Anonymus Casmiriensis: Mokṣopāya

prathamas sargaḥ

divi bhūmau tathākāśe bahir antaś ca me vibhuḥ /
yo 'vabhāty avabhāsātmā tasmai viśvātmane namaḥ // MU_1,1.1

aham baddho vimuktas syām iti yasyāsti niścayaḥ /
nātyantatajjño nātajjñas so 'smiñ śāstre 'dhikāravān // MU_1,1.2

vālmīkiḥ:

kathopāyān vicāryādau mokṣopāyān imān atha /
yo vicārayati prājño na sa bhūyo 'bhijāyate // MU_1,1.3

asmin rāmāyaṇe nāma kathopāyān mahāphalān /
etāṃs tu prathamaṃ kṛtvā purāham arimardana // MU_1,1.4

śiṣyāyāsmai vinītāya bharadvājāya dhīmate /
ekāgro dattavān ramyān maṇīn abdhir ivārthine // MU_1,1.5

tata ete kathopāyā bharadvājena dhīmatā /
kasmiṃścin merugahane brahmaṇo 'gra udāhṛtāḥ // MU_1,1.6

athāsya tuṣṭo bhagavān brahmā lokapitāmahaḥ /
varaṃ putra gṛhāṇeti samuvāca mahāśayaḥ // MU_1,1.7

bharadvājaḥ:

bhagavan bhūtabhavyeśa varo 'yaṃ me 'dya rocate /
yeneyaṃ janatā duḥkhān mucyate tad udāhara // MU_1,1.8

brahmā:

guruṃ vālmīkim atrāśu prārthayasva prayatnataḥ /
tenedaṃ yat samārabdhaṃ rāmāyaṇam aninditam // MU_1,1.9

tasmiñ jñāte naro mohāt samagrāt santariṣyati /
setunevāmbudheḥ pāram apāraguṇaśālinā // MU_1,1.10

ity uktvā sa bharadvājaṃ parameṣṭhī mamāśramam /
abhyāgamat samaṃ tena bharadvājena bhūtakṛt // MU_1,1.11

tūrṇaṃ sampūjito devas so 'rghyapādyādinā mayā /
avocan māṃ mahāsattvas sarvabhūtahite rataḥ // MU_1,1.12

rāmasvabhāvakathanād asmād varamune tvayā /
nodyogas samparityājya ā samāpter aninditāt // MU_1,1.13

jñātenānena loko 'yam asmāt saṃsārasaṅkaṭāt /
samuttariṣyati kṣipraṃ potenevāśu sāgarāt // MU_1,1.14

vaktuṃ tavaitam evārtham aham āgatavān ayam /
kuru lokahitārthaṃ tvaṃ śāstram ity uktavān ajaḥ // MU_1,1.15

mama puṇyāśramāt tasmāt kṣaṇād antardhim āgataḥ /
muhūrtād udyataḥ proccais taraṅga iva vāriṇaḥ // MU_1,1.16

tasmin prayāte bhagavaty ahaṃ vismayam āgataḥ /
punas tatra bharadvājam apṛcchaṃ svacchayā dhiyā // MU_1,1.17

kim etad brahmaṇā proktam bharadvāja vadāśu me /
ity uktena punaḥ proktam bharadvājena me 'nagha // MU_1,1.18

bharadvājaḥ:

etad uktam bhagavatā yathā rāmāyaṇaṃ kuru /
sarvalokahitāyāśu saṃsārārṇavapotakam // MU_1,1.19

mahyaṃ ca bhagavan brūhi kathaṃ saṃsārasaṅkaṭe /
rāmo vyavahṛto 'py asmin bharataś ca mahāmanāḥ // MU_1,1.20

śatrughno lakṣmaṇaś cāpi sītā cāpi yaśasvinī /
rāmānuyāyinas te vā mantriputrā mahādhiyaḥ // MU_1,1.21

nirduḥkhatāṃ kathaṃ te tu prāptās tad brūhi me sphuṭam /
tathaivāhaṃ tariṣyāmi tato janatayā saha // MU_1,1.22

bharadvājena rājendra yadety ukto 'smi sādaram /
tadā kartuṃ vibhor ājñām ahaṃ vaktuṃ pravṛttavān // MU_1,1.23

śṛṇu vatsa bharadvāja yathāpṛṣṭaṃ vadāmi te /
śrutena yena sammoham alaṃ dūrīkariṣyasi // MU_1,1.24

tathā vyavahara prājña yathā vyavahṛtas sukhī /
sarvāsaṃsaktayā buddhyā rāmo rājīvalocanaḥ // MU_1,1.25

lakṣmaṇo bharataś caiva śatrughnaś ca mahāmanāḥ /
kausalyā ca sumitrā ca sītā daśarathas tathā // MU_1,1.26

kṛtāsthaś cāvirodhaś ca bodhapāram upāgataḥ /
vasiṣṭho vāmadevaś ca mantriṇo 'ṣṭau tathetare // MU_1,1.27

ghṛṣṭir vikunto bhāmaś ca satyavardhana eva ca /
vibhīṣaṇas suṣeṇaś ca hanumān indrajit tathā // MU_1,1.28

ete 'ṣṭāviṃśatiḥ proktās samanīrāgacetasaḥ /
jīvanmuktā mahātmāno yathāprāptānuvartinaḥ // MU_1,1.29

ebhir yathā hṛtaṃ dattaṃ gṛhītam uṣitaṃ smṛtam /
tathā ced vartase putra mukta evāsi saṅkaṭāt // MU_1,1.30

apārasaṃsārasamudrapātī labdhvā parāṃ yuktim udārasattvaḥ /
na śokam āyāti na dainyam eti gatajvaras tiṣṭhati nityatṛptaḥ // MU_1,1.31

sūtramātraṃ nāma sargaḥ

dvitīyas sargaḥ

bharadvājaḥ:

jīvanmuktasthitiṃ brahman kṛtvā rāghavam āditaḥ /
kramāt kathaya me nityaṃ bhaviṣyāmi sukhī yathā // MU_1,2.1

vālmīkiḥ:

bhramasya jāgatasyāsya jātasyākāśavarṇavat /
apunassmaraṇaṃ manye sādho vismaraṇaṃ varam // MU_1,2.2

dṛśyātyantābhāvabodhaṃ vinā tan nānubhūyate /
kadācit kenacin nāma sa bodho 'nviṣyatām ataḥ // MU_1,2.3

sa ceha sambhavaty eva tadartham idam ātatam /
śāstram ākarṇayasi cet tattvaṃ prāpnoṣi nānyathā // MU_1,2.4

jagadbhramo 'yaṃ dṛśyo 'pi nāsty evety anubhūyate /
varṇo vyomna ivākhedād vicāreṇāmunānagha // MU_1,2.5

dṛśyaṃ nāstīti bodhena manaso dṛśyamārjanam /
sampannaṃ cet tad utpannā parā nirvāṇanirvṛtiḥ // MU_1,2.6

anyathā śāstragarteṣu luṭhatāṃ bhavatām iha /
bhavaty akṛtrimajñānā kalpair api na nirvṛtiḥ // MU_1,2.7

parityāgo vāsanāyā uttamo mokṣa ucyate /
brahman sa eṣa vimalakramo jñānaprakāśakaḥ // MU_1,2.8

kṣīṇāyāṃ vāsanāyāṃ tu mano galati satvaram /
kṣīṇāyāṃ śītasantatyāṃ brahman himakaṇo yathā // MU_1,2.9

ayaṃ vāsanayā deho dhriyate bhūtapañjaraḥ /
tanunāntarniviṣṭena muktaughas tantunā yathā // MU_1,2.10

vāsanā dvividhā proktā śuddhā ca malinā tathā /
malinā janmano hetuś śuddhā janmavināśinī // MU_1,2.11

ajñānasughanākārā ghanāhaṅkāraśālinī /
punarjanmakarī proktā malinā vāsanā budhaiḥ // MU_1,2.12

punarjanmāṅkuratyaktā sthitā sambhṛṣṭabījavat /
dehāntaṃ dhriyate jñātajñeyā śuddheti socyate // MU_1,2.13

apunarjanmakaraṇī jīvanmukteṣu dehiṣu /
vāsanā vidyate śuddhā dehe cakra iva bhramaḥ // MU_1,2.14

ye śuddhavāsanā bhūyo na janmānarthabhājanam /
jñātajñeyās ta ucyante jīvanmuktā mahādhiyaḥ // MU_1,2.15

jīvanmuktapadaṃ prāpto yathā rāmo mahāmatiḥ /
tat te 'haṃ sampravakṣyāmi jarāmaraṇaśāntaye // MU_1,2.16

bharadvāja mahābuddhe rāmakramam imaṃ śubham /
śṛṇu vakṣyāmi tenaiva sarvaṃ jñāsyasi sarvathā // MU_1,2.17

vidyāgṛhād viniṣkramya rāmo rājīvalocanaḥ /
divasāny anayad gehe līlābhir akutobhayaḥ // MU_1,2.18

atha gacchati kāle 'tra pālayaty avaniṃ nṛpe /
prajāsu vītaśokāsu sthitāsu vigatajvaram // MU_1,2.19

tīrthamunyāśramaśreṇīṃ draṣṭum utkaṇṭhitaṃ manaḥ /
rāmasyābhūd bhṛśaṃ tatra kadācid guṇaśālinaḥ // MU_1,2.20

rāghavaś cintayitvaivam upetya caraṇau pituḥ /
haṃsaḥ padmāv iva navau jagrāha nakhakesarau // MU_1,2.21

rāmaḥ:

tīrthāni devasadmāni vanāny āyatanāni ca /
draṣṭum utkaṇṭhitaṃ tāta mamedaṃ hi bhṛśaṃ manaḥ // MU_1,2.22

tad etām arthanāṃ pūrvāṃ saphalīkartum arhasi /
na so 'sti bhuvane tāta tvayā yo 'rthī vimānitaḥ // MU_1,2.23

iti samprārthito rājā vasiṣṭhena samaṃ tadā /
vicāryāmuñcad evainaṃ rāmaṃ prathamam arthinam // MU_1,2.24

śubhe nakṣatradivase bhrātṛbhyāṃ saha rāghavaḥ /
maṅgalālaṅkṛtavapuḥ kṛtasvastyayano dvijaiḥ // MU_1,2.25

vasiṣṭhaprahitair vipraiś śāstratajjñais samanvitaḥ /
snigdhaiḥ katipayair eva rājaputravarais saha // MU_1,2.26

ambābhir vihitāśīrbhir āliṅgyāliṅgya bhūṣitaḥ /
niragāt sa gṛhāt tasmāt tīrthayātrārtham udyataḥ // MU_1,2.27

nirgatas svapurāt paurais tūryaghoṣeṇa vardhitaḥ /
pīyamānaḥ purandhrīṇāṃ netrair bhṛṅgaughabhaṅguraiḥ // MU_1,2.28

grāmīṇalalanālokahastapadmāpavarjitaiḥ /
lājavarṣair vikīrṇātmā himair iva himācalaḥ // MU_1,2.29

āvarjayan vipragaṇān pariśṛṇvan prajāśiṣaḥ /
ālokayan digantāṃś ca paricakrāma jaṅgale // MU_1,2.30

athārabhya svakāt tasmāt kramāt kosalamaṇḍalāt /
snānadānatapodhyānapūrvakaṃ sa dadarśa ha // MU_1,2.31

nadīs tīrthāni puṇyāni vanāny āyatanāni ca /
jaṅgalāni vanānteṣu taṭāny abdhimahībhṛtām // MU_1,2.32

mandākinīm indunibhāṃ kālindīṃ cotpalāmalām /
sarasvatīṃ śatadruṃ ca candrabhāgām irāvatīm // MU_1,2.33

veṇāṃ ca kṛṣṇaveṇāṃ ca nirvindhyāṃ sarayūṃ tathā /
carmaṇvatīṃ vitastāṃ ca vipāśāṃ bāhudām api // MU_1,2.34

prayāgaṃ naimiṣaṃ caiva dharmāraṇyaṃ gayāṃ tathā /
vārāṇasīṃ śrīgiriṃ ca kedāraṃ puṣkaraṃ tathā // MU_1,2.35

mānasaṃ ca kramasaras tathaivottaramānasam /
vaḍavāṃ maḍavāṃ caiva tīrthavṛndaṃ sasodaram // MU_1,2.36

agnitīrthaṃ mahātīrtham indradyumnasaras tathā /
sarāṃsi sarasīś caiva tathā vāpīhradāvalīm // MU_1,2.37

svāminaṃ kārttikeyaṃ ca sāligrāmahariṃ tathā /
sthānāni ca catuṣṣaṣṭiṃ harasya girijāpateḥ // MU_1,2.38

nānāścaryavicitrāṇi caturabdhitaṭāni ca /
vindhyakandarakuñjāṃś ca kulaśailasthalāni ca // MU_1,2.39

rājarṣīṇāṃ ca mahatāṃ brahmarṣīṇāṃ tathaiva ca /
devānāṃ brāhmaṇānāṃ ca pāvanān āśramāñ śubhān // MU_1,2.40

bhūyo bhūyas sa babhrāma bhrātṛbhyāṃ saha mānadaḥ /
caturṣv api diganteṣu sarvān eva mahītaṭān // MU_1,2.41

amarakinnaramānavamānitas samavalokya mahīm akhilām imām /
upayayau svagṛhaṃ raghunandano vihṛtadik śivalokam iveśvaraḥ // MU_1,2.42

tīrthayātrākaraṇaṃ nāma sargaḥ

tṛtīyas sargaḥ

vālmīkiḥ:

lājapuṣpāñjalivrātair vikīrṇaḥ pauravāsibhiḥ /
sa viveśa gṛhaṃ śrīmāñ jayanto viṣṭapaṃ yathā // MU_1,3.1

praṇanāmātha pitaraṃ vasiṣṭhaṃ mātṛbāndhavān /
brāhmaṇān guruvṛddhāṃś ca rāghavaḥ prathamāgataḥ // MU_1,3.2

suhṛdbhir mātṛbhiś caiva pitrā dvijagaṇena ca /
muhurāliṅganācārai rāghavo na mamau tadā // MU_1,3.3

tasmin dṛḍhair dāśarathau priyaprakathanair mithaḥ /
jughūrṇur madhurair āśā mṛduvaṃśasvanair iva // MU_1,3.4

bahūny āsa dināny atra rāmāgamanam utsavaḥ /
mahānande janān muñcan kelikolāhalākulaḥ // MU_1,3.5

uvāsa sa sukhaṃ gehe tataḥ prabhṛti rāghavaḥ /
varṇayan vividhācārān deśācārān itas tataḥ // MU_1,3.6

prātar utthāya rāmo 'sau kṛtvā sandhyāṃ yathāvidhi /
sabhāsaṃsthaṃ dadarśendrasamaṃ svapitaraṃ tadā // MU_1,3.7

kathābhis suvicitrābhis sa vasiṣṭhādibhis saha /
sthitvā dinacaturbhāgaṃ jñānagarbhābhir ādṛtaḥ // MU_1,3.8

jagāma pitranujñāto mahatyā senayāvṛtaḥ /
varāhamahiṣākīrṇaṃ vanam ākheṭakecchayā // MU_1,3.9

tata āgatya sadane kṛtvā snānādikaṃ kramāt /
samitrabāndhavo bhuktvā nināya sasuhṛn niśām // MU_1,3.10

evamprāyadinācāro bhrātṛbhyāṃ saha rāghavaḥ /
āgatya tīrthayātrāyās samuvāsa pitur gṛhe // MU_1,3.11

nṛpatisaṃvyavahāramanojñayā sujanacetasi candrikayā tathā /
parinināya dināni sa ceṣṭayā śrutasudhārasapeśalayānaghaḥ // MU_1,3.12

divasavyavahāranirūpaṇaṃ nāma sargaḥ

caturthas sargaḥ

vālmīkiḥ:

athonaṣoḍaśe varṣe vartamāne raghūdvahe /
rāmānuyāyini tathā śatrughne lakṣmaṇe 'pi ca // MU_1,4.1

bharate saṃsthite nityaṃ mātāmahagṛhe sukham /
pālayaty avaniṃ rājñi yathāvad akhilām imām // MU_1,4.2

janyatrārthaṃ ca putrāṇāṃ pratyahaṃ saha mantribhiḥ /
kṛtamantre mahāprajñe tajjñe daśarathe nṛpe // MU_1,4.3

kṛtāyāṃ tīrthayātrāyāṃ rāmo nijagṛhasthitaḥ /
jagāmānudinaṃ kārśyaṃ śaradīvāmalaṃ saraḥ // MU_1,4.4

kramād asya viśālākṣaṃ pāṇḍutāṃ mukham ādadhe /
pākaphulladalaṃ śuklaṃ sālimālam ivāmbujam // MU_1,4.5

kapolatalasaṃlīnapāṇiḥ padmāsanasthitaḥ /
cintāparavaśas tūṣṇīm avyāpāro babhūva saḥ // MU_1,4.6

kṛśāṅgaś cintayā yuktaḥ khedī paramadurmanāḥ /
novāca kasyacit kiñcil lipikarmārpitopamaḥ // MU_1,4.7

khedāt parijanenāsau prārthyamānaḥ punaḥ punaḥ /
cakārāhnikam ācāraṃ parimlānamukhāmbujaḥ // MU_1,4.8

evaṃ muniviśiṣṭaṃ taṃ rāmaṃ guṇagaṇākaram /
ālokya bhrātarāv asya tām evāyayatur daśām // MU_1,4.9

tathā teṣu tanūjeṣu khedavatsu kṛśeṣu ca /
sapatnīko mahīpālaś cintāvivaśatāṃ yayau // MU_1,4.10

kā te putra ghanā cintety evaṃ rāmaṃ punaḥ punaḥ /
apṛcchat snigdhayā vācā na cākathayad asya saḥ // MU_1,4.11

na kiñcit tāta me duḥkham ity uktvā pitur aṅkagaḥ /
rāmo rājīvapatrākṣas tūṣṇīm eva sma tiṣṭhati // MU_1,4.12

tato daśaratho rājā rāmaḥ kiṃ khedavān iti /
apṛcchat sarvakāryajñaṃ vasiṣṭhaṃ vadatāṃ varam // MU_1,4.13

asty atra kāraṇaṃ śrīman mā rājan duḥkham astu te /
ity uktaś cintayā yukto vasiṣṭhamuninā nṛpaḥ // MU_1,4.14

kopaṃ viṣādakalanāṃ vitataṃ ca harṣaṃ nālpena kāraṇavaśena vahanti santaḥ /
sargeṇa saṃhatijavena vinā jagatyāṃ bhūtāni bhūpa na mahānti vikārayanti // MU_1,4.15

kārśyaparidevanaṃ nāma sargaḥ

pañcamas sargaḥ

vālmīkiḥ:

ity ukte munināthena sandehavati pārthive /
khedavaty āsthite maunaṃ kañcit kālaṃ pratīkṣiṇi // MU_1,5.1

parikhinnāsu sarvāsu rājñīṣu nṛpasadmasu /
sthitāsu sāvadhānāsu rāmaceṣṭāsu sarvataḥ // MU_1,5.2

etasminn eva kāle tu viśvāmitra iti śrutaḥ /
maharṣir āgamad draṣṭuṃ tam ayodhyāṃ narādhipam // MU_1,5.3

tasya yajño 'tha rakṣobhis tadā vilulupe kila /
māyāvīryabalonmattair dharmakāmasya dhīmataḥ // MU_1,5.4

rakṣārthaṃ tasya yajñasya draṣṭum aicchat sa pārthivam /
na hi śakto hy avighnena tam āptuṃ sa muniḥ kratum // MU_1,5.5

tatas teṣāṃ vināśārtham udyatas tapasāṃ nidhiḥ /
viśvāmitro mahātejā ayodhyām abhyayāt purīm // MU_1,5.6

sa rājño darśanākāṅkṣī dvārādhyakṣān uvāca ha /
śīghram ākhyāta māṃ prāptaṃ kauśikaṃ gādhinas sutam // MU_1,5.7

tasya tad vacanaṃ śrutvā dvāssthā rājagṛhaṃ yayuḥ /
sambhrāntamanasas sarve tena vākyena coditāḥ // MU_1,5.8

te gatvā rājabhavanaṃ viśvāmitram ṛṣiṃ tataḥ /
prāptam āvedayām āsuḥ pratīhārapatiṃ tadā // MU_1,5.9

athāsthānagataṃ bhūpaṃ rājamaṇḍalamālitam /
samupetya tvarāyukto yāṣṭīko 'sau vyajijñapat // MU_1,5.10

deva dvāri mahātejā bālabhāskarabhāsvaraḥ /
jvālāruṇajaṭājūṭaḥ pumāñ śrīmān avasthitaḥ // MU_1,5.11

sacāmarapatākāḍhyaṃ sāśvebhapuruṣāyudham /
kṛtavāṃs taṃ pradeśaṃ yas tejobhiḥ kīrṇakāñcanam // MU_1,5.12

vakty asmān āśu yāṣṭīkā nivedayata rājani /
viśvāmitro muniḥ prāpta ity anuddhatayā girā // MU_1,5.13

iti yāṣṭīkavacanam ākarṇya nṛpasattamaḥ /
sa samantrī sasāmantaḥ prottasthe hemaviṣṭarāt // MU_1,5.14

padātir eva mahatāṃ rājñāṃ vṛndena pālitaḥ /
vasiṣṭhavāmadevābhyāṃ saha sāmantasaṃstutaḥ // MU_1,5.15

jagāma tatra yatrāsau viśvāmitro mahāmuniḥ /
dadarśa muniśārdūlaṃ dvārabhūmāv adhiṣṭhitam // MU_1,5.16

kenāpi kāraṇenorvītalam arkam ivāgatam /
brāhmeṇa tejasākrāntaṃ kṣātreṇa ca mahaujasā // MU_1,5.17

jarājaraḍhayā nityaṃ tapaḥprasararūkṣayā /
jaṭāvallyā vṛtaskandhaṃ sasandhyābhram ivācalam // MU_1,5.18

upaśāntaṃ ca kāntaṃ ca dīptam apratighaṃ tathā /
nibhṛtaṃ corjitākāraṃ dadhānaṃ bhāsvaraṃ vapuḥ // MU_1,5.19

peśalenātibhīmena prasannenākulena ca /
gambhīreṇātipūrṇena tejasā rañjitaprajam // MU_1,5.20

anantajīvitadaśāsakhīm ekām aninditām /
dhārayantaṃ kare ślakṣṇāṃ vīṇām amlānamānasam // MU_1,5.21

karuṇākrāntacetastvāt prasannamadhurekṣitaiḥ /
īkṣaṇair amṛteneva saṃsiñcantam imāḥ prajāḥ // MU_1,5.22

sitāsitatatāpāṅgaṃ dhavalapronnatabhruvam /
ānandaṃ ca bhayaṃ cāntaḥ prayacchantam avekṣituḥ // MU_1,5.23

munim ālokya bhūpālo dūrād evānatākṛtiḥ /
praṇanāma galanmaulimaṇimālitabhūtalam // MU_1,5.24

munir apy avaner īśaṃ bhāsvān iva śatakratum /
tatrābhivādayāṃ cakre madhurodārayā girā // MU_1,5.25

tato vasiṣṭhapramukhās sarva eva dvijātayaḥ /
svāgatādikrameṇainaṃ pūjayām āsur ādṛtāḥ // MU_1,5.26

daśarathaḥ:

aśaṅkitopanītena bhāsvatā darśanena te /
sādho svanugṛhītās smo raviṇevāmbujākarāḥ // MU_1,5.27

yad anādi yad akṣubdhaṃ yad apāyavivarjitam /
tad ānandasukhaṃ prāptā adya tvaddarśanān mune // MU_1,5.28

adya vartāmahe nūnaṃ dharmyāṇāṃ dhuri dharmataḥ /
bhavadāgamanasyeme yad vayaṃ lakṣyatāṃ gatāḥ // MU_1,5.29

evaṃ prakathayanto 'tra rājāno 'tha maharṣayaḥ /
āsaneṣu sabhāsthānam āsthāya samupāviśan // MU_1,5.30

sa dṛṣṭvā jvalitaṃ lakṣmyā bhītas tam ṛṣim āgatam /
prahṛṣṭavadano rājā svayam arghyaṃ nyavedayat // MU_1,5.31

sa rājñaḥ pratigṛhyārghyaṃ śāstradṛṣṭena karmaṇā /
pradakṣiṇaṃ prakurvantaṃ rājānaṃ paryapūjayat // MU_1,5.32

sa rājñā pūjitas tena prahṛṣṭavadanas tadā /
kuśalaṃ cāpyayaṃ caiva paryapṛcchan narādhipam // MU_1,5.33

vasiṣṭhena samāgamya prahasya munipuṅgavaḥ /
yathārhaṃ cārcayitvainaṃ papracchānāmayaṃ tataḥ // MU_1,5.34

kṣaṇaṃ yathārham anyo'nyaṃ pūjayitvā sametya ca /
te sarve hṛṣṭamanaso mahārājaniveśane // MU_1,5.35

yathocitāsanagatā mithas saṃvṛddhatejasaḥ /
paraspareṇa papracchus sarve 'nāmayam ādarāt // MU_1,5.36

upaviṣṭāya tasmai sa viśvāmitrāya dhīmate /
pādyam arghyaṃ ca gāś caiva bhūyo bhūyo nyavedayat // MU_1,5.37

arcayitvā ca vidhivad viśvāmitram abhāṣata /
prāñjaliḥ prayato vākyam idaṃ prītamanā nṛpaḥ // MU_1,5.38

yathāmṛtasya samprāptir yathā varṣam avarṣake /
yathāndhasyekṣaṇaprāptir bhavadāgamanaṃ tathā // MU_1,5.39

yatheṣṭadhanasamparkaḥ putrajanmāprajāvataḥ /
svapnadṛṣṭārthalābhaś ca bhavadāgamanaṃ tathā // MU_1,5.40

yathepsitena saṃyoga iṣṭasyāgamanaṃ yathā /
praṇaṣṭasya yathā lābho bhavadāgamanaṃ tathā // MU_1,5.41

yathā harṣo nabhogatyā mṛtasya punar āgamāt /
tathā tvadāgamād brahman svāgataṃ te mahāmune // MU_1,5.42

brahmalokanivāso hi kasya na prītim āvahet /
mune tavāgamas tadvat satyam eva bravīmi te // MU_1,5.43

kaś ca te paramaḥ kāmaḥ kiṃ ca te karavāṇy aham /
pātrabhūto 'si me vipra prāptaḥ paramadhārmikaḥ // MU_1,5.44

pūjyo rājarṣiśabdena tapasā dyotitaprajaḥ /
brahmarṣitvam anu prāptaḥ pūjyo 'si bhagavan mama // MU_1,5.45

gaṅgājalābhiṣekeṇa yathā prītir bhaven mama /
tathā tvaddarśanāt prītir antaś śītayatīva mām // MU_1,5.46

vigatecchābhayakrodho vītarāgo nirāmayaḥ /
idam atyadbhutaṃ brahman yad bhavān mām upāgataḥ // MU_1,5.47

śubhakṣetragataṃ cāham ātmānam apakalmaṣam /
candrabimba ivonmagnaṃ vedmi vedyavidāṃ vara // MU_1,5.48

sākṣād iva brahmaṇo me tavābhyāgamanaṃ matam /
pūto 'smy anugṛhīto 'smi tavābhyāgamanān mune // MU_1,5.49

tvadāgamanapuṇyena sādho yad anurañjitam /
adya me saphalaṃ janma jīvitaṃ tat sujīvitam // MU_1,5.50

tvām ihābhyāgataṃ dṛṣṭvā pratipūjya praṇamya ca /
ātmany eva namāmy antar dṛṣṭendur jaladhir yathā // MU_1,5.51

yat kāryaṃ yena cārthena prāpto 'si munipuṅgava /
kṛtam ity eva tad viddhi mānyo 'si hi bhṛśaṃ mama // MU_1,5.52

svakāryeṇa vimarśaṃ tvaṃ kartum arhasi kauśika /
bhagavan nāsty adeyaṃ hi tvayi yat pratipadyate // MU_1,5.53

kāryasya ca vicāraṃ tvaṃ kartum arhasi dharmataḥ /
kartā cāham aśeṣaṃ te daivataṃ paramaṃ bhavān // MU_1,5.54

idam atimadhuraṃ niśamya vākyaṃ śrutisukham arthavidā vinītam uktam /
prathitaguṇavaśād guṇair viśiṣṭaṃ munivṛṣabhaḥ paramaṃ jagāma harṣam // MU_1,5.55

viśvāmitrābhyāgamanaṃ nāma sargaḥ

ṣaṣṭhas sargaḥ

vālmīkiḥ:

tac chrutvā rājasiṃhasya vākyam adbhutavistaram /
hṛṣṭaromā mahātejā viśvāmitro 'bhyabhāṣata // MU_1,6.1

sadṛśaṃ rājaśārdūla tavaivaitan mahītale /
mahāvaṃśaprasūtasya vasiṣṭhavaśavartinaḥ // MU_1,6.2

yat tu me hṛdgataṃ vākyaṃ tasya kāryavinirṇayam /
kuru tvaṃ rājaśārdūla dharmaṃ samanupālaya // MU_1,6.3

ahaṃ niyamam ātiṣṭhe siddhyarthaṃ puruṣarṣabha /
tasya vighnakarā ghorā rākṣasā mama saṃsthitāḥ // MU_1,6.4

yadā yadā tu yajñena yaje 'haṃ vibudhavrajam /
tadā tadā me yajñaṃ taṃ vinighnanti niśācarāḥ // MU_1,6.5

bahuśo vihite tasmin mama rākṣasanāyakāḥ /
akiraṃs te mahīṃ yāge māṃsena rudhireṇa ca // MU_1,6.6

avadhūte tathābhūte tasmin yāgakadambake /
kṛtaśramo nirutsāhas tasmād deśād apāgamam // MU_1,6.7

na ca me krodham utsraṣṭuṃ buddhir bhavati pārthiva /
tathābhūtaṃ hi tat karma na śāpas tasya vidyate // MU_1,6.8

īdṛśī ca kṣamā rājan mama tasmin mahākratau /
tvatprasādād avighnena prāpayeyaṃ mahāphalam // MU_1,6.9

trātum arhasi mām ārtaṃ śaraṇārthinam āgatam /
arthināṃ yan nirāśatvaṃ satām abhibhavo hi saḥ // MU_1,6.10

tavāsti tanayaś śrīmān dṛptaśārdūlavikramaḥ /
mahendrasadṛśo vīro rāmo rakṣovidāraṇaḥ // MU_1,6.11

taṃ putraṃ rājaśārdūla rāmaṃ satyaparākramam /
kākapakṣadharaṃ śūraṃ jyeṣṭhaṃ me dātum arhasi // MU_1,6.12

śakto hy eṣa mayā gupto divyena svena tejasā /
rākṣasā ye 'pakartāras teṣāṃ mūrdhavinigrahe // MU_1,6.13

śreyaś cāsmai kariṣyāmi bahurūpam anantakam /
trayāṇām api lokānāṃ yena pūjyo bhaviṣyati // MU_1,6.14

na ca tena samāsādya sthātuṃ śaktā niśācarāḥ /
kruddhaṃ kesariṇaṃ dṛṣṭvā raṇe vana ivaiṇakāḥ // MU_1,6.15

teṣāṃ nānyaś ca kākutsthād yoddhum utsahate pumān /
ṛte kesariṇaḥ kruddhān mattānāṃ kariṇām iva // MU_1,6.16

vīryotsiktā hi te pāpāḥ kālakūṭopamā raṇe /
kharadūṣaṇayor bhṛtyāḥ kṛtāntāḥ kupitā iva // MU_1,6.17

rāmasya rājaśārdūla sahiṣyante na sāyakān /
anāratāgatā dhārā jaladasyeva pāṃsavaḥ // MU_1,6.18

na ca putragataṃ snehaṃ kartum arhasi pārthiva /
na tad asti jagaty asmin yan na deyaṃ mahātmanaḥ // MU_1,6.19

hanta nūnaṃ vijānāmi hatāṃs tān viddhi rākṣasān /
na hy asmadādayaḥ prājñās sandigdhe sampravṛttayaḥ // MU_1,6.20

ahaṃ vedmi mahātmānaṃ rāmaṃ rājīvalocanam /
vasiṣṭhaś ca mahātejā ye cānye dīrghadarśinaḥ // MU_1,6.21

yadi dharmo mahattvaṃ ca yaśas te manasi sthitam /
tan mahyaṃ svam abhipretam ātmajaṃ dātum arhasi // MU_1,6.22

daśarātraś ca me yajño yasmin rāmeṇa rākṣasāḥ /
hantavyā vighnakartāro mama yajñasya vairiṇaḥ // MU_1,6.23

atrābhyanujñāṃ kākutstha dadatāṃ tava mantriṇaḥ /
vasiṣṭhapramukhās sarve tena rāmaṃ visarjaya // MU_1,6.24

nātyeti kālaḥ kālajña yathāyaṃ mama rāghava /
tathā kuruṣva bhadraṃ te mā ca śoke manaḥ kṛthāḥ // MU_1,6.25

kāryam aṇv api kāle tu kṛtam ety upakāratām /
mahad apy upakāreṇa riktatām ety akālataḥ // MU_1,6.26

ity evam uktvā dharmātmā dharmārthasahitaṃ vacaḥ /
virarāma mahātejā viśvāmitro munīśvaraḥ // MU_1,6.27

śrutvā vaco munivarasya mahāprabhāvas tūṣṇīm atiṣṭhad upapannam idaṃ sa vaktum /
no yuktiyuktakathanena vinaiti toṣaṃ dhīmān apūritamano'bhimataś ca lokaḥ // MU_1,6.28

viśvāmitravākyaṃ nāma sargaḥ

saptamas sargaḥ

vālmīkiḥ:

tac chrutvā rājaśārdūlo viśvāmitrasya bhāṣitam /
muhūrtam āsīn niśceṣṭas sadainyaṃ cedam abravīt // MU_1,7.1

ūnaṣoḍaśavarṣo 'yaṃ rāmo rājīvalocanaḥ /
na yuddhayogyatām asya paśyāmi saha rākṣasaiḥ // MU_1,7.2

iyam akṣauhiṇī pūrṇā yasyāḥ patir ahaṃ prabho /
tayā parivṛto yuddhaṃ dāsyāmi piśitāśinām // MU_1,7.3

ime hi śūrā vikrāntā bhṛtyā astraviśāradāḥ /
ahaṃ caiṣāṃ dhanuṣpāṇir goptā samaramūrdhani // MU_1,7.4

ebhis saha tavārīṇāṃ mahendramahatām api /
dadāmi yuddhaṃ mattānāṃ kariṇām iva kesarī // MU_1,7.5

bālo rāmas tv anīkeṣu na jānāti balābalam /
antaḥpurād ṛte dṛṣṭā nānenānyā raṇāvaniḥ // MU_1,7.6

na cāstraiḥ paramair yukto na ca yuddhaviśāradaḥ /
na bhaṭabhrūkuṭīnāṃ ca tajjñas samaramūrdhasu // MU_1,7.7

kevalaṃ puṣpaṣaṇḍeṣu nagaropavaneṣu ca /
udyānavanakuñjeṣu sadaiva pariśīlitaḥ // MU_1,7.8

vihartum eṣa jānāti saha rājakumārakaiḥ /
kīrṇapuṣpopakārāsu svakāsv ajirabhūmiṣu // MU_1,7.9

adya tv atitarāṃ brahman mama bhāgyaviparyayāt /
himenevāhataḥ padmas sampanno haritaḥ kṛśaḥ // MU_1,7.10

nāttum annāni śaknoti na vihartuṃ gṛhāvanau /
antaḥkhedaparītātmā tūṣṇīṃ tiṣṭhati kevalam // MU_1,7.11

sadāras sahabhṛtyo 'haṃ tatkṛte munināyaka /
śaradīva payovāho nūnaṃ nissahatāṃ gataḥ // MU_1,7.12

īdṛśo 'sau suto bāla ādhinā vivaśīkṛtaḥ /
kathaṃ dadāmi taṃ tubhyaṃ yoddhuṃ saha niśācaraiḥ // MU_1,7.13

api bālāṅganāsaṅgād api sādho sudhārasāt /
rājyād api sukhāyaiṣa putrasneho mahāmate // MU_1,7.14

ye durantā mahārambhās triṣu lokeṣu khedadāḥ /
putrasnehena santo 'pi kurvate te na saṃśrayam // MU_1,7.15

asavo 'tha dhanaṃ dārās tyajyante mānavais sukham /
na putrā muniśārdūla svabhāvo hy eṣa jantuṣu // MU_1,7.16

rākṣasāḥ krūrakarmāṇaḥ kūṭayuddhaviśāradāḥ /
rāmas tān yodhayatv ittham uktir evātidussahā // MU_1,7.17

viprayukto hi rāmeṇa muhūrtam api notsahe /
jīvituṃ jīvitākāṅkṣī na rāmaṃ netum arhasi // MU_1,7.18

navavarṣasahasrāṇi mama yātāni kauśika /
duḥkhenotpāditās tv ete catvāraḥ putrakā mayā // MU_1,7.19

pradhānabhūtas teṣv eṣu rāmaḥ kamalalocanaḥ /
taṃ vinā te trayo 'py anye dhārayanti na jīvitam // MU_1,7.20

sa eva rāmo bhavatā nīyate rākṣasān prati /
yadi tat putrahīnaṃ tvaṃ mṛtam evāśu viddhi mām // MU_1,7.21

caturṇām ātmajānāṃ hi prītir atra hi me parā /
jyeṣṭhaṃ dharmamayaṃ tasmān na rāmaṃ netum arhasi // MU_1,7.22

niśācarabalaṃ hantuṃ mune yadi tavepsitam /
caturaṅgasamāyuktaṃ mayā saha balaṃ naya // MU_1,7.23

kiṃvīryā rākṣasās te tu kasya putrāḥ kathaṃ ca te /
kiyatpramāṇāḥ ke caite iti varṇaya me sphuṭam // MU_1,7.24

kathaṃ tena prahartavyaṃ teṣāṃ rāmeṇa rakṣasām /
māmakair vā balair brahman mayā vā kūṭayodhinām // MU_1,7.25

sarvaṃ me śaṃsa bhagavan yathā teṣāṃ mayā raṇe /
sthātavyaṃ duṣṭasattvānāṃ vīryotsiktā hi rākṣasāḥ // MU_1,7.26

śrūyate hi mahāvīro rāvaṇo nāma rākṣasaḥ /
sākṣād vaiśravaṇabhrātā putro viśravaso muneḥ // MU_1,7.27

sa cet tava makhe vighnaṃ karoti kila durmatiḥ /
tat saṅgrāme na śaktās smo vayaṃ tasya durātmanaḥ // MU_1,7.28

kāle kāle pṛthag brahman bhūrivīryavibhūtayaḥ /
bhūteṣv abhyudayaṃ yānti pralīyante ca kālataḥ // MU_1,7.29

adyāsmiṃs te vayaṃ kāle rāvaṇādiṣu śatruṣu /
na samarthāḥ puras sthātuṃ niyater eṣa niścayaḥ // MU_1,7.30

tasmāt prasādaṃ dharmajña kuru tvaṃ mama putrake /
mama caivālpabhāgyasya bhavān hy asamadaivatam // MU_1,7.31

devadānavagandharvā yakṣaplavagapannagāḥ /
na śaktā rāvaṇaṃ yoddhuṃ kiṃ punaḥ puruṣā yudhi // MU_1,7.32

mahāvīryavatāṃ vīryam ādatte sa sudhābhujām /
tena sārdhaṃ na śaktās smas saṃyuge tasya vā varaiḥ // MU_1,7.33

ayam anyatamaḥ kālaḥ pelavīkṛtasajjanaḥ /
rāghavo 'pi gato dainyaṃ yatra vārddhakajarjaraḥ // MU_1,7.34

atha vā lavaṇaṃ brahman yajñaghnaṃ taṃ madhos sutam /
kathaya tvaṃ suraprakhya kveva mokṣyāmi putrakam // MU_1,7.35

atha necchasi ced brahmaṃs tad vidheyo 'ham eva te /
anyathā tu na paśyāmi śāśvataṃ jayam ātmanaḥ // MU_1,7.36

ity uktvā mṛduvacanaṃ bhayākulo 'sāv ālole munimatasaṃśaye nimagnaḥ /
nājñāsīt kaṇam api niścayaṃ mahātmā prodvīcāv iva jaladhau samuhyamānaḥ // MU_1,7.37

daśarathavākyaṃ nāma sargaḥ

aṣṭamas sargaḥ

vālmīkiḥ:

tac chrutvā vacanaṃ tasya snehaparyākulākṣaram /
samanyuḥ kauśiko vākyaṃ pratyuvāca mahīpatim // MU_1,8.1

viśvāmitraḥ:

kariṣyāmīti saṃśrutya pratijñāṃ hātum icchasi /
sattvavān kesarī bhūtvā mṛgatām abhivāñchasi // MU_1,8.2

rāghavānām ayukto 'yaṃ kulasyāsya viparyayaḥ /
na kadācana jāyante śītāṃśau kṛṣṇaraśmayaḥ // MU_1,8.3

yadi tvaṃ na kṣamo rājan gamiṣyāmi yathāgataḥ /
hīnapratijñaḥ kākutstha sukhī bhava sabāndhavaḥ // MU_1,8.4

vālmīkiḥ:

tasmin kopaparīte 'tha viśvāmitre mahātmani /
cacāla vasudhā kṛtsnā surāś ca bhayam āviśan // MU_1,8.5

krodhābhibhūtaṃ vijñāya jaganmitraṃ mahāmunim /
dhṛtimān suvrato dhīmān vasiṣṭho vākyam abravīt // MU_1,8.6

vasiṣṭhaḥ:

ikṣvākūṇāṃ kule jātas sākṣād dharma ivāparaḥ /
bhavān daśarathaś śrīmāṃs trailokye guṇabhūṣitaḥ // MU_1,8.7

nītimān suvrato bhūtvā na dharmaṃ hātum arhasi /
munes tribhuvaneśasya vacanaṃ kartum arhasi // MU_1,8.8

triṣu lokeṣu vikhyāto dharmeṇa yaśasā yutaḥ /
svadharmaṃ pratipadyasva na dharmaṃ hātum arhasi // MU_1,8.9

kariṣyāmīti saṃśrutya tat te rājann akurvataḥ /
iṣṭāpūrtaḥ pated dharmas tasmād rāmaṃ visarjaya // MU_1,8.10

guptaṃ puruṣasiṃhena jvalanenāmṛtaṃ yathā /
kṛtāstram akṛtāstraṃ vā nainaṃ drakṣyanti rākṣasāḥ // MU_1,8.11

ikṣvākuvaṃśajāto 'pi svayaṃ daśaratho 'pi san /
na pālayasi ced vākyaṃ ko 'paraḥ pālayiṣyati // MU_1,8.12

yuṣmadādipraṇītena vyavahāreṇa jantavaḥ /
maryādāṃ na vimuñcanti tāṃ na hātum ihārhasi // MU_1,8.13

eṣa vigrahavān dharma eṣa vīryavatāṃ varaḥ /
eṣa buddhyādhiko loke tapasāṃ ca parāyaṇaḥ // MU_1,8.14

eṣo 'straṃ vividhaṃ vetti trailokye sacarācare /
naitad anyaḥ pumān vetti na ca vetsyati kaścana // MU_1,8.15

na ca devarṣayaḥ kecin nāmarā na ca rākṣasāḥ /
na nāgayakṣagandharvā anena sadṛśā nṛpa // MU_1,8.16

astram asmai bhṛśāśvena paraiḥ paramadurjayam /
kauśikāya purā dattaṃ yadā rājyaṃ samanvaśāt // MU_1,8.17

te hi putrāḥ bhṛśāśvasya prajāpatisutopamāḥ /
enam anvacaran vīrā dīptimanto mahaujasaḥ // MU_1,8.18

jayā ca suprabhā caiva dākṣāyaṇyau sumadhyame /
tayos tu yāny apatyāni śataṃ paramadurjayam // MU_1,8.19

pañcāśatas sutāñ jajñe jayā labdhavarā purā /
vadhāyāsurasainyānāṃ te 'kṣayāḥ kāmarūpiṇaḥ // MU_1,8.20

suprabhā janayām āsa putrān pañcāśataḥ parān /
saṅgharṣān nāma durdharṣān durākrośān balīyasaḥ // MU_1,8.21

evaṃvīryo mahātejā viśvāmitro mahāmuniḥ /
na rāmagamane buddhiṃ viklavāṃ kartum arhasi // MU_1,8.22

asmin mahāsattvamaye munīndre sthite samīpe puruṣas tu sādhuḥ /
prāpte 'pi mṛtyāv amaratvam eti mā dīnatāṃ gaccha yathā vimūḍhaḥ // MU_1,8.23

vasiṣṭhavākyaṃ nāma sargaḥ

navamas sargaḥ

vālmīkiḥ:

tathā vasiṣṭhe bruvati rājā daśarathas sutam /
samutsraṣṭumanā rāmam ājuhāva salakṣmaṇam // MU_1,9.1

daśarathaḥ:

pratīhāra mahābāhuṃ rāmaṃ satyaparākramam /
salakṣmaṇam avighnena munyarthaṃ śīghram ānaya // MU_1,9.2

iti rājñā visṛṣṭo 'sau gatvāntaḥpuramandiram /
muhūrtamātreṇāgatya samuvāca mahīpatim // MU_1,9.3

deva dordalitāśeṣaripo rāmas svamandire /
vimanās saṃsthito rātrau ṣaṭpadaḥ kamale yathā // MU_1,9.4

