṅgapuṇḍrajaṭharā vidarbhā mekhalās tathā /
śavarā nagnaparṇāś ca kaṇṭhatripurapūrakāḥ // MU_3,36.29

kaṇṭakasthalanāmānaḥ pṛthudvīpakakomalāḥ /
kaṇṭhadrāś śoṇikāś caiva tathā carmaṇvatā api // MU_3,36.30

kokakā hemakuḍyāś ca tathā śmaśrudharā iti /
baligrīvamahāgrīvāḥ kiṣkindhā nārikelinaḥ // MU_3,36.31

atha līlāpater asya dakṣiṇasyām ime 'drayaḥ /
vindhyo 'tha kusumāpīḍo mahendro dunduras tathā // MU_3,36.32

malayas sūryavāṃś caiva gaṇarājyanṛrājyak