āgacchāmi kṣaṇeneti vakti dhyāyati caikakaḥ /
na kasyacit sa nikaṭe sthātum icchati khinnadhīḥ // MU_1,9.5

ity ukte tena bhūpālas taṃ rāmānucaraṃ janam /
sarvam āśvāsayām āsa papraccha ca yathākramam // MU_1,9.6

kathaṃ kīdṛk sthito rāma iti pṛṣṭo mahībhṛtā /
rāmabhṛtyajanaḥ khinno vākyam āha mahīpatim // MU_1,9.7

dehayaṣṭim imāṃ deva dhārayanta ime vayam /
khinnāḥ khedaparimlāne vibho rāme sute tava // MU_1,9.8

rāmo rājīvapattrākṣo yataḥ prabhṛti cāgataḥ /
savipras tīrthayātrāyās tataḥ prabhṛti durmanāḥ // MU_1,9.9

yatnaprārthanayāsmākaṃ nijavyāpāram āhnikam /
sāyam amlānavadanaḥ karoti na karoti vā // MU_1,9.10

snānadevārcanācāraparyante parikhedavān /
prārthito 'pi hi nā tṛpter aśnāty aśanam īśvaraḥ // MU_1,9.11

lolāntaḥpuranārībhiḥ kṛtadolābhir aṅgane /
na ca krīḍati līlābhir dharādbhir iva cātakaḥ // MU_1,9.12

māṇikyamuktāsamprotā keyūrakaṭakāvalī /
nānandayati taṃ rājan dyauḥ pātavivaśaṃ yathā // MU_1,9.13

krīḍadvadhūviloleṣu vahatkusumavāyuṣu /
latāvalayageheṣu bhavaty ativiṣādavān // MU_1,9.14

yad ramyam ucitaṃ svādu peśalaṃ cittahāri vā /
bāṣpapūrekṣaṇa iva tenaiva parikhidyate // MU_1,9.15

kim imā duḥkhadāyinyaḥ prasphuranti purogatāḥ /
iti nṛttavilāseṣu kāminīḥ parinindati // MU_1,9.16

bhojanaṃ śayanaṃ snānaṃ vilāsaṃ pānam āsanam /
unmattaceṣṭitam iva nābhinandati ninditam // MU_1,9.17

kiṃ sampadā kiṃ vipadā kiṃ gehena kim īhitaiḥ /
sarvam evāsad ity uktvā tūṣṇīm eko 'vatiṣṭhate // MU_1,9.18

nodeti parihāseṣu na bhogeṣu nimajjati /
na ca tiṣṭhati kāryeṣu maunam evāvalambate // MU_1,9.19

vilolālakavallaryo helāvalitalocanāḥ /
nānandayanti taṃ nāryo mṛgyo vanataruṃ yathā // MU_1,9.20

ekānteṣu diganteṣu tīreṣu vipineṣu ca /
ratim āyāty araṇyeṣu vikrītavad ajantuṣu // MU_1,9.21

vastrapānāśanādānaparāṅmukhatayā tayā /
parivrāḍdharmiṇāṃ rājan so 'nuyāti tapasvinām // MU_1,9.22

eka eva vasan deśe janaśūnye janeśvara /
na hasaty ekayā buddhyā na gāyati na roditi // MU_1,9.23

baddhapadmāsanaś śūnyamanā vāmakarasthale /
kapolatalam ādāya kevalaṃ paritiṣṭhati // MU_1,9.24

nābhimānam upādatte nābhivāñchati rājatām /
nodeti nāstam āyāti sukhaduḥkhānuvṛttiṣu // MU_1,9.25

na vidmaḥ kim asau jātaḥ kiṃ karoti kim īhate /
kiṃ dhyāyati kim āyāti kathaṃ kim anudhāvati // MU_1,9.26

pratyahaṃ kṛśatāṃ yāti pratyahaṃ yāti pāṇḍutām /
virāgaṃ pratyahaṃ yāti śaradanta iva drumaḥ // MU_1,9.27

anuyātau tam evaitau rājañ śatrughnalakṣmaṇau /
tādṛśāv eva tasyaiva pratibimbāv ivotthitau // MU_1,9.28

bhṛtyai rājabhir ambābhis sa pṛṣṭo 'pi punaḥ punaḥ /
uktvā na kiñcid eveti tūṣṇīm āste nirīhitaḥ // MU_1,9.29

āpātamātrahṛdyeṣu mā bhogeṣu manaḥ kṛthāḥ /
iti pārśvagataṃ bhavyam anuśāsti suhṛjjanam // MU_1,9.30

nānāvibhavaramyāsu strīṣu goṣṭhīkathāsu ca /
purassthitam ivāsneho nāśam evānupaśyati // MU_1,9.31

rītimādhuryasāyāsapadasaṃsthitivarjitaiḥ /
ceṣṭitair eva kākalyā bhūyo bhūyaḥ pragāyati // MU_1,9.32

samrāḍ bhaveti pārśvasthaṃ vadantam anujīvinam /
pralapantam ivonmattaṃ hasaty anyamanā muniḥ // MU_1,9.33

na proktam ākarṇayati prekṣate na purogatam /
karoty avajñāṃ sarvatra sumahaty api vastuni // MU_1,9.34

apy ākāśasarojinyām apy ākāśamahāvane /
ittham etat katham iti vismayo 'sya na jāyate // MU_1,9.35

kāntāmadhyagatasyāpi mano 'sya madaneṣavaḥ /
na bhedayanti durbhedaṃ dhārā iva mahopalam // MU_1,9.36

āpadām ekam āvāsam abhivāñchasi kiṃ dhanam /
anuśāsyeti sarvasvam arthine sa prayacchati // MU_1,9.37

iyam āpad iyaṃ sampad ity ayaṃ kalpanāmayaḥ /
manasy abhyudito moha iti śokāt pragāyati // MU_1,9.38

hā hato 'ham anātho 'ham ity ākrandaparo 'pi san /
na jano yāti vairāgyaṃ citram ity eva vakty asau // MU_1,9.39

raghukānanasālena rāmeṇa ripughātinā /
bhṛśam itthaṃ sthitenaiva vayaṃ khedam upāgatāḥ // MU_1,9.40

na vidmaḥ kiṃ mahābāho tasya tādṛśacetasaḥ /
kurmaḥ kamalapattrākṣa gatir atra hi no bhavān // MU_1,9.41

rājānam atha vā vipram upadeṣṭāram agragam /
hasan paśum ivāvyagras so 'vadhīrayati prabho // MU_1,9.42

prapañco 'yam iha sphāraṃ jagannāma yad utthitam /
naitad vastu na caivāham iti nirṇīya saṃsthitaḥ // MU_1,9.43

nārau nātmani no mitre na rājye na ca mātari /
na sampadāpador nāntas tasyāsthā na vibhor bahiḥ // MU_1,9.44

nirastāstho nirāśo 'sau nirīho 'sau nirāspadaḥ /
mohena ca vimukto 'sau tena tapyāmahe vayam // MU_1,9.45

kiṃ dhanena kim ambābhiḥ kiṃ rājyena kim īhayā /
iti niścayavān antaḥ prāṇatyāgamanās sthitaḥ // MU_1,9.46

bhogeṣv āyuṣi rājye ca mitre pitari mātari /
param udvegam āyātaś cātako 'vagrahe yathā // MU_1,9.47

tasya tādṛksvabhāvasya samagravibhavānvitam /
saṃsārajālam ābhogi prabho prativiṣāyate // MU_1,9.48

tādṛśas syān mahāsattvaḥ ka ivāsmin mahītale /
prakṛte vyavahāre taṃ yo niveśayituṃ kṣamaḥ // MU_1,9.49

iti no yeyam āyātā śākhāprasaraśālinī /
āpat tām alam uddhartuṃ samudetu dayāparaḥ // MU_1,9.50

manasi moham apāsya mahāmanās sakalam ārtimataḥ kila sādhutām /
saphalatāṃ nayatīha tamoharan dinakaro bhuvi bhāskaratām iva // MU_1,9.51

rāghavaviṣādo nāma sargaḥ

daśamas sargaḥ

viśvāmitraḥ:

evaṃ cet tan mahāprājñaṃ bhavanto raghunandanam /
ihānayantu tvaritaṃ hariṇaṃ hariṇā iva // MU_1,10.1

eṣa moho raghupater nāpadbhyo na ca rāgataḥ /
vivekavairāgyakṛto bodha eṣa mahodayaḥ // MU_1,10.2

ihāyātu kṣaṇād rāmas tad ihaiva vayaṃ kṣaṇāt /
mohaṃ tasyāpaneṣyāmo maruto 'drer ghanaṃ yathā // MU_1,10.3

etasmin mārjite yuktyā mohe ca raghunandanaḥ /
viśrāntim eṣyati pade tasmin vayam ivottame // MU_1,10.4

satyatāṃ muditāṃ prajñāṃ viśrāntiṃ ca sametya saḥ /
pīnatāṃ varavarṇatvaṃ pītāmṛta ivaiṣyati // MU_1,10.5

nijāṃ ca prakṛtām eva vyavahāraparamparām /
paripūrṇamanā mānya ācariṣyaty akhaṇḍitām // MU_1,10.6

bhaviṣyati mahāsattvo jñātalokaparāvaraḥ /
sukhaduḥkhadaśāhīnas samaloṣṭāśmakāñcanaḥ // MU_1,10.7

ity ukte munināthena rājā sampūrṇamānasaḥ /
prāhiṇod rāmam ānetuṃ bhūyo dūtaparamparām // MU_1,10.8

etāvatā ca kālena rāmo nijagṛhāsanāt /
pitus sakāśam āgantum utthito 'rka ivācalāt // MU_1,10.9

vṛtaḥ katipayair bhṛtyair bhrātṛbhyāṃ cājagāma ha /
tat puṇyaṃ pitur āsthānaṃ svargaṃ surapater iva // MU_1,10.10

dūrād eva dadarśāsau rāmo daśarathaṃ tadā /
vṛtaṃ rājasamūhena devaugheneva vāsavam // MU_1,10.11

vasiṣṭhaviśvāmitrābhyāṃ sevitaṃ pārśvayor dvayoḥ /
sarvaśāstrārthatajjñena mantrivṛndena pālitam // MU_1,10.12

cārucāmarahastābhiḥ kāntābhis samupāsitam /
kakubbhir iva mūrtābhis saṃsthitābhir yathocitam // MU_1,10.13

vasiṣṭhaviśvāmitrādyās tathā daśarathādayaḥ /
dadṛśū rāghavaṃ dūrād upāyāntaṃ guhopamam // MU_1,10.14

sattvāvaṣṭambhagarveṇa śaityeneva himālayam /
śritaṃ sakalasevyena gambhīreṇa svareṇa ca // MU_1,10.15

saumyaṃ samaśubhākāraṃ vinayodāram ūrjitam /
kāntopaśāntavapuṣaṃ parasyārthasya bhājanam // MU_1,10.16

samudyadyauvanārambham udyogaśamaśobhitam /
anudvignam anāyāsaṃ pūrṇaprāyamanoratham // MU_1,10.17

vicāritajagadyātraṃ pavitraguṇagocaram /
mahāsattvaikalobhena guṇair iva samāśritam // MU_1,10.18

udārasāram āpūrṇam antaḥkaraṇakoṭaram /
avikṣubhitayā vṛttyā darśayantam anuttamam // MU_1,10.19

evaṃ guṇagaṇākīrṇo dūrād eva raghūdvahaḥ /
parimeyasitācchācchasvahārāmbarapallavaḥ // MU_1,10.20

praṇanāma calaccārucūḍāmaṇimarīcinā /
śirasā vasudhākampalolamānācalaśriyā // MU_1,10.21

prathamaṃ pitaraṃ paścān munīn mānyaikam ānataḥ /
tato viprāṃs tato bandhūṃs tato 'dhikaguṇān gurūn // MU_1,10.22

jagrāha cātmanā dṛṣṭvā manāk svādugirā tathā /
rājalokena vihitāṃ sa praṇāmaparamparām // MU_1,10.23

vihitāśīr munibhyāṃ tu rāmas sa śamamānasaḥ /
āsasāda pituḥ puṇyaṃ samīpaṃ surasundaraḥ // MU_1,10.24

pādābhivandanarataṃ tam athāsau mahīpatiḥ /
śirasy abhyāliliṅgāśu cucumba ca punaḥ punaḥ // MU_1,10.25

śatrughnaṃ lakṣmaṇaṃ caiva tathaiva paravīrahā /
āliliṅga ghanasnehaṃ rājahaṃso 'mbujaṃ yathā // MU_1,10.26

utsaṅge vatsa tiṣṭheti vadaty atha mahīpatau /
bhūmau parijanāstīrṇe so 'ṃśuke 'tha nyavikṣata // MU_1,10.27

daśarathaḥ:

putra prāptavivekas tvaṃ kalyāṇānāṃ ca bhājanam /
janavaj jīrṇayā buddhyā khedāyātmā na dīyate // MU_1,10.28

vṛddhavipraguruproktaṃ tvādṛśenānutiṣṭhatā /
padam āsādyate puṇyaṃ na moham anudhāvatā // MU_1,10.29

tāvad evāpado dūre tiṣṭhanti paripelavāḥ /
yāvad eva na mohasya prasaraḥ putra dīyate // MU_1,10.30

vasiṣṭhaḥ:

rājaputra mahābāho śūras tvaṃ vijitās tvayā /
durucchedā durārambhā apy amī viṣayārayaḥ // MU_1,10.31

kim atajjña ivājñānāṃ yogye vā mohasāgare /
vinimajjasi kallolagahane jāḍyaśālini // MU_1,10.32

viśvāmitraḥ:

calannīlotpalavyūhasamalocana lolatām /
brūhi cetaḥkṛtāṃ tyaktvā hetunā kena muhyasi // MU_1,10.33

kiṃniṣṭhāḥ kiyatā kena kiyantaḥ kāraṇena te /
ādhayo nu vilumpanti mano geham ivākhavaḥ // MU_1,10.34

manye nānucitānāṃ tvam ādhīnāṃ padam uttamaḥ /
āpatsu cāpto yo dhīro nirjitās tena cādhayaḥ // MU_1,10.35

yathābhimatam āśu tvaṃ brūhi prāpsyasi cānagham /
sarvam eva punar yena tava bhetsyanti nādhayaḥ // MU_1,10.36

ity uttamasya sa mune raghuvaṃśaketur ākarṇya vākyam ucitārthavilāsagarbham /
tatyāja khedam abhigarjati vārivāhe barhī yathābhyanumitābhimatārthasiddhiḥ // MU_1,10.37

rāghavasamāśvāsanaṃ nāma sargaḥ

ekādaśas sargaḥ

vālmīkiḥ:

iti pṛṣṭo munīndreṇa samāśvāsya ca rāghavaḥ /
uvāca vacanaṃ cāru dhīrapūrṇārthamantharam // MU_1,11.1

rāmaḥ:

bhagavan bhavatā pṛṣṭo yathāvad adhunā kila /
kathayāmy aham ajño 'pi ko laṅghayati sadvacaḥ // MU_1,11.2

ahaṃ tāvad ayaṃ jāto nije 'smin pitṛsadmani /
krameṇa vṛddhiṃ samprāptaḥ prāptavidyaś ca saṃsthitaḥ // MU_1,11.3

tatas sadācāraparo bhūtvāhaṃ munināyaka /
vihṛtas tīrthayātrārtham urvīm ambudhimekhalām // MU_1,11.4

etāvatātha kālena saṃsārāsthām imāṃ mama /
svaviveko jahārāntar oghas taṭalatām iva // MU_1,11.5

vivekena parītātmā tenāhaṃ tadanu svayam /
bhoganīrasayā buddhyā pravicāritavān idam // MU_1,11.6

kiṃ nāmedaṃ vata sukhaṃ yo 'yaṃ saṃsārasaṃsṛtiḥ /
jāyate mṛtaye loko mriyate jananāya ca // MU_1,11.7

svasthitās sarva eveme sacarācaraceṣṭitāḥ /
āpadāṃ patayaḥ pāpā bhāvā vibhavabhūmayaḥ // MU_1,11.8

ayaśśalākāsadṛśāḥ parasparam asaṅginaḥ /
śliṣyante kevalaṃ bhāvā manaḥkalpanayā svayā // MU_1,11.9

manassamāyattam idaṃ jagad ābhogi dṛśyate /
manaś cāsad ihābhāti kena smaḥ parimohitāḥ // MU_1,11.10

asataiva vayaṃ kaṣṭaṃ vikrītā mūḍhabuddhayaḥ /
mṛgatṛṣṇāmbhasā dūre vane mugdhamṛgā iva // MU_1,11.11

na kenacic ca vikrītā vikrītā iva saṃsthitāḥ /
vata mūḍhā vayaṃ sarve jānānā api śambaram // MU_1,11.12

kim eteṣu prapañceṣu bhogā nāma sudurbhagāḥ /
mudhaiva hi vayaṃ mohāt saṃsthitā baddhabhāvanāḥ // MU_1,11.13

ajñāte bahukālena vyartha eva vayaṃ ghane /
mohe nipatitā mugdhāś śvabhre mugdhamṛgā iva // MU_1,11.14

kiṃ me rājyena kiṃ bhogaiḥ ko 'haṃ kim idam āgatam /
yan mithyaivāstu tan mithyā kasya nāma kim āgatam // MU_1,11.15

evaṃ vimṛśato brahman sarveṣv eva tato mama /
bhāveṣv aratir āyātā pathikasya maruṣv iva // MU_1,11.16

tad etad bhagavan brūhi kim idaṃ parinaśyati /
kim idaṃ jāyate bhūyaḥ kim idaṃ parivardhate // MU_1,11.17

jarāmaraṇam āpac ca jananaṃ sampadas tathā /
āvirbhāvatirobhāvair vivartante punaḥ punaḥ // MU_1,11.18

bhāvais tair eva tair eva tucchair vayam ime kila /
paśya jarjaratāṃ nītā vātair iva giridrumāḥ // MU_1,11.19

acetanā iva janāḥ pavanaiḥ prāṇanāmabhiḥ /
dhvanantas saṃsthitā vyarthaṃ yathā kīcakaveṇavaḥ // MU_1,11.20

śāmyatīdaṃ kathaṃ duḥkham iti tapto 'smi cintayā /
jaraddruma ivogreṇa koṭarasthena vahninā // MU_1,11.21

saṃsāraduḥkhapāṣāṇanīrandhrahṛdayo 'py aham /
nijalokabhayād eva galadbāṣpair na rodimi // MU_1,11.22

śūnyamanmukhavṛttīs tu śuṣkarodananīrasāḥ /
viveka eva hṛtsaṃstho mamaikānteṣu paśyati // MU_1,11.23

bhṛśaṃ muhyāmi saṃsmṛtya bhāvābhāvamayīṃ sthitim /
dāridryeṇeva subhago dūre saṃsāracintayā // MU_1,11.24

mohayanti manovṛttiṃ khaṇḍayanti guṇān alam /
duḥkhajālaṃ prayacchanti vipralambhaparāś śriyaḥ // MU_1,11.25

cintānicayavakrāṇi nānandāya dhanāni me /
samprasūtakalatrāṇi gṛhāṇy ugrāpadāṃ yathā // MU_1,11.26

vividhadoṣadaśāparicintanais satatabhaṅgurakāraṇakalpitaiḥ /
mama na nirvṛtim eti mano mune nigaḍitasya yathā vanahastinaḥ // MU_1,11.27

khalāḥ kāle kāle niśi niśitamohaikamihikāgatāloke loke viṣayahaṭhacaurās sucaturāḥ /
pravṛttāḥ prodyuktā diśi diśi vivekaikaharaṇe raṇe śaktās teṣāṃ vadata vibudhāḥ ke 'dya subhaṭāḥ // MU_1,11.28

prathamaparidevitaṃ nāma sargaḥ

dvādaśas sargaḥ

rāmaḥ:

iyam asmin vinodāya saṃsāre parikalpitā /
śrīr mune parimohāya sāpi nūnam anarthadā // MU_1,12.1

ullāsabahulān antaḥ kallolān akramākulān /
jaḍān prasravati sphārān prāvṛṣīva taraṅgiṇī // MU_1,12.2

cintāduhitaro bahvyo bhūridurlaliteritāḥ /
cañcalāḥ prabhavanty asyās taraṅgās sarito yathā // MU_1,12.3

eṣā hi padam ekatra na nibadhnāti durbhagā /
mugdhevāniyatācāram itaś cetaś ca dhāvati // MU_1,12.4

janayantī paraṃ dāhaṃ parāmṛṣṭāṅgikā satī /
vināśam eva dhatte 'ntar dīpalekheva kajjalam // MU_1,12.5

guṇāguṇavicāreṇa vinaiva kila pārśvagam /
rājaprakṛtivan mūḍhā durārūḍhāvalambate // MU_1,12.6

karmaṇā tena tenaiṣā vistāram upagacchati /
doṣāśīviṣavegasya yat kṣīravisarāyate // MU_1,12.7

tāvac chītamṛdusparśaḥ pare sve ca jane janaḥ /
vātyayeva himaṃ yāvac chriyā na paruṣīkṛtaḥ // MU_1,12.8

prājñāś śūrāḥ kṛtajñāś ca peśalā mṛdavaś ca ye /
pāṃsumuṣṭyeva maṇayaś śriyā te malinīkṛtāḥ // MU_1,12.9

na śrīs sukhāya bhagavan duḥkhāyaiva hi kalpate /
guptaṃ vināśanaṃ dhatte mṛtiṃ viṣalatā yathā // MU_1,12.10

śrīmān ajananindyaś ca śūraś cāpy avikatthanaḥ /
samadṛṣṭiḥ prabhuś caiva durlabhāḥ puruṣās trayaḥ // MU_1,12.11

eṣā hi viṣamā duḥkhabhogināṃ gahanā guhā /
ghanamohagajendrāṇāṃ vindhyaśailamahāṭavī // MU_1,12.12

satkāryapadmarajanī duḥkhakairavacandrikā /
saddṛṣṭidīpikāvātyā kallolaughataraṅgiṇī // MU_1,12.13

sambhramābhrādripadavī viṣādaviṣavardhinī /
kedārikā vikalpānāṃ khadā kubhayabhoginām // MU_1,12.14

himaṃ vairāgyavallīnāṃ vikārolūkayāminī /
rāhudaṃṣṭrā vivekendos saujanyāmbhojacandrikā // MU_1,12.15

indrāyudhavad ālolanānārāgamanoharā /
lolā taḍid ivotpannadhvaṃsinī jaḍasaṃśrayā // MU_1,12.16

capalā varjitā ratyā nakulī nakulīnajā /
vipralambhanatātparyahetūgramṛgatṛṣṇikā // MU_1,12.17

laharīvaikarūpeṇa kṣaṇaṃ padam akurvatī /
calā dīpaśikhevātidurjñeyāgatigocarā // MU_1,12.18

siṃhīva vigrahavyagrakarīndrakulapātinī /
khaḍgadhāreva śiśirā tīkṣṇā tīkṣṇāśayāśrayā // MU_1,12.19

nānayopahatārthinyā durādhiparipīnayā /
paśyāmy abhavyayā lakṣmyā kiñcid duḥkhād ṛte sukham // MU_1,12.20

dvāreṇotsāritā lakṣmīḥ punar eti tamo'riṇā /
aho vata hṛtasthānā nirlajjā durjanāspadā // MU_1,12.21

manoramā karṣati cittavṛttiṃ kadaryasādhyā kṣaṇabhaṅgurā ca /
vyālāvalīgarbhanivṛttadehā śvabhrotthitā puṣpalateva lakṣmīḥ // MU_1,12.22

lakṣmīnirākaraṇaṃ nāma sargaḥ

trayodaśas sargaḥ

rāmaḥ:

āyuḥ pallavakoṇāgralambāmbukaṇabhaṅguram /
unmattam iva santyajya yāty akāṇḍe śarīrakam // MU_1,13.1

viṣayāśīrviṣāsaṅgaparijarjaracetasām /
aprauḍhātmavivekānām āyur āyāsakāraṇam // MU_1,13.2

ye tu vijñātavijñeyā viśrāntā vitate pade /
bhāvābhāvasamāśvastā āyus teṣāṃ sukhāyate // MU_1,13.3

vayaṃ parimitākārapariniṣṭhitaniścayāḥ /
saṃsārābhrataḍitpuñje mune nāyuṣi nirvṛtāḥ // MU_1,13.4

yujyate veṣṭanaṃ vāyāv ākāśasyāvakhaṇḍanam /
grathanaṃ ca taraṅgāṇām āsthā nāyuṣi yujyate // MU_1,13.5

pelavaṃ śaradīvābhram asneham iva dīpakam /
taraṅgakam ivālolaṃ gatam evopalakṣyate // MU_1,13.6

taraṅgapratibimbenduṃ taḍitpuñjaṃ nabho'mbude /
grahītum āsthāṃ badhnāmi na tv āyuṣi gatasthitau // MU_1,13.7

aviśrāntamanāś śūnyam āyur ātatam īhate /
duḥkhāyaiva vimūḍho 'ntar garbham aśvatarī yathā // MU_1,13.8

saṃsārasaṃsṛtāv ambhaḥ pheno 'smin sargasāgare /
kāyavallyāṃ raso rājañ jīvitaṃ me na rocate // MU_1,13.9

prāpyaṃ samprāpyate yena bhūyo yena na śocyate /
parāyā nirvṛtes sthānaṃ yat taj jīvitam ucyate // MU_1,13.10

taravo 'pi hi jīvanti jīvanti mṛgapakṣiṇaḥ /
sa jīvati mano yasya mananena na jīvati // MU_1,13.11

jātās ta eva jagati jantavas sādhujīvitāḥ /
ye punar neha jāyante śeṣā jānīta gardabhāḥ // MU_1,13.12

bhāro 'vivekinaś śāstraṃ bhāro jñānaṃ ca rāgiṇaḥ /
aśāntaṃ ca mano bhāro bhāro 'nātmavido vapuḥ // MU_1,13.13

rūpam āyur mano buddhir ahaṅkāras tathehitam /
bhāro bhāradharasyeva sarvaṃ duḥkhāya durdhiyaḥ // MU_1,13.14

aviśrāntamanaḥpūrṇam āpadāṃ paramāspadam /
nīḍo rogavihaṅgānām āyur āyāsanaṃ dṛḍham // MU_1,13.15

pratyahaṃ khedam utsṛjya śanair alam anāratam /
āśv eva janmanaś śvabhraṃ kālena vinikhanyate // MU_1,13.16

śarīrabilaviśrāntair viṣadāhapradāyibhiḥ /
rogair nipīyate raudrair vyālair iva vanānilaḥ // MU_1,13.17

prasuvānair avacchedaṃ tucchair antaravāsibhiḥ /
duḥkhair ākṛṣyate krūrair ghuṇair iva jaraddrumaḥ // MU_1,13.18

nūnaṃ nigiraṇāyāśu ghanagarvam anāratam /
ākhur mārjārakeṇeva maraṇenāvalokyate // MU_1,13.19

garvādiguṇagarbhiṇyā śūnyayāśaktivaśyayā /
annaṃ mahāśaneneva jarasā parijīryate // MU_1,13.20

dinaiḥ katipayair eva parijñāya gatādaram /
durjanas sajjaneneva yauvanenāvamucyate // MU_1,13.21

vināśasuhṛdā nityaṃ jarāmaraṇabandhunā /
rūpaṃ śiḍgavareṇeva kṛtāntenābhilaṣyate // MU_1,13.22

sthiratayā sukhahāritayā tayā satatam ujjhitam uttama phalgu ca /
jagati nāsti tathā guṇavarjitaṃ maraṇamārjitam āyur idaṃ yathā // MU_1,13.23

jīvitagarhā nāma sargaḥ

caturdaśas sargaḥ

rāmaḥ:

mudhaivābhyutthito mohān mudhaiva parivardhate /
mithyāmayena bhīto 'smi durahaṅkāraśatruṇā // MU_1,14.1

ahaṅkāravaśād eva doṣakośaḥ kadarthanām /
dadāti dīnadīnānāṃ saṃsāro vividhākṛtiḥ // MU_1,14.2

ahaṅkāravaśād āpad ahaṅkārād durādhayaḥ /
ahaṅkāravaśād īhāpy ahaṅkāro mahāmayaḥ // MU_1,14.3

tam ahaṅkāram āśritya paramaṃ ciravairiṇam /
na bhuñje na pibāmy ambhaḥ kim u bhogān bhaje mune // MU_1,14.4

saṃsārarajjur ādīrghā mama cetasi mohinī /
tatāhaṅkāradoṣeṇa kirāteneva vāgurā // MU_1,14.5

yāni duḥkhāni dīrghāṇi viṣamāṇi mahānti ca /
ahaṅkārāt prasūtāni tāny agāt khadirā iva // MU_1,14.6

śamendos saiṃhikeyāsyaṃ guṇapadmamahāśanim /
jñānameghaśaratkālam ahaṅkāraṃ tyajāmy aham // MU_1,14.7

nāhaṃ rāmo na me vāñchā bhāveṣu ca na me manaḥ /
śānta āsitum icchāmi svātmany eva jino yathā // MU_1,14.8

ahaṅkāravaśād yad yan mayā bhuktaṃ kṛtaṃ hṛtam /
sarvaṃ tu tad avastv eva vastv ahaṅkārariktatā // MU_1,14.9

aham ity asti ced brahmann aham āpadi duḥkhitaḥ /
sampatsu sukhitas tasmād anahaṅkāritādhanaḥ // MU_1,14.10

ahaṅkāraṃ parityajya mune śāntamanās tathā /
avatiṣṭhe gatodvego bhogaughe 'bhaṅgurāspadam // MU_1,14.11

brahman yāvad ahaṅkāravāridaḥ pravijṛmbhate /
tāvad vikāsam āyāti tṛṣṇākuṭajamañjarī // MU_1,14.12

ahaṅkāraghane śānte tṛṣṇānavataḍillatā /
śāntadīpaśikhāvṛttyā kvāpi yāsyati satvaram // MU_1,14.13

ahaṅkāramahāvindhye manomattamataṅgajaḥ /
visphūrjati ghanāsphoṭais stanitair iva vāridaḥ // MU_1,14.14

iha dehamahādaryāṃ ghanāhaṅkārakesarī /
yo 'yam ullasati sphāraṃ tenedaṃ jagad ātatam // MU_1,14.15

tṛṣṇātantulavaprotā bahujanmaparamparā /
ahaṅkārograśiḍgena kaṇṭhe muktāvalī kṛtā // MU_1,14.16

putradārakalatrāṇi tantraṃ mantravivarjitam /
prasāritam aneneha durahaṅkāravairiṇā // MU_1,14.17

pramārjite 'ham ity asmin pade svayam akhidyatā /
pramārjitā bhavanty eva sarva eva durādhayaḥ // MU_1,14.18

aham ity ambude śānte śanais suśamaśālini /
manomananasammohamihikā kvāpi gacchati // MU_1,14.19

nirahaṅkāravṛtter me maurkhyāc chokena sīdataḥ /
yat kiñcid ucitaṃ brahmaṃs tad ākhyātum ihārhasi // MU_1,14.20

sarvāpadāṃ nilayam adhruvam antarastham unmuktam uttamaguṇena na saṃśrayāmi /
yatnād ahaṅkṛtipadaṃ parito 'tiduḥkhaṃ śeṣeṇa māṃ samanuśādhi mahānubhāva // MU_1,14.21

ahaṅkārajugupsā nāma sargaḥ

pañcadaśas sargaḥ

rāmaḥ:

doṣair jarjaratāṃ yātaṃ satkāryād āryasevitāt /
vātāttapiñchalavavac cetaś calati cañcalam // MU_1,15.1

itaś cetaś ca suvyagraṃ vyartham evābhidhāvati /
dūrād dūrataraṃ dīnaṃ grāme kauleyako yathā // MU_1,15.2

na prāpnoti kvacit kiñcit prāptair api mahādhanaiḥ /
nāntas sampūrṇatām eti karaṇḍaka ivāmbubhiḥ // MU_1,15.3

nityam eva manaś śūnyaṃ kadāśāvāgurāvṛtam /
na manāṅ nirvṛtiṃ yāti mṛgo yūthād iva cyutaḥ // MU_1,15.4

taraṅgataralāṃ vṛttiṃ dadhad ālūnaśīrṇatām /
parityajya kṣaṇam api na mano yāti nirvṛtim // MU_1,15.5

mano mananavikṣubdhaṃ diśo daśa vidhāvati /
mandarāhananoddhūtaṃ kṣīrārṇavapayo yathā // MU_1,15.6

kallolakalanāvartaṃ māyāmakaramālinam /
na niroddhuṃ samartho 'smi manomohamahārṇavam // MU_1,15.7

bhogadūrvāṅkurākāṅkṣī śvabhrapātam acintayan /
manohariṇako brahman dūraṃ viparidhāvati // MU_1,15.8

na kadācana me cetas tām ālūnaviśīrṇatām /
tyajaty ākulayā vṛttyā cañcalatvam ivārṇavaḥ // MU_1,15.9

cetaś cañcalayā vṛttyā cintānicayacañcuram /
dhṛtiṃ badhnāti naikatra kesarī pañjare yathā // MU_1,15.10

mano moharathārūḍhaṃ śarīrāc chamatāsukham /
haraty upagatodyogaṃ haṃsaḥ kṣīram ivāmbhasaḥ // MU_1,15.11

analpakalpanātalpe nilīnāś cittavṛttayaḥ /
munīndra na prabudhyante tena tapto 'ham ākulaḥ // MU_1,15.12

kroḍīkṛtadṛḍhagranthitṛṣṇāsūtrombhitātmanā /
vihago jālakeneva brahman baddho 'smi cetasā // MU_1,15.13

satatāmarṣadhūmena cintājvālābilena ca /
vahnineva tṛṇaṃ śuṣkaṃ mune dagdho 'smi cetasā // MU_1,15.14

krūreṇa jaḍatāṃ yātas tṛṣṇābhāryānugāminā /
śavaḥ kauleyakeneva brahman bhukto 'smi cetasā // MU_1,15.15

taraṅgataralāsphālavṛttinā jaḍarūpiṇā /
taṭavṛkṣa ivaughena brahman nīto 'smi cetasā // MU_1,15.16

avāntaranipātāya śūnyenākramaṇāya ca /
tṛṇaṃ caṇḍānileneva dūre nunno 'smi cetasā // MU_1,15.17

saṃsārajaladher asmān nityam uttaraṇonmukhaḥ /
setuneva payaḥpūro rodhito 'smi kucetasā // MU_1,15.18

pātālād gacchatā pṛṣṭhaṃ pṛṣṭhāt pātālagāminā /
kūpakāṣṭhaṃ kudāmneva veṣṭito hy asmi cetasā // MU_1,15.19

mithyaiva sphārarūpeṇa vicāraviśarāruṇā /
bālo vetālakeneva gṛhīto 'smi svacetasā // MU_1,15.20

vahner uṣṇataraś śailād api kaṣṭatarakramaḥ /
vajrād api dṛḍho brahman durnigrahamanograhaḥ // MU_1,15.21

cetaḥ patati kāryeṣu vihagaś cāmiṣeṣv iva /
kṣaṇena viratiṃ yāti bālaḥ krīḍanakād iva // MU_1,15.22

jaḍaprakṛtir ālolo vitatāvartavṛttimān /
mano'bdhir īhitavyālo dūrān nayati tāta mām // MU_1,15.23

apy abdhipānān mahatas sumerūllaṅghanād api /
api vahnyaśanāt sādho viṣamaś cittanigrahaḥ // MU_1,15.24

cittaṃ kāraṇam arthānāṃ tasmin sati jagattrayam /
tasmin kṣīṇe jagat kṣīṇaṃ tac cikitsyaṃ prayatnataḥ // MU_1,15.25

cittād imāni sukhaduḥkhaśatāni nūnam abhyāgatāny agavarād iva kānanāni /
tasmin vivekavaśatas tanutāṃ prayāte manye mune nipuṇam eva galanti tāni // MU_1,15.26

sakalaguṇajayāśā yatra baddhā mahadbhis tam arim iha vijetuṃ cittam abhyutthito 'ham /
vigataratitayāntar nābhinandāmi lakṣmīṃ jaḍamalinaviśālāṃ meghamālām ivenduḥ // MU_1,15.27

cittadaurātmyavarṇanaṃ nāma sargaḥ

ṣoḍaśas sargaḥ

rāmaḥ:

hārdāndhakāraśarvaryā tṛṣṇayeha durantayā /
caranti cetanākāśe doṣakauśikapaṅktayaḥ // MU_1,16.1

antardāhapradāyinyā samūḍharasamārdavaḥ /
paṅka ādityadīptyeva śoṣaṃ nīto 'smi cintayā // MU_1,16.2

mama cittamahāraṇye vyāmohatimirākule /
śūnye tāṇḍavinī mattā bhṛśam āśāpiśācikā // MU_1,16.3

rajoracitanīhārā kāñcanāvacayojjvalā /
nūnaṃ vikāsam āyāti cintā me 'śokamañjarī // MU_1,16.4

alam antar bhramāyaiṣā tṛṣṇā kavalitāśayā /
āyātā viṣamollāsam ūrmir ambunidhāv iva // MU_1,16.5

uddāmakallolaravā dehādrau vahatīva me /
taraṅgitatarākārā tarattṛṣṇātaraṅgiṇī // MU_1,16.6

vegaṃ saṃroddhum udito vātyayeva jarattṛṇam /
nītaḥ kaluṣayā kvāpi dhiyāyaṃ cittacātakaḥ // MU_1,16.7

yāṃ yām aham adhītāsthām āśrayāmi guṇaśriyam /
tāṃ tāṃ kṛntati me tṛṣṇā tantrīm iva kumūṣikā // MU_1,16.8

payasīva jaratparṇaṃ vāyāv iva jarattṛṇam /
nabhasīva śaranmeghaś cintācakre bhramāmy aham // MU_1,16.9

gantum āspadam ātmīyam asamarthadhiyo vayam /
cintājāle vimuhyāmo jāle śakunayo yathā // MU_1,16.10

tṛṣṇābhidhānayā tāta dagdho 'smi jvālayā tathā /
yathā dāhopaśamanam āśaṅke nāmṛtair api // MU_1,16.11

dūraṃ dūram ito gatvā sametya ca punaḥ punaḥ /
bhramaty āśu diganteṣu tṛṣṇonmattaturaṅgamī // MU_1,16.12

jaḍasaṃsaṅginī tṛṣṇā kṛtordhvādhogamāgamā /
kṣubdhā granthimatī nityam araghaṭṭograrajjuvat // MU_1,16.13

antar grathitayā dehe sambhramocchidyamānayā /
rajjvevāśu balīvardas tṛṣṇayā vāhyate janaḥ // MU_1,16.14

putradārakalatrāditṛṣṇayā nityakṛṣṇayā /
khageṣv iva kirātyeha jālaṃ lokeṣu racyate // MU_1,16.15

bhāyayaty api dhīreham andhayaty api sekṣaṇam /
khedayaty api sānandaṃ tṛṣṇā kṛṣṇeva śarvarī // MU_1,16.16

kuṭilā komalasparśā viṣavaiṣamyaśaṃsinī /
dahaty api manāk spṛṣṭā tṛṣṇā kṛṣṇeva bhoginī // MU_1,16.17

bhinatti hṛdayaṃ puṃsāṃ māyāmayavidhāyinī /
daurbhāgyadāyinī dīnā tṛṣṇā kṛṣṇeva rākṣasī // MU_1,16.18

tandrātantrīgaṇaṃ kośe dadhānā pariveṣṭitam /
nānande rājate brahmaṃs tṛṣṇājarjaravallakī // MU_1,16.19

nityam evātimalinā kaṭukonmādaśālinī /
dīrghā tanvī ghanasnehā tṛṣṇāgahvaravallarī // MU_1,16.20

anānandakarī śūnyā niṣphalātyartham unnatā /
amaṅgalakarī krūrā tṛṣṇā kṣīṇeva mañjarī // MU_1,16.21

anāvarjitacittāpi sarvam evānudhāvati /
na cāpnoti phalaṃ kiñcit tṛṣṇā jīrṇeva kāminī // MU_1,16.22

saṃsāranṛtte mahati nānārasasamākule /
bhuvanābhogaraṅgeṣu tṛṣṇā jaraḍhanartakī // MU_1,16.23

jarākusumitārūḍhā pātotpātaphalāvaliḥ /
saṃsārajaṅgale dīrghe tṛṣṇāviṣalatā tatā // MU_1,16.24

yan na śaknoti tatrāpi dhatte tāṇḍavitāṃ gatim /
nṛtyaty ānandarahitaṃ tṛṣṇā jīrṇeva nartakī // MU_1,16.25

bhṛśaṃ sphurati nīhāre śāmyaty āloka āgate /
duḥkhaugheṣu padaṃ dhatte tṛṣṇācapalabarhiṇī // MU_1,16.26

jaḍakallolabahalā ciraṃ śūnyatarāntarā /
kṣaṇam ullāsam āyāti tṛṣṇāprāvṛṭtaraṅgiṇī // MU_1,16.27

naṣṭam utsṛjya tiṣṭhantaṃ vṛkṣād vṛkṣam ivāparam /
puruṣāt puruṣaṃ yāti tṛṣṇā loleva pakṣiṇī // MU_1,16.28

padaṃ karoty alaṅghye 'pi tṛptāpi phalam īhate /
ciraṃ tiṣṭhati naikatra tṛṣṇācapalamarkaṭī // MU_1,16.29

idaṃ kṛtvedam āyāti sarvam evāsamañjasam /
anārataṃ ca yatate tṛṣṇā ceṣṭeva daivikī // MU_1,16.30

kṣaṇam āyāti pātālaṃ kṣaṇaṃ yāti nabhastalam /
kṣaṇaṃ bhramati dikkuñje tṛṣṇāhṛtpadmaṣaṭpadī // MU_1,16.31

sarvasaṃsāradoṣāṇāṃ tṛṣṇaikā dīrghaduḥkhadā /
antaḥpurastham api yā yojayaty atisaṅkaṭe // MU_1,16.32

prayacchati paraṃ jāḍyaṃ paramālokarodhinī /
mohanīhāragahanā tṛṣṇājaladamālikā // MU_1,16.33

sarveṣāṃ jantujālānāṃ saṃsāravyavahāriṇām /
pariprotamanomālās tṛṣṇā bandhanarajjavaḥ // MU_1,16.34

vicitravarṇā viguṇā dīrghā malinasaṃsthitiḥ /
śūnyā śūnyāspadā tṛṣṇā śakrakārmukadharmiṇī // MU_1,16.35

aśanir guṇasasyānāṃ phalitā śarad āpade /
himaṃ sampatsarojinyās tamasāṃ dīrghayāminī // MU_1,16.36

saṃsāranāṭakanaṭī kāyālayavihaṅgamī /
mānasāraṇyahariṇī smarasaṅgītavallakī // MU_1,16.37

vyavahārābdhilaharī mohamātaṅgaśṛṅkhalā /
mārganyagrodhasubhagā duḥkhakairavacandrikā // MU_1,16.38

jarāmaraṇaduḥkhānām ekā ratnasamudgikā /
ādhivyādhivilāsānāṃ nityamattā vilāsinī // MU_1,16.39

kṣaṇam ālokavimalā sāndhakāralavā kṣaṇam /
vyomavīthīsamā tṛṣṇā nīhāragahanā kṣaṇam // MU_1,16.40

gacchatūpaśamaṃ tṛṣṇā kāryavyāyāmaśāntaye /
tamī ghanatamaḥkṛṣṇā yathā rakṣonivṛttaye // MU_1,16.41

tāvan muhyaty ayaṃ loko mūko vilulitāśayaḥ /
yāvad evānusandhatte tṛṣṇāviṣaviṣūcikām // MU_1,16.42

loko 'yam akhilaṃ duḥkhaṃ cintayojjhita ujjhati /
cintāviṣūcikāmantraś cintātyāgo hi kathyate // MU_1,16.43

tṛṇapāṣāṇakāṣṭhādi sarvam āmiṣaśaṅkayā /
ādadhānā sphuraty antas tṛṣṇā matsyī hrade yathā // MU_1,16.44

rogārtiraṅgagā tṛṣṇā gambhīram api mānavam /
uttānatāṃ nayaty āśu sūryāṃśava ivāmbujam // MU_1,16.45

antaśśūnyā granthimatyo dīrghasvāṅkurakaṇṭakāḥ /
muktāmaṇiśriyo nityaṃ tṛṣṇā veṇulatā iva // MU_1,16.46

aho bata mahac citraṃ tṛṣṇām api mahādhiyaḥ /
duśchedyām api kṛntanti vivekenāmalāsinā // MU_1,16.47

nāsidhārā na vajrāgnir na taptāyaḥkaṇārciṣaḥ /
tathā tīkṣṇā yathā brahmaṃs tṛṣṇeyaṃ hṛdi saṃsthitā // MU_1,16.48

kajjalāsitatīkṣṇāgrās snehadīrghadaśāparāḥ /
prakāśā dāhadasparśās tṛṣṇā dīpaśikhā iva // MU_1,16.49

api merūpamaṃ prājñam api śūram api sthiram /
tṛṇīkaroti tṛṣṇaikā nimeṣeṇa narottamam // MU_1,16.50

vistīrṇagahanā bhīmā ghanajālarajomayī /
sāndhakārogranīhārā tṛṣṇā vindhyamahāṭavī // MU_1,16.51

ekaiva sarvabhuvanāntaralabdhalakṣyā durlakṣatām upagateva purassthitaiva /
tṛṣṇā sthitā jagati cañcalavīcimāle kṣīrārṇavāmbupaṭale madhureva śaktiḥ // MU_1,16.52

tṛṣṇāgarhā nāma sargaḥ

saptadaśas sargaḥ

rāmaḥ:

ārdrāntratantrīgahano vikārī paritāpavān /
dehas sphurati saṃsāre so 'pi duḥkhāya kevalam // MU_1,17.1

ajño 'pi tajjñasadṛśo valitātmacamatkṛtiḥ /
yuktyā bhavyo 'py abhavyo me na jaḍo nāpi cetanaḥ // MU_1,17.2

jaḍājaḍadṛśor madhye dolāyitadurāśayaḥ /
na vivekī na mūḍhātmā moham eva prayacchati // MU_1,17.3

stokenānandam āyāti stokenāyāti kheditām /
nāsti dehasamaś śocyo nīco guṇabahiṣkṛtaḥ // MU_1,17.4

āgamāpāyinā nityaṃ dantakesaraśālinā /
vikāsismitapuṣpeṇa pratikṣaṇam alaṅkṛtaḥ // MU_1,17.5

bhujaśākhaughanamito dvijānustambhasusthitaḥ /
locanālivapākrāntaś śiraḥpīṭhabṛhatphalaḥ // MU_1,17.6

sravadasrurasasrotā hastapādasupallavaḥ /
gulphavān kāryasaṅghātavihaṅgamatatāspadam // MU_1,17.7

sacchāyo dehavṛkṣo 'yaṃ jīvapānthagaṇāspadam /
kasyātmīyaḥ kasya para āsthānāsthe kilātra ke // MU_1,17.8

bhārasantāraṇārthena gṛhītāyāṃ punaḥ punaḥ /
nāvi dehalatāyāṃ ca kasya syād ātmabhāvanā // MU_1,17.9

dehanāmni vane śūnye bahugartasamākule /
tanūruhāsaṅkhyatarau viśvāsaṃ ko 'dhigacchati // MU_1,17.10

carmasnāyvasthivalite śarīrapaṭahe dṛḍhe /
mārjāravad ahaṃ nāntas tiṣṭhāmy aviratadhvanau // MU_1,17.11

saṃsārāraṇyasaṃrūḍho vilasaccittamarkaṭaḥ /
cintāmañjarikākāro dīrghaduḥkhaghuṇakṣataḥ // MU_1,17.12

tṛṣṇābhujaṅgamīgehaḥ kopakākakṛtālayaḥ /
smitapuṣpo drumaś śrīmāñ śubhāśubhamahāphalaḥ // MU_1,17.13

suskandho dorlatājālo hastastabakasundaraḥ /
pavanaspanditāśeṣasvāṅgāvayavapallavaḥ // MU_1,17.14

sarvendriyakhagādhāras sujānus sutvag unnataḥ /
sarasacchāyayā yuktaḥ kāmapānthaniṣevitaḥ // MU_1,17.15

mūrdhni sañjanitādīrghaśiroruhatṛṇāvaliḥ /
ahaṅkārajaradgṛddhakulāyasuṣirodaraḥ // MU_1,17.16

udbhinnavāsanājālamūlatvād durbalākṛtiḥ /
vyāyāmaviramaḥ kāyavṛkṣo 'yaṃ na sukhāya me // MU_1,17.17

kalevaram ahaṅkāragṛhasthasya mahāgṛham /
luṭhatv abhyetu vā sthairyaṃ kim anena mune hi me // MU_1,17.18

paṅktibaddhendriyapaśu valgattṛṣṇāgṛhāṅganam /
rajorañjitasarvāṅgaṃ neṣṭaṃ dehagṛhaṃ mama // MU_1,17.19

kāṣṭhāsthikāṣṭhasaṅghaṭṭaparisaṅkaṭakoṭaram /
antradāmabhir ābaddhaṃ neṣṭaṃ dehagṛhaṃ mama // MU_1,17.20

prasṛtasnāyutantrīkaṃ raktāmbukṛtakardamam /
jarāmakkoladhavalaṃ neṣṭaṃ dehagṛhaṃ mama // MU_1,17.21

citrakṛtyabhṛtānantaceṣṭāvaṣṭabdhasaṃsthiti /
mithyāmohamahāsthūṇaṃ neṣṭaṃ dehagṛhaṃ mama // MU_1,17.22

duḥkhārbhakakṛtākrandaṃ sukhaśayyāmanoharam /
durīhādagdhadāsīkaṃ neṣṭaṃ dehagṛhaṃ mama // MU_1,17.23

malāḍhyaviṣayavyūhabhāṇḍopaskarasaṅkaṭam /
ajñānakṣāravalitaṃ neṣṭaṃ dehagṛhaṃ mama // MU_1,17.24

gulphagulguluviśrāntajānūccastambhamastakam /
dīrghadordārusudṛḍhaṃ neṣṭaṃ dehagṛhaṃ mama // MU_1,17.25

prakaṭākṣagavākṣāntaḥkrīḍatprajñāgṛhāṅganam /
cintāduhitṛkaṃ brahman neṣṭaṃ dehagṛhaṃ mama // MU_1,17.26

mūrdhajacchādanacchannakarṇaśrīcandraśālikam /
ādīrghāṅguliniryūhaṃ neṣṭaṃ dehagṛhaṃ mama // MU_1,17.27

sarvāṅgakuḍyasañjātaghanaromayavāṅkuram /
saṃśūnyapīṭhapiṭhiraṃ neṣṭaṃ dehagṛhaṃ mama // MU_1,17.28

nakhorṇanābhanilayaiś śāram āraṇitāntaram /
bhāṅkārakāripavanaṃ neṣṭaṃ dehagṛhaṃ mama // MU_1,17.29

praveśanirgamavyagravātavegam anāratam /
vitatākṣagavākṣaṃ ca neṣṭaṃ dehagṛhaṃ mama // MU_1,17.30

jihvāmarkaṭikākrāntavadanadvārabhīṣaṇam /
dṛṣṭadantāsthiśakalaṃ neṣṭaṃ dehagṛhaṃ mama // MU_1,17.31

tvaksudhālepamasṛṇaṃ yantrasañcāracañcalam /
mano'mandākhunotkhātaṃ neṣṭaṃ dehagṛhaṃ mama // MU_1,17.32

smitadīpaprabhābhāsi kṣaṇam ānandasundaram /
kṣaṇaṃ vyāptaṃ prabhāpūrair neṣṭaṃ dehagṛhaṃ mama // MU_1,17.33

samastarogāyatanaṃ valīpalitapattanam /
sarvādhisāraṅgavanaṃ neṣṭaṃ mama kalevaram // MU_1,17.34

akṣarkṣakṣobhaviṣamā śūnyā nissārakoṭarā /
tamogahanahṛtkuñjā neṣṭā dehāṭavī mama // MU_1,17.35

dehālayaṃ dhārayituṃ na śakto 'smi munīśvarāḥ /
paṅkamagnaṃ samuddhartuṃ gajam alpabalo yathā // MU_1,17.36

kiṃ śriyā kiṃ ca kāyena kiṃ kāmena kim īhayā /
dinaiḥ katipayair eva kālas sarvaṃ nikṛntati // MU_1,17.37

raktamāṃsamayasyāsya sabāhyābhyantaraṃ mune /
nāśaikadharmiṇo brūhi keva kāyasya ramyatā // MU_1,17.38

maraṇāvasare kāyā jīvaṃ nānusaranti ye /
teṣu tāta kṛtaghneṣu kevāsthā vata dhīmataḥ // MU_1,17.39

mattebhakarṇāgracalaḥ kāyo lambāmbubhaṅguraḥ /
na santyajati māṃ yāvat tāvad enaṃ tyajāmy aham // MU_1,17.40

pavanaspandataralaḥ pelavaḥ kāyapallavaḥ /
jarjaras tanuvṛttaś ca neṣṭo 'yaṃ kaṭunīrasaḥ // MU_1,17.41

bhuktvā pītvā ciraṃ kālaṃ bālapallavapelavam /
tanutām etya yatnena vināśam anudhāvati // MU_1,17.42

tāny eva sukhaduḥkhāni bhāvābhāvamayāny asau /
bhūyo 'py anubhavan kāyaḥ prākṛto hi na lajjate // MU_1,17.43

suciraṃ prabhutāṃ kṛtvā saṃsevya vibhavaśriyam /
nocchrāyam eti na sthairyaṃ kāyaḥ kim iti pālyate // MU_1,17.44

jarākāle jarām eti mṛtyukāle tathā mṛtim /
samam evāviśeṣajñaḥ kāyo bhogidaridrayoḥ // MU_1,17.45

saṃsārāmbhodhijaṭhare tṛṣṇākuharakāntare /
suptas tiṣṭhati mukteho mūko 'yaṃ kāyakacchapaḥ // MU_1,17.46

dahanaikārthayogyāni kāyakāṣṭhāni bhūriśaḥ /
saṃsārābdhāv ihohyante kañcit teṣu naraṃ viduḥ // MU_1,17.47

dīrghadaurātmyacalayā nipātaphalayānayā /
na dehalatayā kāryaṃ kiñcid asti vivekinaḥ // MU_1,17.48

majjan kardamakośeṣu jhagity eva jarāṃ gataḥ /
na jñāyate yāty acirāt kva kathaṃ dehadarduraḥ // MU_1,17.49

nissārasakalārambhāḥ kāyāś capalavāyavaḥ /
rajomārgeṇa gacchanto dṛśyante neha kenacit // MU_1,17.50

vāyor dīpasya manaso gacchato jñāyate gatiḥ /
āgacchataś ca bhagavan na śarīraśarasya naḥ // MU_1,17.51

baddhāśā ye śarīreṣu baddhāśā ye jagatsthitau /
tān mohamadironmattān dhig dhig astu punaḥ punaḥ // MU_1,17.52

nāhaṃ dehasya no deho mama nāyam ahaṃ tathā /
iti viśrāntacittā ye te mune puruṣottamāḥ // MU_1,17.53

mānāvamānabahulā bahulābhamanoramāḥ /
śarīramātrabaddhāsthaṃ ghnanti doṣadṛśo naram // MU_1,17.54

śarīrasaṅgaśāyinyā piśācyā peśalāṅgayā /
ahaṅkāracamatkṛtyā chalena cchalitā vayam // MU_1,17.55

prajñā varākī sarvaiva kāyabaddhāsthayānayā /
mithyājñānakurākṣasyā chalitā kaṣṭam ekikā // MU_1,17.56

na kiñcid api yasyāsti satyaṃ tena hatātmanā /
citraṃ dagdhaśarīreṇa janatā vipralabhyate // MU_1,17.57

dinaiḥ katipayair eva nirjharāmbukaṇo yathā /
pataty ayam ayatnena jarjaraḥ kāyapallavaḥ // MU_1,17.58

kāyo 'yam acirāpāyo budbudo 'mbunidhāv iva /
vyarthaṃ kāryaparāvarte parisphurati niṣphalaḥ // MU_1,17.59

mithyājñānavikāre 'smin svapnasambhramapattane /
kāye sphuṭatarāpāye kṣaṇam āsthā na me dvija // MU_1,17.60

taḍitsu śaradabhreṣu gandharvanagareṣu ca /
sthairyaṃ yena vinirṇītaṃ sa viśvasiti vigrahe // MU_1,17.61

satatabhaṅgurakāryaparamparāvijayi jātajayaṃ śaṭhavṛttiṣu /
sakaladoṣam idaṃ kukalevaraṃ tṛṇam ivāham upojjhya sukhaṃ sthitaḥ // MU_1,17.62

śarīrajugupsā nāma sargaḥ

aṣṭādaśas sargaḥ

rāmaḥ:

labdhvāpi taralākāre kāryabhārataraṅgiṇi /
saṃsārasāgare janma bālyaṃ duḥkhāya kevalam // MU_1,18.1

aśaktir āpadas tṛṣṇā mūkatā mūḍhabuddhitā /
gṛdhnutā lolatā dainyaṃ sarvaṃ bālye pravartate // MU_1,18.2

roṣarodanaraudrīṣu dainyajarjaritāsu ca /
daśāsu bandhanaṃ bālyam ālānaṃ kariṇīṣv iva // MU_1,18.3

na mṛtau na jarāroge na cāpadi na yauvane /
tāś cintā vinikṛntanti hṛdayaṃ śaiśaveṣu yāḥ // MU_1,18.4

tiryagjātisamārambhas sarvair evāvadhīritaḥ /
lolo bālajanācāro maraṇād api duḥkhadaḥ // MU_1,18.5

pratibimbaṃ ghanājñānāṃ nānāsaṅkalpapelavam /
bālyam ālūnasaṃśīrṇamanaḥ kasya sukhāvaham // MU_1,18.6

jaḍaśyāmalayājasraṃ jātabhītyā pade pade /
yad bhayaṃ śaiśave buddhyā kasyām āpadi tad bhavet // MU_1,18.7

līlāsu durvilāseṣu durīhāsu durāśaye /
paramaṃ moham ādatte bālo balavadāpadam // MU_1,18.8

vikalpakalilārambhaṃ durvilāsaṃ durāspadam /
śaiśavaṃ śāsanāyaiva puruṣasya na śāntaye // MU_1,18.9

ye doṣā ye durācārā duṣkramā ye durādhayaḥ /
te sarve saṃsthitā bālye durgarta iva kauśikāḥ // MU_1,18.10

bālyaṃ ramyam iti vyarthabuddhayaḥ kathayanti ye /
tān mūrkhapuruṣān brahman dhig astu hatacetasaḥ // MU_1,18.11

yatra lolākṛti manaḥ parisphurati vṛttiṣu /
trailokyarājyam api tat kathaṃ bhavati tuṣṭaye // MU_1,18.12

sarveṣām eva sattvānāṃ sarvāvasthāsu caiva hi /
manaś cañcalatām eti bālye daśaguṇaṃ mune // MU_1,18.13

manaḥ prakṛtyaiva calaṃ bālyaṃ ca calatāvaram /
tayos saṃśliṣṭayos tāta kenaivāntaḥ kucāpale // MU_1,18.14

strīlocanais taḍitpuñjair jvālāmālais taraṅgakaiḥ /
cāpalaṃ śikṣitaṃ brahmañ śaiśavān manaso 'tha vā // MU_1,18.15

śaiśavaṃ ca manaś caiva sarvāsv eva hi vṛttiṣu /
bhrātarāv iva lakṣyete satataṃ bhaṅgurasthitī // MU_1,18.16

sarvāṇi duṣṭabhūtāni sarve doṣā durāśayāḥ /
bālyam evopajīvanti śrīmantam iva mānavāḥ // MU_1,18.17

navaṃ navaṃ prītikaraṃ na śiśuḥ pratyahaṃ yadi /
prāpnoti tad asau yāti viṣavegasya mūrchanām // MU_1,18.18

stokena vaśam āyāti stokenaiti vikāritām /
amedhya eva ramate bālaḥ kauleyako yathā // MU_1,18.19

ajasraṃ bāṣpavadanaḥ kardamāntar jaḍāśayaḥ /
varṣokṣitasya taptasya sthalasya sadṛśaś śiśuḥ // MU_1,18.20

bhayāhāraparaṃ dīnaṃ yathādṛṣṭābhilāṣi ca /
lolabuddhir vapur dhatte bālo duḥkhāya kevalam // MU_1,18.21

svasaṅkalpābhilaṣitān bhāvān aprāpya taptadhīḥ /
duḥkham ety abalo bālo vinikṛtta ivāśaye // MU_1,18.22

durīhālabdhalakṣyāṇi bahupakṣolvaṇāni ca /
bālasya yāni duḥkhāni mune tāni na kasyacit // MU_1,18.23

bālo balavatāśv eva manorathavilāsinā /
manasā tapyate nityaṃ grīṣmeṇeva vanasthalam // MU_1,18.24

vidyāgṛhagato bālaḥ parām eti kadarthanām /
ālāna iva nāgendro viṣavaiṣamyabhīṣaṇām // MU_1,18.25

nānāmanorathamayī mithyākalpitakalpanā /
duḥkhāyātyantadīrghāya bālatā pelavāśayā // MU_1,18.26

sambhṛṣṭaṃ tuhinaṃ bhoktum indum ādātum ambarāt /
vāñchyate yena maurkhyeṇa tat sukhāya kathaṃ bhavet // MU_1,18.27

antaściter aśaktasya śītātapanivāraṇe /
ko viśeṣo mahābuddhe bālasyorvīruhasya ca // MU_1,18.28

uḍḍīnam abhivāñchanti pakṣābhyāṃ kṣutparāyaṇāḥ /
bhayāhāraparā nityaṃ bālā vihagadharmiṇaḥ // MU_1,18.29

śaiśave guruto bhītir mātṛtaḥ pitṛtas tathā /
janato jyeṣṭhabālāc ca śaiśavaṃ bhayamandiram // MU_1,18.30

sakaladoṣadaśāvihatāśayaṃ śaraṇam apy avivekavilāsinaḥ /
iha na kasyacid eva mahāmune bhavati bālyam alaṃ parituṣṭidam // MU_1,18.31

bālyajugupsā nāma sargaḥ

ekonaviṃśas sargaḥ

rāmaḥ:

bālyānartham atha tyaktvā pumān abhihatāśayaḥ /
ārohati nipātāya yauvanaśvabhrasambhramam // MU_1,19.1

tatrānantavilāsasya lolasya svasya cetasaḥ /
vṛttīr anusaran yāti duḥkhād duḥkhataraṃ jaḍaḥ // MU_1,19.2

svacittabilasaṃsthena nānāsambhramakāriṇā /
balāt kāmapiśācena vivaśaḥ paribhūyate // MU_1,19.3

cintānāṃ lolavṛttīnāṃ lalanānām ivābhitaḥ /
arpayaty avaśaś ceto jvālānām ātmajaṃ yathā // MU_1,19.4

te te doṣā durārambhās tatra taṃ tādṛśāśayam /
taruṇaṃ pravilumpanti dṛśyās te naiva ye mune // MU_1,19.5

mahānarakabījena santatabhramadāyinā /
yauvanena na ye naṣṭā naṣṭā nānyena te janāḥ // MU_1,19.6

nānārasamayī citrā vṛttāntanicayombhitā /
bhīmā yauvanabhūr yena tīrṇā dhīras sa ucyate // MU_1,19.7

nimeṣabhāsurākāram ālolaghanagarjitam /
vidyutprakāśam aniśaṃ yauvanaṃ me na rocate // MU_1,19.8

vividhāvartabahulaṃ paṅkalagnaṃ jaḍāśayam /
taraṅgabhaṅguraṃ bhīmaṃ yauvanaṃ me na rocate // MU_1,19.9

sarvasyāgresaraṃ puṃsaḥ kṣaṇamātramanoharam /
gandharvanagaraprakhyaṃ yauvanaṃ me na rocate // MU_1,19.10

iṣuprapātamātraṃ hi sukhadaṃ duḥkhabhāsuram /
dāhadoṣapradaṃ nityaṃ yauvanaṃ me na rocate // MU_1,19.11

madhuraṃ svādu tiktaṃ ca dūṣaṇaṃ doṣabhūṣaṇam /
surākallolasadṛśaṃ yauvanaṃ me na rocate // MU_1,19.12

asatyaṃ satyasaṅkāśam acirād vipralambhadam /
svapnāṅganāsaṅgasamaṃ yauvanaṃ me na rocate // MU_1,19.13

kṣaṇaprakāśataralaṃ mithyāracitacakrikam /
alātacakrapratimaṃ yauvanaṃ me na rocate // MU_1,19.14

mṛdusphāratarodāram antaśśūnyaṃ kṣaṇakṣatam /
śaradambudasaṅkāśaṃ yauvanaṃ me na rocate // MU_1,19.15

āpātamātraramaṇaṃ sadbhāvarahitāntaram /
veśyāstrīsaṅgamaprakhyaṃ yauvanaṃ me na rocate // MU_1,19.16

ye kecana durārambhās te sarve sarvaduḥkhadāḥ /
tāruṇye sannidhiṃ yānti mahotpātā iva kṣaye // MU_1,19.17

hārdāndhakārakāriṇyā bhairavākāravān api /
yauvanājñānayāminyā bibheti bhagavān api // MU_1,19.18

suvismṛtaśubhācāraṃ buddhivaidhuryadāyinam /
dadāty atitarām eṣa bhramaṃ yauvanavibhramaḥ // MU_1,19.19

kāntāviyogajātena hṛdi durdharṣavahninā /
yauvane dahyate jantus tarur dāvāgninā yathā // MU_1,19.20

vistīrṇāpi prasannāpi pāvany api hi yauvane /
matiḥ kaluṣatām eti prāvṛṣīva taraṅgiṇī // MU_1,19.21

śakyate ghanakallolabhīmā rodhayituṃ nadī /
na tu tāruṇyataralā tṛṣṇātaralitāntarā // MU_1,19.22

sā kāntā tau stanau pīnau te vilāsās tad ānanam /
tāruṇya iti cintābhir yāti jarjaratāṃ janaḥ // MU_1,19.23

tarattaralatṛṣṇārtaṃ yuvānam iha sādhavaḥ /
pūjayanti na tucchehaṃ jarattṛṇalavaṃ yathā // MU_1,19.24

nāśāyaiva madāndhasya doṣamauktikadhāriṇaḥ /
abhimānamahebhasya nityālānaṃ hi yauvanam // MU_1,19.25

manovipulamūlānāṃ doṣāśīviṣadhāriṇām /
roṣarodanavṛkṣāṇāṃ yauvanaṃ navakānanam // MU_1,19.26

rasakesarasambādhaṃ kuvikalpadalākulam /
duścintācañcarīkāṇāṃ puṣkaraṃ viddhi yauvanam // MU_1,19.27

kṛtākṛtakupakṣāṇāṃ hṛtsarastīracāriṇām /
ādhivyādhivihaṅgānām ālayo navayauvanam // MU_1,19.28

jaḍānāṃ gatasaṅkhyānāṃ kallolānāṃ vilāsinām /
anapekṣitamaryādo vāridhiḥ pūrṇayauvanam // MU_1,19.29

sarveṣāṃ guṇaparṇānām apanetuṃ rajas tataḥ /
apanetuṃ sthito dakṣo viṣamo yauvanānilaḥ // MU_1,19.30

nayanti pāṇḍutāṃ vaktram ākulāvakarotkaṭāḥ /
ārohanti parāṃ koṭiṃ rūkṣā yauvanapāṃsavaḥ // MU_1,19.31

udbodhayati doṣālīṃ nikṛntati guṇāvalīm /
narāṇāṃ yauvanollāso vilāso duṣkṛtaśriyaḥ // MU_1,19.32

śarīrapaṅkajarajaś cañcalāṃ matiṣaṭpadīm /
nibadhya mohayaty eṣa naraṃ yauvanacandramāḥ // MU_1,19.33

śarīraṣaṇḍakodbhūtā ramyā yauvanavallarī /
lagnam eva manobhṛṅgaṃ madayaty unnatiṃ gatā // MU_1,19.34

śarīramarutāpotthāṃ yuvatāmṛgatṛṣṇikām /
manomṛgāḥ pradhāvantaḥ patanti viṣamāvaṭe // MU_1,19.35

śarīraśarvarījyotsnā cittakesariṇas saṭā /
laharī jīvitāmbhodher yuvatā me na rocate // MU_1,19.36

dināni katicid yeyaṃ phalitā dehajaṅgale /
yuvatāśarad asyāṃ hi na samāśvāsam arhatha // MU_1,19.37

jhagity eva prayāty eṣa śarīrād yuvatākhagaḥ /
kṣaṇenaivālpabhāgyasya hastāc cintāmaṇir yathā // MU_1,19.38

yadā yadā parāṃ koṭim abhyārohati yauvanam /
valganti sarasāḥ kāmās tadā nāśāya kevalam // MU_1,19.39

tāvad eva vivalganti rāgadveṣapiśācikāḥ /
nāstam eti samastaiṣā yāvad yauvanayāminī // MU_1,19.40

nānādhikārabahule varāke kṣaṇanāśini /
kāruṇyaṃ kuru tāruṇye mriyamāṇe sute yathā // MU_1,19.41

harṣam āyāti yo mohāt puruṣaḥ kṣaṇabhaṅginā /
yauvanena mahāmugdhas sa vai naramṛgas smṛtaḥ // MU_1,19.42

mānamohamadonmattaṃ yauvanaṃ yo 'bhilaṣyati /
acireṇa sa durbuddhiḥ paścāttāpena yujyate // MU_1,19.43

te dharmyās te mahātmānas ta eva puruṣā bhuvi /
ye sukhena samuttīrṇās sādho yauvanasaṅkaṭāt // MU_1,19.44

sukhena tīryate 'mbhodhir utkṛṣṭamakarākaraḥ /
na kallolavanollāsi sadoṣaṃ hatayauvanam // MU_1,19.45

vinayabhūṣitam āryajanāspadaṃ karuṇayojjvalam āvalitaṃ guṇaiḥ /
iha hi durlabham aṅga suyauvanaṃ jagati kānanam ambaragaṃ yathā // MU_1,19.46

yauvanagarhā nāma sargaḥ

viṃśas sargaḥ

rāmaḥ:

māṃsaputtalikāyāś ca yantralolāṅgapañjare /
snāyvasthigranthiśālinyās striyāḥ kim iva śobhanam // MU_1,20.1

tvaṅmāṃsaraktabāṣpāsru pṛthak kṛtvā vilocanam /
samālokaya ramyaṃ cet kiṃ mudhā parimuhyasi // MU_1,20.2

itaḥ keśā ito raktam itīyaṃ pramadātanuḥ /
kim etayā ninditayā karotu vipulāśayaḥ // MU_1,20.3

vāsovilepanair yāni lālitāni punaḥ punaḥ /
tāny aṅgāny avalumpanti kravyādās sarvadehinām // MU_1,20.4

meroś śṛṅgataṭollāsigaṅgājalarayopamāḥ /
dṛṣṭā yasmin stane muktā hārasyollāsaśālinaḥ // MU_1,20.5

śmaśāneṣu diganteṣu sa eva lalanāstanaḥ /
śvabhir āsvādyate kāle laghupiṇḍa ivāndhasaḥ // MU_1,20.6

raktamāṃsādidigdhāni karabhasya yathā vane /
tathaivāṅgāni kāminyās tat praty api hi ko grahaḥ // MU_1,20.7

āpātaramaṇīyatvaṃ kalpyate kevalaṃ striyāḥ /
manye tad api nāsty atra mune mohaikakāraṇe // MU_1,20.8

vipulollāsadāyinyā madonmathanapūrvakam /
ko viśeṣo vikāriṇyā madirāyā iha striyāḥ // MU_1,20.9

lalanālānasaṃlīnā mune mānavadantinaḥ /
prabodhaṃ nādhigacchanti dīrghair api śamāṅkuśaiḥ // MU_1,20.10

keśakajjaladhāriṇyas tīkṣṇāḥ prakṛtitas sadā /
duṣkṛtāgniśikhā nāryo dahanti tṛṇavan naram // MU_1,20.11

te vandyās te mahātmānas ta eva puruṣā bhuvi /
ye sukhena samuttīrṇās sādho yauvatasaṅkaṭāt // MU_1,20.12

jvalatām api dūre 'pi sarasā api nīrasam /
striyo hi narakāgnīnāṃ dāru cāru ca dāruṇam // MU_1,20.13

kīrṇāndhakārakavarī tarattārakalocanā /
pūrṇendubimbavadanā kumudotkarahāsinī // MU_1,20.14

līlāvilolaparuṣā kāryasaṃhārakāriṇī /
paraṃ vimohanaṃ buddheḥ kāminī dīrghayāminī // MU_1,20.15

puṣpābhirāmamadhurā karapallavalāsinī /
bhramarabhrūvilāsāḍhyā stabakastanadhāriṇī // MU_1,20.16

puṣpakesaragaurāṅgī naramāraṇatatparā /
dadāty uttamavaivaśyaṃ kāntā viṣamahālatā // MU_1,20.17

sītkārocchvāsamātreṇa bhujaṅgadalanotkayā /
kāntayoddhriyate jantuḥ karabhyevorago bilāt // MU_1,20.18

kāmanāmnā kirātena vitīrṇā mugdhacetasām /
nāryo naravihaṅgānām aṅgabandhanavāgurāḥ // MU_1,20.19

lalanāvipulālāne manomattamataṅgajaḥ /
ratiśṛṅkhalayā brahman baddhas tiṣṭhati mūkavat // MU_1,20.20

janmapalvalamatsyānāṃ karmakoṭaracāriṇām /
puṃsāṃ durvāsanārajjur nārī baḍiśapiṇḍikā // MU_1,20.21

mandureva turaṅgānām ālānam iva dantinām /
puṃsām abjam ivālīnāṃ bandhanaṃ vāmalocanāḥ // MU_1,20.22

nānārasamayī citrā bhogabhūmir iyaṃ mune /
striyam āśritya saṃyātā parām iha hi saṃsthitim // MU_1,20.23

sarveṣāṃ doṣaratnānāṃ susamudgikayānayā /
duḥkhaśṛṅkhalayā nityam alam astu mama striyā // MU_1,20.24

kiṃ stanena kim akṣṇā vā kiṃ nitambena kiṃ bhruvā /
māṃsamātraikasāreṇa karomy aham avastunā // MU_1,20.25

ito māṃsam ito raktam ito 'sthīni ca vāsaraiḥ /
brahman katipayair eva yāti strī viśarārutām // MU_1,20.26

yās tā niṣparuṣais tūlair lālitāḥ patibhis striyaḥ /
tā mune pravibhaktāṅgyas svapanti pitṛbhūmiṣu // MU_1,20.27

yasmin ghananavasnehaṃ mukhe pattrāṅkuraśriyaḥ /
kāntena racitā brahmañ śīryate tat tu jaṅgale // MU_1,20.28

keśāś śmaśānavṛkṣeṣu yānti cāmaraleśatām /
asthīny uḍuvad ābhānti dinair avanimaṇḍale // MU_1,20.29

pibanti pāṃsavo raktaṃ kravyādāś cāpy anekaśaḥ /
carmānalaśikhā bhuṅkte khaṃ yānti prāṇavāyavaḥ // MU_1,20.30

ity eṣā lalanāṅgānām acireṇaiva bhāvinī /
sthitir mayā vaḥ kathitā kiṃ bhrāntim anudhāvatha // MU_1,20.31

bhūtapañcakasaṅghaṭṭasaṃsthānaṃ lalanābhidham /
rasād abhivahatv etat kathaṃ nāma dhiyānvitaḥ // MU_1,20.32

śākhāvitānagahanā kaṭvamlaphalaśālinī /
pratānottālatām eti cintā kāntānusāriṇī // MU_1,20.33

kvacid bhūtatayā ceto dhanagardhāndham ākulam /
paraṃ moham upādatte yūthabhraṣṭo mṛgo yathā // MU_1,20.34

śocyatāṃ paramām eti taruṇas taruṇīrataḥ /
nibaddhaḥ kariṇīlobhād vindhyakhāte yathā dvipaḥ // MU_1,20.35

yasya strī tasya bhogecchā nisstrīkasya na bhogabhūḥ /
striyaṃ tyaktvā jagat tyaktaṃ jagat tyaktvā sukhī bhavet // MU_1,20.36

āpātamātraramaṇeṣu durantareṣu bhogeṣu nāham alipakṣatipelaveṣu /
brahman rame maraṇarogajarādibhītyā śāmyāmy ahaṃ param upaimi vanaṃ prayatnāt // MU_1,20.37

strījugupsā nāma sargaḥ

ekaviṃśas sargaḥ

rāmaḥ:

aparyāptaṃ hi bālatvaṃ bālyaṃ pibati yauvanam /
yauvanaṃ ca jarā paścāt paśya karkaśatāṃ mithaḥ // MU_1,21.1

himāśanir ivāmbhojaṃ vātyeva śaradambudam /
dehaṃ jarā jarayati sarit tīrataruṃ yathā // MU_1,21.2

śithilādīrghasarvāṅgaṃ jarājīrṇakalevaram /
samaṃ paśyanti kāminyaḥ puruṣaṃ karabhaṃ tathā // MU_1,21.3

śvāsāyāsakadarthinyā gṛhīte jarasā jane /
palāyya gacchati prajñā sapatnyeva hatāṅganā // MU_1,21.4

dāsāḥ putrās striyaś caiva bāndhavās suhṛdas tathā /
hasanty unmattakam iva naraṃ vārddhakakampitam // MU_1,21.5

duṣprajñaṃ jaraḍhaṃ dīnaṃ hīnaṃ guṇaparākramaiḥ /
gṛdhro vṛkṣam ivādīrghaṃ gardho hy abhyeti vṛddhatām // MU_1,21.6

dainyadoṣamayī dīrghā hṛdi dāhapradāyinī /
sarvāpadām ekasakhī vardhate vārddhake spṛhā // MU_1,21.7

kartavyaṃ kiṃ mayā kaṣṭaṃ paratrety atidāruṇam /
apratīkārayogyaṃ hi vardhate vārddhake bhayam // MU_1,21.8

ko 'haṃ varākaḥ kim iva karomi katham eva vā /
tiṣṭhāmi maunam eveti dīnatodeti vārddhake // MU_1,21.9

gardho 'bhyudeti sollāsam upabhoktuṃ na śakyate /
hṛdayaṃ dahyate nūnaṃ śaktidaussthyena vārddhake // MU_1,21.10

jarājīrṇabakī yāvat kāsakreṅkārakāriṇī /
rauti rogoragākīrṇā kāyadrumaśirassthitā // MU_1,21.11

tāvad āgata evāśu kuto 'pi paridṛśyate /
ghanāndhatimirākāṅkṣī mune maraṇakauśikaḥ // MU_1,21.12

sāyaṃsandhyā prajātaiva tamas samanudhāvati /
jarā vapuṣi dṛṣṭaiva mṛtiṃ samanudhāvati // MU_1,21.13

jarākusumitaṃ dehadrumaṃ dṛṣṭvaiva dūrataḥ /
mṛtibhṛṅgī drutaṃ brahman narasyāyāti sūtsukā // MU_1,21.14

śūnyaṃ nagaram ābhāti bhāti cchinnalato drumaḥ /
bhāty anāvṛṣṭimān deśo na jarājarjaraṃ vapuḥ // MU_1,21.15

kṣaṇān nigiraṇāyaiva kāsakvaṇitakāriṇī /
gṛdhrīvāmiṣam ādatte tarasaiva naraṃ jarā // MU_1,21.16

dṛṣṭvaiva sotsukevāśu pragṛhya śirasi kṣaṇāt /
pralunāti jarā dehaṃ kumārī kairavaṃ yathā // MU_1,21.17

sītkārakāriṇī pāṃsuparuṣā parijarjaram /
śarīraṃ śātayaty eṣā vātyeva tarupallavam // MU_1,21.18

jarasopahato deho dhatte jarjaratāṃ gataḥ /
tuṣāranikarākīrṇaparimlānāmbujaśriyam // MU_1,21.19

jarājyotsnoditaiveyaṃ śiraśśikharipṛṣṭhataḥ /
vikāsayati saṃrabdhavātāṃ kāsakumudvatīm // MU_1,21.20

paripakvaṃ samālokya jarākṣāravidhūsaram /
śiraḥkuṣmāṇḍakaṃ bhuṅkte puṃsaḥ kālaḥ kileśvaraḥ // MU_1,21.21

jarājahnusutodyuktā mūlāny asya nikṛntati /
śarīratīravṛkṣasya calasyāyūṃṣi satvaram // MU_1,21.22

jarāmārjārikā bhuktayauvanākhutayaidhitā /
param ullāsam āyāti śarīrāmiṣagardhinī // MU_1,21.23

kācid asti jagaty asmin nāmaṅgalakarī tathā /
yathā jarākrośakarī dehajaṅgalajambukī // MU_1,21.24

kāsaśvāsasasītkārā duḥkhadhūmatamomayī /
jarājvālā jvalaty eṣā yayāsau dagdha eva hi // MU_1,21.25

jarasā vakratām eti śuklāvayavapallavā /
tāta tanvī tanur nṝṇāṃ latā puṣpānatā yathā // MU_1,21.26

jarākarpūradhavalaṃ dehakarpūrapādapam /
mune maraṇamātaṅgo nūnam uddharati kṣaṇāt // MU_1,21.27

maraṇasya mune rājño jarādhavalacāmarā /
āgacchato 'gre niryāti svādhivyādhipatākinī // MU_1,21.28

na jitāś śatrubhis saṅkhye ye niṣpiṣṭādrikoṭayaḥ /
te jarājīrṇarākṣasyā paśyāśu vijitā mune // MU_1,21.29

jarātuṣāradhavale śarīrasadanāntare /
śaknuvanty akṣaśiśavas spandituṃ na manāg api // MU_1,21.30

saṃsārasaṃsṛter asyā gandhakuṭyāś śirogatā /
dehayaṣṭyā jarānāmnī cāmaraśrīr virājate // MU_1,21.31

jarācandrodayasite śarīranagare sthite /
kṣaṇād vikāsam āyāti mune maraṇakairavam // MU_1,21.32

jarāsudhālepasite śarīrāntaḥpurāntare /
aśaktir ārtir āpac ca tiṣṭhanti sukham aṅganāḥ // MU_1,21.33

abhāvāgresarā yatra jarā jayati jantuṣu /
kas tatreha samāśvāso mama mandamater mune // MU_1,21.34

kiṃ tena durjīvitadurgraheṇa jarāṃ gatenāpi hi jīvyate yat /
jarā jagatyām ajitā narāṇāṃ sarvaiṣaṇās tāta tiraskaroti // MU_1,21.35

jarājugupsā nāma sargaḥ

dvāviṃśas sargaḥ

rāmaḥ:

vikalpakalpanānalpakalpitair alpabuddhibhiḥ /
bhedair uddhuratāṃ nītas saṃsārakuhakabhramaḥ // MU_1,22.1

satāṃ katham ivāstheha jāyate jālapañjare /
bālā evāttum icchanti phalaṃ makurabimbitam // MU_1,22.2

ihāpi vidyate yaiṣā pelavā sukhabhāvanā /
ākhus tantum ivāśeṣaṃ kālas tām api kṛntati // MU_1,22.3

na tad astīha yad ayaṃ kālas sakalaghasmaraḥ /
grasate na jagajjātaṃ mahābdhim iva vāḍavaḥ // MU_1,22.4

samastasāmānyatayā bhīmaḥ kālo maheśvaraḥ /
dṛśyasattām imāṃ sarvāṃ kavalīkartum udyataḥ // MU_1,22.5

mahatām api no devaḥ pratipālayati kṣaṇāt /
kālaḥ kavalitānantaviśvo viśvātmatāṃ gataḥ // MU_1,22.6

yugavatsarakalpākhyaiḥ kiñcit prakaṭatāṃ gataḥ /
rūpair alakṣyarūpātmā sarvam ākramya tiṣṭhati // MU_1,22.7

ye ramyā ye śubhārambhās sumeruguravo 'pi ye /
kālena vinigīrṇās te karabheṇeva pannagāḥ // MU_1,22.8

nirdayaḥ kaṭhinaḥ krūraḥ karkaśaḥ kṛpaṇo 'dhamaḥ /
na tad asti yad adyāpi na kālo nigiraty ayam // MU_1,22.9

kālaḥ kavalanaikāntamatir atti girīn api /
anantair api bhogaughair nāyaṃ tṛpto mahāśanaḥ // MU_1,22.10

haraty ayaṃ nāśayati karoty atti nihanti ca /
kālas saṃsāranṛtye hi nānārūpair yathā naṭaḥ // MU_1,22.11

bhinatti pravibhāgastho bhūtabījāny anāratam /
jagaty asattayā cañcvā dāḍimāni yathā śukaḥ // MU_1,22.12

śubhāśubhaviṣāṇāgravilūnajanapallavaḥ /
sphūrjati sphītajanatājīvarājīvinīgajaḥ // MU_1,22.13

viriñcamajjabrahmāṇḍabṛhadbilvaphaladrumam /
brahmakānanam ābhogi param āvṛtya tiṣṭhati // MU_1,22.14

yāminībhramarīpūrṇā racayan dinamañjarīḥ /
varṣakalpakalāvallīr na kadācana khidyate // MU_1,22.15

bhidyate nāvabhagno 'pi dagdho 'pi hi na dahyate /
dṛśyate nātidṛśyo 'pi dhūrtacūḍāmaṇir mune // MU_1,22.16

ekenaiva nimeṣeṇa kiñcid utthāpayaty alam /
kiñcid vināśayaty uccair manorājyavad ātataḥ // MU_1,22.17

durvilāsavilāsinyā ceṣṭayā kaṣṭapuṣṭayā /
darvyeva sūpakṛt sūpaṃ janam āvartayan sthitaḥ // MU_1,22.18

tṛṇaṃ pāṃsuṃ mahendraṃ ca sumeruṃ parṇam arṇavam /
ātmasphāratayā sarvam ātmasātkartum udyataḥ // MU_1,22.19

krauryam atraiva paryāptaṃ lubdhatātraiva saṃsthitā /
sarvaṃ daurbhāgyam atraiva sarvam atraiva cāpalam // MU_1,22.20

prerayaṃl līlayārkendū krīḍatīha nabhastale /
nikṣiptavīṭāyugalo nije bāla ivāṅgane // MU_1,22.21

sarvabhūtāsthimālābhir āpādavalitākṛtiḥ /
vilasaty eṣa kalpānte kālaḥ kalpitakalpanaḥ // MU_1,22.22

asyoḍḍāmaranṛttasya kalpānte 'ṅgavinirgataiḥ /
prasphuraty ambare merur bhūrjatvag iva vāyubhiḥ // MU_1,22.23

rudro bhūtvā bhavaty eṣa mahendro 'tha pitāmahaḥ /
śukro vaiśravaṇaś cāpi punar eva na kiñcana // MU_1,22.24

dhatte 'jasrotthitadhvastān sargān amitabhāsurān /
anyān anyān apy ananyān vīcīn abdhir ivātmani // MU_1,22.25

mahākalpābhidhānebhyo vṛkṣebhyaḥ pariśātayan /
devāsuragaṇān pakvān phalabhārān avasthitaḥ // MU_1,22.26

ālolabhūtamaṣakaghuṅghumānāṃ prapātinām /
brahmāṇḍoḍumbaraughānāṃ bṛhatpādapatāṃ gataḥ // MU_1,22.27

sattāmātrakumudvatyā cijjyotsnāpariphullayā /
vapur vinodayaty ekaḥ kriyāpriyatamānvitaḥ // MU_1,22.28

anantāpāyaparyantaṃ baddhapīṭhaṃ nijaṃ vapuḥ /
mahāśailavad uttuṅgam avalambya vyavasthitaḥ // MU_1,22.29

kvacic chyāmātamaśśyāmaṃ kvacit kāntiyutaṃ tatam /
dvayenāpi kramād riktaṃ svabhāvaṃ bhāvayan sthitaḥ // MU_1,22.30

saṃlīnāsaṅkhyasaṃsārasārayā svātmasattayā /
gurvīva bhāraghanayā nibaddhapadatāṃ gataḥ // MU_1,22.31

na khidyate na mriyate nāyāti na ca gacchati /
nāstam eti na codeti mahākalpaśatair api // MU_1,22.32

kevalaṃ jagadārambhalīlayā ghanahelayā /
yāpayaty ātmanātmānam anahaṅkāram āgatam // MU_1,22.33

yāminīpaṅkakalilāṃ dinakokanadāvalīm /
kriyābhramarikāṃ svātmasarassv āropayan sthitaḥ // MU_1,22.34

gṛhītvā bhīṣaṇaḥ kṛṣṇāṃ rajanīṃ jīrṇamārjanīm /
ālokakanakakṣodam āharaty abhito 'vanim // MU_1,22.35

sañcārayan kriyāṅgulyā koṇakeṣv arkadīpikām /
jagatsadmani kāruṇyāt kva kim astīti vīkṣate // MU_1,22.36

prekṣyāhāni nimeṣeṇa sūryākṣṇā pākavanty alam /
lokapālaphalāny atti jagajjīrṇavanād ayam // MU_1,22.37

jagajjīrṇakuṭīkīrṇān arpayaty ugrakoṭare /
krameṇa guṇavallokamaṇīn mṛtyusamudgake // MU_1,22.38

guṇair āpūryate yaiva lokaratnāvalī bhṛśam /
bhūṣārtham iva tām aṅge kṛtvā bhūyo nikṛntati // MU_1,22.39

dinahaṃsānusṛtayā niśendīvaramālayā /
tārākesarayājasraṃ capalo valayaty alam // MU_1,22.40

śailorṇadyudharāśṛṅgajagadūrṇāyusaunikaḥ /
pratyahaṃ pibati prokṣya tārāraktakaṇān api // MU_1,22.41

tāruṇyanalinīsoma āyurmātaṅgakesarī /
na tad asti na yasyāyaṃ tucchātucchasya taskaraḥ // MU_1,22.42

kalpakelivilāsena piṣṭapātitajantunā /
nyagbhāvodbhavahāsena ramate svātmanātmani // MU_1,22.43

kartā bhoktātha saṃhartā smartā sarvapadaṃ gataḥ /
sarvam eva karotīdaṃ na karoti ca kiñcana // MU_1,22.44

sakalam apy akalākalitāntaraṃ subhagadurbhagarūpadharaṃ vapuḥ /
prakaṭayan sahasaiva ca gopayan vilasatīha hi kālabalaṃ nṛṣu // MU_1,22.45

kālāpavādo nāma sargaḥ

trayoviṃśas sargaḥ

rāmaḥ:

asyoḍḍāmaralīlasya dūrāstasakalāpadaḥ /
saṃsāre rājaputrasya kālasyākalitaujasaḥ // MU_1,23.1

asminn ācarato dīnair mugdhair bhūtamṛgavrajaiḥ /
ākheṭakaṃ jarjarite jagajjaṅgalajālake // MU_1,23.2

ekadeśollasaccāruvaḍavānalapaṅkajā /
krīḍāpuṣkariṇī ramyā kalpakālamahārṇavaḥ // MU_1,23.3

kaṭutiktāmblabhūtāḍhyais sadadhikṣīrasāgaraiḥ /
tair eva taiḥ paryuṣitair jagadbhiḥ kālavartanam // MU_1,23.4

caṇḍī caturasañcārā sarvamātṛgaṇānvitā /
saṃsāravanavinyastanaraiṇākarṣaṇī vṛkī // MU_1,23.5

pṛthvī karatale pṛthvī pānapātrī rasānvitā /
kamalotpalakalhāralolajālakamālitā // MU_1,23.6

virāvī vikaṭāsphālo nṛsiṃho bhujapañjare /
saṭāvikaṭapīnāṃsaḥ kāntaḥ krīḍāśakuntakaḥ // MU_1,23.7

alābuvīṇāmadhuraś śaradvyomāmalacchaviḥ /
devaḥ kila mahākālo līlākokilabālakaḥ // MU_1,23.8

ajasrasphūrjitākāro vāntaduḥkhaśarāśaniḥ /
abhāvanāmakodaṇḍaḥ parisphurati sarvataḥ // MU_1,23.9

anuttamasphuritavilāsavardhito bhraman haran parivilasan vidārayan /
jarajjagajjaraḍhavilolamarkaṭaḥ parisphuradvapur iha kāla īhate // MU_1,23.10

kālavilāso nāma sargaḥ

caturviṃśas sargaḥ

rāmaḥ:

atraiva durvilāsānāṃ cūḍāmaṇir ivāparaḥ /
karoty astīti lokena daivaṃ kālaś ca kathyate // MU_1,24.1

kriyāmātrād ṛte yasya svaparispandarūpiṇaḥ /
nānyad ālakṣyate rūpaṃ karmaṇo na samīhitam // MU_1,24.2

teneyam akhilā bhūtasantatir nityapelavā /
tāpena himamāleva nītā vidhuratāṃ bhṛśam // MU_1,24.3

yad idaṃ dṛśyate kiñcij jagadābhogimaṇḍalam /
tat tasya nartanāgāram ihāsāv abhinṛtyati // MU_1,24.4

tṛtīyaṃ ca kṛtānteti nāma bibhrat sudāruṇam /
kāpālikavapur mattaṃ daivaṃ jagati nṛtyati // MU_1,24.5

nṛtyato hi kṛtāntasya nitāntam avirāmiṇaḥ /
nityaṃ niyatikāntāyā mune paramakāminaḥ // MU_1,24.6

śeṣaś śaśikalāśubhro gaṅgāvāhaś ca tau tridhā /
upavīte avītābhe ubhe saṃsāravakṣasi // MU_1,24.7

candrārkamaṇḍale hemakaṭake karamūlayoḥ /
līlāsarasijaṃ haste brāhmaṃ brahmāṇḍakarṇikam // MU_1,24.8

tārābinducitaṃ lolapuṣkarāvartapallavam /
ekārṇavapayodhautam ekam ambaram ambaram // MU_1,24.9

evaṃrūpasya tasyāgre niyatir nityakāminī /
anastamitasaṃrambham ārambhaiḥ parinṛtyati // MU_1,24.10

tasyā nartanalolāyā jaganmaṇḍapakoṭare /
aruddhaspandarūpāyā āgamāpāyacañcure // MU_1,24.11

cārubhūṣaṇam aṅgeṣu devalokāntarāvalī /
āpātālaṃ nabho lambaṃ kavarīmaṇḍalaṃ bṛhat // MU_1,24.12

narakālī ca mañjīramālā kalakalākulā /
protā duṣkṛtasūtreṇa pātālacaraṇe calā // MU_1,24.13

kastūrikātilakakaṃ kriyāsakhyopakalpitam /
citritaṃ citraguptena yāme vadanapaṭṭake // MU_1,24.14

kālīrūpam upasthāya kalpānteṣu kriyākulam /
nṛtyaty eṣā punar devī sphuṭacchailaghanāravam // MU_1,24.15

paścātpralambavibhrāntakaumārarathabarhibhiḥ /
netratrayabṛhadrandhrabhūribhāṅkārabhīṣaṇaiḥ // MU_1,24.16

lambalolaśaraccandravitīrṇaharamūrdhajaiḥ /
uccaraccārumandāragaurīkavaricāmaraiḥ // MU_1,24.17

uttāṇḍavācalākārabhairavodaratumbakaiḥ /
raṇatsahasrarandhrendradehabhikṣākapālakaiḥ // MU_1,24.18

śuṣkā śarīrakhaṭvāṅgabhaṅgair āpūritāmbaram /
bhāyayaty ātmanātmānam api kṛṣṇair ghanāsitam // MU_1,24.19

viśvarūpaśiraścakracārupuṣkaramālayā /
tāṇḍaveṣu vivalgantī mahākalpeṣu rājate // MU_1,24.20

pramattapuṣkarāvartaḍamarūḍḍāmarāravaiḥ /
tasyāḥ kila palāyante kalpānte tumburādayaḥ // MU_1,24.21

nṛtyato 'nte kṛtāntasya candramaṇḍalahāsinaḥ /
tārakācandrikācāruvyomapiñchāvacūlinaḥ // MU_1,24.22

ekasmiñ śravaṇe dīrghā himavān asti mudrikā /
apare 'pi mahāmeruḥ kāntā kāñcanakarṇikā // MU_1,24.23

atraiva kuṇḍale lole candrārkau gaṇḍamaṇḍale /
lokālokācalaśreṇī sarvataḥ kaṭimekhalā // MU_1,24.24

itaś cetaś ca gacchantī vidyudvalayavarṇikā /
anilāndolitā bhāti nīradāṃśukapaṭṭikā // MU_1,24.25

musulaiḥ paṭṭisaiś śūlaiḥ prāsais tomaramudgaraiḥ /
tīkṣṇaiḥ kṣīṇajagadvrātakṛtāntair iva sambhṛtaiḥ // MU_1,24.26

saṃsārabandhanādīrghe pāśe kālakaracyute /
śeṣabhogamahāsūtre protair mālāsya śobhate // MU_1,24.27

jīvollasanmakarikāratnatejobhir ujjvalā /
saptābdhikaṅkaṇaśreṇī bhujayor asya bhūṣaṇam // MU_1,24.28

vyavahāramahāvartā sukhaduḥkhaparamparā /
rajaḥpūrṇā tamaśśyāmā romālī tasya rājate // MU_1,24.29

evamprāyāṃ sa kalpānte kṛtāntas tāṇḍavodbhaṭām /
upasaṃhṛtya nṛttehāṃ sṛṣṭyā saha maheśvaraḥ // MU_1,24.30

punar hāsyamayīṃ nṛttalīlāṃ sarvasvarūpiṇīm /
tanotīmāṃ jarāduḥkhaśokābhinayabhūṣitām // MU_1,24.31

bhūyaḥ karoti bhuvanāni vanāntarāṇi lokāntarāṇi janajālakakalpanāṃ ca /
ācāracārukalanāṃ ca calācalāṃ ca paṅkād yathārbhakajano racanām akhinnaḥ // MU_1,24.32

kṛtāntavilasitaṃ nāma sargaḥ

pañcaviṃśas sargaḥ

rāmaḥ:

vṛtte 'sminn eva caiteṣāṃ kālādīnāṃ mahāmune /
saṃsāranāmni kaivāsthā mādṛśānāṃ bhavatv iha // MU_1,25.1

vikrītā iva tiṣṭhāma etair daivādibhir vayam /
dhūrtaiḥ prapañcacaturair mugdhā vanamṛgā iva // MU_1,25.2

eṣo 'nāryasamācāraḥ kālaḥ kavalanonmukhaḥ /
jagaty avirataṃ lokaṃ pātayaty āpadarṇave // MU_1,25.3

dahaty ante durāśābhir daivo dāruṇaceṣṭayā /
lokaṃ puṣpanikāśābhir jvālābhir dahano yathā // MU_1,25.4

dhṛtiṃ vidhurayaty ekāmayadā rūpavallabhā /
strītvāt svabhāvacapalā niyatir niyamonmukhī // MU_1,25.5

grasate 'virataṃ bhūtajālaṃ sarpa ivānilam /
kṛtāntaḥ karkaśācāro jarāṃ nītvā jagadvapuḥ // MU_1,25.6

yamanirghṛṇarājendro nārtaṃ nāmānukampate /
sarvabhūtadayācāro jano durlabhatāṃ gataḥ // MU_1,25.7

sarvā eva mune phalguvibhavā bhūtajātayaḥ /
duḥkhāyaiva durantāya dāruṇā lobhabhūmayaḥ // MU_1,25.8

āyur atyantataralaṃ mṛtyur ekas tu niṣṭhuraḥ /
tāruṇyaṃ cātitaralaṃ bālyaṃ jaḍatayā hṛtam // MU_1,25.9

kalākalaṅkito loko bandhavo bhavabandhanam /
bhogā bhavamahārogās tṛṣṇā ca mṛgatṛṣṇikā // MU_1,25.10

śatravaś cendriyāṇy eva satyaṃ yātam asatyatām /
praharaty ātmanaivātmā mana eva manoripuḥ // MU_1,25.11

ahaṅkāraḥ kalaṅkāya buddhayaḥ paripelavāḥ /
kriyā duṣphaladāyinyo līlās strīniṣṭhatāṃ gatāḥ // MU_1,25.12

vāñchāviṣayaśālinyas sacamatkṛtayaḥ kṛtāḥ /
nāryo doṣapatākinyo rasā nīrasatāṃ gatāḥ // MU_1,25.13

vastv avastutayā cāttaṃ dattaṃ cittam ahaṅkṛtau /
abhāvarodhitā bhāvā bhavānto nādhigamyate // MU_1,25.14

tapyate kevalaṃ sādho matir ākulitāntarā /
rāgorago vilasati virāgaṃ nopagacchati // MU_1,25.15

rajoguṇāhatā dṛṣṭis tamas samparivardhate /
na cādhigamyate sattvaṃ tattvam atyantadūrataḥ // MU_1,25.16

sthitir asthiratāṃ yātā mṛtir āgamanonmukhī /
dhṛtir vaidhuryam āyāti ratir nityam avastuni // MU_1,25.17

matir māndyena malinā pātaikaparamaṃ vapuḥ /
jvalatīva jarā dehe pravisphūrjati duṣkṛtam // MU_1,25.18

yatnena yāti yuvatā dūre sajjanasaṅgatiḥ /
gatir na vidyate kācit kvacin nodeti satyatā // MU_1,25.19

mano vimuhyatīvāntar muditā dūrato gatā /
nojjvalā karuṇodeti dūrād āyāti nīcatā // MU_1,25.20

dhīratādhīratām eti pātotpātaparo janaḥ /
sulabho durjanāśleṣo durlabhas sādhusaṅgamaḥ // MU_1,25.21

āgamāpāyino bhāvā bhāvanā bhavabandhanī /
nīyate kevalaṃ kvāpi nityaṃ bhūtaparamparā // MU_1,25.22

diśo 'pi hi na dṛśyante deśo 'py avyapadeśabhāk /
śailā api hi śīryante kaivāsthā mādṛśe jane // MU_1,25.23

dravanty api samudrāś ca śīryante tārakā api /
siddhā api na sidhyanti kaivāsthā mādṛśe jane // MU_1,25.24

adyate 'sattayāpi dyaur bhuvanaṃ cāpi bhajyate /
dharāpi yāti vaidhuryaṃ kaivāsthā mādṛśe jane // MU_1,25.25

dānavā api dīryante dhruvo 'py adhruvajīvitaḥ /
amarā api māryante kaivāsthā mādṛśe jane // MU_1,25.26

śakro 'py ākramyate śakrair yamo 'pi hi niyamyate /
vāyor apy asty avāyutvaṃ kaivāsthā mādṛśe jane // MU_1,25.27

somo 'pi vyomatām eti mārtāṇḍo 'py eti khaṇḍanām /
rugṇatām agnir apy eti kaivāsthā mādṛśe jane // MU_1,25.28

parameṣṭhy apy aniṣṭhāvān harate harim apy ajaḥ /
bhavo 'py abhavatāṃ yāti kaivāsthā mādṛśe jane // MU_1,25.29

kālaś śakalatām eti niyatiś cāpi nīyate /
kham apy ālīyate 'nante kaivāsthā mādṛśe jane // MU_1,25.30

aśravyāvācyadurdarśatantreṇājñātamūrtinā /
bhuvanāni viḍambyante kenacid bhramadāyinā // MU_1,25.31

ahaṅkārakalām etya sarvatrāntaravāsinā /
na so 'sti triṣu lokeṣu yas teneha na bādhyate // MU_1,25.32

śilāśailakaṭapreṣu sāśvasūto divākaraḥ /
vanapāṣāṇavan nityam avaśaḥ paridolyate // MU_1,25.33

dharāgolakam antassthasurāsuragaṇāspadam /
veṣṭyate dhiṣṇyacakreṇa pakvākṣoṭam iva tvacā // MU_1,25.34

divi devā bhuvi narāḥ pātāle 'surabhoginaḥ /
kalpitāḥ kalpamātreṇa nīyante jarjarāṃ daśām // MU_1,25.35

kāmaś ca jagatīśānaraṇalabdhaparākramaḥ /
akrameṇaiva vikrānto lokam ākramya valgati // MU_1,25.36

vasanto mattamātaṅgo madaiḥ kusumavarṣaṇaiḥ /
āmoditakakupcakraś ceto nayati vakratām // MU_1,25.37

anuraktāṅganālokalocanālokitākṛti /
spaṣṭīkartuṃ manaś śakto na viveko mahān api // MU_1,25.38

paropakārakāriṇyā parārtyā paritaptayā /
buddha eva sukhī manye svārthaśītalayā dhiyā // MU_1,25.39

utpannadhvaṃsinaḥ kālavaḍavānalapātinaḥ /
saṅkhyātuṃ kena śakyante kallolā jīvitāmbudheḥ // MU_1,25.40

sarva eva narā mohād durāśāpāśapātinaḥ /
doṣagulmakasāraṅgā nigīrṇā janmajaṅgale // MU_1,25.41

saṅkṣīyate jagati janmaparamparāsu lokasya tair iha kukarmabhir āyur etat /
ākāśapādapalatākṛtapāśakalpaṃ yeṣāṃ phalaṃ na hi vicāravido 'pi vidmaḥ // MU_1,25.42

adyotsavo 'yam ṛtur eṣa tatheha yātrā te bandhavas sukham idaṃ sa viśeṣabhogaḥ /
itthaṃ mudhaiva kalayan svavikalpajālam ālolapelavamatir galatīha lokaḥ // MU_1,25.43

durvilāsavarṇanaṃ nāma sargaḥ

ṣaḍviṃśas sargaḥ

rāmaḥ:

anyac ca tātātitarām aramye manorame veha jagatsvarūpe /
na kiñcid apy eti tad arthajātaṃ yenātiviśrāntim upaiti cetaḥ // MU_1,26.1

bālye gate kalpitakelilole vayomṛge dāradarīṣu kīrṇe /
śarīrake jarjaratāṃ prayāte vidūyate kevalam eva lokaḥ // MU_1,26.2

jarātuṣārābhihatāṃ śarīrasarojinīṃ dūratare vihāya /
kṣaṇād gate jīvitacañcarīke janasya saṃsārasaro viśuṣkam // MU_1,26.3

yadā yadā pākam upaiti nūnaṃ tadā tadeyaṃ natim ātanoti /
jarābharānalpanavaprasūnavijarjarā kāyalatā narāṇām // MU_1,26.4

tṛṣṇānadī sāratarapravāhagrastākhilānantapadārthajātā /
taṭasthasantoṣasuvṛkṣamūlanikāṣadakṣā vahatīha loke // MU_1,26.5

śarīranauś carmanibaddhabandhā bhavāmbudhāv ālulitā bhramantī /
pravroḍyate pañcabhir indriyākhyair adho vahantī makarair adhīnā // MU_1,26.6

tṛṣṇālatākānanacāriṇo 'mī śākhāśataṃ kāmamahīruheṣu /
paribhramantaḥ kṣapayanti kāmam manomṛgā no phalam āpnuvanti // MU_1,26.7

kṛcchreṣu dūrāstaviṣādamohās svāmyeṣv anutsiktamano'bhirāmāḥ /
sudurlabhās samprati sundarībhir anāhatāntaḥkaraṇā mahāntaḥ // MU_1,26.8

taranti mātaṅgaghaṭātaraṅgaṃ raṇāmbudhiṃ ye mayi te na śūrāḥ /
śūrās ta eveha manastaraṅgaṃ ye hīndriyāmbhodhim imaṃ taranti // MU_1,26.9

akliṣṭaparyantaphalābhirāmā na dṛśyate kasyacid eva kācit /
kriyā durāśāhatacittavṛtter yām etya viśrāntim upaiti lokaḥ // MU_1,26.10

kīrtyā jagad dikkuharaṃ pratāpaiś śriyā gṛhaṃ sattvabalena lakṣmīm /
ye pūrayanty akṣatadharmabandhā na te jagatyāṃ sulabhā manuṣyāḥ // MU_1,26.11

apy antarasthaṃ giriśailabhitter vajrālayābhyantarasaṃsthitaṃ vā /
sarvaṃ samāyānti samiddhavegās sarvāś śriyas santatam āpadaś ca // MU_1,26.12

putrāś ca dārāś ca dhanaṃ ca buddhyā prakalpyate tāta rasāyanaṃ va /
sarvaṃ tu tan nopakaroty athānte yatrātiramyā viṣamūrchanaiva // MU_1,26.13

viṣādayukto viṣamām avasthām upāgataḥ kāyavayo'vasāne /
bhāvān smaran svān abhidharmariktāñ jano jarāvān abhidahyate 'ntaḥ // MU_1,26.14

kāmārthadharmāptikṛśāntarābhiḥ kriyābhir ādau divasāni nītvā /
cetaś calad barhiṇapiñchalolaṃ viśrāntim āgacchatu kena puṃsaḥ // MU_1,26.15

purogatair apy anavāptarūpais taraṅgiṇītuṅgataraṅgakalpaiḥ /
kriyāphalair daivavaśād upetair viḍambyate bhinnarucir hi lokaḥ // MU_1,26.16

imāny amūnīti vibhāvitāni kāryāṇy aparyantamanoramāṇi /
janasya jāyājanarañjanena jaṭājarāntaṃ jarayanti cetaḥ // MU_1,26.17

parṇāni śīrṇāni yathā tarūṇāṃ sametya janmāśu layaṃ prayānti /
tathaiva lokās svavivekahīnās sametya gacchanti kuto 'py ahobhiḥ // MU_1,26.18

itas tato dūrataraṃ vihṛtya praviśya gehaṃ divasāvasāne /
vivekilokāśrayisādhukarmarikte 'hni yāte ka upaiti nidrām // MU_1,26.19

vidrāvite śatrujane samaste samāgatāyām abhitaś ca lakṣmyām /
sevyanta etāni sukhāni yāvat tāvat samāyāti kuto 'pi mṛtyuḥ // MU_1,26.20

kuto 'pi saṃvardhitatuccharūpair bhāvair amībhiḥ kṣaṇadṛṣṭanaṣṭaiḥ /
vilobhyamānā janatā jagatyāṃ na vetty upāyātam aho na yātam // MU_1,26.21

yiyāsubhiḥ kālamukhaṃ kriyante janaiḍakais te hatakarmabandhāḥ /
ye pīnatām eva balād upetya śarīrabandhe nanu te bhavanti // MU_1,26.22

ajasram āgacchati satvareyam anārataṃ gacchati satvaraiva /
kuto 'pi lolā janatā jagatyāṃ taraṅgamālā kṣaṇabhaṅgureva // MU_1,26.23

prāṇāpahāraikaparā narāṇām mano manohāritayā haranti /
raktacchadāṣ ṣaṭpadacañcalākṣyo viṣadrumā lolalatās striyaś ca // MU_1,26.24

ito 'nyataś copagatā mudhaiva samānasaṅketanibaddhabhāvā /
yātrāsamāsaṅgasamā narāṇāṃ kalatramitravyavahāramāyā // MU_1,26.25

pradīpakāntiṣv iva bhuktabhūridaśāsv atisnehanibandhanīṣu /
saṃsāramāyāsu calācalāsu na jñāyate tattvam atāttvikīṣu // MU_1,26.26

saṃsārasaṃrambhakucakrikeyam prāvṛṭpayobudbudabhaṅgurāpi /
asāvadhānasya janasya buddhau cirasthirapratyayam ātanoti // MU_1,26.27

śobhojjvalā dainyavaśād vinaṣṭā guṇās sthitās samprati jarjaratve /
āśvāsanā dūrataraṃ prayātā janasya hemanta ivābjinīṣu // MU_1,26.28

punaḥ punar daivavaśād upetya svadehabhāreṇa kṛtāpakāraḥ /
vilūyate yatra taruḥ kuṭhārair āśvāsane tatra hi kaḥ prasaṅgaḥ // MU_1,26.29

manoramasyāpy atidoṣavṛtter antar vighātāya samutthitasya /
viṣadrumasyeva janasya saṅgād āsādyate samprati mūrchanaiva // MU_1,26.30

kās tā dṛśo yāsu na santi doṣāḥ kās tā diśo yāsu na duḥkhadāhaḥ /
kās tāḥ prajā yāsu na bhaṅguratvaṃ kās tāḥ kriyā yāsu na nāma māyā // MU_1,26.31

kalpābhidhānakṣaṇajīvino 'pi kalpaughasaṅkhyākalane viriñcāḥ /
ataḥ kalāśālini kālajāle laghutvadīrghatvadhiyo 'py asatyāḥ // MU_1,26.32

sarvatra pāṣāṇamayā mahīdhrā mṛdā mahī dārubhir eva vṛkṣāḥ /
māṃsair janāḥ pauruṣabaddhabhāvā nāpūrvam astīha vikārahīnam // MU_1,26.33

ālokyate cetanayānuviddhaḥ payonibaddho 'ṇucayo nabhassthaḥ /
pṛthagvibhāgena padārthalakṣmyā etaj jagan netarad asti kiñcit // MU_1,26.34

camatkṛtiś ceha manasviloke cetaścamatkārakarī narāṇām /
svapne 'pi sādho viṣayaṃ kadācit keṣāñcid apy eti na citrarūpā // MU_1,26.35

adyāpayāte tv api kalpanāyā ākāśavallīphalavanmahattve /
udeti no 'lobhalavāhatānām udāravṛttāntamayī kathaiva // MU_1,26.36

ādātum icchan padam uttamānāṃ svacetasaivopahato 'dya lokaḥ /
pataty aśaṅkaṃ paśur adrikūṭād ānīlavallīdalavāñchayeva // MU_1,26.37

avāntaranyastanirarthakāṃsacchāyālatāpattraphalaprasūnāḥ /
śarīra eva kṣatasampadaś ca śvabhradrumā adyatanā narāś ca // MU_1,26.38

kvacij janā mārdavasundareṣu kvacit karāleṣu ca sañcaranti /
daśāntarāleṣu nirantareṣu vanāntaṣaṇḍeṣv iva kṛṣṇaśārāḥ // MU_1,26.39

dhātur navāni divasaṃ prati bhīṣaṇāni ramyāṇi cāvalulitākhilamānavāni /
kāryāṇi kaṣṭaphalapākahatodayāni vismāpayanti na śaṭhasya manāṃsi keṣām // MU_1,26.40

janaḥ kāmāsakto vividhakukalāvedanaparas samas svapne 'py asmiñ jagati sulabho nādya sujanaḥ /
kriyā duḥkhāsaṅgād vidhuravidhurā nūnam akhilā na jāne netavyā katham iva daśā jīvitamayī // MU_1,26.41

anityatāpratipādanaṃ nāma sargaḥ

saptaviṃśas sargaḥ

rāmaḥ:

yac cedaṃ dṛśyate kiñcij jagat sthāvarajaṅgamam /
tat sarvam asthiraṃ brahman svapnasaṅgamasannibham // MU_1,27.1

śuṣkasāgarasaṅkāśo nikhāto yo 'dya dṛśyate /
sa prātar abhrasaṃvīto nagas sampadyate mune // MU_1,27.2

yo vanavyūhavistīrṇo vilīḍhagagano 'calaḥ /
dinair eva sa yāty urvīsamatāṃ kūpatāṃ ca vā // MU_1,27.3

yad aṅgam adya saṃvītaṃ kauśeyasragvilepanaiḥ /
digambaraṃ tad eva śvo dūre viśaritāvaṭe // MU_1,27.4

yatrādya nagaraṃ dṛṣṭaṃ vicitrācāracañcalam /
tatraivodeti divasais saṃśūnyāraṇyadhanvatā // MU_1,27.5

yaḥ pumān adya tejasvī maṇḍalāny adhitiṣṭhati /
sa bhasmakūṭatāṃ rājan divasair eva gacchati // MU_1,27.6

araṇyānī mahābhīmā yā nabhomaṇḍalopamā /
patākācchāditākāśā saiva sampadyate purī // MU_1,27.7

yā latāvalitā bhīmā bhāty adya vipināvalī /
divasair eva sā yāti mune marumahīpadam // MU_1,27.8

salilaṃ sthalatāṃ yāti sthalī bhavati vāribhūḥ /
viparyasyati sarvaṃ hi sakāṣṭhāmbutṛṇaṃ jagat // MU_1,27.9

anityaṃ yauvanaṃ bālyaṃ śarīraṃ dravyasañcayāḥ /
bhāvād bhāvāntaraṃ yānti taraṅgavad anāratam // MU_1,27.10

vātāttadīpakaśikhālolaṃ jagati jīvitam /
taḍitsphuraṇasaṅkāśā padārthaśrīr jagattraye // MU_1,27.11

viparyāsam iyaṃ yāti bhūribhūtaparamparā /
bījarāśir ivājasraṃ prathamānaḥ punaḥ punaḥ // MU_1,27.12

manaḥpavanaparyastabhūribhūtarajaḥpaṭā /
pātotpātaparāvartavarābhinayabhūṣitā // MU_1,27.13

ālakṣyate sthitir iyaṃ jāgatī janitabhramā /
nṛttāveśavivṛtteva saṃsārārabhaṭīnaṭī // MU_1,27.14

gandharvanagarākāraviparyāsavidhāyinī /
apāṅgabhaṅgurodāravyavahāramanoramā // MU_1,27.15

taḍittaralam ālokam ātanvānā punaḥ punaḥ /
saṃsārarañjanā brahman nṛttamatteva rājate // MU_1,27.16

divasās te mahāntas te sampadas tāḥ kriyāś ca tāḥ /
sarvaṃ smṛtipadaṃ yātaṃ yāmo vayam api kṣaṇāt // MU_1,27.17

pratyahaṃ kṣayam āyāti pratyahaṃ jāyate punaḥ /
adyāpi hatarūpāyā nānto 'syā dagdhasaṃsṛteḥ // MU_1,27.18

tiryaktvaṃ puruṣā yānti tiryañco naratām api /
devāś cādevatāṃ caite kim eveha vibho sthiram // MU_1,27.19

racayan raśmijālena rātryahāni punaḥ punaḥ /
ativāhya raviḥ kālaṃ vināśāvadhim īkṣate // MU_1,27.20

brahmā viṣṇuś ca rudraś ca sarvā vā bhūtajātayaḥ /
nāśam evānudhāvanti salilānīva vāḍavam // MU_1,27.21

dyauḥ kṣamā vāyur ākāśaṃ parvatās sarito diśaḥ /
vināśavāḍavasyaitat sarvaṃ saṃśuṣkam indhanam // MU_1,27.22

dhanāni bandhavo bhṛtyā mitrāṇi vibhavāś ca ye /
vināśabhayabhītasya sarvaṃ nīrasatāṃ gatam // MU_1,27.23

svadante tāvad evaite bhāvā jagati dhīmataḥ /
yāvat smṛtipathaṃ yāti na vināśakurākṣasaḥ // MU_1,27.24

kṣaṇam aiśvaryam āyāti kṣaṇam eti daridratā /
kṣaṇaṃ vigatarogatvaṃ kṣaṇam āgatarogatā // MU_1,27.25

pratikṣaṇaṃ viparyāsadāyinā mahatāmunā /
jagadbhrameṇa ke nāma dhīmanto 'pi na mohitāḥ // MU_1,27.26

tamaḥpaṅkasamālabdhaṃ kṣaṇam ākāśamaṇḍalam /
kṣaṇaṃ kanakaniṣṣyandakomalālokasundaram // MU_1,27.27

kṣaṇaṃ jaladanīlābjamālāvalitakoṭaram /
kṣaṇam uḍḍāmararavaṃ kṣaṇaṃ mūkam avasthitam // MU_1,27.28

kṣaṇaṃ tārāvilasitaṃ kṣaṇam arkeṇa bhūṣitam /
kṣaṇam indukṛtāhlādaṃ kṣaṇaṃ sarvabahiṣkṛtam // MU_1,27.29

āgamāpāyaparayā sthityā saṃsthitanāśayā /
na bibhetīha saṃsāre dhīro 'pi ka ivānayā // MU_1,27.30

āpadaḥ kṣaṇam āyānti kṣaṇam āyānti sampadaḥ /
kṣaṇaṃ janmātha maraṇaṃ mune kim iva na kṣaṇam // MU_1,27.31

prāg āsīd anya eveha jātas tv anyetaro dinaiḥ /
apy ekarūpaṃ bhagavan kiñcid asti na susthitam // MU_1,27.32

ghaṭasya paṭatā dṛṣṭā paṭasyāpi ghaṭasthitiḥ /
na tad asti na yad dṛṣṭaṃ viparyasyati saṃsṛtiḥ // MU_1,27.33

aśūreṇa hataś śūra ekenāpi śataṃ hatam /
prākṛtāḥ prabhutāṃ yātās sarvam āvartate jagat // MU_1,27.34

janateyaṃ viparyāsam ajasram anugacchati /
jaḍaspandaparāmarśāt taraṅgānām ivāvalī // MU_1,27.35

bālyam adya dinair eva yauvanaśrīs tato jarā /
dehe 'pi naikarūpatvaṃ kāsthā bāhyeṣu vastuṣu // MU_1,27.36

kṣaṇam ānanditām eti kṣaṇam eti viṣāditām /
kṣaṇaṃ saumyatvam āyāti sarvasmin naṭavan manaḥ // MU_1,27.37

itaś cānyad itaś cānyad itaś cānyad ayaṃ vidhiḥ /
racayan vastu nāyāti khedaṃ līlāsv ivārbhakaḥ // MU_1,27.38

cinoty unmādayaty atti nihanty āhanti cātmasāt /
jagajjātam idaṃ dhātā pātotpātaśatair iha // MU_1,27.39

kṣaṇenānyad dinenānyat prātar anyad itas tataḥ /
racayan vañcanādakṣo vidhir dṛṣṭo na kenacit // MU_1,27.40

yad adya tat tu na prātar yat prātas tat tu nādya ca /
yad anyadā tu tan nādya sarvam āvartatetarām // MU_1,27.41

santatānīha duḥkhāni sukhāni viralāni ca /
satataṃ rātryahānīva vivartante naraṃ prati // MU_1,27.42

āvirbhāvatirobhāvabhāgino bhavabhāvinaḥ /
janasya sthiratāṃ yānti nāpado na ca sampadaḥ // MU_1,27.43

padāt padam ayaṃ pāpas sarvam āpadi pātayan /
helāvivalitāśeṣaḥ khalakālalavas sthitaḥ // MU_1,27.44

samaviṣamadaśāvipākabhinnās tribhuvanabhūtaparamparāphalaughāḥ /
samayapavanapātitāḥ patanti pratidinam ātatasaṃsṛtidrumebhyaḥ // MU_1,27.45

virataviparyāsapratipādanaṃ nāma sargaḥ

aṣṭāviṃśas sargaḥ

rāmaḥ:

iti medhopadāvāgnidagdhe mahati cetasi /
prasphuranti na bhogāśā mṛgatṛṣṇās sarassv iva // MU_1,28.1

pratyahaṃ cātikaṭutām eti saṃsārasaṃsṛtiḥ /
kālapākavaśollāsirasā nimbalatā yathā // MU_1,28.2

vṛddhim āyāti daurjanyaṃ saujanyaṃ yāti tānavam /
karañjakarkaśe rājan pratyahaṃ janacetasi // MU_1,28.3

bhajyate bhuvi maryādā jhagity eva diśaṃ prati /
śuṣkeva māṣaśimikā ṭāṅkārakaṭhināravam // MU_1,28.4

rājyebhyo bhogapūgebhyaś cintāvanto mahīśvarāḥ /
nirastacintākalikā varam ekāntaśīlatā // MU_1,28.5

nānandāya mamodyānaṃ na sukhāya mama śriyaḥ /
na harṣāya mamārthāśā śāmyāmi manasā saha // MU_1,28.6

anityaś cāsukho lokas tṛṣṇā tāta durudvahā /
cāpalopahataṃ cetaḥ kathaṃ yāsyāmi nirvṛtim // MU_1,28.7

nābhinandāmi maraṇaṃ nābhinandāmi jīvitam /
yathā tiṣṭhāmi tiṣṭhāmi tathaiva vigatajvaram // MU_1,28.8

kiṃ me rājyena kiṃ bhogaiḥ kim arthena kim īhitaiḥ /
ahaṅkāravaśād etat sa eva galito mama // MU_1,28.9

janmāvalivaratrāyām indriyagranthayo dṛḍhāḥ /
ye lagnās tadvimokṣārthaṃ ye yatante ta uttamāḥ // MU_1,28.10

dalitaṃ māninīlokair mano makaraketunā /
komalaṃ khuraniṣpeṣaiḥ kamalaṃ kariṇā yathā // MU_1,28.11

adya cet svasthayā buddhyā munīndra na cikitsyate /
bhūyaś cittacikitsāyāṃ kaḥ kilāvasaraḥ kutaḥ // MU_1,28.12

viṣaṃ viṣayavaiṣamyaṃ na viṣaṃ viṣam ucyate /
janmāntaraghnā viṣayā ekadehaharaṃ viṣam // MU_1,28.13

na sukhāni na duḥkhāni na mitrāṇi na bandhavaḥ /
na jīvitaṃ na maraṇaṃ bandhāya jñasya cetasaḥ // MU_1,28.14

tad bhavāmi yathā brahman pūrvāparavidāṃ vara /
vītaśokabhayāyāso jñas tathopadiśāśu me // MU_1,28.15

vāsanājālavalitā duḥkhakaṇṭakasaṅkaṭā /
nipātotpātabahalā bhīmarūpājñatāṭavī // MU_1,28.16

krakacograviniṣpeṣaṃ soḍhuṃ śakto 'smy ahaṃ mune /
saṃsāravyavahārotthaṃ nāśāviṣamavaiśasam // MU_1,28.17

idaṃ nāstīdam astīti vyavahārijanabhramaḥ /
dhunotīdaṃ calaṃ ceto rajorāśim ivānilaḥ // MU_1,28.18

tṛṣṇātantulavaprotajīvasañcayamauktikam /
cidacchāṅgatayā nityaṃ prakaṭaṃ cittanāyakam // MU_1,28.19

saṃsārahāram aratiḥ kālavyālavibhūṣaṇam /
troṭayāmy aham akrūrāṃ vāgurām iva kesarī // MU_1,28.20

nīhāraṃ hṛdayāṭavyāṃ manastimiram āśu me /
kenacij jñānadīpena bhinddhi tattvavidāṃ vara // MU_1,28.21

vidyanta eveha na te mahātman durādhayo na kṣayam āpnuvanti /
ye saṅgamenottamamānasānāṃ niśātamāṃsīva niśākareṇa // MU_1,28.22

āyur vāyuvighaṭṭitābjapaṭalīlambāmbuvad bhaṅguraṃ bhogā meghavitānamadhyavilasatsaudāminīcañcalāḥ /
lolo yauvanalālanājalarayaś cety ākalayya drutaṃ mudraivādridṛḍhārpitā nanu mayā citte ciraṃ śāntaye // MU_1,28.23

sakalapadārthānāsthāpratipādanaṃ nāma sargaḥ

ekonatriṃśas sargaḥ

rāmaḥ:

evam abhyutthitānarthasārthasaṅkaṭakoṭaram /
jagad ālokya nirmagnaṃ mano mananakardame // MU_1,29.1

mano me bhramatīvedaṃ sambhramaś copajāyate /
gātrāṇi parikampante pattrāṇīva jarattaroḥ // MU_1,29.2

anāptottamasantoṣacaryotsaṅgākulā matiḥ /
śūnyāspadā bibhetīha bālevālpabaleśvarā // MU_1,29.3

vikalpebhyo luṭhanty etāś cāntaḥkaraṇavṛttayaḥ /
śvabhrebhya iva sāraṅgyas tucchālambaviḍambitāḥ // MU_1,29.4

avivekāspadabhraṣṭāḥ kaṣṭe rūḍhā na satpade /
andhakūpam ivāpannā varākāś cakṣurādayaḥ // MU_1,29.5

nāvasthitim upāyāti na ca yāti yathepsitam /
cintā jīveśvarāyattā kāntevāpriyasadmani // MU_1,29.6

jarjarīkṛtya vastūni tyajantī bibhratī tathā /
mārgaśīrṣāntavallīva dhṛtir vidhuratāṃ gatā // MU_1,29.7

apahastitasarvārtham anavasthitir āsthitā /
gṛhītvotsṛjya cātmānam avasthitir avasthitā // MU_1,29.8

calitācalitenāntar avaṣṭambhena me matiḥ /
daridrācchinnavṛkṣasya mūleneva viḍambyate // MU_1,29.9

cetaś cañcalam ābhogi bhuvanāntarvihāri ca /
sambhramaṃ na jahātīdaṃ svavimānam ivāmaraḥ // MU_1,29.10

ato 'tuccham anāyāsam anupādhi gatabhramam /
kiṃ tat sthitipadaṃ sādhu yatra śaṅkā na vidyate // MU_1,29.11

sarvārambhasamārambhās sujanā janakādayaḥ /
vyavahāraparā eva katham uttamatāṃ gatāḥ // MU_1,29.12

lagnenāpi kilāṅgeṣu bahunā bahumānada /
kathaṃ saṃsārapaṅkena pumān iha na lipyate // MU_1,29.13

kāṃ dṛṣṭiṃ samupāśritya bhavanto vītakalmaṣāḥ /
mahānto vicarantīha jīvanmuktā mahāśayāḥ // MU_1,29.14

lobhayanto bhayāyaiva viṣayā bhogabhoginaḥ /
bhaṅgurākāravibhavāḥ katham āyānti bhavyatām // MU_1,29.15

mohamātaṅgamṛditā kalaṅkakalitāntarā /
paraṃ prasādam āyāti śemuṣīsarasī katham // MU_1,29.16

saṃsāra eva nivasañ jano vyavaharann api /
na bandhaṃ katham āyāti padmapattre payo yathā // MU_1,29.17

ātmavat tṛṇavad vedaṃ sakalaṃ janayañ jagat /
katham uttamatām eti manomanmatham aspṛśan // MU_1,29.18

kaṃ mahāpuruṣaṃ pāram upayātaṃ bhavodadheḥ /
ācāreṇānusṛtyāyaṃ jano yāti na duṣkṛtam // MU_1,29.19

kiṃ tad yad ucitaṃ śreyaḥ kiṃ tat syād ucitaṃ phalam /
vartitavyaṃ ca saṃsāre kathaṃ nāmāsamañjase // MU_1,29.20

tat tvaṃ kathaya me kiñcid yenāsya jagataḥ prabho /
vedmi pūrvāparāṃ dhātuś ceṣṭitasyāsamasthitim // MU_1,29.21

hṛdayākāśaśaśinaś cetaso malamārjanam /
yathā me jāyatāṃ brahmaṃs tathā nirvighnam ācara // MU_1,29.22

kim iha syād upādeyaṃ kiṃ vā heyam athetarat /
kathaṃ viśrāntim āyātu cetaś capalam adrivat // MU_1,29.23

kena pāvanamantreṇa dussaṃsṛtiviṣūcikā /
śāmyatīyam anāyāsam āyāsaśatakāriṇī // MU_1,29.24

kathaṃ śītalatām antar ānandatarumañjarīm /
pūrṇacandra ivākṣīṇāṃ rākām āsādayāmy aham // MU_1,29.25

prāpyāntaḥpūrṇatām antar na śocāmi yathā punaḥ /
santo bhavantas tattvajñās tathaivopadiśantu mām // MU_1,29.26

anuttamānandapadapradhānaviśrāntiriktaṃ hi mano mahātman /
kadarthayantīha bhṛśaṃ vikalpāś śvāno vane deham ivālpajīvam // MU_1,29.27

prayojanaṃ nāma sargaḥ

triṃśas sargaḥ

rāmaḥ:

proccavṛkṣacalatpattralambāmbukaṇabhaṅgure /
āyuṣīśānaśītāṃśukalāmṛduni dehake // MU_1,30.1

kedāraviraṭadbhekakaṇṭhatvakkoṇabhaṅgure /
vāgurāvalaye jantos suhṛtsvajanasaṅgame // MU_1,30.2

vāsanāvātavalitakadāśātaḍiti sphuṭe /
mohaughamihikāmeghe ghanaṃ sphūrjati garjati // MU_1,30.3

nṛtyaty uttāṇḍavaṃ caṇḍe lole lobhakalāpini /
suvikāsini sasphoṭam anarthakuṭajadrume // MU_1,30.4

krūre kṛtāntamārjāre sarvabhūtākhuhāriṇi /
aśrutaspandasañcāre kuto 'py uparipātini // MU_1,30.5

ka upāyo gatiḥ kā vā kā cintā kas samāśrayaḥ /
keneyam aśubhodarkā na bhavej jīvitāṭavī // MU_1,30.6

na tad asti pṛthivyāṃ vā divi deveṣu vā kvacit /
sudhiyas tuccham apy etad yan na yāti naramyatām // MU_1,30.7

ayaṃ hi dagdhasaṃsāro nīrandhrakalanākulaḥ /
kathaṃ susvādutām eti nīraso mūrkhatāṃ vinā // MU_1,30.8

āśāprativiṣā kena kṣīrasnānena ramyatām /
upaiti puṣpaśubhreṇa madhuneva suvallarī // MU_1,30.9

apamṛṣṭamalodeti kṣālanenāmṛtadyutiḥ /
manaścandramasaḥ kena tena kāmakalaṅkinaḥ // MU_1,30.10

dṛṣṭasaṃsāragatinā dṛṣṭādṛṣṭavināśinā /
kena vā vyavahartavyaṃ saṃsāravanavīthiṣu // MU_1,30.11

rāgadveṣamahārogā bhogapūrvātipūtayaḥ /
kathaṃ jantor na bādhante saṃsārāraṇyacāriṇaḥ // MU_1,30.12

kathaṃ ca vīravairāgnau patatāpi na dahyate /
pāvake pārateneva rasena rasaśālinā // MU_1,30.13

yasmāt kila jagaty asmin vyavahārakriyāṃ vinā /
na sthitis sambhavaty abdhau patitasyājalā yathā // MU_1,30.14

rāgadveṣavinirmuktā sukhaduḥkhavivarjitā /
kṛśānor dāhahīneva śikhā nāstīha satkriyā // MU_1,30.15

manomananamāninyās satāpābhuvanatraye /
kṣayo yuktiṃ vinā nāsti brūta tām alam uttamāḥ // MU_1,30.16

vyavahāravato yuktyā duḥkhaṃ nāyāti me yayā /
atha vāvyavahārasya brūta tāṃ gatim uttamām // MU_1,30.17

tat kathaṃ kena vā kiṃ vā kṛtam uttamacetasā /
pūrvaṃ yenaiti viśrāmaṃ paramaṃ pāvanaṃ manaḥ // MU_1,30.18

yathā jānāsi bhagavaṃs tathā mohanivṛttaye /
brūhi me sādhavo yena yūyaṃ nirduḥkhatāṃ gatāḥ // MU_1,30.19

atha vā tādṛśī brahman yuktir yadi na vidyate /
na vakti mama vā kaścid vidyamānām api sphuṭam // MU_1,30.20

svayaṃ caiva na cāpnomi tāṃ viśrāntim anuttamām /
tad ahaṃ tyaktasarveho nirahaṅkāratāṃ gataḥ // MU_1,30.21

na bhokṣye na pibāmy ambu nāhaṃ paridadhe 'mbaram /
karomi nāhaṃ vyāpāraṃ snānadānāśanādikam // MU_1,30.22

na ca tiṣṭhāmi kāryeṣu sampatsv āpaddaśāsu ca /
na kiñcid abhivāñchāmi dehatyāgād ṛte mune // MU_1,30.23

kevalaṃ vigatāśaṅko nirmamo gatamatsaraḥ /
maunam eveha tiṣṭhāmi lipikarmasv ivārpitaḥ // MU_1,30.24

atha krameṇa santyajya saśvāsocchvāsasaṃvidam /
sanniveśaṃ tyajāmīmam anarthaṃ dehanāmakam // MU_1,30.25

nāham asya na me dehaś śāmyāmy asnehadīpavat /
sarvam eva parityajya tyajāmīdaṃ kalevaram // MU_1,30.26

ity uktavān amalaśītakarābhirāmo rāmo mahattaravivekavikāsicetāḥ /
tūṣṇīṃ babhūva purato mahatāṃ ghanānāṃ kekāravaśramavaśād iva nīlakaṇṭhaḥ // MU_1,30.27

rāghavapraśno nāma sargaḥ

ekatriṃśas sargaḥ

vālmīkiḥ:

vadaty evaṃ manomohavinivṛttikaraṃ vacaḥ /
rāme rājīvapattrākṣe tasmin rājakumārake // MU_1,31.1

sarve babhūvus tatrasthā vismayotphullalocanāḥ /
dhṛtāmbarā deharuhair giraś śrotum ivodgataiḥ // MU_1,31.2

virāmavāsanāpāstasamastabhavavāsanāḥ /
muhūrtam amṛtāmbhodhivīcīvilulitā iva // MU_1,31.3

tā giro rāmabhadrasya tasya citrārpitair iva /
saṃśrutāś śṛṇukair antar ānandaparipīvaraiḥ // MU_1,31.4

vasiṣṭhaviśvāmitrādyair munibhis saṃsadi sthitaiḥ /
jayantaghṛṣṭipramukhair mantribhir mantrakovidaiḥ // MU_1,31.5

nṛpair daśarathaprakhyaiḥ pauraiḥ pāraśavādibhiḥ /
sāmantai rājaputraiś ca brāhmaṇair brahmavādibhiḥ // MU_1,31.6

tathā bhṛtyair amātyaiś ca pañjarasthaiś ca pakṣibhiḥ /
krīḍāmṛgair gataspandais turaṅgair gatacarvaṇaiḥ // MU_1,31.7

kausalyāpramukhaiś caiva nijavātāyanasthitaiḥ /
saṃśāntabhūṣaṇārāvair aspandair vanitāgaṇaiḥ // MU_1,31.8

udyānavallīnilayair viṭaṅkanilayair api /
akṣubdhapakṣatatibhir vihagair viratāravaiḥ // MU_1,31.9

siddhair nabhaścaraiś caiva tathā gandharvakinnaraiḥ /
nāradavyāsapulahapramukhair munipuṅgavaiḥ // MU_1,31.10

anyaiś ca devadeveśavidyādharamahoragaiḥ /
rāmasya tā vicitrārthā mahodārā giraś śrutāḥ // MU_1,31.11

atha tūṣṇīṃ sthitavati rāme rājīvalocane /
tasmin raghukulākāśaśaśāṅkasamasundare // MU_1,31.12

sādhuvādagirā sārdhaṃ siddhasārthasamīritā /
vitānakasamā vyomnaḥ puṣpavṛṣṭiḥ papāta ha // MU_1,31.13

mandārakośaviśrāntabhramaradvandvanādinī /
madirāmodasaundaryamuditonmadamānavā // MU_1,31.14

vyomavātavinunneva tārakāṇāṃ paramparā /
patiteva dharāpīṭhaṃ svargastrīhasitacchaṭā // MU_1,31.15

vṛṣṭiṣv ekaśaranmeghalavāvalir iva cyutā /
haiyyaṅgavīnapiṇḍānām īriteva paramparā // MU_1,31.16

himavṛṣṭir ivodārā muktāhāracayopamā /
aindavī raśmimāleva kṣīrormīṇām ivātatiḥ // MU_1,31.17

kiñjalkāmodavalitā bhramadbhṛṅgakadambakā /
sītkāragāyadāmodamadhurāniladolitā // MU_1,31.18

prabhramatketakavyūhā prasaratkairavotkarā /
prapatatkundavalayā valatkuvalayālayā // MU_1,31.19

āpūritāṅganārāmagṛhacchādanacatvarā /
udgrīvapuravāstavyavaranārīvilokitā // MU_1,31.20

nirabhrotpalasaṅkāśavyomavṛṣṭir anākulā /
adṛṣṭapūrvā sarvasya janasya janitasmayā // MU_1,31.21

adṛṣṭapūrvā siddhaughakarotkarasamīritā /
sā muhūrtacaturbhāge puṣpavṛṣṭiḥ papāta ha // MU_1,31.22

āpūritasabhāloke śānte kusumavarṣaṇe /
imān siddhagaṇālāpāñ śuśruvus te sabhāsadaḥ // MU_1,31.23

ākalpaṃ siddhasenāsu bhramadbhir abhito divam /
apūrvam adya tv asmābhiś śrutaṃ śrutirasāyanam // MU_1,31.24

yad anena kilodāram uktaṃ raghukulendunā /
vītarāgatayā tad dhi vākpater apy agocaram // MU_1,31.25

aho vata mahat puṇyam adyāsmābhir idaṃ śrutam /
vaco rāmamukhodbhūtam amṛtāhlādakaṃ dhiyaḥ // MU_1,31.26

upaśamāmṛtasundaram ādarād adhigatottamatāpadam eṣa yat /
kathitavān ucitaṃ raghunandanas sapadi tena vayaṃ pratibodhitāḥ // MU_1,31.27

nabhaścarasādhuvādo nāma sargaḥ

dvātriṃśas sargaḥ

siddhāḥ:

pāvanasyāsya vacasaḥ proktasya raghuketunā /
nirṇayaṃ śrotum ucitaṃ vakṣyamāṇaṃ maharṣibhiḥ // MU_1,32.1

nāradavyāsapulahapramukhā munipuṅgavāḥ /
āgacchatāśv avighnena sarva eva maharṣayaḥ // MU_1,32.2

patāmaḥ paritaḥ puṇyām etāṃ dāśarathīṃ sabhām /
nīrandhrakanakāmbhojāṃ nalinīm iva ṣaṭpadāḥ // MU_1,32.3

vālmīkiḥ:

ity uktvā sā samastaiva vyomāvāsanivāsinī /
āpapāta sabhāṃ tatra divyā muniparamparā // MU_1,32.4

agrasthitamarutpṛṣṭharaṇadvīṇamunīśvarā /
payaḥpīnaghanaśyāmavyāsamecakitāntarā // MU_1,32.5

bhṛgvaṅgiraḥpulastyādimunināyakamaṇḍitā /
cyavanoddālakośīraśaralomādipālitā // MU_1,32.6

parasparaparāmarśād dussaṃsthānamṛgājinā /
lolākṣamālāvalayā sukamaṇḍaludhāriṇī // MU_1,32.7

tārāvalir ivānyo'nyaṃ kṛtaśobhātiśāyinī /
kausumī vṛṣṭir anyeva dvitīyevārkamaṇḍalī // MU_1,32.8

tārājāla ivāmbhodo vyāso hy atra vyarājata /
tāraugha iva śītāṃśur nārado 'tra vyarājata // MU_1,32.9

deveṣv iva surādhīśaḥ pulastyo 'tra vyarājata /
āditya iva devānām aṅgirāś ca vyarājata // MU_1,32.10

athāsyāṃ siddhasenāyāṃ patantyāṃ nabhaso rasāt /
uttasthau munisampūrṇā tadā dāśarathī sabhā // MU_1,32.11

miśrībhūtā virejus te nabhaścaramahīcarāḥ /
parasparavṛtāṅgābhā bhāsayanto diśo daśa // MU_1,32.12

veṇughaṇṭāvṛtakarā līlākamaladhāriṇaḥ /
dūrvāṅkurākrāntaśikhās sacūḍāmaṇimūrdhajāḥ // MU_1,32.13

jaṭākaṭaprakapilā maulimālitamastakāḥ /
prakoṣṭhagākṣavalayā māṇikyavalayānvitāḥ // MU_1,32.14

cīravalkalasaṃvītās srakkauśeyāvaguṇṭhitāḥ /
vilolamekhalāpāśāś calanmuktākalāpinaḥ // MU_1,32.15

vasiṣṭhaviśvāmitrau tān pūjayām āsatuḥ kṣaṇāt /
arghyaiḥ pādyair vacobhiś ca nabhaścaramahāgaṇān // MU_1,32.16

sarvācāreṇa siddhaughaṃ pūjayām āsa bhūpatiḥ /
siddhaugho bhūpatiṃ caiva kuśalapraśnavārttayā // MU_1,32.17

tais taiḥ praṇayasaṃrambhair anyo'nyaṃ prāptasatkriyāḥ /
upāviśan viṣṭareṣu nabhaścaramahīcarāḥ // MU_1,32.18

vacobhiḥ puṣpavarṣeṇa sādhuvādena cābhitaḥ /
rāmaṃ taṃ pūjayām āsuḥ puraḥ praṇatam āsthitam // MU_1,32.19

āsāṃ cakre ca tatrāsau rājalakṣmyā virājitaḥ /
viśvāmitro vasiṣṭhaś ca vāmadevaś ca mantriṇaḥ // MU_1,32.20

nārado devaputraś ca vyāsaś ca munipuṅgavaḥ /
marīcir atha durvāsā munir āṅgirasas tathā // MU_1,32.21

kratuḥ pulastyaḥ pulahaś śaralomā munīśvaraḥ /
vātsyāyano bharadvājo vālmīkir munipuṅgavaḥ // MU_1,32.22

uddālaka ṛcīkaś ca śaryātiś cyavanas tathā /
ūṣmapāś ca ghṛtārciś ca śāluḍir vāluḍis tathā // MU_1,32.23

ete cānye ca bahavo vedavedāṅgapāragāḥ /
jñātajñeyā mahātmānas saṃsthitās tatra nāyakāḥ // MU_1,32.24

vasiṣṭhaviśvāmitrābhyāṃ saha te nāradādayaḥ /
idam ūcur anūcānā rāmam ānamitānanam // MU_1,32.25

aho vata kumāreṇa kalyāṇaguṇaśālinī /
vāg uktā paramodāravirāgarasagarbhiṇī // MU_1,32.26

pariniṣṭhitavākyārthasubodham ucitaṃ sphuṭam /
udāraṃ priyacaryārham avihvalam aviplutam // MU_1,32.27

abhivyaktapadaspaṣṭam iṣṭaṃ puṣṭaṃ ca tuṣṭimat /
karoti rāghavaproktaṃ vacaḥ kasya na vismayam // MU_1,32.28

śatād ekatamasyaiva sarvodāracamatkṛteḥ /
īpsitārthārpaṇaikāntadakṣā bhavati bhāratī // MU_1,32.29

kumāra tvāṃ vinā kasya vivekaphalaśālinī /
evaṃ vikāsam āyāti prajñāvanalatā navā // MU_1,32.30

prajñādīpaśikhā yasya rāmasyeva hṛdi sthitā /
prajvalaty alam ālokakāriṇī sa pumān smṛtaḥ // MU_1,32.31

raktamāṃsāsthiyantrāṇi bahūny atitatāni ca /
padārthān apakarṣanti nāsti teṣu sacetanam // MU_1,32.32

janmamṛtyujarāduḥkham anuyānti punaḥ punaḥ /
vimṛśanti na saṃsāraṃ paśavaḥ parimohitāḥ // MU_1,32.33

kathañcit kvacid evaiko dṛśyate vimalāśayaḥ /
pūrvāparavicārārho yathāyam arisūdanaḥ // MU_1,32.34

anuttamacamatkāraphalās subhagamūrtayaḥ /
bhavyā hi viralā loke sahakāradrumā iva // MU_1,32.35

samyagdṛṣṭir jagajjātau svavivekacamatkṛtiḥ /
asmin bhavyamatāv antar iyam anyeva dṛśyate // MU_1,32.36

sulabhās subhagā lokāḥ phalapallavaśālinaḥ /
jāyante taravo deśe na tu candanapādapāḥ // MU_1,32.37

vṛkṣāḥ prativane santi satyaṃ suphalapallavāḥ /
na tv apūrvacamatkāro lavaṅgas sulabhas sadā // MU_1,32.38

jyotsneva śītamahasas sutaror iva mañjarī /
puṣpād āmodalekheva dṛṣṭā rāmāc camatkṛtiḥ // MU_1,32.39

asmād uddāmadaurātmyadaivanirmāṇanirmiteḥ /
dvijendrā dagdhasaṃsārāt sāro hy atyantadurlabhaḥ // MU_1,32.40

yatante sārasamprāptau ye yaśonidhayo dhiyā /
dhanyā dhuri satāṃ gaṇyās ta eva puruṣottamāḥ // MU_1,32.41

na rāmeṇa samo 'stīha triṣu lokeṣu kaścana /
vivekavān udārātmā mahātmā ceti no matiḥ // MU_1,32.42

sakalalokacamatkṛtikāriṇo 'py abhimataṃ yadi rāghavacetasaḥ /
phalati no tad ime vayam eva hi sphuṭataraṃ munayo hatabuddhayaḥ // MU_1,32.43

siddhamunīśvarādisabhāpatanaṃ nāma sargaḥ

prathamas sargaḥ

vālmīkiḥ:

nāradeneti mahatā vacasy ukte sabhāgataḥ /
rāmam agragataṃ prītyā viśvāmitro 'py uvāca ha // MU_2,1.1

viśvāmitraḥ:

tava rāghava nāsty anyaj jñeyaṃ jñānavatāṃ vara /
svayaiva sūkṣmayā buddhyā sarvaṃ vijñātavān asi // MU_2,1.2

kevalaṃ mārjanāmātraṃ manāg evopayujyate /
svabhāvavimale nityaṃ subuddhimakure tava // MU_2,1.3

bhagavadvyāsaputrasya śukasyeva matis tava /
viśrāntimātram evāntar jñātajñeyāpy apekṣate // MU_2,1.4

rāmaḥ:

bhagavadvyāsaputrasya śukasya bhagavan katham /
dhiyāpy ādau na viśrāntaṃ viśrāntaṃ ca dhiyā punaḥ // MU_2,1.5

viśvāmitraḥ:

ātmodantasamaṃ rāma varṇyamānam imaṃ mayā /
śṛṇu vyāsātmajodantaṃ janmanām antakāraṇam // MU_2,1.6

yo 'yam añjanavarṇābho niviṣṭo hemaviṣṭare /
pārśve tava pitur vyāso bhagavān bhāskaradyutiḥ // MU_2,1.7

asyābhūd induvadanas tanayo nayakovidaḥ /
śuko nāma mahāprājño yajño mūrtyeva saṃsthitaḥ // MU_2,1.8

pravicārayato lokayātrām alam imāṃ hṛdi /
taveva kila tasyāpi viveka udabhūd bhṛśam // MU_2,1.9

tenāsau svavivekena svayam eva mahāmate /
vicārya suciraṃ cāru yat satyaṃ tad avāptavān // MU_2,1.10

svayaṃ prāpte pare vastuny aviśrāntamanās tataḥ /
nedaṃ vastv iti viśvāsaṃ nāsāv ātmany upāyayau // MU_2,1.11

kevalaṃ virarāmāsya ceto vigatacāpalam /
bhogebhyo bhūribhaṅgebhyo dharādbhya iva cātakaḥ // MU_2,1.12

ekadā so 'malaprajño merāv ekāntasaṃsthitam /
papraccha pitaraṃ bhaktyā kṛṣṇadvaipāyanaṃ munim // MU_2,1.13

saṃsārāḍambaram idaṃ katham abhyutthitaṃ mune /
kathaṃ ca praśamaṃ yāti kiyat kasya kadeti ca // MU_2,1.14

iti pṛṣṭena muninā vyāsenākhilam ātmaje /
yathāvad amalaṃ proktaṃ vaktavyaṃ viditātmanā // MU_2,1.15

ajñāsiṣaṃ pūrvam etad aham ity atha tatpituḥ /
sa śukaś śuddhayā buddhyā na vākyaṃ bahv amanyata // MU_2,1.16

vyāso 'pi bhagavān buddhvā putrābhiprāyam īdṛśam /
pratyuvāca punaḥ putraṃ nāhaṃ jānāmi tattvataḥ // MU_2,1.17

janako nāma bhūpālo vidyate vasudhātale /
yathāvad vetty asau vedyaṃ tasmāt sarvam avāpsyasi // MU_2,1.18

pitrety uktaś śukaḥ prāyāt sumeror vasudhātalam /
videhanagarīṃ prāpa janakenābhipālitām // MU_2,1.19

āvedito 'sau yāṣṭīkair janakāya mahātmane /
dvāri vyāsasuto rājañ śuko 'tra sthitavān iti // MU_2,1.20

jijñāsārthaṃ śukasyāsāv āstām evety avajñayā /
uktvā babhūva janakas tūṣṇīṃ saptadināny api // MU_2,1.21

tataḥ praveśayām āsa janakaś śukam aṅganam /
tatrāhāni sa saptaiva tathaivāvasad unmanāḥ // MU_2,1.22

atha praveśayām āsa janako 'ntaḥpuraṃ śukam /
rājā na dṛśyate tāvad iti saptadināni tam // MU_2,1.23

tatronmadābhiḥ kāntābhir bhojanair bhogasañcayaiḥ /
janako lālayām āsa śukaṃ śaśisamānanam // MU_2,1.24

te bhogās tāni duḥkhāni vyāsaputrasya tan manaḥ /
na jahrur mandapavano baddhapīṭham yathācalam // MU_2,1.25

kevalaṃ saśamas svaccho maunī muditamānasaḥ /
atiṣṭhad atra sa śukas sampūrṇa iva candramāḥ // MU_2,1.26

parijñātasvabhāvaṃ taṃ śukaṃ sa janako nṛpaḥ /
ānīya muditātmānam avalokya nanāma ha // MU_2,1.27

niśśeṣitajagatkārya prāptākhilamanoratha /
kim īpsitaṃ tavety āśu kṛtasvāgatam āha tam // MU_2,1.28

śukaḥ:

saṃsārāḍambaram idaṃ katham abhyutthitaṃ guro /
kathaṃ praśamam āyāti yathāvat kathayāśu me // MU_2,1.29

viśvāmitraḥ:

janakeneti pṛṣṭena śukasya kathitaṃ tathā /
tad eva yat purā proktaṃ tasya pitrā mahātmanā // MU_2,1.30

śukaḥ:

svayam eva mayā pūrvam etaj jñātaṃ vivekataḥ /
etāvad eva pṛṣṭena pitrā me samudāhṛtam // MU_2,1.31

bhavatāpy eṣa evārthaḥ kathito vāgvidāṃ vara /
eṣa eva ca vākyārthaś śāstreṣu paridṛśyate // MU_2,1.32

yathāyaṃ svavikalpotthas svavikalpaparikṣayāt /
kṣīyate dagdhasaṃsāro nissāra iti niścayaḥ // MU_2,1.33

tat kim etan mahābāho satyaṃ brūhi mamāmalam /
tvatto viśrāmam āpnoti ceto mā bhramatāj jagat // MU_2,1.34

janakaḥ:

nātaḥ parataraḥ kaścin niścayo 'sty aparo mune /
svayam etat tvayā jñātaṃ gurutaś ca punaś śrutam // MU_2,1.35

avyucchinnaś cidātmaikaḥ pumān astīha netarat /
sa saṅkalpavaśād baddho nissaṅkalpaś ca mucyate // MU_2,1.36

yena tv etat sphuṭaṃ jñātaṃ jñeyaṃ tasya mahātmanaḥ /
bhogebhyo viratir jātā dṛśyād vā sakalād iha // MU_2,1.37

tava cālaṃ mahāvīra matir viratim āgatā /
bhogebhyo dīrgharogebhyaḥ kim anyat paripṛcchasi // MU_2,1.38

na tathā pūrṇatā jātā sarvajñānamahānidheḥ /
tiṣṭhatas tapasi sphāre pitus tava yathā tava // MU_2,1.39

vyāsād adhika evāhaṃ vyāsaśiṣyo 'pi tatsutaḥ /
bhogecchātānaveneha matto 'py abhyadhiko bhavān // MU_2,1.40

prāptaṃ prāptavyam akhilaṃ bhavatā pūrṇacetasā /
na dṛśye patasi brahman muktas tvaṃ bhrāntim utsṛja // MU_2,1.41

anuśiṣṭas sa ity evaṃ janakena mahātmanā /
viśaśrāma śukas tūṣṇīṃ svacche paramavastuni // MU_2,1.42

vītaśokabhayāyāso nirīhaś chinnasaṃśayaḥ /
jagāma śikharaṃ meros samādhyartham aninditam // MU_2,1.43

tatra varṣasahasrāṇi nirvikalpasamādhinā /
daśa sthitvā śaśāmāsāv ātmany asnehadīpavat // MU_2,1.44

vyapagatakalanākalaṅkaśuddhas svayam amalātmani pāvane pade 'sau /
salilakaṇa ivāmbudhau mahātmā vigalitabhedam athaikatāṃ jagāma // MU_2,1.45

śukanirvāṇaṃ nāma sargaḥ

dvitīyas sargaḥ

viśvāmitraḥ:

tasya vyāsatanūjasya matimātrāpamārjanam /
yathopayuktaṃ te rāma tāvad evopayujyate // MU_2,2.1

jñeyam etena vijñātam aśeṣeṇāvanīśvara /
svadante 'smai na yad bhogā rogā iva sumedhase // MU_2,2.2

jñātajñeyasya manaso nūnam etad dhi lakṣaṇam /
na svadante samagrāṇi bhogavṛndāni yat punaḥ // MU_2,2.3

bhogabhāvanayā yāti bandho dārḍhyam avastujaḥ /
tayaiva śāntayā yāti bandho jagati tānavam // MU_2,2.4

vāsanātānavaṃ rāma mokṣa ity ucyate budhaiḥ /
padārthavāsanādārḍhyaṃ bandha ity abhidhīyate // MU_2,2.5

ātmatattvābhigamanaṃ bhavati prāyaśo nṛṇām /
punar viṣayavairasyaṃ kadarthād upajāyate // MU_2,2.6

samyak paśyati yas tajjño jñātajñeyas tu paṇḍitaḥ /
na svadante balād eva tasmai bhogā mahātmane // MU_2,2.7

yaśaḥprabhṛtinā yasmai hetunaiva vinā punaḥ /
bhuvi bhogā na rocante sa jīvanmukta ucyate // MU_2,2.8

jñeyaṃ yāvan na vijñātaṃ tāvat tāta na jāyate /
viṣayeṣv aratir jantor marubhūmau latā yathā // MU_2,2.9

ata eva hi vijñātajñeyaṃ viddhi raghūdvaha /
yad enaṃ rañjayanty etā na ramyā bhogabhūmayaḥ // MU_2,2.10

rāmo yad etaj jānāti tad vastv ity eva sanmukhāt /
ākarṇya cittaviśrāmo rāghavasyopajāyate // MU_2,2.11

kevalaṃ kevalībhāvaviśrāntiṃ samapekṣate /
rāmabuddhiś śarallakṣmīr jalaviśramaṇaṃ yathā // MU_2,2.12

atrāsya cittaviśrāntyai rāghavasya mahātmanaḥ /
yuktiṃ kathayatu śrīmān vasiṣṭho bhagavān ayam // MU_2,2.13

raghūṇām eṣa sarveṣāṃ prabhuḥ kulagurus sadā /
sarvajñas sarvadarśī ca trikālāmaladarśanaḥ // MU_2,2.14

vasiṣṭha bhagavan pūrvaṃ kaccit smarasi yat svayaṃ /
āvayor vairaśāntyarthaṃ śreyase ca mahātmanām // MU_2,2.15

niṣadhādrer munīnāṃ ca sānau saralasaṅkule /
upadiṣṭaṃ bhagavatā jñānaṃ padmabhuvā bahu // MU_2,2.16

yena yuktimatā brahmañ jñāneneyaṃ hi vāsanā /
saṃsārī nūnam āyāti śamaṃ śyāmeva bhāsvatā // MU_2,2.17

tad eva yuktimaj jñeyaṃ rāmāyāntenivāsine /
brahmann upadiśāśu tvaṃ yena viśrāntim eṣyati // MU_2,2.18

kadarthanā ca naivaiṣā rāmo hi gatakilbiṣaḥ /
nirmale makure vaktram ayatnenaiva bimbati // MU_2,2.19

taj jñānaṃ sa ca śāstrārthas tad vaidagdhyam akhaṇḍitam /
sacchiṣyāya viraktāya sādho yad upadiśyate // MU_2,2.20

aśiṣyāyāviraktāya yat kiñcid upadiśyate /
tat prayāty apavitratvaṃ gokṣīraṃ śvadṛtāv iva // MU_2,2.21

vītarāgabhayakrodhā nirmamā galitainasaḥ /
vadanti tvādṛśā yat tu tatra viśrāmyatīha dhīḥ // MU_2,2.22

ity ukte gādhiputreṇa vyāsanāradapūrvakāḥ /
munayas te tam evārthaṃ sādhu sādhv ity apūjayan // MU_2,2.23

athovāca mahātejā rājñaḥ pārśve vyavasthitaḥ /
brahmeva brahmaṇaḥ putro vasiṣṭho bhagavān muniḥ // MU_2,2.24

vasiṣṭhaḥ:

mune yad ādiśasi me tad avighnaṃ karomy aham /
kas samarthas samartho 'pi satāṃ laṅghayituṃ vacaḥ // MU_2,2.25

ahaṃ hi rājaputrāṇāṃ rāmādīnāṃ manastamaḥ /
jñānenāpanayāmy adya dīpeneva niśātamaḥ // MU_2,2.26

smarāmy akhaṇḍitaṃ sarvaṃ saṃsārabhramaśāntaye /
niṣadhādrau purā proktaṃ yaj jñānaṃ padmajanmanā // MU_2,2.27

vālmīkiḥ:

iti nigaditavān asau mahātmā parikarabandhagṛhītavandyatejāḥ /
akathayad idam ajñatopaśāntyai paramapadaikavibodhanaṃ vasiṣṭhaḥ // MU_2,2.28

viśvāmitravākyaṃ nāma sargaḥ

tṛtīyas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

pūrvam uktaṃ bhagavatā yaj jñānaṃ padmajanmanā /
sargādau lokaśāntyarthaṃ tad idaṃ kathayāmy aham // MU_2,3.1

rāmaḥ:

kathayiṣyasi vistīrṇāṃ bhagavan mokṣasaṃhitāṃ /
imaṃ tāvat kṣaṇaṃ jātaṃ saṃśayaṃ me nivāraya // MU_2,3.2

pitā śukasya sarvajño gurur vyāso mahāmuniḥ /
videhamukto na kathaṃ kathaṃ muktas suto 'sya saḥ // MU_2,3.3

vasiṣṭhaḥ:

paramārkaprakāśāntas trijagattrasareṇavaḥ /
utpatyotpatya līnā ye na saṅkhyām upayānti te // MU_2,3.4

vartamāne ca yās santi trailokyagaṇakoṭayaḥ /
śakyante naiva saṅkhyātuṃ tāś ca kāścana kenacit // MU_2,3.5

bhaviṣyanti parāmbhodhau jagatsargataraṅgakāḥ /
ye tāṃś ca parisaṅkhyātuṃ saṅkathaiva na vidyate // MU_2,3.6

rāmaḥ:

yā bhūtā yā bhaviṣyantyo jagatsargaparamparāḥ /
tāsāṃ vicāraṇaṃ yuktaṃ vartamānāsu kā kathā // MU_2,3.7

vasiṣṭhaḥ:

tiryakpuruṣadevāder yo yo rāma vinaśyati /
tasminn eva pradeśe 'sau tadaivedaṃ prapaśyati // MU_2,3.8

ātivāhikanāmnāntas svahṛdy eva jagattrayam /
vyomni cittaśarīreṇa vyomātmānubhavaty ajaḥ // MU_2,3.9

evaṃ mṛtā mriyante ca mariṣyanti ca koṭayaḥ /
bhūtānāṃ yā jaganty āsām uditāni pṛthak pṛthak // MU_2,3.10

durvātabhūkampa iva piśācatrastabālavat /
muktālīvāmale vyomni nauspandataruyānavat // MU_2,3.11

svapnasaṃvittipuravat smṛtijātakhavṛkṣavat /
jagatsaṃsaraṇaṃ svāntar mṛto 'nubhavati svayam // MU_2,3.12

tatrātipariṇāmena tad eva ghanatāṃ gatam /
iha loko 'yam ity eva jīvākāśe vijṛmbhate // MU_2,3.13

punas tatraiva janmehāmaraṇādyanubhūtimān /
paralokaṃ kalpayati mṛtas tatra tathā punaḥ // MU_2,3.14

tadantar anye puruṣās teṣām antas tathā pare /
saṃsārā iti bhāntīme kadalīdalapīṭhavat // MU_2,3.15

na pṛthvyādimahābhūtagaṇā na ca jagatkramāḥ /
mṛtānāṃ santi tatrāpi tathāpy eṣāṃ jagadbhramāḥ // MU_2,3.16

avidyaivam ananteyaṃ nānāprasavaśālinī /
jaḍānāṃ sarid ādīrghā jagatsargataraṅgiṇī // MU_2,3.17

paramārthāmbudhau sphāre rāma sargataraṅgakāḥ /
bhūyo bhūyo vivartante ta evānye ca bhūriśaḥ // MU_2,3.18

sarvatas sadṛśāḥ kecit kulakramamanoguṇaiḥ /
kecid ardhena sadṛśāḥ kecic cātivilakṣaṇāḥ // MU_2,3.19

imaṃ vyāsamuniṃ tatra dvātriṃśaṃ saṃsmarāmy aham /
yathāsambhavayā jñānadṛśā darśasamānayā // MU_2,3.20

dvādaśānyadhiyas tatra kulākārehitais samāḥ /
daśa sarvasamākārāś śiṣṭāḥ kulavilakṣaṇāḥ // MU_2,3.21

adyāpy anye bhaviṣyanti vyāsavālmīkayas tathā /
bhṛgvaṅgiraḥpulastyāś ca tathaivāthānya eva ca // MU_2,3.22

nānāsurarṣidevānāṃ gaṇās sambhūya bhūriśaḥ /
utpadyante vilīyante kadācic ca pṛthak pṛthak // MU_2,3.23

brahmadvāsaptates tretā āsīd asti bhaviṣyati /
sa evānyaś ca lokaś ca tvaṃ cāhaṃ ceti vedmy aham // MU_2,3.24

krameṇāsya muner itthaṃ vyāsasyādbhutakarmaṇaḥ /
saṃlakṣyate 'vatāro 'yaṃ daśamo dīrghadarśinaḥ // MU_2,3.25

abhūma vyāsavālmīkiyuktā vayam anekaśaḥ /
abhūma vayam eveme nānākārās samāśayāḥ // MU_2,3.26

bhāvyam adyāpy aneneha nanu vārāṣṭakaṃ punaḥ /
bhūyo 'pi bhārataṃ nāma svetihāsaṃ kariṣyati // MU_2,3.27

kṛtvā vedavibhāgaṃ ca nītvānena kulaṃ prathām /
brahmatvaṃ ca tato gatvā bhāvyaṃ vaidehamokṣiṇā // MU_2,3.28

vītaśokabhayaś śānto nirvāṇo gatakalpanaḥ /
jīvanmukto jitamanā vyāso 'yam iti varṇitaḥ // MU_2,3.29

vittabandhuvayaḥkarmavidyāvijñānaceṣṭitaiḥ /
samāni santi bhūtāni sarge sarge punaḥ punaḥ // MU_2,3.30

kvacit sargaśatais tāni bhavanti na bhavanti vā /
kadācid api māyeyam ittham antavivarjitā // MU_2,3.31

gacchatīyaṃ viparyāsaṃ bhūribhūtaparamparā /
bījarāśir ivājasram upyamānaḥ punaḥ punaḥ // MU_2,3.32

tenaiva sanniveśena tathānyena punaḥ punaḥ /
sargākārāḥ pravartante taraṅgāḥ kālavāridheḥ // MU_2,3.33

āśvastāntaḥkaraṇaḥ kṣīṇavikalpas svarūpasāramayaḥ /
paramaśamāmṛtatṛptas tiṣṭhati vidvān nirāvaraṇaḥ // MU_2,3.34

bhūyo bhūyas sargānubhavanaṃ nāma sargaḥ

caturthas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

saumyāmbutve taraṅgatve salilasyāmbutā yathā /
samaivābdhau tathādehasadehatvavimuktatā // MU_2,4.1

[rāmaḥ]:

sadehā vāstv adehā vā muktatā viṣayena vaḥ /
anāsvāditabhojyasya kuto bhojyānubhūtayaḥ // MU_2,4.2

jīvanmuktaṃ muniśreṣṭha kevalaṃ hi padārthavat /
paśyāmaḥ purato nāsya punar vidmo 'ntarāśayam // MU_2,4.3

vasiṣṭhaḥ:

sadehādehamuktānāṃ bhedaḥ ko 'bhedarūpiṇām /
yad evāmbu taraṅgatve saumyatve 'pi tad eva tat // MU_2,4.4

na manāg api bhedo 'sti sadehādehamuktayoḥ /
saspando 'stv atha vāspando vāyur eva kilānilaḥ // MU_2,4.5

sadehā vā videhā vā muktatā na pramāspadam /
asmākam asyās tu yadā svaikatāsty avibhāginī // MU_2,4.6

tasmāt prakṛtam evedaṃ śṛṇu śravaṇabhūṣaṇam /
mayopadiśyamānaṃ tvaṃ jñānam ajñāndhyanāśanam // MU_2,4.7

sarvam eveha hi sadā saṃsāre raghunandana /
samyakprayuktāt sarveṇa pauruṣāt samavāpyate // MU_2,4.8

iha hīndor ivodeti śītalāhlādanaṃ hṛdi /
parispandaphalaprāptau pauruṣād eva nānyataḥ // MU_2,4.9

pauruṣaspandaphalavad dṛṣṭaṃ pratyakṣato na yat /
kalpitaṃ mohibhir mandair daivaṃ kiñcin na vidyate // MU_2,4.10

sādhūpadeśaśāstreṇa yan mano'ṅgaviceṣṭitam /
tat pauruṣaṃ tat saphalam anyad unmattaceṣṭitam // MU_2,4.11

yo yam arthaṃ kāmayate tad arthaṃ cehate kramāt /
avaśyaṃ tam avāpnoti na ced ardhān nivartate // MU_2,4.12

pauruṣeṇa prayatnena trailokyaiśvaryasundarīm /
kaścit prāṇiviśeṣo hi śakratāṃ samupāgataḥ // MU_2,4.13

pauruṣeṇa prayatnena sahasāmbhoruhāspadām /
kaścid eva cidullāso brahmatām adhigacchati // MU_2,4.14

sāreṇa puruṣārthena svenaiva garuḍadhvajām /
kaścid eva pumān eṣa puruṣottamatāṃ gataḥ // MU_2,4.15

pauruṣeṇaiva yatnena lalanāvalanākṛtim /
śarīrī kaścid eveha gataś candrārdhacūḍatām // MU_2,4.16

prāktanaṃ caihikaṃ ceti dvividhaṃ viddhi pauruṣam /
prāktano 'dyatanenāśu puruṣārthena jīyate // MU_2,4.17

yatnavadbhir dṛḍhābhyāsaiḥ prajñotsāhasamanvitaiḥ /
meravo 'pi nigīryante kaiva prākpauruṣe kathā // MU_2,4.18

śāstraniyantritapauruṣaparamā puruṣasya puruṣatā yā syāt /
abhimataphalabharasiddhyai bhavati hi sānyā tv anarthāya // MU_2,4.19

kasyāñcit svayam ātmadussthitivaśāt puṃso daśāyāṃ śanair aṅgulyagranipīḍitaikaculukād ācāmabindur bahuḥ /
kasyāñcij jalarāśiparvatapuradvīpāntarālaṅkṛtā kartavyocitasaṃvibhāgakaraṇe pṛthvī na pṛthvī bhavet // MU_2,4.20

pauruṣopakramaṇaṃ nāma sargaḥ

pañcamas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

pravṛttir evaṃ prathamaṃ yathāśāstraṃ vihāriṇām /
prabheva varṇabhedānāṃ sādhanī sarvakarmaṇām // MU_2,5.1

manasā vāñchyate yat tu yathāśāstraṃ na karmaṇā /
sādhyate mattalīlāsau mohanī nārthasādhanī // MU_2,5.2

yathā sañcetyate yena tathā tenānubhūyate /
svakarmaiveti vāstv anyā vyatiriktā na daivadṛk // MU_2,5.3

ucchāstraṃ śāstritaṃ ceti pauruṣaṃ dvividhaṃ smṛtam /
tatrocchāstram anarthāya paramārthāya śāstritam // MU_2,5.4

dvau huḍāv iva yudhyete puruṣārthau samāsamau /
ātmīyaś cānyadīyaś ca jayaty atibalas tayoḥ // MU_2,5.5

anarthaḥ prāpyate yatra śāstritād api pauruṣāt /
anarthakartur balavat tatra jñeyaṃ svapauruṣam // MU_2,5.6

paraṃ pauruṣam āśritya dantair dantān vicūrṇayan /
śubhenāśubham udyuktaḥ prāktanaṃ pauruṣaṃ jayet // MU_2,5.7

prāktanaḥ puruṣārtho 'sau māṃ niyojayatīti dhīḥ /
balād adhaspadīkāryā pratyakṣād adhikā na sā // MU_2,5.8

tāvat tāvat prayatnena yatitavyaṃ svapauruṣam /
prāktanaṃ pauruṣaṃ yāvad aśubhaṃ śāmyati svayam // MU_2,5.9

doṣaś śāmyaty asandehaṃ prāktano 'dyatanair guṇaiḥ /
dṛṣṭānto 'tra hyastanasya doṣasyādyaguṇaiḥ kṣayaḥ // MU_2,5.10

asaddaivam adhaḥ kṛtvā nityam udyuktayā dhiyā /
saṃsārottaraṇaṃ bhūtyai yatetādhātum ātmani // MU_2,5.11

na gantavyam anudyogais sāmyaṃ puruṣagardabhaiḥ /
udyogas tu yathāśāstraṃ lokadvitayasiddhaye // MU_2,5.12

saṃsārakuharād asmān nirgantavyaṃ svayaṃ balāt /
pauruṣaṃ yatnam āśritya hariṇevāripañjarāt // MU_2,5.13

pratyahaṃ pratyavekṣeta naraś caritam ātmanaḥ /
santyajet paśubhis tulyaṃ śrayet satpuruṣocitam // MU_2,5.14

kiñcit kāntānnapānādikalilaṃ komalaṃ gṛhe /
vraṇe kīṭa ivāsvādya vayaḥ kāryaṃ na bhasmasāt // MU_2,5.15

śubhena pauruṣeṇāśu śubham āsādyate phalam /
aśubhenāśubhaṃ nityaṃ daivaṃ nāma na kiñcana // MU_2,5.16

pratyakṣadṛṣṭam utsṛjya yo 'numānamanās tv asau /
svabhujābhyām imau sarpāv iti prekṣya palāyatām // MU_2,5.17

daivaṃ samprerayati mām iti mugdhadhiyāṃ mukham /
adṛṣṭaśreṣṭhadṛṣṭīnāṃ dṛṣṭvā lakṣmīr nivartate // MU_2,5.18

tasmāt puruṣayatnena vivekaṃ pūrṇam āśrayet /
ātmajñānamayārthāni śāstrāṇi pravicārayet // MU_2,5.19

citte cintayatām arthaṃ yathāśāstraṃ nijehitaiḥ /
asaṃsādhayatām eva mūḍhānāṃ dhig durīpsitam // MU_2,5.20

pauruṣaṃ ca na cānantaṃ na yan nāmābhivāñchyate /
na yatnenāpi mahatā tailam āsādyate 'śmanaḥ // MU_2,5.21

yathā ghaṭaḥ parimito yathā parimitaḥ paṭaḥ /
niyataḥ parimāṇasthaḥ puruṣārthas tathaiva vaḥ // MU_2,5.22

sa ca śāstrārthasatsaṅgasamācārair nijaṃ phalam /
dadātīti svabhāvo 'yam anyathānarthasiddhaye // MU_2,5.23

svarūpaṃ pauruṣasyaitad evaṃ vyavaharan naraḥ /
yāti niṣphalayatnatvaṃ na kadācana kaścana // MU_2,5.24

dainyadāridryaduḥkhārtā apy anye puruṣottamāḥ /
pauruṣeṇaiva yatnena yātā devendratulyatām // MU_2,5.25

ā bālyāc caivam abhyastaiś śāstrasatsaṅgamādibhiḥ /
guṇaiḥ puruṣayatnena svo 'rthas samprāpyate hi taiḥ // MU_2,5.26

iti pratyakṣato dṛṣṭam anubhūtaṃ śrutaṃ kṛtam /
daivottham iti manyante ye hatās te kubuddhayaḥ // MU_2,5.27

ālasyaṃ yadi na bhavej jagaty anarthaḥ ko na syād bahudhaniko bahuśruto vā /
ālasyād iyam avanis sasāgarāntā sampūrṇā narapaśubhiś ca nirdhanaiś ca // MU_2,5.28

bālye gate 'viratakalpitakelilole paugaṇḍamaṇḍanavayaḥprabhṛti prayatnāt /
satsaṅgamaiḥ padapadārthavibuddhabuddhiḥ kuryān naras svaguṇadoṣavicāraṇāni // MU_2,5.29

vālmīkiḥ:

ity uktavaty atha munau divaso jagāma sāyantanāya vidhaye 'stam ino jagāma /
snātuṃ sabhā kṛtanamaskaraṇā jagāma śyāmākṣaye ravikaraiś ca sahājagāma // MU_2,5.30

pauruṣasthāpanaṃ nāma sargaḥ

ṣaṣṭhas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

tasmāt prākpauruṣaṃ daivaṃ nānyat tat projjhya dūrataḥ /
sādhusaṅgamasacchāstrair jīvam uttārayed balāt // MU_2,6.1

yathā yathā prayatnas syād bhaved āśu phalaṃ tathā /
iti pauruṣam evāsti daivam astu tad eva vaḥ // MU_2,6.2

duḥkhād yathā duḥkhakāle hā kaṣṭam iti kathyate /
hākaṣṭaśabdaparyāyas tathā hā daivam ity api // MU_2,6.3

prāksvakarmetarākāraṃ daivaṃ nāma na vidyate /
bālaḥ prabalapuṃseva taj jetum iha śakyate // MU_2,6.4

hyastano duṣṭa ācāra ācāreṇādya cāruṇā /
yathāśu śubhatāṃ yāti prāktanaṃ kukṛtaṃ tathā // MU_2,6.5

tajjayāya yatante ye na lābhalavalampaṭāḥ /
te mūḍhāḥ prākṛtā dīnās sthitā daivaparāyaṇāḥ // MU_2,6.6

pauruṣeṇa kṛtaṃ karma daivād yad abhinaśyati /
tatra nāśayitur jñeyaṃ pauruṣaṃ balavattaram // MU_2,6.7

yad ekavṛntaphalayor apy ekaṃ śūnyakoṭaram /
tatra prayatnas sphuritas tathā tadrasasaṃvidaḥ // MU_2,6.8

yat prayānti jagadbhāvās saṃsiddhā api saṅkṣayam /
kṣayakārakayatnasya tatra jñeyaṃ mahad balam // MU_2,6.9

bhikṣuko maṅgalebhena nṛpo yat kriyate balāt /
tad amātyebhapaurāṇāṃ prayatnasya mahat phalam // MU_2,6.10

pauruṣeṇānnam ākramya yathā dantair vicūrṇyate /
alpaṃ pauruṣam ākramya tathā śūreṇa cūrṇyate // MU_2,6.11

anubhūtaṃ hi mahatāṃ lāghavaṃ yatnaśālinām /
yatheṣṭaṃ viniyujyante te taiḥ karmasu loṣṭavat // MU_2,6.12

śaktasya pauruṣaṃ dṛśyam adṛśyaṃ vāpi yad bhavet /
tad daivam ity aśaktena buddham ātmany abuddhinā // MU_2,6.13

bhūtānāṃ balavadbhūtayatno daivam iti sthitam /
tasthuṣām apy adhiṣṭhātṛvatām etat sphuṭaṃ mithaḥ // MU_2,6.14

śāstrāmātyebhapaurāṇām avikalpyā svabhāvadhīḥ /
sā yā bhikṣukarājyasya kartrī dhartrī prajāsthiteḥ // MU_2,6.15

aihikaḥ prāktanaṃ hanti prāktano 'dyatanaṃ balāt /
sarvadā puruṣaspandas tatrānudvegavāñ jayī // MU_2,6.16

dvayor adyatanasyaiva pratyakṣād balitā bhavet /
daivaṃ jetum ato yatnair bālo yūneva śakyate // MU_2,6.17

meghena nīyate yad vā vatsaropārjitā kṛṣiḥ /
meghasya puruṣārtho 'sau jayaty adhikayatnavān // MU_2,6.18

krameṇopārjite 'py arthe naṣṭe kāryā na kheditā /
na balaṃ yatra me śaktaṃ tatra kā paridevanā // MU_2,6.19

yan na śaknomi tasyārthe yadi duḥkhaṃ karomy aham /
tad amānitamṛtyor me yuktaṃ pratyaharodanam // MU_2,6.20

deśakālakriyādravyavaśato visphuranty amī /
sarva eva jagadbhāvā jayaty adhikayatnavān // MU_2,6.21

tasmāt pauruṣam āśritya sacchāstrais satsamāgamaiḥ /
prajñām amalatāṃ nītvā saṃsārāmbunidhiṃ tara // MU_2,6.22

prāktanaś caihikaś cemau puruṣārthau phaladrumau /
aihikaḥ puruṣārthaś ca jayaty abhyadhikas tayoḥ // MU_2,6.23

karma yaḥ prāktanaṃ tucchaṃ na nihanti śubhehitaiḥ /
ajño jantur anīśo 'sau vāṅmanassukhaduḥkhayoḥ // MU_2,6.24

yas tūdāracamatkāras sadācāravihāravān /
sa niryāti jaganmohān mṛgendraḥ pañjarād iva // MU_2,6.25

kaścin māṃ prerayaty evam ity anarthakukalpane /
yas sthito dṛṣṭam utsṛjya tyājyo 'sau dūrato 'dhamaḥ // MU_2,6.26

vyavahārasahasrāṇi yāny upāyānti yānti ca /
yathāśāstraṃ vihartavyaṃ teṣu tyaktvā sukhāsukhe // MU_2,6.27

yathāśāstram anucchinnāṃ maryādāṃ svām anujjhataḥ /
upatiṣṭhanti sarvāṇi ratnāny ambunidher iva // MU_2,6.28

svārthaprāpakakāryaikaprayatnaparatā budhaiḥ /
proktā pauruṣaśabdena sā siddhyai śāstrayantritā // MU_2,6.29

kriyāyās spandadharmiṇyās svārthasādhakatā svayam /
sādhusaṅgamasacchāstratīkṣṇayābhyūhyate dhiyā // MU_2,6.30

anantaṃ samatānandaṃ paramārthaṃ vidur budhāḥ /
sa yebhyaḥ prāpyate 'tyantaṃ te sevyāś śāstrasādhavaḥ // MU_2,6.31

prāktanaṃ pauruṣaṃ tac ced daivaśabdena kathyate /
tad yuktam etad etasmin nāmni nāpavadāmahe // MU_2,6.32

mūḍhaiḥ prakalpitaṃ daivam anyad yais te kṣayaṃ gatāḥ /
nityaṃ svapauruṣād eva lokadvayahitaṃ bhavet // MU_2,6.33

hyastanī duṣkriyābhyeti śobhāṃ satkriyayā yathā /
adyaivaṃ prāktanī tasmād yatnāt satkāryavān bhava // MU_2,6.34

karāmalakavad dṛṣṭaṃ pauruṣād eva yat phalam /
mūḍhaḥ pratyakṣam utsṛjya daivamohe nimajjati // MU_2,6.35

sakalakāraṇakāryavivarjitaṃ nijavikalpabalād upakalpitam /
tad anapekṣya hi daivam asanmayaṃ śraya śubhāśaya pauruṣam ātmanaḥ // MU_2,6.36

śāstrais sadācaritajṛṃbhitadeśadharmair yat kalpitaṃ phalam atīva ciraprarūḍham /
tasmin hṛdi sphurati no 'param eti cittam aṅgāvalī tadanu pauruṣam etad āhuḥ // MU_2,6.37

buddhvaiva pauruṣaphalaṃ puruṣatvam etad ātmaprayatnaparataiva sadaiva kāryā /
neyā tatas saphalatāṃ paramām athāsau sacchāstrasādhujanapaṇḍitasevanena // MU_2,6.38

daivapauruṣavicāracārubhiś cetasā caritam ātmapauruṣam /
nityam eva jayatīti bhāvitaiḥ kārya āryajanasevanodyamaḥ // MU_2,6.39

janmaprabandhamayam āmayam eṣa jīvo buddhvaihikaṃ sahajapauruṣam eva siddhyai /
śāntiṃ nayatv avitathena varauṣadhena pṛṣṭena tuṣṭiparapaṇḍitasevanena // MU_2,6.40

daivanirākaraṇaṃ nāma sargaḥ

saptamas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

prāpya vyādhivinirmuktaṃ deham alpādhivedhitam /
tathātmānaṃ samādadhyād yathā bhūyo na jāyate // MU_2,7.1

daivaṃ puruṣakāreṇa yo 'tivartitum icchati /
iha cāmutra ca jayet sa sampūrṇābhivāñchitam // MU_2,7.2

ye samudyogam utsṛjya sthitā daivaparāyaṇāḥ /
te dharmam arthakāmau ca nāśayanty ātmavidviṣaḥ // MU_2,7.3

saṃvitspando manasspanda indriyaspanda eva ca /
etāni puruṣārthasya rūpāṇy ebhyaḥ phalodayaḥ // MU_2,7.4

yathā saṃvedanaṃ cetas tathāntasspandam ṛcchati /
tathaiva kāyaś calati tathaiva phalabhoktṛtā // MU_2,7.5

ābālyam etat saṃsiddhaṃ yatra tatra yathā tathā /
daivaṃ tu na kvacid dṛṣṭam ato jayati pauruṣam // MU_2,7.6

puruṣārthena deveśagurur eṣa bṛhaspatiḥ /
śukro daityendragurutāṃ puruṣārthena cāsthitaḥ // MU_2,7.7

dainyadāridryaduḥkhārtā api sādho narottamāḥ /
pauruṣeṇaiva yatnena yātā devendratulyatām // MU_2,7.8

mahānto vibhavāḍhyā ye nānāścaryasamāśrayāḥ /
pauruṣeṇaiva doṣeṇa narakātithitāṃ gatāḥ // MU_2,7.9

bhāvābhāvasahasreṣu daśāsu vividhāsu ca /
svapauruṣavaśād eva vivṛttā bhūtajātayaḥ // MU_2,7.10

śāstrato gurutaś caiva svataś ceti trisiddhatā /
sarvatra puruṣārthasya na daivasya kadācana // MU_2,7.11

aśubheṣu samāviṣṭaṃ śubheṣv evāvatārayet /
yatnena cittam ity āśu sarvaśāstrārthasaṅgrahaḥ // MU_2,7.12

yac chreyo yad atucchaṃ ca yad apāyavivarjitam /
tat tad ācara yatnena putreti guravas sthitāḥ // MU_2,7.13

yathā yathā prayatno me phalam āśu tathā tathā /
ity ahaṃ pauruṣād eva phalabhāṅ na tu daivataḥ // MU_2,7.14

pauruṣād dṛśyate siddhiḥ pauruṣo dhīmatāṃ kramaḥ /
daivam āśvāsanāmātraṃ duḥkhe pelavabuddhiṣu // MU_2,7.15

pratyakṣapramukhān nityaṃ pramāṇāt pauruṣaḥ kramaḥ /
phalato dṛśyate loke deśāntaragamādikaḥ // MU_2,7.16

bhoktā tṛpyati nābhoktā gantā gacchati nāgatiḥ /
vaktā vakti na cāvaktā pauruṣaṃ saphalaṃ nṛṇām // MU_2,7.17

pauruṣeṇa durantebhyas saṅkaṭebhyas subuddhayaḥ /
samuttaranty ayatnena na tu mūkatayānayā // MU_2,7.18

yo yo yathā prayatate sa sa tadvat phalaikabhāk /
na tu tūṣṇīṃ sthiteneha kenacit prāpyate phalam // MU_2,7.19

śubhena puruṣārthena śubham āsādyate phalam /
aśubhenāśubhaṃ rāma yathecchasi tathā kuru // MU_2,7.20

puruṣārthaphalaprāptir deśakālavaśād iha /
prāptā cireṇa śīghraṃ vā yāsau daivam iti smṛtā // MU_2,7.21

na daivaṃ dṛśyate dṛṣṭyā na ca lokāntare sthitam /
uktaṃ daivābhidhānena svaṃ loke karmaṇaḥ phalam // MU_2,7.22

puruṣo jāyate loke vardhate kṣīyate punaḥ /
na tatra dṛśyate daivaṃ jarāyauvanabālyavān // MU_2,7.23

deśād deśāntaraprāptir hastasthadravyadhāraṇam /
vyāpāraś ca tathāṅgānāṃ pauruṣeṇa na daivataḥ // MU_2,7.24

arthaprāpakakāryaikaprayatnaparatā budhaiḥ /
proktā pauruṣaśabdena sarvam āsādyate 'nayā // MU_2,7.25

anarthaprāptikāryaikaprayatnaparatā tu yā /
soktā pronmattaceṣṭeti na kiñcit prāpyate 'nayā // MU_2,7.26

kriyāyās spandadharmiṇyās svārthasādhakatā svayam /
sādhusaṅgamasacchāstratīkṣṇayonnīyate dhiyā // MU_2,7.27

anantaṃ samatānandaṃ paramārthaṃ svakaṃ viduḥ /
tad yebhyaḥ prāpyate yatnāt te sevyāś śāstrasādhavaḥ // MU_2,7.28

sacchāstrādiguṇo matyā sacchāstrādiguṇān matiḥ /
vardhete te mitho 'bhyāsāt sarobdāv iva kālataḥ // MU_2,7.29

ā bālyād alam abhyastaiś śāstrasatsaṅgamādibhiḥ /
guṇaiḥ puruṣayatnena svo 'rthas samprāpyate hitaḥ // MU_2,7.30

pauruṣeṇa jitā daityās sthāpitā bhuvanakriyāḥ /
racitāni jagantīha viṣṇunā na tu daivataḥ // MU_2,7.31

jagati puruṣakārakāraṇe 'smin kuru raghunātha ciraṃ tathā prayatnam /
vrajasi tarusarīsṛpābhidhānāṃ subhaga yathā na daśām aśaṅka eva // MU_2,7.32

pauruṣapratipādanaṃ nāma sargaḥ

aṣṭamas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

nākṛtir na ca karmāṇi nāspadaṃ na parākramaḥ /
tan mithyājñānavat prauḍhaṃ daivaṃ nāma kim ucyate // MU_2,8.1

svakarmaphalasamprāptāv idam ittham itīva yāḥ /
giras tā daivanāmnaitāḥ prasiddhiṃ samupāgatāḥ // MU_2,8.2

tathaiva mūḍhamatibhir daivam astīti niścayaḥ /
ātto duravabodhena rajjāv iva bhujaṅgamaḥ // MU_2,8.3

hyastanī duṣkriyābhyeti śobhāṃ satkriyayā yathā /
adyaivaṃ prāktanī tasmād yatnāt satkāryavān bhava // MU_2,8.4

mūḍhānumānasaṃsiddhaṃ daivaṃ yasyāsti durmateḥ /
daivād dāho 'stu mā veti vaktavyaṃ tena pāvake // MU_2,8.5

daivam eveha cet karma puṃsaḥ kim iva ceṣṭayā /
snānadānāśanācāraṃ daivam eva kariṣyati // MU_2,8.6

kiṃ vā śāstropadeśena mūko 'yaṃ puruṣaḥ kila /
sañcāryate tu daivena kiṃ kasyehopadiśyate // MU_2,8.7

na ca nisspandatā loke dṛṣṭeha śavatāṃ vinā /
spandāś ca phalasamprāptis tasmād daivaṃ nirarthakam // MU_2,8.8

na cāmūrtena daivena mūrtasya sahakartṛtā /
hastādīn īhataś caiva na daivena kvacit kṛtam // MU_2,8.9

manobuddhivad apy etad daivaṃ nehānubhūyate /
āgopālaṃ kila prājñais tena daivam asat sadā // MU_2,8.10

buddheś cet pṛthag anyo 'rthas saiva cet kānyatā tayoḥ /
kalpanā vā pramāṇaṃ cet pauruṣaṃ kiṃ na kalpyate // MU_2,8.11

nāmūrtes tena saṅgo 'sti nabhaseva vapuṣmataḥ /
mūrtaṃ ca dṛśyate lagnaṃ tasmād daivaṃ na vidyate // MU_2,8.12

viniyoktātha bhūtānām asty anyas taj jagattraye /
śeratāṃ bhūtavṛndāni daivaṃ sarvaṃ kariṣyati // MU_2,8.13

daivenetthaṃ niyukto 'smi kiṃ karomīdṛśaṃ sthitam /
samāśvāsanavāg eṣā na daivaṃ paramārthataḥ // MU_2,8.14

mūḍhaiḥ prakalpitaṃ daivaṃ tatparās te kṣayaṃ gatāḥ /
prājñās tu puruṣārthena padam uttamam āgatāḥ // MU_2,8.15

ye śūrā ye ca vikrāntā ye prājñā ye ca paṇḍitāḥ /
tais taiḥ kair iva loke 'smin vada daivaṃ pracakṣyate // MU_2,8.16

kālavidbhir vinirṇītā yasyāsti cirajīvitā /
sa cej jīvati sañchinnaśirās tad daivam uttamam // MU_2,8.17

kālavidbhir vinirṇītaṃ pāṇḍityaṃ yasya rāghava /
anadhyāpita evāsau tajjñaś ced daivam uttamam // MU_2,8.18

viśvāmitreṇa muninā daivam utsṛjya dūrataḥ /
pauruṣeṇaiva samprāptaṃ brāhmaṇyaṃ rāma nānyathā // MU_2,8.19

amībhir aparai rāma puruṣair munitāṃ gataiḥ /
pauruṣeṇaiva samprāptā ciraṃ gaganagāmitā // MU_2,8.20

utsādya devasaṅghātāṃś cakrus tribhuvanodare /
pauruṣeṇaiva yatnena sāmrājyaṃ dānaveśvarāḥ // MU_2,8.21

ālūnaśīrṇam ābhogi jagad ājahrur ojasā /
pauruṣeṇaiva yatnena dānavebhyas sureśvarāḥ // MU_2,8.22

rāma pauruṣayuktyaiva salilaṃ dhāryate na vā /
ciraṃ karaṇḍake yuktyā na daivaṃ tatra kāraṇam // MU_2,8.23

haraṇādānasaṃrambhavibhramabhramabhūmiṣu /
śaktatā dṛśyate rāma na daivasyauṣadher iva // MU_2,8.24

sakalakāraṇakāryavivarjitaṃ nijavikalpavaśād upakalpitam /
tvam anavekṣya hi daivam asanmayaṃ śraya śubhāśaya pauruṣam uttamam // MU_2,8.25

daivanirākaraṇaṃ nāma sargaḥ

navamas sargaḥ

rāmaḥ:

bhagavan sarvadharmajña pratiṣṭhām alam āgatam /
yal loke tad vada brahman daivam evaṃ kim ucyate // MU_2,9.1

vasiṣṭhaḥ:

pauruṣaṃ sarvakāryāṇāṃ kartṛ rāghava netarat /
phalabhoktṛ ca sarvatra na daivaṃ tatra kāraṇam // MU_2,9.2

daivaṃ na kiñcit kurute na ca bhuṅkte na vidyate /
na dṛśyate nādriyate kevalaṃ kalpanedṛśī // MU_2,9.3

siddhasya pauruṣeṇeha phalasya phalaśālinām /
śubhāśubhā vā sampattir daivaśabdena kathyate // MU_2,9.4

pauruṣopanatā nityam iṣṭāniṣṭasya vastunaḥ /
prāptir iṣṭāpy aniṣṭā vā daivaśabdena kathyate // MU_2,9.5

bhāvī tv avaśyam evārthaḥ puruṣārthaikasādhanaḥ /
yas so 'smiṃl lokasaṅghāte daivaśabdena kathyate // MU_2,9.6

na tu rāghava lokasya kasyacit kiñcid eva hi /
daivam ākāśakalpaṃ hi karoti na karoti vā // MU_2,9.7

puruṣārthasya siddhasya śubhāśubhaphalodaye /
idam itthaṃ sthitir iti yoktis tad daivam ucyate // MU_2,9.8

itthaṃ mamābhavad buddhir itthaṃ me niścayo hy abhūt /
iti karmaphalāvāptir yoktis tad daivam ucyate // MU_2,9.9

iṣṭāniṣṭaphalāvāptāv evam ityarthavācakam /
āśvāsanāmātravaco daivam ity eva kathyate // MU_2,9.10

rāmaḥ:

bhagavan sarvadharmajña prāg yat karmopasañcitam /
tad etad daivam ity uktam apamṛṣṭaṃ kathaṃ tvayā // MU_2,9.11

vasiṣṭhaḥ:

sādhu rāghava jānāsi śṛṇu vakṣyāmi te 'khilam /
daivaṃ nāstīti te yena sthirā buddhir bhaviṣyati // MU_2,9.12

yā magnā vāsanā pūrvaṃ babhūva kila bhūriśaḥ /
saiveyaṃ karmabhāvena nṝṇāṃ pariṇatiṃ gatā // MU_2,9.13

jantur yadvāsano nāma tatkarmā bhavati kṣaṇāt /
anyakarmānyabhāvaś cety etan naivopapadyate // MU_2,9.14

grāmago grāmam āpnoti pattanārthī ca pattanam /
yo yo yadvāsanas tat tat sa sa prayatate tathā // MU_2,9.15

yad eva tīvrasaṃvegād iha karma kṛtaṃ purā /
tad eva daivaśabdena paryāyeṇa hi kathyate // MU_2,9.16

evaṃ daivaṃ svakarmāṇi karma prauḍhā svavāsanā /
vāsanā manaso nānyā mano hi puruṣas smṛtaḥ // MU_2,9.17

yad daivaṃ tāni karmāṇi karma sādho mano hi tat /
mano hi puruṣas tasmād daivaṃ nāstīti niścayaḥ // MU_2,9.18

ekam eva mano jantor yathā prayatate hi yat /
nūnaṃ tat tad avāpnoti svata eva na daivataḥ // MU_2,9.19

manaś cittaṃ vāsanā ca karma daivaṃ svaniścayaḥ /
rāma puṃniścayasyaitās sañjñās sadbhir udāhṛtāḥ // MU_2,9.20

evaṃnāmā hi puruṣo dṛḍhabhāvanayā yathā /
nityaṃ prayatate rāma phalam āpnoty alaṃ tathā // MU_2,9.21

evaṃ puruṣakāreṇa sarvam eva raghūdvaha /
prāpyate netareṇeha tasmāt sa śubhado 'stu te // MU_2,9.22

rāmaḥ:

prāktanaṃ vāsanājālaṃ niyojayati māṃ yathā /
mune tathaiva tiṣṭhāmi kṛpaṇaḥ kiṃ karomy aham // MU_2,9.23

vasiṣṭhaḥ:

ata eva hi he rāma śreyaḥ prāpnoṣi śāśvatam /
svaprayatnopanītena pauruṣeṇaiva nānyathā // MU_2,9.24

dvividho vāsanāvyūhaś śubhaś caivāśubhaś ca te /
prāktano vidyate rāma dvayor ekataro 'tha vā // MU_2,9.25

vāsanaughena śuddhena tatra ced adya nīyase /
tat krameṇa śubhenaiva padaṃ prāpnoṣi śāśvatam // MU_2,9.26

atha ced aśubho bhāvas tvāṃ yojayati saṅkaṭe /
prāktanas tad asau yatnāj jetavyo bhavatā balāt // MU_2,9.27

prājña cetanamātraṃ tvaṃ na dehas tvaṃ jaḍātmakaḥ /
tad eva cetasy anyena cet tat tvaṃ kveva vidyase // MU_2,9.28

anyas tvāṃ cetayati cet tat tvayy asati ko 'paraḥ /
kam imaṃ cetayet tasmād anavasthā na vāstavī // MU_2,9.29

śubhāśubhābhyāṃ mārgābhyāṃ vahantī vāsanāsarit /
pauruṣeṇa prayatnena yojanīyā śubhe pathi // MU_2,9.30

aśubheṣu samāviṣṭaṃ śubheṣv evāvatārayet /
svamanaḥ puruṣārthena balena balināṃ vara // MU_2,9.31

aśubhāc calitaṃ yāti śubhaṃ tasmād apītarat /
jantoś cittaṃ tu paśuvat tasmāt tat pālayet sadā // MU_2,9.32

samatāsāntvanenāśu na drāgiti śanaiś śanaiḥ /
pauruṣeṇa prayatnena pālayec cittabālakam // MU_2,9.33

vāsanaughas tvayā pūrvam abhyāsena ghanīkṛtaḥ /
śubho vāpy aśubho rāma śubham adya ghanīkuru // MU_2,9.34

prāgabhyāsavaśād yātā yadā te vāsanodayam /
tadābhyāsasya sāphalyaṃ viddhi tvam arimardana // MU_2,9.35

idānīm api te yāti ghanatāṃ vāsanānagha /
abhyāsavaśatas tasmāc chubhābhyāsam upāhara // MU_2,9.36

pūrvaṃ ced ghanatāṃ yātā nābhyāsāt tava vāsanā /
vardhiṣyate tu nedānīm api tāta sukhī bhava // MU_2,9.37

sandigdhāyām api bhṛśaṃ śubham eva samāhara /
asyāṃ tu vāsanāvṛddhau śubhād doṣo na kaścana // MU_2,9.38

yad yad abhyasyate loke tanmayenaiva bhūyate /
ity ākumāraṃ prājñeṣu dṛṣṭaṃ sandehavarjitam // MU_2,9.39

śubhavāsanayā yuktas tad atra bhava bhūtaye /
paraṃ pauruṣam āśritya vijityendriyapañcakam // MU_2,9.40

avyutpannamanā yāvad bhavān ajñātatatpadaḥ /
guruśāstrapramāṇais tu nirṇītaṃ tāvad ācara // MU_2,9.41

tataḥ kaṣāyapākena nūnaṃ vijñātavastunā /
śubho 'py asau tvayā tyājyo bhāvanaugho nirādhinā // MU_2,9.42

yad atisubhagam āryasevitaṃ tac chubham anusṛtya manojñabhāvabuddhyā /
adhigamaya padaṃ sadā viśokaṃ tad anu tad apy avamucya sādhu tiṣṭha // MU_2,9.43

karmavicāro nāma sargaḥ

daśamas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

ataḥ pauruṣam āśritya śreyase nityabāndhavam /
ekāgraṃ kuru cittaṃ tvaṃ śṛṇu cedaṃ vaco mama // MU_2,10.1

avāntarābhipātīni svārūḍhāni manoratham /
pauruṣeṇendriyāṇy āśu saṃyamya samatāṃ naya // MU_2,10.2

ihāmutra ca siddhyarthaṃ puruṣārthaphalapradām /
mokṣopāyamayīṃ vakṣye saṃhitāṃ sārasammitām // MU_2,10.3

apunargrahaṇāyāntas tyaktvā saṃsāravāsanām /
sampūrṇau śamasantoṣāv ādāyodārayā dhiyā // MU_2,10.4

sapūrvāparavākyārthavicāraviṣayādṛtam /
manas samarasaṃ kṛtvā sānusandhānam ātmani // MU_2,10.5

sukhaduḥkhakṣayakaraṃ mahānandaikasādhanam /
mokṣopāyam ito rāma vakṣyamāṇaṃ imaṃ śṛṇu // MU_2,10.6

imāṃ mokṣakathāṃ śrutvā saha sarvair vivekibhiḥ /
padaṃ yāsyasi nirduḥkhaṃ nāśo yatra na vidyate // MU_2,10.7

idam uktaṃ purākalpe brahmaṇā parameṣṭhinā /
sarvaduḥkhakṣayakaraṃ paramāśvāsanaṃ dhiyaḥ // MU_2,10.8

rāmaḥ:

kenoktaṃ kāraṇenedaṃ brahman pūrvaṃ svayambhuvā /
kathaṃ ca bhavatā prāptam etat kathaya me prabho // MU_2,10.9

vasiṣṭhaḥ:

asty anantavilāsātmā sarvagas sarvasaṃśrayaḥ /
cidākāśo 'vināśātmā pradīpas sarvavastuṣu // MU_2,10.10

spandāspandasamākārāt tato viṣṇur ajāyata /
spandamānarasāpūrāt taraṅgas sāgarād iva // MU_2,10.11

sumerukarṇikāt tasya digdalād dhṛdayāmbujāt /
tārakākesaravataḥ parameṣṭhī vyajāyata // MU_2,10.12

vedavedārthadeveśamunimaṇḍalamālitam /
so 'sṛjat sakalaṃ sargaṃ vikalpaughaṃ yathā manaḥ // MU_2,10.13

jambudvīpasya koṇe 'smin varṣe bhāratanāmani /
sa sasarja janaṃ putrair ādhivyādhipariplutam // MU_2,10.14

bhāvābhāvaviṣaṇṇārtham utpātadhvaṃsatatparam /
sarge 'smin bhūtajātīnām āpyāyanakaraṃ param // MU_2,10.15

janasya tasya duḥkhaṃ sa dṛṣṭvā sakalalokakṛt /
jagāma karuṇām īśaḥ putraduḥkhād yathā pitā // MU_2,10.16

ka eteṣāṃ hatāśānāṃ duḥkhasyānto hatāyuṣām /
syād iti kṣaṇam ekāgraś cintayām āsa bhūtapaḥ // MU_2,10.17

iti sañcintya bhagavān sasarja punar īśvaraḥ /
tapo dharmaṃ ca dānaṃ ca satyaṃ tīrthāni caiva ha // MU_2,10.18

etat sṛṣṭvā punar devaś cintayām āsa bhūtakṛt /
puṃsāṃ nānena sarvasya duḥkhasyānta iti svayam // MU_2,10.19

nirvāṇaṃ nāma paramaṃ sukhaṃ yena punar janaḥ /
na jāyate na mriyate taj jñānād eva labhyate // MU_2,10.20

saṃsārottaraṇe jantor upāyo jñānam eva hi /
tapo dānaṃ tathā tīrtham aṇūpāyaḥ prakīrtitaḥ // MU_2,10.21

tat tāvad duḥkhamokṣārthaṃ janasyāsya mahātmanaḥ /
pratyagraṃ taraṇopāyam āśu prakaṭayāmy aham // MU_2,10.22

iti sañcintya bhagavān brahmā kamalasaṃsthitaḥ /
manasā parisaṅkalpya mām utpāditavān imam // MU_2,10.23

kuto 'py utpanna evāśu tato 'haṃ samupasthitaḥ /
pitus tasya puraś śīghram ūrmer ūrmir ivānagha // MU_2,10.24

kamaṇḍaludharo nāthas sakamaṇḍalunā mayā /
sākṣamālas sākṣamālaṃ sa praṇamyābhivāditaḥ // MU_2,10.25

ehi putreti mām uktvā sa svābjasyottare dale /
śukle 'bhra iva śītāṃśuṃ yojayām āsa pāṇinā // MU_2,10.26

mṛgakṛttiparīdhāno mṛgakṛttinijāmbaram /
mām uvāca pitā brahmā sa haṃsas sārasaṃ yathā // MU_2,10.27

muhūrtamātraṃ te putra ceto vānaracañcalam /
ajñānam abhyāviśatu śaśaś śaśadharaṃ yathā // MU_2,10.28

iti tenāśu śaptas san vicārasamanantaram /
ahaṃ vismṛtavān sarvaṃ svarūpam amalaṃ dvijaḥ // MU_2,10.29

athāhaṃ dīnatāṃ yātas sthitas sambuddhayā dhiyā /
duḥkhaśokābhisantapto jāto jana ivādhamaḥ // MU_2,10.30

kaṣṭaṃ saṃsāranāmāyaṃ doṣaḥ katham ivāgataḥ /
iti cintitavān antas tūṣṇīm eva vyavasthitaḥ // MU_2,10.31

athābhyadhāt sa māṃ tātaḥ putra kiṃ duḥkhavān asi /
duḥkhopaghātaṃ māṃ pṛccha sukhī nityaṃ bhaviṣyasi // MU_2,10.32

tataḥ pṛṣṭas sa bhagavān mayā sakalalokakṛt /
haimapadmadalasthena saṃsāravyādhibheṣajam // MU_2,10.33

kathaṃ nāma mahad duḥkham ayaṃ saṃsāra āgataḥ /
kathaṃ ca kṣīyate jantor iti pṛṣṭena tena me // MU_2,10.34

taj jñānaṃ subahu proktaṃ yaj jñātvā pāvanaṃ param /
ahaṃ pitur api prāyaḥ kilādhika iva sthitaḥ // MU_2,10.35

tato viditavedyaṃ māṃ nijaprakṛtim āsthitam /
sa uvāca jagatkartā vaktā sakalakāraṇam // MU_2,10.36

śāpenājñapadaṃ nītvā pṛcchakas tvaṃ mayā kṛtaḥ /
putrāsya jñānasārasya samastajanasiddhaye // MU_2,10.37

idānīṃ śāntaśāpas tvaṃ paraṃ bodham upāgataḥ /
saṃsthito 'ham ivaikātmā kanakaṃ kanakād iva // MU_2,10.38

gacchedānīṃ mahīpīṭhe jambudvīpāntarasthitam /
sādho bhāratavarṣaṃ tvaṃ lokānugrahahetunā // MU_2,10.39

tatra kriyākāṇḍaparās tvayā putra mahādhiyaḥ /
upadeśyāḥ kriyākāṇḍakrameṇa kramaśālinaḥ // MU_2,10.40

viraktacittāś ca tathā mahāprajñā virāgiṇaḥ /
upadeśyās tvayā sādho jñānenānandadāyinā // MU_2,10.41

iti tena niyukto 'haṃ pitrā kamalayoninā /
iha rāghava tiṣṭhāmi yāvad bhūtaparamparā // MU_2,10.42

kartavyam asti mama neha hi kiñcid eva sthātavyam ity abhimanā bhuvi saṃsthito 'smi /
saṃśāntayā satatasuptadhiyeva vṛttyā kāryaṃ karomi na ca kiñcid ahaṃ karomi // MU_2,10.43

jñānāvataraṇaṃ nāma sargaḥ

ekādaśas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

etat te kathitaṃ sarvaṃ jñānāvataraṇaṃ bhuvi /
mayā svam īhitaṃ caiva kamalodbhavakalpitam // MU_2,11.1

tad idaṃ paramaṃ jñānaṃ śrotum adya tavānagha /
bhṛśam utkaṇṭhitaṃ ceto mahatas sukṛtodayāt // MU_2,11.2

rāmaḥ:

kathaṃ brahman bhagavato loke jñānāvatāraṇe /
sargād anantaraṃ buddhiḥ pravṛttā parameṣṭhinaḥ // MU_2,11.3

vasiṣṭhaḥ:

parame brahmaṇi brahmā svabhāvavaśatas svayam /
jātas spandamayo nityam ūrmir ambunidhāv iva // MU_2,11.4

sṛṣṭvaivam ātataṃ sargaṃ sargasya sakalā gatīḥ /
bhūtabhavyabhaviṣyatsthā dadarśa parameśvaraḥ // MU_2,11.5

satkriyākramakālasya kṛtādeḥ kṣaya āgate /
moham ālokya lokānāṃ kāruṇyam agamat prabhuḥ // MU_2,11.6

tato mām īśvaras sṛṣṭvā jñānenāyojya cāsakṛt /
visasarja mahīpīṭhe lokasyājñānaśāntaye // MU_2,11.7

yathāhaṃ prahitas tena tathānye 'pi maharṣayaḥ /
sanatkumārapramukhā nāradādyāś ca bhūriśaḥ // MU_2,11.8

kriyākrameṇa puṇyena tathā jñānakrameṇa ca /
manomahāmayottabdham uddhartuṃ lokam īritāḥ // MU_2,11.9

maharṣibhis tatas tais tu kṣīṇe kṛtayuge purā /
kramāt kriyākrame śuddhe pṛthivyāṃ tanutāṃ gate // MU_2,11.10

kriyākramavidhānārthaṃ maryādāniyamāya ca /
pṛthagdeśavibhāgena bhūpālāḥ parikalpitāḥ // MU_2,11.11

bahūni smṛtiśāstrāṇi yajñaśāstrāṇi cāvanau /
dharmakāmārthasiddhyarthaṃ kalpitāny uditāny atha // MU_2,11.12

kālacakre vahaty asmiṃs tato vigalite krame /
pratyahaṃ bhojanapare jane śālyarjanonmukhe // MU_2,11.13

dvandvāni sampravṛttāni viṣayārthaṃ mahībhujām /
daṇḍyatāṃ samprayātāni bhūtāni bhuvi bhūriśaḥ // MU_2,11.14

tato yuddhaṃ vinā bhūpā mahīṃ pālayituṃ kramāt /
asamarthās tad āyātāḥ prajābhis saha dīnatām // MU_2,11.15

teṣāṃ dainyāpanodārthaṃ samyaksṛṣṭikramāya ca /
tato 'smadādibhiḥ proktā mahatyo jñānadṛṣṭayaḥ // MU_2,11.16

adhyātmavidyā teneyaṃ pūrvaṃ rājasu varṇitā /
tadanu prasṛtā loke rājavidyety udāhṛtā // MU_2,11.17

rājavidyā rājaguhyam adhyātmagrantham uttamam /
jñātvā rāghava rājānaḥ parāṃ nirduḥkhatāṃ gatāḥ // MU_2,11.18

atha rājasv atīteṣu bahuṣv amalakīrtiṣu /
asmād daśarathād rāma jāto 'dya tvam ihāvanau // MU_2,11.19

tava cātiprasanne 'smiñ jātaṃ manasi pāvanam /
nirnimittam idaṃ cāru vairāgyam arimardana // MU_2,11.20

sarvasyaiva hi bhavyasya sādhor api vivekinaḥ /
nimittapūrvaṃ vairāgyaṃ jāyate rāma rājasam // MU_2,11.21

idaṃ tv apūrvam utpannaṃ camatkārakaraṃ satām /
tavānimittaṃ vairāgyaṃ sāttvikaṃ svavivekajam // MU_2,11.22

bībhatsaṃ viṣamaṃ dṛṣṭvā ko nāma na virajyate /
satāṃ tūttamavairāgyaṃ vivekād eva jāyate // MU_2,11.23

te mahānto mahāprajñā nimittena vinaiva hi /
vairāgyaṃ jāyate yeṣāṃ ta evāmalamānasāḥ // MU_2,11.24

svavivekacamatkāraparāmarśaviraktayā /
rājate hi dhiyā jantur yuveva vanamālayā // MU_2,11.25

parāmṛśya vivekena saṃsāraracanām imām /
virāgaṃ ye 'dhigacchanti ta eva puruṣottamāḥ // MU_2,11.26

svavivekavaśād eva vicāryedaṃ punaḥ punaḥ /
indrajālaṃ parityājyaṃ sabāhyābhyantaraṃ balāt // MU_2,11.27

śmaśānam āpadaṃ dainyaṃ dṛṣṭvā ko na virajyate /
tad vairāgyaṃ paraṃ śreyas svato yad abhijāyate // MU_2,11.28

akṛtrimavirāgas tvaṃ mahattām alam āgataḥ /
yogyo 'si jñānasārasya bījasyeva mṛdusthalam // MU_2,11.29

prasādāt parameśasya nāthasya paramātmanaḥ /
tvādṛśasya śubhā buddhir vivekam anudhāvati // MU_2,11.30

kriyākrameṇa mahatā tapasā niyamena ca /
dānena tīrthayātrābhiś cirakālavivekataḥ // MU_2,11.31

duṣkṛte kṣayam āpanne paramārthavicāraṇe /
kākatālīyayogena buddhir jantoḥ pravartate // MU_2,11.32

kriyāparās tāvad alaṃ cakrāvṛttibhir ādṛtāḥ /
bhramantīha janā yāvan na paśyanti paraṃ padam // MU_2,11.33

yathābhūtam imaṃ dṛṣṭvā saṃsāraṃ tanmayīṃ dhiyam /
parityajya paraṃ yānti nirālānā gajā iva // MU_2,11.34

viṣameyam anantehā rāma saṃsārasaṃsṛtiḥ /
dehamuktā mahātantur vinā jñānaṃ na naśyati // MU_2,11.35

jñānayuktiplavenaiva saṃsārābdhiṃ sudustaram /
mahādhiyas samuttīrṇā netareṇa raghūdvaha // MU_2,11.36

tām imāṃ jñānayuktiṃ tvaṃ saṃsārāmbhodhitāriṇīm /
śṛṇuṣvāvahito buddhyā nityāvahitayānayā // MU_2,11.37

yasmād anantasaṃrambhā jagato duḥkharītayaḥ /
cirāyāntar dahanty etā vinā yuktim anindita // MU_2,11.38

śītavātātapādīni dvandvaduḥkhāni rāghava /
jñānayuktiṃ vinā kena sahyatāṃ yānti sādhuṣu // MU_2,11.39

āpatanti pratipadaṃ yathākālaṃ dahanti ca /
duḥkhacintā naraṃ mūḍhaṃ tṛṇam agniśikhā iva // MU_2,11.40

prājñaṃ vijñātavijñānaṃ samyagdarśinam ādhayaḥ /
na dahanti vanaṃ varṣadabdam agniśikhā iva // MU_2,11.41

ādhivyādhiparāvarte saṃsāramarumārute /
kṣubhite 'pi na tattvajño bhajyate kalpavṛkṣavat // MU_2,11.42

tattvaṃ jñātum ato yatnād dhīmān eva hi dhīmatā /
prāmāṇikaḥ prabuddhātmā praṣṭavyaḥ praṇayānvitaṃ // MU_2,11.43

prāmāṇikasya pṛṣṭasya vaktur uttamacetasā /
yatnena vacanaṃ grāhyam aṃśukeneva kuṅkumam // MU_2,11.44

atattvajñam anādeyavacanaṃ vāgvidāṃ vara /
yaḥ pṛcchati naraṃ tasmān nāsti mūḍhataro 'paraḥ // MU_2,11.45

prāmāṇikasya tajjñasya vaktuḥ pṛṣṭasya yatnataḥ /
nānutiṣṭhati yo vākyaṃ nānyas tasmān narādhamaḥ // MU_2,11.46

tajjñatātajjñate pūrvaṃ vaktur nirṇīya kāryataḥ /
yaḥ karoti naraḥ praśnaṃ pṛcchakas sa mahāmatiḥ // MU_2,11.47

anirṇīya pravaktāraṃ bālaḥ praśnaṃ karoti yaḥ /
adhamaḥ pṛcchakas sa syān na mahārthasya bhājanam // MU_2,11.48

pūrvāparasamādhānakṣamabuddhāv anindite /
pṛṣṭaṃ prājñena vaktavyaṃ nādhame paśudharmiṇi // MU_2,11.49

prāmāṇikārthayogyatvaṃ pṛcchakasyāvicārya vā /
yo vakti tam iha prājñāḥ prāhur mūḍhatamaṃ naram // MU_2,11.50

tvam atīva guṇādhāraḥ pṛcchako raghunandana /
ahaṃ ca vaktuṃ jānāmi sa ca yogo 'yam āvayoḥ // MU_2,11.51

yad ahaṃ vacmi tad yatnāt tvayā śabdārthakovida /
etad vastv iti nirṇīya hṛdi kāryam akhaṇḍitaṃ // MU_2,11.52

mahān asi virakto 'si tajjño 'si janatāsthitau /
tvayi vastu lagaty antaḥ kuṅkumāmbu yathāṃśuke // MU_2,11.53

uktāvadhānaparamā paramārthavivecanī /
viśaty arthaṃ tava prajñā jalamadhyam ivārkabhā // MU_2,11.54

yad yad vacmi tavādeyaṃ hṛdi kāryaṃ prayatnataḥ /
na cet praṣṭavya evāhaṃ na tvayeha nirarthakam // MU_2,11.55

mano hi capalaṃ rāma saṃsāravanamarkaṭam /
saṃrodhya hṛdi yatnena śrotavyā paramārthadhīḥ // MU_2,11.56

avivekinam ajñānam asajjanaratiṃ janam /
ciraṃ dūrataraṃ kṛtvā pūjanīyā hi sādhavaḥ // MU_2,11.57

nityaṃ sajjanasamparkād viveka upajāyate /
vivekapādapasyaite bhogamokṣau phale smṛte // MU_2,11.58

mokṣadvāre dvārapālāś catvāraḥ parikīrtitāḥ /
śamo vicāras santoṣaś caturthas sādhusaṅgamaḥ // MU_2,11.59

ete sevyāḥ prayatnena catvāro dvau trayo 'tha vā /
dvāram udghāṭayanty ete mokṣarājagṛhe balāt // MU_2,11.60

ekaṃ vā sarvayatnena prāṇāṃs tyaktvā samāśrayet /
etasmin vaśage yānti catvāro 'pi vaśaṃ yataḥ // MU_2,11.61

saviveko hi śāstrasya jñānasya tapaso dyuteḥ /
bhājanaṃ bhūṣaṇākāro bhāskaras tejasām iva // MU_2,11.62

ghanatām upayātaṃ hi prajñāmāndyam acetasām /
yāti sthāvaratām ambu jāḍyāt pāṣāṇatām iva // MU_2,11.63

tvaṃ tu rāghava saujanyaguṇaśāstrārthadṛṣṭibhiḥ /
vikāsitāntaḥkaraṇas sthitaḥ padma ivodaye // MU_2,11.64

imāṃ jñānadṛśaṃ śrotum avaboddhuṃ ca sanmate /
arhasy uddhṛtakarṇas tu jantur vīṇādhvaniṃ yathā // MU_2,11.65

vairāgyābhyāsayogena samasaujanyasampadā /
tat padaṃ prāpyate rāma yatra nāśo na vidyate // MU_2,11.66

śāstrais sujanasamparkapūrvakais sutapodamaiḥ /
ādau saṃsāramuktyarthaṃ prajñām evābhivardhayet // MU_2,11.67

saṃsāraviṣavṛkṣograsekam āspadam āpadām /
añjanaṃ mohayāminyā maurkhyaṃ yatnena nāśayet // MU_2,11.68

etad eva ca maurkhyasya paramaṃ viddhi nāśanam /
yad idaṃ prekṣyate śāstraṃ kiñcitsaṃskṛtayā dhiyā // MU_2,11.69

durāśāsarpagartena maurkhyeṇa hṛdi valgatā /
cetas sañkocam āyāti carmāgnāv iva yojitam // MU_2,11.70

prājñe yathārthabhūteyaṃ vastudṛṣṭiḥ prasīdati /
dṛg ivendau nirambhodasakalāmalamaṇḍale // MU_2,11.71

pūrvāparavicārārthacārucāturyaśālinī /
savikāsā matir yasya sa pumān iti kathyate // MU_2,11.72

vikasitena sitena manomuṣā varavicāraṇaśītalarociṣā /
guṇavatā hṛdayena virājase tvam amalena nabhaś śaśinā yathā // MU_2,11.73

vaktṛpṛcchakalakṣaṇaṃ nāma sargaḥ

dvādaśas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

paripūrṇamanā mānyaḥ praṣṭuṃ jānāsi rāghava /
vetsi coktaṃ ca tenāhaṃ pravṛtto vaktum ādarāt // MU_2,12.1

rajastamobhyāṃ rahitāṃ śuddhasattvānupātinīm /
matim ātmani saṃsthāpya jñānaṃ śrotuṃ sthiro bhava // MU_2,12.2

vidyate tvayi sarvaiva pṛcchakasya guṇāvalī /
vaktur guṇālī ca mayi ratnaśrīr jaladhau yathā // MU_2,12.3

āttavān asi vairāgyaṃ vivekāsaṅgajaṃ mune /
candrakānta ivārdratvaṃ lagnacandrakarotkaraḥ // MU_2,12.4

ciram ā śaiśavād eva tavābhyāso 'sti sadguṇaiḥ /
śuddhaiś śuddhasya dīrghaiś ca padmasyevātisantataiḥ // MU_2,12.5

ataś śṛṇu kathāṃ vakṣye tvam evāsyā hi bhājanam /
na hi candraṃ vinā śuddhā savikāsā kumudvatī // MU_2,12.6

ye kecana samārambhā yāś ca kāścana dṛṣṭayaḥ /
te ca tāś ca pade dṛṣṭe niśśeṣaṃ yānti vai śamam // MU_2,12.7

yadi vijñānaviśrāntir na bhaved bhavyacetasaḥ /
tad asyāṃ saṃsṛtau sādhuś cintāṃ soḍhuṃ saheta kaḥ // MU_2,12.8

paraprāptyā vilīyante sarvā mananavṛttayaḥ /
kalpāntārkagaṇāsaṅgāt kulaśailaśilā iva // MU_2,12.9

dussahā rāma saṃsāraviṣāveśaviṣūcikā /
yogagāruḍamantreṇa pāvanena praśāmyati // MU_2,12.10

sa ca yogas sujanena saha śāstrārthavicārāt | paramārthajñānamayo labhyate eva | (MU_2,12.11)

avaśyam iha hi vicāre kṛte sakaladuḥkhaparikṣayo bhavatīti mantavyam | (MU_2,12.12)

nāto vicāradṛṣṭayo 'vahelayā draṣṭavyāḥ | vicāravaśataḥ puruṣeṇa sakalam idam ādhipañjaraṃ sarpeṇa tvacam iva paripakvāṃ parityajya vigatajvareṇa śītalāntaḥkaraṇena vinoda iva jagad akhilam ālokyate samyagdarśanavatā | (MU_2,12.13)

asamyagdarśanavato hi paraṃ duḥkham idam | viṣamo hy ayam atitarāṃ saṃsārarogo bhogīva daśati | asir iva cchinatti | śara iva vedhayati | rajjur iva veṣṭayati | pāvaka iva dahati | rātrir ivāndhayati | aśaṅkitaparipātitaparuṣapāṣāṇa iva vivaśīkaroti | harati prajñām | nāśayati sthitim | pātayati mohāndhakūpe | tṛṣṇayā jarjarīkaroti | na tad asti kiñcid duḥkhaṃ saṃsārī yan nāpnoti | (MU_2,12.14)

duranteyaṃ kila viṣayaviṣamaviṣaviṣūcikā | yadi na cikitsyate tad atitarāṃ narakanagaranikaraphalānubandhinī tat tat karoti | yatra śitāsiśatapāta utpalatāḍanam | agnidāho himāvaseko | 'ṅgavikartanaṃ candanacakrakaracanā | ghūrṇadvātāntaḥ paripeṣo 'ṅgaparimālanam | anavaratānalajvālāvicalitacāmaranārācanikaranipāto nidāghavinodanadhārāgṛhaśīkaravarṣaṇam | śiraśchedas sukhanidrā | mūkīkaraṇaṃ pāṭavamudrā mahān upacayaḥ | (MU_2,12.15)

tad evaṃvidhe kaṣṭaceṣṭāsahasradāruṇe saṃsāracapalayantre 'smin rāghava nāvahelā kartavyā | avaśyam idaṃ hi vicāraṇīyam | (MU_2,12.16)

evaṃ cāvaboddhavyam yathā kilāsti vicārāc chreyo'vāptir iti | (MU_2,12.17)

anyac ca raghukulendo | yadi naite mahānto munayo maharṣayaś ca viprāś ca rājānaś ca jñānakavacenāvaguṇṭhitaśarīrās tat katham aduḥkhakṣamā api duḥkhamayīṃ tamovṛttipūrvakaṃ saṃsārakadarthanām anubhavantas satatam eva muditamanasas tiṣṭhanti | (MU_2,12.18)

iha hi |

vikautukā vigatavikalpaviplavā yathā sthitā hariharapadmajādayaḥ /
narottamās samadhigatātmadīpakās tathā sthitā jagati vibuddhabuddhayaḥ // MU_2,12.19

tathā ca |

parikṣīṇe mohe galati ca ghane 'jñānajalade parijñāte tattve samadhigata ātmany abhimate /
vicāryāryais sārdhaṃ galitavapuṣor vā sadasator dhiyā dṛṣṭe tattve ramaṇam aṭanaṃ jāgatam idam // MU_2,12.20

anyac ca rāghava |

prasanne cittattve hṛdi savibhave valgati pare samābhogībhūtāsv akhilakalanādṛṣṭiṣu puraḥ /
śamaṃ yāntīṣv antaḥkaraṇaghaṭanāsv āhitarasaṃ dhiyā dṛṣṭe tattve ramaṇam aṭanaṃ jāgatam idam // MU_2,12.21

anyac ca |

rathas sphāro dehas turagaracanā cendriyagatiḥ parispando vātād aham akalitānantaviṣamaḥ /
paro vārvāg dehī jagati viharāmīty anaghayā dhiyā dṛṣṭe tattve ramaṇam aṭanaṃ jāgatam idam // MU_2,12.22

tattvamāhātmyapratipādanaṃ nāma sargaḥ

trayodaśas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

etāṃ dṛṣṭim avaṣṭabhya puṣṭātmānas subuddhayaḥ /
vicaranty asamunnaddhā mahānto 'bhyuditā iva // MU_2,13.1

na śocanti na yācante na vāñchanti śubhāśubham /
sarvam eva ca kurvanti kurvanti na ca kiñcana // MU_2,13.2

svastham evāvatiṣṭhanti svasthaṃ kurvanti yānti ca /
heyopādeyatāpakṣarahitās svātmani sthitāḥ // MU_2,13.3

āyānti ca na cāyānti vanaṃ yānti na yānti ca /
na kurvanty api kurvanti na vadanti vadanti ca // MU_2,13.4

ye kecana samārambhā yāś ca kāścana dṛṣṭayaḥ /
heyādeyadṛśo yās tāḥ kṣīyante 'dhigate pade // MU_2,13.5

parityaktasamastehaṃ mano madhuravṛttimat /
sarvatas sukham abhyeti candrabimba iva sthitam // MU_2,13.6

api nirmananārambham apy astākhilakautukam /
ātmany eva na māty antar indāv iva rasāyanam // MU_2,13.7

na karotīndrajālāni nānudhāvati vāsanām /
bālacāpalam utsṛjya pūrṇam eva virājate // MU_2,13.8

evaṃvidhā hi vṛttaya ātmatattvāvalokanāl labhyante | nānyataḥ | tasmād vicāreṇātmānveṣṭavyaḥ upāsanīyo jñātavyo yāvajjīvaṃ puruṣeṇa netarad iti | (MU_2,13.9)

svānubhūtes suśāstrasya guroś caivaikavākyatā /
yatrābhyāsena tenātmā santatenāvalokyate // MU_2,13.10

avahelitaśāstrārthair avajñātamahājanaiḥ /
kaṣṭām apy āpadaṃ prāpto na mūḍhais samatām iyāt // MU_2,13.11

na vyādhir na viṣaṃ nāpat tathā nāmāsti bhūtale /
khedāya svaśarīrasthaṃ maurkhyam eva yathā nṛṇām // MU_2,13.12

kiñcitsaṃskṛtabuddhīnāṃ śravyaṃ śāstram idaṃ yathā /
maurkhyāpahaṃ tathā śāstram anyad asti na kiñcana // MU_2,13.13

idaṃ śravyaṃ sukhakaraṃ kathādṛṣṭāntasundaram /
aviruddham aśeṣeṇa śāstravākyārthabandhunā // MU_2,13.14

āpado yā duruttārā yāś ca tucchāḥ kuyonayaḥ /
tās tā maurkhyāt prasūyante khadirāt kaṇṭakā iva // MU_2,13.15

varaṃ śarāvahastasya caṇḍālāgāravīthiṣu /
bhikṣārtham aṭanaṃ rāma na maurkhyahatajīvitam // MU_2,13.16

imam ālokam āsādya mokṣopāyamayaṃ janaḥ /
andhatām eti na punaḥ kaścin mohatamasy api // MU_2,13.17

tāvan nayati saṅkocaṃ tṛṣṇāśyāmā narāmbujam /
yāvad vivekasūryasya noditā vimalā prabhā // MU_2,13.18

saṃsāraduḥkhamokṣārthaṃ mādṛśais saha bandhubhiḥ /
svarūpam ātmano jñātvā guruśāstrapramāṇataḥ // MU_2,13.19

jīvanmuktāś carantīha yathā hariharādayaḥ /
yathā brahmarṣayaś cānye tathā vihara rāghava // MU_2,13.20

anantānīha duḥkhāni sukhaṃ kṣaṇalavopamam /
nātas sukheṣu badhnīyād dṛṣṭiṃ duḥkhānubandhiṣu // MU_2,13.21

yad anantam anāyāsaṃ tat padaṃ sārasiddhaye /
sādhanīyaṃ prayatnena puruṣeṇa vijānatā // MU_2,13.22

ta eva puruṣārthasya bhājanaṃ puruṣottamāḥ /
anuttamapadālambi mano yeṣāṃ gatajvaram // MU_2,13.23

sambhogāśanamātreṣu rājyādiṣu sukheṣu ye /
santuṣṭā duṣṭamanaso viddhi tān andhaḍuṇḍubhān // MU_2,13.24

ye śaṭheṣu duranteṣu duṣkṛtārambhaśāliṣu /
dviṣatsu mitrarūpeṣu bhaktā vai bhogabhogiṣu // MU_2,13.25

te yānti durgamād durgaṃ duḥkhād duḥkhaṃ bhayād bhayam /
narakān narakaṃ mūḍhā mohamantharabuddhayaḥ // MU_2,13.26

parasparavināśotke śreyasyau na kadācana /
sukhaduḥkhadaśe rāma taḍitprasarabhaṅgure // MU_2,13.27

ye viraktā mahātmānas suviviktā bhavādṛśaḥ /
puruṣān viddhi tān vandyān bhogamokṣaikabhāginaḥ // MU_2,13.28

vivekaṃ param āśritya vairāgyābhyāsayogataḥ /
saṃsārasaritaṃ ghorām imām āpadam uttaret // MU_2,13.29

na svaptavyaṃ tu saṃsāramāyāsv iha vijānatā /
viṣamūrchanasammohadāyinīṣu vivekinā // MU_2,13.30

saṃsāram imam āsādya yas tiṣṭhaty avahelayā /
jvalitasya gṛhasyoccaiś śete tārṇasya so 'ntare // MU_2,13.31

yat prāpya na nivartante yad āsādya na śocyate /
tat padaṃ śemuṣīlabhyam asty evātra na saṃśayaḥ // MU_2,13.32

nāsti cet tad vicāreṇa doṣaḥ ko bhavatāṃ bhavet /
asti cet tat samuttīrṇā bhaviṣyatha bhavārṇavāt // MU_2,13.33

pravṛttiḥ puruṣasyeha mokṣopāyavicāraṇe /
yadā bhavaty āśu tadā mokṣabhāgī sa ucyate // MU_2,13.34

anapāyi nirāśaṅkaṃ svāsthyaṃ vigatavibhramam /
na vinā kevalībhāvaṃ vidyate bhuvanatraye // MU_2,13.35

tatprāptāv uttamaprāptau na kleśa upayujyate /
na mitrāṇy upakurvanti na dhanāni na bandhavaḥ // MU_2,13.36

na hastapādacalanaṃ na deśāntarasaṅgamaḥ /
kleśātiśayasādhyo vā na tīrthāyatanāśrayaḥ // MU_2,13.37

puruṣārthaikasādhyena vāsanaikārthakarmaṇā /
kevalaṃ tan manomātrajayenāsādyate padam // MU_2,13.38

vivekamātrasādhyaṃ tadvicāraikāntaniścayam /
tyajatā duḥkhajālāni nareṇa tad avāpyate // MU_2,13.39

sukhasevyāsanasthena tad vicārayatā svayam /
na śocyate padaṃ prāpya na ca bhūyo 'bhijāyate // MU_2,13.40

tat samastasukhāsārasīmāntaṃ sādhavo viduḥ /
tad anuttamaniṣṣyandaṃ param āhū rasāyanam // MU_2,13.41

kṣayitvāt sarvabhāvānāṃ svargamānuṣyayor dvayoḥ /
sukhaṃ nāsty eva salilaṃ mṛgatṛṣṇāsv ivaitayoḥ // MU_2,13.42

ato manojayaś cintyaś śamas santoṣasādhanaḥ /
anantaśamasambhogas tasmād ānanda āpyate // MU_2,13.43

jīvatā gacchatā caiva bhramatā patatā tathā /
rakṣasā dānavenāpi devena puruṣeṇa vā // MU_2,13.44

manaḥpraśamanodbhūtaṃ tat prāpya paramaṃ sukham /
vikāsiśamapuṣpasya vivekoccataroḥ phalam // MU_2,13.45

vyavahārapareṇāpi kāryavṛndam acinvatā /
bhānunevāmbarasthena nojjhyate na ca vāñchyate // MU_2,13.46

manaḥ praśāntam atyacchaṃ viśrāntaṃ gatavibhramam /
anīhaṃ vigatābhīṣṭaṃ nābhivāñchati nojjhati // MU_2,13.47

mokṣadvāre dvārapālān imāñ śṛṇu yathākramam /
yeṣām ekatamāsaktyā mokṣadvāre praviśyate // MU_2,13.48

duḥkhadoṣadaśā dīrghā saṃsāramarumaṇḍalī /
jantoś śītalatām eti śītalena śamāmbunā // MU_2,13.49

śamenāsādyate śreyaś śamo hi paramaṃ padam /
śamaś śivaṃ śamaś śāntiś śamo bhrāntinivāraṇam // MU_2,13.50

puṃsaḥ praśamatṛptasya śītalācchatarātmanaḥ /
śamatoṣitacittasya śatrur apy eti mitratām // MU_2,13.51

śamacandramasā yeṣām āśayas samalaṅkṛtaḥ /
kṣīrābdhīnām ivodeti teṣāṃ paramaśuddhatā // MU_2,13.52

hṛtkuśeśayakośeṣu yeṣāṃ śamakuśeśayam /
satāṃ vikasitaṃ te hi dvihṛtpadmās samā hareḥ // MU_2,13.53

śamaśrīś śobhate yeṣāṃ mukhendāv akalaṅkite /
te 'mī kulendavo vandyās saundaryavijitendavaḥ // MU_2,13.54

trailokyodaravartinyo nānandāya tathā śriyaḥ /
sāmrājyasampatpratimā yathā śamavibhūtayaḥ // MU_2,13.55

yāni duḥkhāni yās tṛṣṇā dussahā ye durādhayaḥ /
tat sarvaṃ śāntacetassu tamo 'rkeṣv iva naśyati // MU_2,13.56

mano hi sarvabhūtānāṃ prasādam anugacchati /
na tathendau yathā śānte jane janitakautukam // MU_2,13.57

śamaśālini sauhārdavati sarveṣu jantuṣu /
sujane paramaṃ tattvaṃ svayam eva prasīdati // MU_2,13.58

mātarīva paraṃ yānti viṣamāṇi mṛdūni ca /
viśvāsam iha bhūtāni sarvāṇi śamaśālini // MU_2,13.59

na rasāyanapānena na lakṣmyāliṅganena ca /
tathā sukham avāpnoti śamenāntar yathā janaḥ // MU_2,13.60

sarvādhivyādhivalitaṃ krāntaṃ tṛṣṇāvaratrayā /
manaś śamāmṛtāsekais samāśvāsaya rāghava // MU_2,13.61

yat karoṣi yad aśnāsi śamaśītalayā dhiyā /
tat te 'tisvadate svādu netarat tāta mānase // MU_2,13.62

śamāmṛtarasasnātaṃ mano yām eti nirvṛtim /
chinnāny api tayāṅgāni manye rohanti rāghava // MU_2,13.63

na piśācā na rakṣāṃsi na daityā na ca śatravaḥ /
na ca vyāghrabhujaṅgādyā dviṣanti śamaśālinam // MU_2,13.64

susannaddhasamastāṅgaṃ praśamāmṛtavarmaṇā /
vedhayanti na duḥkhāni śarā vajraśilām iva // MU_2,13.65

na tathā rājate rājāmātyāntaḥpurasaṃsthitaḥ /
samayā svasthayā vṛttyā yathopaśamaśobhitaḥ // MU_2,13.66

prāṇāt priyataraṃ dṛṣṭvā tuṣṭim eti na tāṃ janaḥ /
yām āyāti janaṃ śāntam avalokya samāśayam // MU_2,13.67

samayā śamaśālinyā vṛttyā yas sādhu vartate /
abhinanditayā loke jīvatīha sa netaraḥ // MU_2,13.68

anuddhatamanāś śāntas sādhu karma karoti yat /
tat sarvam abhinandanti tasyemā bhūtajātayaḥ // MU_2,13.69

śrutvā spṛṣṭvā ca dṛṣṭvā ca bhuktvā ghrātvā śubhāśubham /
na hṛṣyati glāyati yas sa śānta iti kathyate // MU_2,13.70

yas samas sarvabhāveṣu nābhivāñchati nojjhati /
jitvendriyāṇi yatnena sa śānta iti kathyate // MU_2,13.71

tuṣārakarabimbācchaṃ mano yasya nirākulam /
maraṇotsavayuddheṣu sa śānta iti kathyate // MU_2,13.72

sthito 'pi na sthita iva na hṛṣyati na kupyati /
yas suṣuptamanās svasthas sa śānta iti kathyate // MU_2,13.73

amṛtasyandasubhagā yasya sarvajanaṃ prati /
dṛṣṭiḥ prasarati prītā sa śānta iti kathyate // MU_2,13.74

spaṣṭāvadātayā buddhyā yathaivāntas tathā bahiḥ /
dṛśyante yasya kāryāṇi sa śānta iti kathyate // MU_2,13.75

apy āpatsu durantāsu kalpānteṣu dahatsv api /
tucchehaṃ na mano yasya sa śānta iti kathyate // MU_2,13.76

antaśśītalatāṃ yāto yo bhāveṣu na majjati /
vyavahārī na sammūḍhas sa śānta iti kathyate // MU_2,13.77

ākāśasadṛśī yasya nityaṃ svavyavahāriṇaḥ /
kalaṅkam eti na matis sa śānta iti kathyate // MU_2,13.78

tapasviṣu bahujñeṣu yājakeṣu nṛpeṣu ca /
balavatsu guṇāḍhyeṣu śamavān eva rājate // MU_2,13.79

śamasaṃsaktamanasāṃ mahatāṃ guṇaśālinām /
udeti nirvṛtiś cittāj jyotsneva himarociṣaḥ // MU_2,13.80

sīmānto guṇapūgānāṃ pauruṣaikāntabhūṣaṇam /
saṅkaṭeṣv abhayasthānaṃ śamaś śrīmān virājate // MU_2,13.81

śamam amṛtam ahāryam āryajuṣṭaṃ param avalambya padaṃ paraṃ prayātāḥ /
raghutanaya yathā mahānubhāvāḥ kramam anupālaya siddhaye tam eva // MU_2,13.82

śamanirūpaṇaṃ nāma sargaḥ

caturdaśas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

śāstrāvabodhāmalayā dhiyā paramapūtayā /
kartavyaḥ kāraṇajñena vicāro niyatātmanā // MU_2,14.1

vicārāt tīkṣṇatām etya dhīḥ paśyati paraṃ padam /
dīrghasaṃsārarogasya vicāro hi mahauṣadham // MU_2,14.2

āpadvanam anantehāparipallavitākṛti /
vicārakrakacacchinnaṃ naiva bhūyaḥ prarohati // MU_2,14.3

moheṣu bandhunāśeṣu saṅkaṭeṣu bhrameṣu ca /
sarveṣv eva mahāprājña vicāro hi satāṃ gatiḥ // MU_2,14.4

na vicāraṃ vinā kaścid upāyo 'sti vipacchame /
vicārād aśubhaṃ tyaktvā śubham āyāti dhīs satām // MU_2,14.5

balaṃ buddhiś ca tejaś ca pratipattiḥ kriyāphalam /
phalanty etāni sarvāṇi vicāreṇaiva dhīmataḥ // MU_2,14.6

yuktāyuktamahādīpam abhivāñchitasādhakam /
sphāraṃ vicāram āśritya saṃsārajaladhiṃ taret // MU_2,14.7

ālūnahṛdayāmbhojaṃ mahāmohamataṅgajam /
vidārayati śuddhātmā vicārodārakesarī // MU_2,14.8

mūḍhāḥ kālavaśeneha yad gatāḥ paramaṃ padam /
tad vicārapradīpasya vijṛmbhitam anuttamam // MU_2,14.9

rājyāni sampadas sphāro bhogo mokṣaś ca śāśvataḥ /
vicārakalpavṛkṣasya phalāny etāni rāghava // MU_2,14.10

yā vivekavilāsinyo matayo mahatām iha /
na tā vipadi majjanti tumbakānīva vāriṇi // MU_2,14.11

vicārodayahāriṇyā dhiyā vyavaharanti ye /
phalānām atyudārāṇāṃ bhājanaṃ hi bhavanti te // MU_2,14.12

mūrkhahṛtkānanasthānām āśāprasararodhinām /
avicārakarañjānāṃ mañjaryo duḥkharītayaḥ // MU_2,14.13

kajjalakṣodamalinā madirāmodadharmiṇī /
avicāramayī nidrā yātu te rāghava kṣayam // MU_2,14.14

mahāpady api dīrgheṣu sadvicāraparo naraḥ /
na nimajjati moheṣu tejorāśis tamassv iva // MU_2,14.15

mānase sarasi svacche vicārakamalotkaraḥ /
nūnaṃ vikasito yasya himavān iva bhāti saḥ // MU_2,14.16

vicāravikalā yasya matir māndyam upeyuṣaḥ /
tasyodety aśaniś candrān mudhā yakṣaś śiśor iva // MU_2,14.17

duḥkhaṣaṇḍakavalmīkaṃ vipannavalatāmadhuḥ /
rāma dūre parityājyo nirviveko narādhamaḥ // MU_2,14.18

ye kecana durārambhā durācārā durādhayaḥ /
avicāreṇa te bhānti vetālās tamasā yathā // MU_2,14.19

avicāriṇam ekāntajaraddrumasadharmiṇam /
akṣamaṃ sādhukāryeṣu dūre kuru raghūdvaha // MU_2,14.20

viviktaṃ hi mano jantor āśāvaivaśyavarjitam /
parāṃ nirvṛtim abhyeti pūrṇaś candra ivātmani // MU_2,14.21

vivekitoditā dehaṃ sarvaṃ śītalayaty alam /
alaṅkaroti cātyantaṃ jyotsneva bhuvanam navā // MU_2,14.22

paramārthapatākāyā dhiyo dhavalacāmaram /
vicāro rājate janto rajanyām iva candramāḥ // MU_2,14.23

vicāracāravo bhāvā bhāsayanto diśo daśa /
bhānti bhāskaravad bhagnabhūyobhavabhayāmayāḥ // MU_2,14.24

bālasya svamanomohakalpitaḥ prāṇahārakaḥ /
rātrau tamasi vetālo vicāreṇa vilīyate // MU_2,14.25

sarva eva jagadbhāvā avicāraṇacāravaḥ /
avidyamānasadbhāvā vicāraviśarāravaḥ // MU_2,14.26

puṃso nijamanomohakalpito 'nalpaduḥkhadaḥ /
saṃsāraciravetālo vicāreṇa vilīyate // MU_2,14.27

samasvacchaṃ nirābādham anantam anapāśrayam /
viddhīmaṃ kevalībhāvaṃ vicārogrataroḥ phalam // MU_2,14.28

acalasthitinodāraprakaṭābhogatejasā /
tena niṣkāmatodeti śītatevoditendunā // MU_2,14.29

cintājvaramahauṣadhyā sādhucittaniṣaṇṇayā /
tayottamatvapradayā nābhivāñchati nojjhati // MU_2,14.30

tat sadālambanaṃ cetas sphāram ābhāsam āgatam /
nāstam eti na codeti kham ivātitatāntaram // MU_2,14.31

na jahāti na cādatte na tāmyati na śāmyati /
kevalaṃ sākṣivat paśyañ jagad ātmani tiṣṭhati // MU_2,14.32

na ca śāmyati nāpy antar nāpi bāhye 'vatiṣṭhati /
na ca naiṣkarmyam ādatte na ca karmaṇi majjati // MU_2,14.33

upekṣate gataṃ vastu samprāptam anuvartate /
na kṣubdho nāti cākṣubdho bhāti pūrṇa ivārṇavaḥ // MU_2,14.34

evaṃrūpeṇa manasā mahātmāno mahāśayāḥ /
jīvanmuktā jagaty asmin viharanti hi yoginaḥ // MU_2,14.35

uṣitvā suciraṃ kālaṃ dhīrās te yāvadīpsitam /
tanum ante parityajya yānti kevalatāṃ tatām // MU_2,14.36

ko 'haṃ kasya ca saṃsāra ity āpady api dhīmatā /
cintanīyaṃ prayatnena sapratīkāram ātmanā // MU_2,14.37

kāryasaṅkaṭasandehaṃ rājā jānāti rāghava /
niṣphalaṃ saphalaṃ vāpi vicāreṇaiva nānyathā // MU_2,14.38

vedavedāntasiddhāntasthitayas sthitikāraṇam /
nirṇīyante vicāreṇa dīpeneva bhuvo niśi // MU_2,14.39

anaṣṭam andhakāreṣu bahutejassv ajihmitam /
paśyaty api vyavahitaṃ vicārac cārulocanam // MU_2,14.40

vivekāndho hi jātyandhaś śocyaś sarvasya durmatiḥ /
divyacakṣur vivekātmā jayaty akhilavastuṣu // MU_2,14.41

paramātmamayī pālyā mahānandaikasādhanī /
kṣaṇam ekaṃ parityājyā na vicāracamatkṛtiḥ // MU_2,14.42

vicāracāruḥ puruṣo mahatām api rocate /
paripakvaṃ camatkāri sahakāraphalaṃ yathā // MU_2,14.43

vicārakāntamatayo nānekeṣu punaḥ punaḥ /
patanti duḥkhagarteṣu jñātordhvagatayo narāḥ // MU_2,14.44

na virauti tathā rogī nānarthaśatajarjaraḥ /
avicāravinaṣṭātmā yathājñaḥ pariroditi // MU_2,14.45

varaṃ kardamakīṭatvaṃ śvabhrakaṇṭakatā varam /
varam andhaguhāhitvaṃ na narasyāvicāritā // MU_2,14.46

sarvānarthanijāvāsaṃ sarvasādhutiraskṛtam /
sarvadaussthityasīmāntam avicāraṃ parityajet // MU_2,14.47

nityaṃ vicārayuktena bhavitavyaṃ mahātmanā /
bhavāndhakūpe patatāṃ vicāro hy avalambanam // MU_2,14.48

svayam evātmanātmānam avaṣṭabhya vicārataḥ /
saṃsāramohajaladhes tārayet svamanomṛgam // MU_2,14.49

ko 'haṃ katham ayaṃ doṣas saṃsārākhya upāgataḥ /
nyāyeneti parāmarśo vicāra iti kathyate // MU_2,14.50

andhāndhamohamukharaṃ ciraṃ duḥkhāya kevalam /
kṛtaṃ śilāyā hṛdayaṃ durmateś cāvicāriṇaḥ // MU_2,14.51

bhāvābhāvagrahotsargadṛśām iha hi rāghava /
na vicārād ṛte tattvaṃ jñāyate sādhu kiñcana // MU_2,14.52

vicārāj jñāyate tattvaṃ tattvād viśrāntir ātmani /
tato manasi śānte tu sarvaduḥkhaparikṣayaḥ // MU_2,14.53

saphalatā phalate bhuvi karmaṇāṃ prakaṭatāṃ kila gacchata uttamāt /
sphuṭavicāradṛśaiva vicāritā śamavate bhavate 'pi virocatām // MU_2,14.54

vicāranirūpaṇaṃ nāma sargaḥ

pañcadaśas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

santoṣo hi paraṃ śreyas santoṣas sukham ucyate /
santuṣṭaḥ param abhyeti viśrāmam arisūdana // MU_2,15.1

santoṣaiśvaryasukhināṃ ciraviśrāntacetasām /
sāmrājyam api sādhūnāṃ jarattṛṇalavāyate // MU_2,15.2

santoṣaśālinī buddhī rāma saṃsāravṛttiṣu /
viṣamāsv apy anudvignā na kadācana dūyate // MU_2,15.3

santoṣāmṛtapānena ye parāṃ tṛptim āgatāḥ /
bhogaśrīr atulā teṣām eṣā prativiṣāyate // MU_2,15.4

na tathā tarpayanty etāḥ pīyūṣarasavīcayaḥ /
yathā hi madhurāsvādas santoṣo doṣanāśanaḥ // MU_2,15.5

aprāptavāñchām utsṛjya samprāpte samatāṃ gataḥ /
adṛṣṭakhedākhedo 'ntas sa santuṣṭa ihocyate // MU_2,15.6

ātmanātmani santoṣaṃ yāvad yāti na mānasam /
udbhavanty āpadas tāval latā iva manovanāt // MU_2,15.7

santoṣaśītalaṃ cetaś śuddhavijñānadṛṣṭibhiḥ /
bhṛśaṃ vikāsam āyāti sūryāṃśubhir ivāmbujam // MU_2,15.8

āśāvaivaśyavivaśe citte santoṣavarjite /
mlāne vaktram ivādarśe na jñānaṃ pratibimbati // MU_2,15.9

ajñānaghanayāminyā saṅkocaṃ na narāmbujam /
yāty asāv udito yasya nityaṃ santoṣabhāskaraḥ // MU_2,15.10

akiñcano 'py asau jantus sāmrājyasukham aśnute /
ādhivyādhivinirmuktaṃ santuṣṭaṃ yasya mānasam // MU_2,15.11

nābhivāñchaty asamprāptaṃ prāptaṃ bhuṅkte yathākramam /
yas sa somyas sadācāras santuṣṭa iti kathyate // MU_2,15.12

santoṣaparitṛptasya mahataḥ pūrṇacetasaḥ /
kṣīrābdher iva śuddhasya mukhe lakṣmīr virājate // MU_2,15.13

pūrṇatām alam āśritya svātmany evātmanā svayam /
pauruṣeṇa prayatnena tṛṣṇāṃ sarvatra varjayet // MU_2,15.14

santoṣāmṛtapūrṇasya svāntaś śītalatā svayam /
sthairyam āyāty ariktasya śītāṃśor iva śāśvatam // MU_2,15.15

santoṣapuṣṭamanasaṃ bhṛtyā iva maharddhayaḥ /
rājānam upatiṣṭhante kiṅkaratvam upāgatāḥ // MU_2,15.16

ātmanaivātmani svacche santuṣṭe puruṣe sthite /
praśāmyanty ādhayas sarve prāvṛṣīvāśu pāṃsavaḥ // MU_2,15.17

nityaṃ śītalayā nāma kalaṅkaparihīnayā /
puruṣaś śuddhayā vṛttyā bhāti pūrṇatayenduvat // MU_2,15.18

samatāsundaraṃ vaktraṃ puruṣasyāvalokayan /
toṣam eti yathā loko na tathā dhanasaṅgamaiḥ // MU_2,15.19

samatayā matayā guṇaśālināṃ puruṣarāḍ iha yas samalaṅkṛtaḥ /
tam amalaṃ praṇamanti nabhaścarā api mahāmunayo raghunandana // MU_2,15.20

santoṣanirūpaṇaṃ nāma sargaḥ

ṣoḍaśas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

viśeṣeṇa mahābuddhe saṃsārottaraṇe nṛṇām /
sarvatropakarotīha sādhus sādhusamāgamaḥ // MU_2,16.1

sādhusaṅgataror jātaṃ vivekakusumaṃ śubham /
rakṣanti ye mahātmāno bhājanaṃ te phalaśriyaḥ // MU_2,16.2

śūnyam ākīrṇatām eti mṛtir apy utsavāyate /
āpat sampad ivābhāti vidvajjanasamāgame // MU_2,16.3

himam āpatsarojinyā mohanīhāramārutaḥ /
jayaty eko jagaty asmin sādhus sādhusamāgamaḥ // MU_2,16.4

paraṃ vivardhanaṃ buddher ajñānataruśātanam /
samutsaraṇam ādhīnāṃ viddhi sādhusamāgamam // MU_2,16.5

vivekaḥ paramo dīpo jāyate sādhusaṅgamāt /
manoharojjvalo nūnam aśokād iva gucchakam // MU_2,16.6

nirapāyāṃ nirābādhāṃ nirvṛtiṃ nityapīvarīm /
anuttamāṃ prayacchanti sādhusaṅgavibhūtayaḥ // MU_2,16.7

api kaṣṭatarāṃ prāptair daśāṃ vivaśatāṃ gataiḥ /
manāg api na santyājyā mānavais sādhusaṅgatiḥ // MU_2,16.8

sādhusaṅgatayo loke sanmārgaśubhadīpikāḥ /
hārdāndhakārahāriṇyo bhāso jñānavivasvataḥ // MU_2,16.9

yas snātaś śītasitayā sādhusaṅgatigaṅgayā /
kiṃ tasya dānaiḥ kiṃ tīrthaiḥ kiṃ tapobhiḥ kim adhvaraiḥ // MU_2,16.10

nīrāgāś chinnasandehā galitagranthayo 'nagha /
sādhavo yadi vidyante kiṃ tapastīrthasaṅgrahaiḥ // MU_2,16.11

viśrāntamanaso vandyāḥ prayatnena pareṇa hi /
daridreṇeva maṇayaḥ prekṣaṇīyā hi sādhavaḥ // MU_2,16.12

satsamāgamasaundaryaśālinī dhīmatāṃ matiḥ /
kamalevāpsarovṛnde sarvadaiva virājate // MU_2,16.13

tenāmalavilāsasya padasyāgrāvacūlatā /
prathitā yena bhavyena na tyaktā sādhusaṅgatiḥ // MU_2,16.14

vicchinnagranthayas tajjñās sādhavas sarvasammatāḥ /
sarvopāyena saṃsevyās te hy upāyā bhavāmbudhau // MU_2,16.15

ta ete narakāgnīnāṃ saṃśuṣkendhanatāṃ gatāḥ /
yair dṛṣṭā helayā santo narakānalavāridāḥ // MU_2,16.16

dāridryaṃ maraṇaṃ duḥkham ityādiviṣamo bhramaḥ /
sampraśāmyaty aśeṣeṇa sādhusaṅgamabheṣajaiḥ // MU_2,16.17

santoṣas sādhusaṅgaś ca vicāro 'tha śamas tathā /
eta eva bhavāmbhodhāv upāyās taraṇe nṛṇām // MU_2,16.18

santoṣaḥ paramo lābhas satsaṅgaḥ paramā gatiḥ /
vicāraḥ paramaṃ jñānaṃ śamo hi paramaṃ sukhaṃ // MU_2,16.19

catvāra ete vimalā upāyā bhavabhedane /
yair abhyastās ta uttīrṇā mohavārer bhavārṇavāt // MU_2,16.20

ekasminn eva caiteṣām abhyaste vimalodaye /
catvāro 'pi kilābhyastā bhavanti sudhiyāṃ vara // MU_2,16.21

eko 'py eko 'pi sarveṣāṃ eṣāṃ prasavabhūr iva /
sarvasaṃsiddhaye tasmād yatnenaikaṃ samāśrayet // MU_2,16.22

satsamāgamasantoṣavicārās tv avicāritam /
pravartante śame svacche vahanānīva sāgare // MU_2,16.23

vicārasantoṣaśamās satsamāgamaśālini /
pravartante śriyo jantau kalpavṛkṣāśrite yathā // MU_2,16.24

vicāraśamasatsaṅgās santoṣavati mānave /
pravartante prapūrṇendau saundaryādyā guṇā iva // MU_2,16.25

satsaṅgasantoṣaśamā vicāravati sanmatau /
pravartante mantrivare rājanīva jayaśriyaḥ // MU_2,16.26

tasmād ekatamaṃ nityam eteṣāṃ raghunandana /
pauruṣeṇa mano jitvā yatnenābhyāhared guṇam // MU_2,16.27

paraṃ pauruṣam āśritya jitvā cittamataṅgajam /
yāvad eko guṇo nāptas tāvan nāsty uttamā gatiḥ // MU_2,16.28

pauruṣeṇa prayatnena dantair dantān vicūrṇayat /
yāvan nābhiniviṣṭaṃ te mano rāma guṇārjane // MU_2,16.29

devo bhavātha yakṣo vā puruṣaḥ pādapo 'tha vā /
tāvat tava mahābāho nopāyo 'stīha kaścana // MU_2,16.30

ekasminn eva phalite guṇe balam upāgate /
kṣīyante sarva evāśu doṣā viṣadacetasaḥ // MU_2,16.31

guṇe vivṛddhe vardhante guṇā doṣakṣayāvahāḥ /
doṣe vivṛddhe vardhante doṣā guṇavināśinaḥ // MU_2,16.32

manomahāvane hy asmin veginī vāsanāsarit /
śubhāśubhabṛhatkūlā nityaṃ vahati jantuṣu // MU_2,16.33

sā hi svena prayatnena yasminn eva nipātyate /
kūle tenaiva vahati yathecchasi tathā kuru // MU_2,16.34

puruṣayatnajavena manovane śubhataṭānugatāṃ kramaśaḥ kuru /
varamate nijabhāvamahānadīm iha hi tena manāg api nohyase // MU_2,16.35

sadācāranirūpaṇaṃ nāma sargaḥ

saptadaśas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

evam āttaviveko yas sa bhavān iva rāghava /
yogyo jñānagiraś śrotuṃ rājeva nayabhāratīḥ // MU_2,17.1

avadāto 'vadātasya vijñānasya mahāśayaḥ /
jaḍasaṅgojjhito yogyaś śaradīndor yathā nabhaḥ // MU_2,17.2

tvam etayākhaṇḍitayā guṇalakṣmyā samāśritaḥ /
manomohaharaṃ vākyaṃ vakṣyamāṇam idaṃ śṛṇu // MU_2,17.3

puṇyakalpadrumo yasya phalabhārānatas sthitaḥ /
muktaye jāyate jantos tasyedaṃ śrotum udyamaḥ // MU_2,17.4

pāvanānām udārāṇāṃ parabodhaikadāyinām /
vacasāṃ bhājanaṃ bhūtyai bhavyo bhavati nādhamaḥ // MU_2,17.5

mokṣopāyābhidhāneyaṃ saṃhitā sārasammitā /
triṃśad dve ca sahasrāṇi jñātā nirvāṇadāyinī // MU_2,17.6

dīpe yathā vinidrasya jvalite sampravartate /
āloko 'nicchato 'py evaṃ nirvāṇam anayā bhavet // MU_2,17.7

svayaṃ jñātā śrutā vāpi bhrāntiśāntyaiva saukhyadā /
āptoktivarṇitā sadyo yathāmṛtataraṅgiṇī // MU_2,17.8

yathā rajjvām ahibhrāntir vinaśyaty avalokanāt /
tathaitatprekṣaṇāc chāntim eti saṃsāraduḥkhitā // MU_2,17.9

yuktiyuktārthavākyāni kalpitāni pṛthak pṛthak /
dṛṣṭāntasārasūktāni cāsyāṃ prakaraṇāni ṣaṭ // MU_2,17.10

vairāgyākhyaṃ prakaraṇaṃ prathamaṃ parikīrtitam /
vairāgyaṃ vardhate yena sekeneva marau taruḥ // MU_2,17.11

sārdhaṃ sahasraṃ granthasya yasmin hṛdi vicārite /
prakāśā śuddhatodeti maṇāv iva vimārjite // MU_2,17.12

mumukṣuvyavahārākhyaṃ tataḥ prakaraṇaṃ kṛtam /
sahasramātraṃ granthasya sūktigranthena sundaram // MU_2,17.13

svabhāvo hi mumukṣūṇāṃ narāṇāṃ yatra varṇyate /
evaṃsvabhāvo mokṣasya yogya ity avagamyate // MU_2,17.14

athotpattiprakaraṇaṃ dṛṣṭāntākhyāyikāmayam /
pañcagranthasahasrāṇi vijñānapratipādanam // MU_2,17.15

jāgatī draṣṭṛdṛśyaśrīr ahaṃ tvam itirūpiṇī /
anutthitaivotthiteva yatreti parivarṇyate // MU_2,17.16

yasmiñ śrute jagad idaṃ śrotrāntar budhyate 'khilam /
sāsmadyuṣmat savistāraṃ salokākāśaparvatam // MU_2,17.17

piṇḍagrahavinirmuktaṃ nirbhittikam aparvatam /
pṛthvyādibhūtarahitaṃ saṅkalpa iva pattanam // MU_2,17.18

svapnopalabdhabhāvābhaṃ manorājyavad ātatam /
gandharvanagaraprakhyam arthaśūnyopalambhanam // MU_2,17.19

dvicandravibhramābhāsaṃ mṛgatṛṣṇāmbuvat tatam /
nauyānalolaśailābhaṃ satyalābhavivarjitam // MU_2,17.20

cittabhramapiśācābhaṃ nirbījam api bhāsvaram /
kathārthapratibhānābhaṃ vyomamuktāvalīnibham // MU_2,17.21

kaṭakatvaṃ yathā hemni taraṅgatvaṃ yathāmbhasi /
yathā nabhasi nīlatvam asad evotthitaṃ tathā // MU_2,17.22

abhitti raṅgarahitam upalabdhimanoharam /
svapne vā vyomni vā citram akarma cirabhāsuram // MU_2,17.23

avahnir eva vahnitvaṃ dhatte citrānalo yathā /
tathā dadhaj jagacchabdarūpārtham asadātmakam // MU_2,17.24

taraṅgotpalamālāḍhyadṛṣatpattram ivotthitam /
cakraśūtkāracūrṇasya malarāśim ivoditam // MU_2,17.25

śīrṇapattraṃ bhraṣṭanaṣṭaṃ grīṣme vanam ivārasam /
maraṇavyagranṛttābhaṃ śilāstrīhāsyahāsadam // MU_2,17.26

andhakāragṛhaikaikanṛttam unmattaceṣṭitam /
praśāntājñānanīhāraṃ vijñānaśaradambaram // MU_2,17.27

samutkīrṇam iva stambhe citrabhittāv ivehitam /
paṅkād ivābhiracitaṃ sacetanam acetanam // MU_2,17.28

tatas sthitiprakaraṇaṃ caturthaṃ parikalpitam /
trīṇi granthasahasrāṇi svākhyānākhyāyikāmayam // MU_2,17.29

itthaṃ jagad ahambhāvarūpaṃ sthitim upāgatam /
draṣṭṛdṛśyakramaprauḍham ity atra parivarṇitam // MU_2,17.30

daśadiṅmaṇḍalābhogabhāsuro 'yaṃ jagadbhramaḥ /
ittham abhyāgato vṛddhim iti tatrocyate ciram // MU_2,17.31

upaśāntiprakaraṇaṃ tataḥ pañcasahasrikam /
pañcamaṃ pāvanaṃ proktaṃ munisantatisundaram // MU_2,17.32

idaṃ jagad ahaṃ tvaṃ ca sa iti bhrāntir utthitā /
ity asau śāmyatīty asmin kathyate ślokasaṅgrahe // MU_2,17.33

upaśāntiprakaraṇe śrute śāmyati saṃsṛtiḥ /
praspaṣṭā vibhrameṇaiva kiñcillabhyopalambhanā // MU_2,17.34

śatāṃśaśiṣṭā bhavati saṃśāntabhrāntirūpiṇī /
anyasaṅkalpacittasthā nagaraśrīr ivāsatī // MU_2,17.35

alabhyaiva svapārśvasthasvapnayuddhavirāvavat /
śāntasaṅkalpamattābhrabhīṣaṇāśaniśabdavat // MU_2,17.36

vismṛtasvapnasaṅkalpanirmāṇanagaropamā /
bhaviṣyannagarodyānasotsavaśyāmalāṅgikā // MU_2,17.37

naśyajjihvocyamānograkathārthānubhavopamā /
anullikhitacittasthacitravyāpteva bhittibhūḥ // MU_2,17.38

parivismaryamāṇācchakalpanānagarīnibhā /
sarvartumadanutpannavaramardāsphuṭākṛtiḥ // MU_2,17.39

bhāvipuṣpavarākāravasantarasarañjanā /
antarlīnataraṅgaughasaumyavārisaritsamā // MU_2,17.40

nirvāṇākhyaṃ prakaraṇaṃ tataṣ ṣaṣṭham udāhṛtam /
śiṣṭo granthaḥ parīmāṇaṃ tasya jñeyaṃ mahārthadam // MU_2,17.41

buddhe tasmin bhavec chrotā nirvāṇaś śāntakalpanaḥ /
acetyacitprakāśātmā vijñānātmā nirāmayaḥ // MU_2,17.42

paramākāśakośācchaś śāntasarvabhavabhramaḥ /
nirvāhitajagadyātraḥ kṛtakartavyasusthitaḥ // MU_2,17.43

samastavitatārambhavajrastambho nabhonibhaḥ /
vinigīrṇayathāsaṃsthajagajjālātitṛptimān // MU_2,17.44

ākāśībhūtaniśśeṣarūpālokamanaskṛtiḥ /
kāryakāraṇakartṛtvaheyādeyadaśojjhitaḥ // MU_2,17.45

sadeha eva nirdehas sasaṃsāro 'py asaṃsṛtiḥ /
cinmayo ghanapāṣāṇajaṭharājaṭharopamaḥ // MU_2,17.46

cidādityas tapaṃl loke 'py andhakārodaropamaḥ /
paraprakāśarūpo 'pi param āndhyam ivāgataḥ // MU_2,17.47

ruddhasaṃsṛtidurlīlaḥ prakṣīṇāśāviṣūcikaḥ /
naṣṭāhaṅkāravetālo dehavān akalevaraḥ // MU_2,17.48

kasmiṃścid romakoṭyagre tasyeyam avatiṣṭhate /
jagallakṣmīr mahāmeroḥ puṣpe kvacid ivālinī // MU_2,17.49

paramāṇau paramāṇau cidākāśasya koṭare /
jagallakṣmīsahasrāṇi dhatte kṛtvā ca paśyati // MU_2,17.50

pravitatā hṛdayasya mahāmate hariharābjajalakṣaśatair api /
tulanam eti na muktimato bata pravitatāsti na nūnam avastunaḥ // MU_2,17.51

prakaraṇavarṇanaṃ nāma sargaḥ

aṣṭādaśas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

asyāṃ vā citimātrāyāṃ paro bodhaḥ pravartate /
bījād iva yato vyuptād avaśyambhāvi satphalam // MU_2,18.1

api pauruṣam ādeyaṃ śāstraṃ ced yuktibodhakam /
anyatrārṣam api tyājyaṃ bhāvyaṃ nyāyaikasevinā // MU_2,18.2

yuktiyuktam upādeyaṃ vacanaṃ bālakād api /
anyat tṛṇam iva tyājyam apy uktaṃ padmajanmanā // MU_2,18.3

yo 'mbhas tātasya kūpo 'yam iti kaupaṃ pibet kaṭu /
tyaktvā gāṅgaṃ purassthaṃ taṃ ko 'nuśāsati rāgiṇam // MU_2,18.4

yathoṣasi pravṛttāyām āloko 'vaśyam eṣyati /
asyāṃ vā citimātrāyāṃ svavivekas tathaiṣyati // MU_2,18.5

śrutāyāṃ prājñavadanād buddhāyāṃ svayam eva vā /
śanaiś śanair vicāreṇa buddhau saṃskāra āgate // MU_2,18.6

pūrvaṃ tāvad udety antar bhṛśaṃ saṃskṛtavākyatā /
śuddhā muktālatevoccair yā sabhāsthānabhūṣaṇam // MU_2,18.7

parā virāgatodeti mahattvaguṇaśālinī /
sā yayā sneham āyānti rājāno 'jagarā api // MU_2,18.8

pūrvāparajñas sarvatra naro bhavati buddhimān /
padārthānāṃ yathā dīpahasto niśi sulocanaḥ // MU_2,18.9

lobhamohādayo doṣās tānavaṃ yānty alaṃ śanaiḥ /
dhiyo diśas samāsannaśarado mihikā yathā // MU_2,18.10

kevalaṃ samapekṣante vivekābhyasanaṃ dhiyaḥ /
na kācana phalaṃ dhatte svabhyāsena vinā kriyā // MU_2,18.11

manaḥ prasādam āyāti śaradīva mahat saraḥ /
paraṃ sāmyam upādatte nirmandara ivārṇavaḥ // MU_2,18.12

nirantaḥkālimā vajraśikhevāstatamaḥpaṭā /
parijvalaty alaṃ prajñā padārthapravibhāginī // MU_2,18.13

dainyadāridryaduḥkhādyā dṛṣṭayo darśitāntarāḥ /
na nikṛntanti marmāṇi sasannāham iveṣavaḥ // MU_2,18.14

hṛdayaṃ nāvalumpanti bhīmās saṃsṛtibhītayaḥ /
purassthitam api prājñaṃ mahopalam ivākhavaḥ // MU_2,18.15

kathaṃ syād āditā janmakarmaṇor daivapuṃstvayoḥ /
ityādisaṃśayagaṇaś śāmyaty ahni yathā tamaḥ // MU_2,18.16

sarvathā sarvabhāveṣu saṅgatir hy upaśāmyati /
yāminyām iva yātāyāṃ prajñāloka upāgate // MU_2,18.17

samudrasyeva gāmbhīryaṃ sthairyaṃ meror iva sthiram /
antaśśītalatā cendor ivodeti vicāriṇaḥ // MU_2,18.18

sā jīvanmuktatā tasya śanaiḥ pariṇatiṃ gatā /
śāntāśeṣavikalpasya bhavaty āviśya yoginaḥ // MU_2,18.19

sarvārthaśītalā śuddhā paramālokadā sudhīḥ /
paraṃ prakāśam āyāti jyotsneva sakalaindavī // MU_2,18.20

hṛdyākāśe vivekārke śamālokini nirmale /
anarthasārthakartāro nodyanti kaliketavaḥ // MU_2,18.21

śāmyanti śuddhim āyānti saumyās tiṣṭhanti sūnnate /
acañcale jaḍās tṛṣṇāś śaradīvābhramālikāḥ // MU_2,18.22

yatkiñcanakarī krūrā grāmyatā vinivartate /
dīnānanā piśācānāṃ līleva divasāgame // MU_2,18.23

dharmabhittau bhṛśaṃ lagnāṃ dhiyaṃ dhairyadhuraṃ gatām /
ādhayo na vilumpanti vātāś citralatām iva // MU_2,18.24

na pataty avaṭe jantur viṣayāsaṅgarūpiṇi /
kaḥ kila jñātasaraṇiś śvabhre samanudhāvati // MU_2,18.25

sacchāstrasādhuvṛttānām avirodhini karmaṇi /
ramate dhīr yathāprāpte sādhvīvāntaḥpurājire // MU_2,18.26

jagatāṃ koṭilakṣyeṣu yāvantaḥ paramāṇavaḥ /
teṣām ekaikaśo 'ntassthān sargān paśyaty asargadhīḥ // MU_2,18.27

mokṣopāyāvabodhena śuddhāntaḥkaraṇaṃ janam /
na khedayati bhogaugho na cānandayati kvacit // MU_2,18.28

paramāṇau paramāṇau sargavargā nirargalam /
ye patanty utpatanty ambuvīcivat tān sa paśyati // MU_2,18.29

na dveṣṭi sampravṛttāni na nivṛttāni kāṅkṣati /
kāryāṇy eṣa prabuddho 'pi niṣprabuddha iva drumaḥ // MU_2,18.30

dṛśyate lokasāmānyo yathāprāptānuvṛttimān /
iṣṭāniṣṭaphalaprāptau hṛdayenāparājitaḥ // MU_2,18.31

buddhvedam akhilaṃ śāstraṃ vācayitvā vivecya vā /
anubhūyata evaitan na tūktaṃ varaśāpavat // MU_2,18.32

śāstraṃ subodham evedaṃ nānālaṅkārabhūṣitam /
kāvyaṃ rasaghanaṃ cāru dṛṣṭāntaiḥ pratipādakam // MU_2,18.33

budhyate svayam evedaṃ kiñcitpadapadārthavit /
svayaṃ yas tu na vettīdaṃ śrotavyaṃ tena paṇḍitāt // MU_2,18.34

asmiñ śrute mate jñāte tapodhyānajapādikam /
mokṣaprāptau tu tasyeha na kiñcid upayujyate // MU_2,18.35

etacchāstraghanābhyāsāt paunaḥpunyena vīkṣitāt /
jantoḥ pāṇḍityapūrvaṃ hi cittasaṃskārapūrvakam // MU_2,18.36

ahaṃ jagad iti prauḍho draṣṭṛdṛśyapiśācakaḥ /
piśāco 'rkodayeneva svayaṃ śāmyaty avighnataḥ // MU_2,18.37

bhramo jagad ahaṃ ceti sthita evopaśāmyati /
svapnamohaḥ parijñāta iva no ramayaty alam // MU_2,18.38

yathā saṅkalpanagare puṃso harṣaviṣāditā /
na bādhate tathaivāntaḥ parijñāte jagadbhrame // MU_2,18.39

citrasarpaḥ parijñāto na sarpabhayado yathā /
dṛśyasarpaḥ parijñātas tathā na sukhaduḥkhadaḥ // MU_2,18.40

parijñānena sarpatvaṃ citrasarpasya naśyati /
yathā tathaiva saṃsāras sthita evopaśāmyati // MU_2,18.41

sumanaḥpallavāmarṣe kiñcid vyatikaro bhavet /
paramārthapadaprāptau na tu vyatikaro 'sti naḥ // MU_2,18.42

gacchaty avayavaspandas sumanaḥpatramardane /
iha dhīmātrabodhas tu nāṅgāvayavabodhanam // MU_2,18.43

sukhāsanopaviṣṭena yathāsambhavam aśnatā /
bhogajālaṃ sadācāraviruddheṣu na tiṣṭhatā // MU_2,18.44

yathākṣaṇaṃ yathādeśaṃ pravicārayatā sukham /
yathāsambhavasatsaṅgam idaṃ śāstram athetarat // MU_2,18.45

āsādyate mahājñānabodhas saṃsāraśāntidaḥ /
sa bhūyo yena nāyāti yoniyantraprapīḍanam // MU_2,18.46

etāvaty eva ye bhūtā bhogān prāpya rase sthitāḥ /
svamātṛviṣṭhākrimayaḥ kīrtanīyā na te 'dhamāḥ // MU_2,18.47

śṛṇu tāvad idānīṃ tvaṃ kathyamānam imaṃ mayā /
rāghava jñānavistāraṃ buddhisāratarāntaram // MU_2,18.48

yayedaṃ śrūyate śāstraṃ tāṃ tu vistarataś śṛṇu /
vicāryate yathārtho 'yaṃ yayā ca paribhāṣayā // MU_2,18.49

yenehānanubhūte 'rthe dṛṣṭenārthāvabodhanam /
bodhopakāraphaladaṃ taṃ dṛṣṭāntaṃ vidur budhāḥ // MU_2,18.50

dṛṣṭāntena vinā rāma nāpūrvo 'rtho 'vabudhyate /
yathā dīpaṃ vinā rātrau bhāṇḍopaskaraṇaṃ gṛhe // MU_2,18.51

yair yaiḥ kākutstha dṛṣṭāntais tvaṃ mayehāvabodhyase /
sarve sakāraṇās te hi prāpyaṃ tu sad akāraṇam // MU_2,18.52

upamānopameyānāṃ kāryakāraṇatoditā /
varjayitvā paraṃ brahma sarveṣām eva vidyate // MU_2,18.53

brahmopadeśadṛṣṭānto yasya veha hi kathyate /
ekadeśasadharmatvaṃ tatrātaḥ parigṛhyate // MU_2,18.54

yo yo nāmeha dṛṣṭānto brahmatattvāvabodhane /
dīyate sa sa boddhavyas svapnadṛṣṭajagadgataḥ // MU_2,18.55

evaṃ sati nirākāre brahmaṇy ākāravān katham /
dṛṣṭānta iti nodyanti mūrkhavaikalpikoktayaḥ // MU_2,18.56

anyā siddhaviruddhādidṛg dṛṣṭāntapradūṣaṇe /
svapnopamatvāj jagatas samudeti na kācana // MU_2,18.57

avastu pūrvāparayor vartamānavicāritam /
yathā jāgrat tathā svapnas siddha ābālam akṣatam // MU_2,18.58

svapnasaṅkalpanadhyānavaraśāpauṣadhādibhiḥ /
ye 'rthās ta iha dṛṣṭāntās tadrūpatvāj jagatsthiteḥ // MU_2,18.59

mokṣopāyakṛtā granthakāreṇānye 'pi ye kṛtāḥ /
granthās teṣv iyam evaikā vyavasthā bodhyabodhane // MU_2,18.60

svapnābhatvaṃ ca jagataś śrute śāstre 'vabhotsyate /
śīghraṃ na pāryate vaktuṃ vāk kila kramavartinī // MU_2,18.61

svapnasaṅkalpasudhyānanagarādyupamaṃ jagat /
yatas ta eva dṛṣṭāntās tasmād bhāntīha netare // MU_2,18.62

akāraṇaṃ kāraṇinā yad bodhāyopamīyate /
na tatra sarvasādharmyaṃ sambhavaty upamābhramaiḥ // MU_2,18.63

upameyasyopamānād ekāṃśena sadharmatā /
aṅgīkāryāvabodhāya dhīmatā nirvivādinā // MU_2,18.64

arthāvalokane dīpād ābhāmātrād ṛte kila /
na sthālatailavartyādi kiñcid evopayujyate // MU_2,18.65

ekadeśasadharmatvād upameyāvabodhanam /
upamānaṃ karoty aṅga dīpo 'rthaṃ prabhayā yathā // MU_2,18.66

dṛṣṭāntasyāṃśamātreṇa bodhyabodhodaye sati /
upādeyatayā grāhyo mahāvākyārthaniścayaḥ // MU_2,18.67

na kutārkikatām etya nāśanīyā prabuddhatā /
anubhūtyapalāpāttair apavitrair vikalpitaiḥ // MU_2,18.68

vicāraṇād anubhavakāri vāṅmayaprasaṅgatām upagatam asmadādiṣu /
striyoktam apy aparam athāpi vaidikaṃ vaco vacaḥpralapanam eva nāgamaḥ // MU_2,18.69

asmākam asti matir aṅga tayeti sarvaśāstraikavākyakaraṇaṃ phalitaṃ yato 'taḥ /
prātītikārthamayaśāstranijāṅgapuṣṭāt saṃvedanād itarad asti na naḥ pramāṇam // MU_2,18.70

pramāṇadṛṣṭāntanirṇayo nāma sargaḥ

ekonaviṃśas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

viśiṣṭāṃśasadharmatvam upamāneṣu gṛhyate /
ko bhedas sarvasādṛśye tūpamānopameyayoḥ // MU_2,19.1

dṛṣṭāntabuddhād ekātmajñānaśāstrārthavedanāt /
mahāvākyārthasaṃvittyā śāntir nirvāṇam ucyate // MU_2,19.2

tasmād dṛṣṭāntadārṣṭāntavikalpollasitair alam /
yayā kayācid yuktyāśu mahāvākyārtham āśrayet // MU_2,19.3

śāntiś śreyaḥ paraṃ viddhi tatprāptau yatnavān bhavet /
bhoktavya odanaḥ prāptaḥ kiṃ tatsiddhivikalpitaiḥ // MU_2,19.4

akāraṇaṃ kāraṇibhir bodhārtham upamīyate /
upamānais tūpameyasadṛśair ekadeśataḥ // MU_2,19.5

sthātavyaṃ neha bhogeṣu vivekavikalātmanā /
upalodarasañjātaparipīnāndhabhekavat // MU_2,19.6

dṛṣṭāntair yuktibhir yatnād vāñchitaṃ tyajatetarat /
vicāraṇavatā bhāvyaṃ śāntiśāstrārthaśālinā // MU_2,19.7

śāstropaśamasaujanyaprajñātajjñasamāgamaiḥ /
antarāntarasampannadharmyārthopārjanakriyaḥ // MU_2,19.8

tāvad vicārayet prājño yāvad viśrāntim ātmani /
samprayāty apunarnāśāṃ śāntiṃ turyapadābhidhām // MU_2,19.9

turyaviśrāntiyuktasya pratīrṇasya bhavārṇavāt /
jīvato 'jīvataś caiva gṛhasthasyātha vā yateḥ // MU_2,19.10

na kṛtenākṛtenārtho na śrutismṛtivibhramaiḥ /
nirmandara ivāmbhodhis sa tiṣṭhati yathāsthitam // MU_2,19.11

ekāṃśenopamānānām upameyasadharmatā /
boddhavyā bodhyabodhāya na stheyaṃ codyacañcunā // MU_2,19.12

yayā kayācid yuktyāśu boddhavyaṃ bodhyam eva te /
muktaye tan na paśyanti vyākulāś codyacañcavaḥ // MU_2,19.13

hṛdaye saṃvidākāśe viśrānte 'nubhavātmani /
vastuny anarthaṃ yaḥ praṣṭā codyacañcus sa ucyate // MU_2,19.14

abhimānavikalpāṃśair ajño jñaptiṃ vikalpayan /
bodhaṃ malinayaty antar mukhaṃ sarpa ivāmalam // MU_2,19.15

sarvapramāṇasattānāṃ padam abdhir apām iva /
pramāṇam ekam eveha pratyakṣaṃ rāma tac chṛṇu // MU_2,19.16

sarvārthasāram adhyakṣaṃ vedanaṃ vidur uttamāḥ /
nūnaṃ tat prati yat siddhaṃ pratyakṣaṃ tad udāhṛtam // MU_2,19.17

anubhūter vedanasya pratipatter yathāsthitam /
pratyakṣam iti nāmeha kṛtaṃ jīvas sa eva ca // MU_2,19.18

sa eva saṃvit sa punar ahantāpratyayātmakaḥ /
sa yayodeti saṃvittyā sā padārtha iti smṛtā // MU_2,19.19

sa saṅkalpavikalpādyaiḥ kṛtanānākramo bhramaiḥ /
jagattayā sphuraty ambu taraṅgāditayā yathā // MU_2,19.20

prāg akāraṇam evāśu sargādau sargalīlayā /
sphuritvā kāraṇībhūtaṃ pratyakṣaṃ svayam ātmani // MU_2,19.21

kāraṇatvaṃ vicāro 'sya jīvasyāsad api sthitam /
sad ivāsyāṃ jagadrūpasampattau vyaktim āgatam // MU_2,19.22

svayam eva vicāras tu sanañarthaṃ svakaṃ vapuḥ /
nāśayitvā karoty āśu pratyakṣaṃ paramaṃ padam // MU_2,19.23

vicārayan vicāro 'pi nātmānam adhigacchati /
yadā tadā nirullekhaṃ param evāvaśiṣyate // MU_2,19.24

manasy anīhite śānte tair buddhīndriyakarmabhiḥ /
neha kaiścit kṛtair artho nākṛtair apy abhāvanāt // MU_2,19.25

manasy anīhite śānte na pravartanta eva te /
karmendriyāṇi karmādāv asañcāritayantravat // MU_2,19.26

manoyantrasya calane kāraṇaṃ vedanaṃ viduḥ /
prāṇālī dārumeṣasya rajjur antargatā yathā // MU_2,19.27

rūpālokamanaskārapadārthādyākulaṃ jagat /
vidyate vedanasyāntar vāte 'ntas spandanaṃ yathā // MU_2,19.28

sarvātmavedanaṃ śuddhaṃ yathodeti tadātmakam /
bhāti prasṛtadikkālabāhyāntārūpadehakam // MU_2,19.29

draṣṭaiva dṛśyatābhāsaṃ svaṃ rūpaṃ dhārayan sthitaḥ /
svaṃ yathā tatra yad rūpaṃ pravibhāti tathaiva tat // MU_2,19.30

sarvam ātmā yathā tatra saṅkalpatvam ivāgataḥ /
tiṣṭhaty āśu tathā tatra tadrūpa iva rājate // MU_2,19.31

sarvātmakatayā draṣṭur dṛśyatvam iva yujyate /
draṣṭṛtvaṃ draṣṭrasadbhāve dṛśyasya tv asti nāsataḥ // MU_2,19.32

akāraṇakam evāto brahmakalpam idaṃ sthitam /
pratyakṣam eva nirmātṛ tasyāṃśās tv anupādhayaḥ // MU_2,19.33

svayatnamātretararūpako yas taddaivaśabdārtham apāsya dūre /
śūreṇa sādho padam uttamaṃ tat svapauruṣeṇaiva hi labhyate 'ntaḥ // MU_2,19.34

vicārayācāryaparamparāṇāṃ matena satyena sitena tāvat /
yāvad viśuddhāṃ svayam eva buddhām anantarūpāṃ paratām upaiṣi // MU_2,19.35

pramāṇanirūpaṇaṃ nāma sargaḥ

viṃśas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

āryasaṅgamayuktyādau prajñāṃ vṛddhiṃ nayed balāt /
tato mahāpuruṣatā mahāpuruṣalakṣaṇaiḥ // MU_2,20.1

yo yo yena guṇeneha puruṣaḥ pravirājate /
śikṣeta taṃ tam evāśu tasmād buddhivivṛddhaye // MU_2,20.2

mahāpuruṣatā tv eṣā śamādiguṇaśālinī /
samyagjñānaṃ vinā rāma siddhim eti na kasyacit // MU_2,20.3

jñānāc chamādayo yānti vṛddhiṃ satpuruṣakramāt /
ślāghanīyāḥ phalenāntar vṛṣṭer iva navāṅkurāḥ // MU_2,20.4

śamādibhyo guṇebhyaś ca vardhate jñānam uttamam /
annātmakebhyo yajñebhyaś śālivṛṣṭir ivottamā // MU_2,20.5

guṇāś śamādayo jñānāc chamādibhyas tathā jñatā /
parasparaṃ vivardhete ete 'bdasarasī yathā // MU_2,20.6

jñānaṃ satpuruṣācārāj jñānāt satpuruṣakramaḥ /
parasparaṃ gatau vṛddhiṃ jñānasatpuruṣakramau /
eko 'pi naitayos tāvat puruṣasyeha sidhyati // MU_2,20.7

yathā kalamarakṣiṇyā gītyā vitatatārayā /
khagotsādena sahito gītānandaḥ prasādhyate // MU_2,20.8

jñānasatpuruṣehābhyām akartrā kartṛrūpiṇā /
tathā puṃsā niricchena samam āsādyate padam // MU_2,20.9

sadācārakramaḥ prokto mayaiṣa raghunandana /
tathopaveśyate samyag ayaṃ jñānakramo 'dhunā // MU_2,20.10

idaṃ yaśasyam āyuṣyaṃ puruṣārthaphalapradam /
tajjñād āptātmaśāstrārthāc chrotavyaṃ kila dhīmatā // MU_2,20.11

śrutvā tu buddhinairmalyād balād yāsyasi satpadam /
yathā katakasaṃśleṣāt prasādam avaśaṃ payaḥ // MU_2,20.12

viditavedyam idaṃ hi mano mune vivaśam eva hi yāti paraṃ padam /
yad avabuddham akhaṇḍitam uttamaṃ tadavabodhadaśāṃ na jahāti hi // MU_2,20.13

jñānasatpuruṣakramo nāma sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

vāgbhābhir brahmavid brahma bhāti svapna ivātmani /
yad idaṃ tat svaśabdārthair yo yad vetti sa vettu tat // MU_3,1.1

nyāyenānena sarvasmin sarge brahmāmbare sati /
kim idaṃ kasya vakṣīti codyacañcur nirākṛtaḥ // MU_3,1.2

ahaṃ tāvad yathājñānaṃ yathāvastu yathākramam /
yathāsvabhāvaṃ vacmīdaṃ tat sarvaṃ śrūyatāṃ budhāḥ // MU_3,1.3

svapnavat paśyati jagac cinnabho dehavinmayam /
svapnasaṃsāradṛṣṭāntā ihaivāntas samanvitāḥ // MU_3,1.4

mumukṣuvyavahāroktimayāt prakaraṇād anu /
athotpattiprakaraṇaṃ mayedaṃ parikathyate // MU_3,1.5

bandho 'yaṃ dṛśyasadbhāvo dṛśyābhāve na bandhanam /
na sambhavati dṛśyaṃ tu yathedaṃ tac chṛṇu kramāt // MU_3,1.6

utpadyate yo jagati sa eva kila vardhate /
sa eva mokṣam āpnoti svargaṃ vā narakaṃ ca vā // MU_3,1.7

atas te svavabodhārthaṃ tat tāvat kathayāmy aham /
utpattiṃ saṃsṛtāv eti pūrvam eva hi yo yathā // MU_3,1.8

idaṃ prakaraṇārthaṃ tvaṃ saṅkṣepāc chṛṇu rāghava /
tataḥ prakathayiṣyāmi vistaraṃ te yathepsitam // MU_3,1.9

yad idaṃ dṛśyate sarvaṃ jagat sthāvarajaṅgamam /
tat suṣupta iva svapnaḥ kalpānte pravinaśyati // MU_3,1.10

tatas stimitagambhīraṃ na tejo na tamas tatam /
anākhyam anabhivyaktaṃ yat kiñcid avaśiṣyate // MU_3,1.11

ṛtam ātmā paraṃ brahma satyam ityādikā budhaiḥ /
kalpitā vyavahārārthaṃ yasya sañjñā mahātmanaḥ // MU_3,1.12

sa tathābhūta evātmā svayam anya ivollasan /
jīvatām upayātīva bhāvināmakadarthanām // MU_3,1.13

tatas sa jīvaśabdārthakalanākulatāṃ gataḥ /
mano bhavati maunātmā mananān mantharībhavat // MU_3,1.14

manas sampadyate tena mahataḥ paramātmanaḥ /
susthirād asthirākāras taraṅga iva vāridheḥ // MU_3,1.15

tat svayaṃ svairam evāśu saṅkalpayati nityaśaḥ /
teneyam indrajālaśrīr vitateva vitanyate // MU_3,1.16

yathā kaṭakaśabdārthaḥ pṛthaktvārho 'sti kānake /
na nāma kaṭake tadvaj jagacchabdārthatā pare // MU_3,1.17

brahmaṇy evāsty ananyātma yathāsthitam idaṃ jagat /
na jagacchabdakārtho 'sti hemnīva kaṭakāditā // MU_3,1.18

asataivāsatī tāpanadyeva laharī calā /
manasaivendrajālaśrīr jāgatī pravitanyate // MU_3,1.19

avidyā saṃsṛtir bandho māyā moho mahat tamaḥ /
kalpitānīti nāmāni yasyās sakalavedibhiḥ // MU_3,1.20

bandhasya tāvad rūpaṃ tvaṃ kathyamānam idaṃ śṛṇu /
tatas svarūpaṃ mokṣasya jñāsyasīndusamānana // MU_3,1.21

draṣṭur dṛśyatvasattāṅga bandha ity abhidhīyate /
draṣṭā dṛśyavaśād baddho dṛśyābhāvād vimucyate // MU_3,1.22

jagat tvam aham ityādisargātmā dṛśyam ucyate /
yāvad etat sambhavati tāvan mokṣo na vidyate // MU_3,1.23

nedaṃ nedam iti vyarthaiḥ pralāpair nopaśāmyati /
saṅkalpajanakair dṛśyavyādhiḥ pratyuta vardhate // MU_3,1.24

na ca tarkabharakṣodair na tīrthaniyamādibhiḥ /
sato dṛśyasya jagato yasmād ete vicārakāḥ // MU_3,1.25

jagad dṛśyaṃ tu yady asti na śāmyaty eva tat kvacit /
nāsato vidyate bhāvo nābhāvo vidyate sataḥ // MU_3,1.26

acetyacitsvarūpātmā yatra yatraiṣa tiṣṭhati /
tatra tatrāsya dṛśyaśrīs samudety apy aṇūdare // MU_3,1.27

tasmād asti jagad dṛśyaṃ tat pramṛṣṭam idaṃ mayā /
tyaktaṃ tapodhyānajapair iti kāñcikatṛptivat // MU_3,1.28

yadi nāma jagad dṛśyam asti tat pratibimbati /
paramāṇūdare 'py asmiṃś cidādarśe na saṃśayaḥ // MU_3,1.29

yatra tatra sthitaṃ rāma yathādarśe prabimbati /
adridyūrvīnadīśādi cidādarśe tathaiva hi // MU_3,1.30

tatas tatra punar duḥkhaṃ jarā maraṇajanmanī /
bhāvābhāvagrahotsargās sthūlasūkṣmacalācalāḥ // MU_3,1.31

idaṃ pramārjitaṃ dṛśyaṃ mayā nātrāham āsthitaḥ /
etad evākṣayaṃ bījaṃ samādhau saṃsṛtismṛteḥ // MU_3,1.32

sati tv asmiñ jagaddṛśye nirvikalpasamādhinā /
na cākṣayasuṣuptatvaṃ turyaṃ vāpy upapadyate // MU_3,1.33

vyutthāne hi samādhīnāṃ suṣuptānta ivākhilam /
jagadduḥkham idaṃ bhāti yathāsthitam akhaṇḍitam // MU_3,1.34

prāptaṃ bhavati he rāma tat kiṃ nāma samādhibhiḥ /
bhūyo 'narthanipāte hi kṣaṇasāmye 'pi kiṃ sukham // MU_3,1.35

yadi vāpi samādhāne nirvikalpe sthitiṃ vrajet /
tad akṣayasuṣuptābhaṃ tan manye nāmalaṃ padam // MU_3,1.36

prāpyate sati dṛśye 'smin na ca tan nāma kenacit /
yatra tatra kilāyāti cittabhrāntyā jagadbhramaḥ // MU_3,1.37

draṣṭātha yadi pāṣāṇarūpatāṃ bhāvayan balāt /
kilāste tat tadante 'pi bhūyo 'syodeti dṛśyatā // MU_3,1.38

na ca pāṣāṇatātulyā nirvikalpasamādhayaḥ /
keṣāñcit sthitim āyānti sarvair ity anubhūyate // MU_3,1.39

na ca pāṣāṇatātulyā rūḍhiṃ yātās samādhayaḥ /
bhavanty agryaṃ padaṃ śāntaṃ cidrūpam ajam avyayam // MU_3,1.40

tasmād yadīdaṃ sad dṛśyaṃ tan na śāmyet kadācana /
śāmyet tapojapadhyānair dṛḍham ity ajñakalpanā // MU_3,1.41

ālīnavallarīrūpaṃ yathā padmākṣakoṭare /
āste kamalinībījaṃ tathā draṣṭari dṛśyadhīḥ // MU_3,1.42

yathā rasaḥ padārtheṣu yathā tailaṃ tilādiṣu /
kusumeṣu yathāmodas tathā draṣṭari dṛśyadhīḥ // MU_3,1.43

yatra yatra sthitasyāpi karpūrādes sugandhatā /
yathodeti tathā dṛśyaṃ ciddhātor udare jagat // MU_3,1.44

yathā cātra tava svapnasaṅkalpaś cittarājyadhīḥ /
svānubhūtyaiva dṛṣṭāntas tasmād dhṛdy asti dṛśyabhūḥ // MU_3,1.45

tasmāc cittavikalpasthaḥ piśāco bālakaṃ yathā /
vinihanty evam eṣāntar draṣṭāraṃ dṛśyarūpikā // MU_3,1.46

yathāṅkuro 'ntar bījasya saṃsthito deśakālataḥ /
karoti bhāsuraṃ dehaṃ tanoty evaṃ hi dṛśyadhīḥ // MU_3,1.47

dravyasya hṛdy eva camatkṛtir yathā sadoditāsty astamayojjhitodare /
dravyasya cinmātraśarīriṇas tathā svabhāvabhūtāsty udare jagatsthitiḥ // MU_3,1.48

bandhahetuvarṇanaṃ nāma sargaḥ

dvitīyas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

idam ākāśajākhyānaṃ śṛṇu śravaṇabhūṣaṇam /
utpattyākhyaṃ prakaraṇaṃ yena rāghava budhyase // MU_3,2.1

astīhākāśajo nāma dvijaḥ paramadhārmikaḥ /
dhyānaikaniṣṭhas satataṃ prajānāṃ ca hite rataḥ // MU_3,2.2

sa ciraṃ jīvati yadā tadā mṛtyur acintayat /
sarvāṇy eva krameṇāhaṃ bhūtāny admi kilākṣayaḥ // MU_3,2.3

evam ākāśajaṃ vipraṃ na kasmād bhakṣayāmy aham /
atra me kuṇṭhitā śaktiḥ khaḍgadhārā yathopale // MU_3,2.4

iti sañcintya taṃ hantum agacchat tatpuraṃ tadā /
tyajanty udyamam udyuktā na kadācana kecana // MU_3,2.5

tatas tatsadanaṃ yāvan mṛtyuḥ praviśati svayam /
tāvad enaṃ dahaty agniḥ kalpāntajvalanopamaḥ // MU_3,2.6

agnijvālāmahājālaṃ vidāryāntargato 'py asau /
dvijaṃ dṛṣṭvā samādātuṃ hastenaicchat prayatnataḥ // MU_3,2.7

na cāśakat puro dṛṣṭam api hastaśatair dvijam /
balavān apy avaṣṭabdhuṃ saṅkalpapuruṣaṃ yathā // MU_3,2.8

athāgatya yamaṃ mṛtyur apṛcchat saṃśayacchidam /
kim ity ahaṃ na śaknomi bhoktum ākāśajaṃ prabho // MU_3,2.9

yamaḥ:

mṛtyo na kiñcic chaktas tvam eko mārayituṃ balāt /
māraṇīyasya karmāṇi tatkartṝṇīha netarat // MU_3,2.10

tasmād etasya viprasya māraṇīyasya yatnataḥ /
karmāṇy anviccha teṣāṃ tvaṃ sāhāyyenainam atsyasi // MU_3,2.11

tatas sa mṛtyur babhrāma tatkarmānveṣaṇādṛtaḥ /
maṇḍalāni digantāṃś ca sarāṃsi sarito diśaḥ // MU_3,2.12

vanajaṅgalajālāni śailāmbhodhitaṭāny api /
dvīpāntarāṇy araṇyāni nagarāṇi purāṇi ca // MU_3,2.13

grāmān akhilarāṣṭrāṇi deśāntagahanāni ca /
evaṃ bhūmaṇḍalaṃ bhrāntvā sa kutaścin na kānicit // MU_3,2.14

tāny ākāśajakarmāṇi labdhavān mṛtyur udyataḥ /
vandhyāputram iva prājñas saṅkalpādrim ivāparaḥ // MU_3,2.15

samapṛcchad athāgatya yamaṃ sarvārthakovidam /
parāyaṇaṃ hi prabhavas sandeheṣv anujīvinām // MU_3,2.16

mṛtyuḥ:

ākāśajasya karmāṇi kva sthitāni vada prabho /
dharmarājo 'tha sañcintya suciraṃ proktavān idam // MU_3,2.17

dharmarājaḥ:

ākāśajasya karmāṇi mṛtyo santi na kānicit /
eṣa hy ākāśajo vipro jātaḥ khād eva kevalāt // MU_3,2.18

ākāśād eva yo jātas sa vyomaivāmalaṃ bhavet /
sahakārīṇi no santi kāraṇāṇy asya kānicit // MU_3,2.19

sambandhaḥ prāktanenāsya na manāg api karmaṇā /
asti vandhyāsutasyeva tathājātākṛter iva // MU_3,2.20

tasmād ajāta evaiṣa svayambhūr aja eva ca /
naitasya pūrvakarmāsti nabhasīva mahādrumaḥ // MU_3,2.21

naitad asyāvaśaṃ cittam abhāvāt pūrvakarmaṇaḥ /
adya tāvad anenānyan na kiñcit karma sañcitam // MU_3,2.22

eṣa ākāśakośātmā viśadākāśarūpiṇi /
samādhau saṃsthito nityaṃ karmāṇy asya na kānicit // MU_3,2.23

prāktanāni na santy asya karmāṇy adya karoti no /
kiñcid apy evam eṣo 'tra vijñānākāśamātrakam // MU_3,2.24

prāṇaspando 'sya yat karma lakṣyate cāsmadādibhiḥ /
dṛśyate 'smābhir evaitan na tv asyāsty atra karmadhīḥ // MU_3,2.25

deho 'sya dṛśyate 'smābhir naiṣa vetti parāt padāt /
bhinnam ākāśam ātmīyaṃ citstambhe sālabhañjikām // MU_3,2.26

anutkīrṇā yathā stambhe saṃsthitā sālabhañjikā /
tathaiṣa paramātmāntas svātmabhūtas sthito dvijaḥ // MU_3,2.27

yathā dravatvaṃ payasi śūnyatvaṃ ca yathāmbare /
mārute ca yathā spandas tathaiṣa parame pade // MU_3,2.28

karmāṇy adyatanāny asya sañcitāni na santi hi /
na pūrvāṇy eva teneha na saṃsāravaśaṃ gataḥ // MU_3,2.29

sahakārikāraṇānām abhāve yaḥ prajāyate /
nāsau svakāraṇād bhinno bhavatīty anubhūyate // MU_3,2.30

nirmalākāśakośātmā dvija eṣa svayambhavaḥ /
kartā na pūrvaṃ nāpy adya katham ākramyate vada // MU_3,2.31

yadaiṣa kalanāṃ buddhyā mṛtyunāmnīṃ kariṣyati /
tadaiva rahito buddhyā svayam eva mariṣyati // MU_3,2.32

pṛthvyādimān aham ayam iti yasya svaniścayaḥ /
sa pārthivo bhavaty āśu grahītuṃ sa ca śakyate // MU_3,2.33

eṣa tv apārthivākāraś śuddhavijñānarūpavān /
dṛḍharajjveva gaganaṃ grahītuṃ naiva yujyate // MU_3,2.34

mṛtyuḥ:

bhagavañ jāyate śūnyaḥ kathaṃ nāma vadeti me /
pṛthvyādayaḥ kathaṃ santi na santi vada vā katham // MU_3,2.35

yamaḥ:

na kadācana jāto 'sau na ca nāsti kadācana /
dvijaḥ kevalavijñānabhāmātraṃ tat tathā sthitam // MU_3,2.36

mahāpralayasampattau na kiñcid avaśiṣyate /
brahmāste śāntam ajaram anantātmaiva kevalam // MU_3,2.37

cetyanirmuktacinmātram aṇūnām aṇu viddhi tat /
tathā tad aṇu yenāsya nikaṭe 'drinibhaṃ nabhaḥ // MU_3,2.38

sa cinmātrasvabhāvatvād deho 'ham iti cetasi /
kākatālīyavad bhātam ākāraṃ tena paśyati // MU_3,2.39

sa eṣa brāhmaṇas tasmin sargādāv ambarodare /
svayaṃ bhātas svayambhūtvaṃ gato bhāty ajarāmaraḥ // MU_3,2.40

nāsya deho na karmāṇi na kartṛtvaṃ na vāsanā /
eṣa śuddhacidākāśo vijñānaghanam ātatam // MU_3,2.41

prāktanaṃ vāsanājālaṃ kiñcid asya na vidyate /
kevalaṃ vyomarūpasya bhārūpasyeva tejasaḥ // MU_3,2.42

kevalaṃ vedanāmātrād evam eṣo 'valokyate /
vedanāmātrasaṃśāntāv īdṛśo 'pi na dṛśyate // MU_3,2.43

tasmād yathā cidākāśas tathā tatpratipattayaḥ /
kutaḥ kilātra pṛthvyādeḥ kīdṛśas sambhavaḥ katham // MU_3,2.44

etadākramaṇe mṛtyo tasmān mā yatnavān bhava /
grahītuṃ yujyate vyoma na kadācana kenacit // MU_3,2.45

rāmaḥ:

brahmaiva kathito brahmaṃs tvayā me prapitāmahaḥ /
svayambhūr aja ekātmā vijñānātmeti me matiḥ // MU_3,2.46

vasiṣṭhaḥ:

evam etan mayā rāma brahmaiṣa kathitas tava /
vivādam akaron mṛtyur yamenaitatkṛte purā // MU_3,2.47

manvantare sarvabhakṣo yadā mṛtyur haran prajāḥ /
balam ety abjajākrāntāv ārambham akarot svayam // MU_3,2.48

tad evaṃ dharmarājena yamenāśv anuśāsitaḥ /
yad eva kriyate nityaṃ ratis tatraiva jāyate // MU_3,2.49

brahmā kila parākāśavapur ākramyate katham /
manomātram asaṅkalpaḥ pṛthvyādirahitākṛtiḥ // MU_3,2.50

yaś cidvyomacamatkāraḥ kilākāśānubhūtimān /
sa cidvyomaiva no tasya kāraṇatvaṃ na kāryatā // MU_3,2.51

ākāśasphuradākāras saṅkalpapuruṣo yathā /
pṛthvyādirahito bhāti svayambhūr bhāsate tathā // MU_3,2.52

na dṛśyam asti no draṣṭā paramātmani kevale /
svayaṃ cittvāt tathāpy eṣa svayambhūr iti bhāsate // MU_3,2.53

saṅkalpamātram evaitan mano brahmeti kathyate /
saṅkalpākāśapuruṣo nāsya pṛthvyādi vidyate // MU_3,2.54

yathā citrakṛdantassthā nirdehā bhāti putrikā /
tathaiva bhāsate brahmā cidākāśāccharañjanam // MU_3,2.55

cidvyoma kevalam anantam anādimadhyaṃ brahmeti bhāti nijacittavaśāt svayambhūḥ /
ākāravān iva rasād iha vastutas tu vandhyātanūja iva nāsti tu tasya dehaḥ // MU_3,2.56

ādyasṛṣṭivarṇanaṃ nāma sargaḥ

tṛtīyas sargaḥ

rāmaḥ:

evam etan manaś śuddhaṃ pṛthvyādirahitaṃ nabhaḥ /
mune brahmeti kathitaṃ satyaṃ pṛthvyādivarjitam // MU_3,3.1

tad atra prāktanī nāma smṛtiḥ kasmān na kāraṇam /
yathā mama tathānyasya bhūtānāṃ ceti me vada // MU_3,3.2

vasiṣṭhaḥ:

pūrvadeho 'sti yasyādyaḥ pūrvakarmasamanvitaḥ /
tasya smṛtis sambhavati kāraṇaṃ saṃsṛtisthiteḥ // MU_3,3.3

brahmaṇaḥ prāktanaṃ karma yadā kiñcin na vidyate /
prāktanī saṃsmṛtis tasya tadodeti kutaḥ katham // MU_3,3.4

tasmād akāraṇaṃ bhāti vā svacittvaikakāraṇam /
svakāraṇād ananyātmā svayambhūs svayamātmavān // MU_3,3.5

ātivāhika evāsau deho 'sty asya svayambhuvaḥ /
na tv ādhibhautiko rāma deho 'jasyopapadyate // MU_3,3.6

rāmaḥ:

ātivāhika eko 'sti deho 'nyas tv ādhibhautikaḥ /
sarvāsāṃ bhūtajātīnāṃ brahmaṇo 'sty eka eva kim // MU_3,3.7

vasiṣṭhaḥ:

sarveṣām eva dehau dvau bhūtānāṃ kāraṇātmanām /
ajasya kāraṇāsattvād eka evātivāhikaḥ // MU_3,3.8

sarvāsāṃ bhūtajātīnām eko 'jaḥ kāraṇaṃ param /
ajasya kāraṇaṃ nāsti tenāsāv ekadehavān // MU_3,3.9

nāsty eva bhautiko dehaḥ prathamasya prajāpateḥ /
ākāśātmāvabhāty eṣa ātivāhikadehavān // MU_3,3.10

cittamātraśarīro 'sau na pṛthvyādimayātmakaḥ /
ādyaḥ prajāpatir vyomatanuḥ pratanute prajāḥ // MU_3,3.11

tāś ca nirvāṇarūpiṇyo vinānyaiḥ kāraṇāntaraiḥ /
yad yatas tat tad eveti sarvair evānubhūyate // MU_3,3.12

nirvāṇamātraṃ prathamaṃ paraṃ bodhas tad eva ca /
cittamātraṃ tad evāste na yāti vasudhāditām // MU_3,3.13

sarveṣāṃ bhūtamanasāṃ saṃsāravyavahāriṇāṃ /
prathamo 'sau praticchandaś cittadehas svatodayaḥ // MU_3,3.14

yasmāt pūrvāt praticchandād ananyaitatsvarūpiṇī /
iyaṃ pravisṛtā sṛṣṭis spandadṛṣṭir ivānilāt // MU_3,3.15

pratibhānākṛter asmāt pratibhāmātrarūpadhṛt /
vibhāty evam ayaṃ sargas satyānubhavavat sthitaḥ // MU_3,3.16

dṛṣṭānto 'tra svapnapuraṃ svapnastrīsurataṃ tathā /
asad apy arthasampattyā satyānubhavabhāsuram // MU_3,3.17

apṛthvyādimayo bhāti vyomākṛtir adehakaḥ /
sadeha iva bhūteśas svātmabhūḥ puruṣākṛtiḥ // MU_3,3.18

sa citsaṅkalparūpatvād udety apy atha śāmyati /
svāyattatvāt svabhāvasya nodeti na ca śāmyati // MU_3,3.19

brahmā saṅkalparahitaḥ pṛthvyādirahitākṛtiḥ /
kevalaś cittamātrātmā kāraṇaṃ trijagatsthiteḥ // MU_3,3.20

saṅkalpa eṣa kacati yathā nāma svasambhavaḥ /
vyomātmaiṣa tathā bhāti bhavatsaṅkalpaśailavat // MU_3,3.21

ātivāhikataikāntavismṛtyā dṛḍharūḍhayā /
ādhibhautikabodhena mudhā bhāti piśācavat // MU_3,3.22

idamprathamatodyogasamprabuddhamahāciteḥ /
nodeti śuddhasaṃvittvād ātivāhikavismṛtiḥ // MU_3,3.23

ādhibhautikatā tena nāsyodeti piśācikā /
asatyā mṛgatṛṣṇeva mithyā jāḍyabhramapradā // MU_3,3.24

manomātraṃ yadā brahmā na pṛthvyādimayātmakaḥ /
manomātram ato viśvaṃ yad yatas tat tad eva hi // MU_3,3.25

ajasya sahakārīṇi kāraṇāni na santi yat /
tajjasyāpi na santy eva tāni tasmāt tu kānicit // MU_3,3.26

kāraṇāt kāryavaicitryaṃ tenātrāsti na kiñcana /
yādṛśaṃ kāraṇaṃ śuddhaṃ kāryaṃ tādṛg iha sthitam // MU_3,3.27

kāryakāraṇatā tv atra na kiñcid upapadyate /
yādṛg eva paraṃ brahma tādṛg eva jagattrayam // MU_3,3.28

manastām iva yātena brahmaṇā tanyate jagat /
ananyad ātmanaś śuddhād dravatvam iva vāriṇā // MU_3,3.29

manasā tanyate sarvam asad evedam ātatam /
yathā saṅkalpanagaraṃ yathā gandharvapattanam // MU_3,3.30

ādhibhautikatā nāsti rajjvām iva bhujaṅgatā /
brahmādayaḥ prabuddhās tu kathaṃ tiṣṭhantu tatra te // MU_3,3.31

ātivāhika evāsti na prabuddhamateḥ kila /
ādhibhautikadehasya carcaivātra kutaḥ katham // MU_3,3.32

manonāmno manuṣyasya vividhākāradhāriṇaḥ /
manorājyaṃ jagad iti satyarūpam iva sthitam // MU_3,3.33

mana eva viriñcatvaṃ viddhi saṅkalpanātmakam /
svavapus sphāratāṃ nītvā manasedaṃ pratanyate // MU_3,3.34

viriñco manaso rūpaṃ viriñcasya mano vapuḥ /
pṛthvyādi vidyate nātra tena pṛthvyādi kalpitam // MU_3,3.35

padmākṣe padminīvāntar manohṛdy asti dṛśyatā /
manodṛśyadṛśau bhinne na kadācana kiñcana // MU_3,3.36

tathā cātra bhavatsvapnasaṅkalpaś cittarājyadhīḥ /
svānubhūtyaiva dṛṣṭāntas tasmād dhṛdy asti dṛśyabhūḥ // MU_3,3.37

tasmāc cittavikalpasthaḥ piśāco bālakaṃ yathā /
vinihanty evam eṣāntar draṣṭāraṃ dṛśyarūpikā // MU_3,3.38

yathāṅkuro 'ntar bījasya saṃsthito deśakālataḥ /
karoti bhāsuraṃ dehaṃ tanoty evaṃ hi dṛśyadhīḥ // MU_3,3.39

sac cen na śāmyati kadācana dṛśyaduḥkhaṃ dṛśye tv aśāmyati na boddhari kevalatvam /
dṛśye tv asambhavati boddhari boddhṛbhāvaḥ śāmyet sthite 'pi hi tad asya vimokṣam āhuḥ // MU_3,3.40

bandhahetur nāma sargaḥ

caturthas sargaḥ

vālmīkiḥ:

kathayaty evam uddāmavacanaṃ munināyake /
śrotum ekarase jāte jane maunavati sthite // MU_3,4.1

śānteṣu kiṅkiṇījālasvaneṣu spandanaṃ vinā /
pañjarāntarahārītaśukeṣv apy astakeliṣu // MU_3,4.2

suvismṛtavilāsāsu sthitāsu lalanāsv api /
citrabhittāv iva nyaste samaste rājasadmani // MU_3,4.3

muhūrtaśeṣam abhavad divasaṃ madhurātapam /
vyavahāro ravikarais saha tānavam āyayau // MU_3,4.4

vavur utphullakamalaprakaronmadamāṃsalāḥ /
vāyavo madhuraspandaṃ śravaṇārtham ivāgatāḥ // MU_3,4.5

śrutaṃ cintayituṃ bhānur ivāhoracanābhramam /
tatyājaikāntam agamac chūnyam astagires taṭam // MU_3,4.6

uttasthur mihikārambhaśyāmatā vanabhūmiṣu /
vijñānaśravaṇād antaśśītalāś śāntatā iva // MU_3,4.7

babhūvur alpasañcārā janā daśasu dikṣv api /
sāvadhānatayā śrotum iva santyaktaceṣṭitāḥ // MU_3,4.8

chāyā dīrghatvam ājagmur vāsiṣṭhaṃ varṇanakramam /
iva śrotum aśeṣāṇāṃ vastūnāṃ dīrghakandharāḥ // MU_3,4.9

pratīhāraḥ puraḥ prahvo bhūtvāha vasudhādhipam /
deva snānadvijārcāsu kālo hy atigato bhṛśam // MU_3,4.10

tato vasiṣṭho bhagavān saṃhṛtya madhurāṃ giram /
adya tāvan mahārāja śrutam etāvad astu vaḥ // MU_3,4.11

prātar anyad vadiṣyāma ity uktvā maunavān abhūt /
ity ākarṇyaivam astūktvā bhūpatir bhūtivṛddhaye // MU_3,4.12

puṣpārghyapādyasammānadakṣiṇādānapūjayā /
sadevarṣimunīn viprān pūjayām āsa sādaram // MU_3,4.13

athottasthau sabhā sarvā sarājamunimaṇḍalā /
kuṇḍalākīrṇaraśmyoghapariveśāvṛtānanā // MU_3,4.14

parasparāṃsasaṅghaṭṭaraṇatkeyūrakaṅkaṇā /
hārabhārāhatasvarṇapaṭṭābhorastaṭāntarā // MU_3,4.15

śekharotsaṅgaviśrāntaprabuddhamadhupasvanaiḥ /
saghuṅghumaśirobhāgā patadbhir iva mūrdhajaiḥ // MU_3,4.16

kāñcanābharaṇoddyotakanakīkṛtadiṅmukhāḥ /
buddhisthamunivāgarthasaṃśāntendriyavṛttayaḥ // MU_3,4.17

jagmur nabhaścarā vyoma bhūcarā bhūmimaṇḍalam /
cakrur dinasamācāraṃ svaṃ sarve sveṣu veśmasu // MU_3,4.18

etasminn antare śyāmā yāminī samadṛśyata /
janasaṅghātanirmukte gṛhe bālāṅganā yathā // MU_3,4.19

deśāntaraṃ bhāsayituṃ yayau divasanāyakaḥ /
sarvatrālokakartṛtvam eva sātpuruṣaṃ vratam // MU_3,4.20

udabhūd abhitas sandhyā tārānikaradhāriṇī /
utphullakiṃśukavanā vasantaśrīr ivoditā // MU_3,4.21

cūtanīpakadambāgragrāmacaityagṛhodare /
nililyire khagāś citte tadā tā vṛttayo yathā // MU_3,4.22

bhānor bhāsā bhūṣitair meghaleśaiḥ kiñcit kiñcit kuṅkumacchāyayeva /
pāścātyo 'driḥ pītavāsās tamo'bdhes tārāhāraśrīyutaḥ khaṃ sametaḥ // MU_3,4.23

pūjām ādāya sandhyāyāṃ prayātāyāṃ yathāgatam /
andhakārās samuttasthur vetālavalayā iva // MU_3,4.24

avaśyāyakaṇasyandī helāvidhutapallavaḥ /
komalaḥ kumudāśaṃsī vavāv āśītalo 'nilaḥ // MU_3,4.25

paramāndhyam upājagmur diśo 'pi sphuṭatārakāḥ /
lambadīrghatamaḥkeśyo vidhavā iva yoṣitaḥ // MU_3,4.26

āyayau bhuvanaṃ tejaḥkṣīrapūreṇa pūrayan /
rasāyanamayākāraś śaśikṣīrārṇavo nabhaḥ // MU_3,4.27

jagmus timirasaṅghātāḥ palāyya kvāpy adṛśyatām /
śrutajñānagiraś cittān mahīpānām ivājñatāḥ // MU_3,4.28

ṛṣayo bhūmipālāś ca munayo brāhmaṇās tathā /
cetasīva vicitrārthās svāspadeṣu viśaśramuḥ // MU_3,4.29

yamakāyopamā śyāmā yayau timiramāṃsalā /
āyayau mihikākārā tatra teṣām uṣā śanaiḥ // MU_3,4.30

alakṣyatām upājagmus tārā nabhasi bhāsurāḥ /
prabhātapavaneneva hṛtāḥ kuṅkumavṛṣṭayaḥ // MU_3,4.31

dṛśyatām ājagāmārkaprabhonmīlitalocanā /
vivekavṛttir mahatāṃ manasīva navodgatā // MU_3,4.32

sabhāṃ punar upājagmur nabhaścaramahīcarāḥ /
hyastanena krameṇaiva kṛtaprātastanakramāḥ // MU_3,4.33

sā pūrvasanniveśena viveśa vipulā sabhā /
babhūvāspanditākārā vātamukteva padminī // MU_3,4.34

atha prasaṅgam āsādya rāmo madhurayā girā /
uvāca muniśārdūlaṃ vasiṣṭhaṃ vadatāṃ varam // MU_3,4.35

rāmaḥ:

bhagavan manaso rūpaṃ kīdṛśaṃ vada me sphuṭam /
yasmāt teneyam akhilā tanyate doṣamañjarī // MU_3,4.36

vasiṣṭhaḥ:

rāmāsya manaso rūpaṃ na kiñcid api dṛśyate /
nāmamātrād ṛte vyomno yathā śūnyajaḍākṛteḥ // MU_3,4.37

na bāhye nāpi hṛdaye sadrūpaṃ vidyate manaḥ /
sarvatraiva sthitaṃ caitad viddhi rāma yathā nabhaḥ // MU_3,4.38

idam asyāsad utpannaṃ mṛgatṛṣṇāmbusannibham /
rūpaṃ tu śṛṇu saṅkṣepād dvitīyendubhramopamam // MU_3,4.39

sādho yad etad arthasya pratibhānaṃ prathāṃ gatam /
sato vāpy asato vāpi tan mano viddhi netarat // MU_3,4.40

yad arthapratibhānaṃ tan mana ity abhidhīyate /
anyan na kiñcid apy asti mano nāma kadācana // MU_3,4.41

saṅkalpanaṃ mano viddhi saṅkalpāt tan na bhidyate /
yathā dravatvāt salilaṃ tathā spando yathānilāt // MU_3,4.42

yatra saṅkalpanaṃ tatra tan mano 'ṅga tathā sthitam /
saṅkalpamanasī bhinne na kadācana kecana // MU_3,4.43

satyam astv atha vāsatyaṃ yad arthapratibhāsanam /
tāvanmātraṃ mano viddhi tad brahmaiṣa pitāmahaḥ // MU_3,4.44

ātivāhikadehātmā mana ity abhidhīyate /
ādhibhautikabuddhis tu sadādhīs tu cirasthitiḥ // MU_3,4.45

avidyā saṃsṛtiś cittaṃ mano bandho malaṃ tamaḥ /
iti paryāyanāmāni dṛśyasya vidur uttamāḥ // MU_3,4.46

na hi dṛśyād ṛte kiñcin manaso rūpam asti hi /
dṛśyaṃ cotpannam evaitan neti vakṣyāmy ahaṃ punaḥ // MU_3,4.47

yathā kamalabīje 'ntas sthitā kamalamañjarī /
mahācitparamāṇvantas tathā dṛśyaṃ jagat sthitam // MU_3,4.48

prakāśasya yathāloko yathā vātasya copanam /
yathā dravatvaṃ payaso dṛśyatvaṃ draṣṭur īdṛśam // MU_3,4.49

aṅgadatvaṃ yathā hemni mṛganadyāṃ yathā jalam /
bhittir yathā svapnapure tathā draṣṭari dṛśyadhīḥ // MU_3,4.50

evaṃ draṣṭari dṛśyatvam ananyad iva yat sthitam /
tad apy unmārjayāmy āśu tvaccittādarśato malam // MU_3,4.51

yad draṣṭur asyādraṣṭṛtvaṃ dṛśyābhāve bhaved balāt /
tad viddhi kevalībhāvam ata evāsatas sataḥ // MU_3,4.52

tattām upagate bhāve rāgadveṣādivāsanā /
śāmyaty aspandite vāte spandasaṅkṣubdhatā yathā // MU_3,4.53

asambhavati sarvasmin digbhūmyākāśarūpiṇi /
prakāśye yādṛśaṃ rūpaṃ prakāśasyāmalaṃ bhavet // MU_3,4.54

trijagat tvam ahaṃ ceti dṛśye 'sattām upāgate /
draṣṭus syāt kevalībhāvas tādṛśo vimalātmanaḥ // MU_3,4.55

anantākhilaśailādipratibimbe hi yādṛśī /
syād darpaṇe darpaṇatā kevalātmasvarūpiṇī // MU_3,4.56

ahaṃ tvaṃ jagad ityādau praśānte dṛśyasambhrame /
syāt tādṛśī kevalatā sthite draṣṭary avīkṣake // MU_3,4.57

rāmaḥ:

sac cen na śāmyatīdaṃ vā nābhāvo vidyate sataḥ /
asattāṃ ca na vidmo 'smin dṛśye doṣapradāyini // MU_3,4.58

tasmāt katham iyaṃ śāmyed brahman dṛśyaviṣūcikā /
nānodbhavabhramakarī duḥkhasantatidāyinī // MU_3,4.59

vasiṣṭhaḥ:

asya dṛśyapiśācasya śāntyai mantram imaṃ śṛṇu /
rāmātyantam ayaṃ yena mṛtim eṣyati naṅkṣyati // MU_3,4.60

yad asti tasya nāśo 'sti na kadācana rāghava /
tasmāt tan naṣṭam apy antar bījabhūtaṃ bhaved dhṛdi // MU_3,4.61

smṛtibījā cidākāśe punar udbhūya dṛśyadhīḥ /
lokaśailāmbarākāraṃ doṣaṃ vitanute 'tanum // MU_3,4.62

itthaṃ nirmokṣadoṣas syān na ca tasyāṃśasambhavaḥ /
yasmād devarṣimunayo dṛśyante muktibhājanam // MU_3,4.63

yadi syāj jagadādīdaṃ tat syān mokṣo na kasyacit /
bāhyastham astu hṛtsthaṃ vā dṛśyaṃ nāśāya kevalam // MU_3,4.64

tasmād imāṃ pratijñāṃ tvaṃ śṛṇu rāmātibhīṣaṇām /
yām uttareṇa granthena nūnaṃ tvam avabudhyase // MU_3,4.65

ayam ākāśabhūtādirūpo 'haṃ ceti lakṣitaḥ /
jagacchabdasya nāmārtho nanu nāsty eva kaścana // MU_3,4.66

yad idaṃ dṛśyate kiñcid dṛśyajālaṃ purogatam /
ekaṃ brahmaiva tat sarvam ajarāmaram avyayam // MU_3,4.67

pūrṇe pūrṇaṃ prasarati śānte śāntaṃ paraṃ sthitam /
vyomany evoditaṃ vyoma brahma brahmaṇi tiṣṭhati // MU_3,4.68

na dṛśyam asti no dṛk ca na draṣṭā na ca darśanam /
na śūnyaṃ no jaḍaṃ no cic chāntam evedam ātatam // MU_3,4.69

rāmaḥ:

vandhyāputreṇa piṣṭo 'driś śaśaśṛṅgaṃ pramāyate /
prasārya bhujasaṅghātaṃ śilā nṛtyati tāṇḍavam // MU_3,4.70

sravanti sikatās tailaṃ paṭhanty upalaputrikāḥ /
garjanti citrajaladā itīvedaṃ vacaḥ prabho // MU_3,4.71

jarāmaraṇaduḥkhādiśailākāśamayaṃ jagat /
nāstīti kim idaṃ nāma bhavatāpi mamocyate // MU_3,4.72

yathedaṃ na sthitaṃ viśvaṃ notpannaṃ na ca vidyate /
tathā kathaya me brahman yenaitan niścitaṃ bhavet // MU_3,4.73

vasiṣṭhaḥ:

nāsamanvitavāg asmi śṛṇu rāghava kathyate /
yathedam asad ābhāti vandhyāputra ivāravī // MU_3,4.74

idam ādāv anutpannaṃ sargādau tena nāsty alam /
idaṃ hi manasā bhāti svapnādau pattanaṃ yathā // MU_3,4.75

mana eva ca sargādāv anutpannam asadvapuḥ /
tathaitac chṛṇu vakṣyāmi yathaitad anubhūyate // MU_3,4.76

mano dṛśyamayaṃ doṣaṃ tanotīmaṃ kṣayātmakam /
asad evāsadākāraṃ svapnas svapnāntaraṃ yathā // MU_3,4.77

tat svayaṃ svairam evāśu saṅkalpayati dehakam /
teneyam indrajālaśrīr vitatena vitanyate // MU_3,4.78

sphurati gacchati valgati yācate bhavati majjati saṃharati svayam /
amaratām upayāty api kevalaṃ calati cañcalaśaktitayā manaḥ // MU_3,4.79

prakaraṇavarṇanaṃ nāma sargaḥ

pañcamas sargaḥ

rāmaḥ:

bhagavan muniśārdūla kim iveha mano bhrame /
vidyate katham utpannaṃ mano māyāmayaṃ kutaḥ // MU_3,5.1

utpattim ādāv iti me samāsena vada prabho /
pravakṣyasi tataś śiṣṭaṃ vaktavyaṃ vadatāṃ vara // MU_3,5.2

vasiṣṭhaḥ:

mahāpralayasampattāv asattāṃ samupāgate /
aśeṣadṛśye sargādau śāntam evāvaśiṣyate // MU_3,5.3

āste 'nastamito bhāsvān ajo devo nirāmayaḥ /
sarvadā sarvakṛt sarvaḥ paramātmā maheśvaraḥ // MU_3,5.4

yato vāco nivartante yo muktair avagamyate /
yasya cātmādikās sañjñāḥ kalpitā na svabhāvajāḥ // MU_3,5.5

yaḥ pumān sāṅkhyadṛṣṭīnāṃ brahma vedāntavādinām /
vijñānamātraṃ vijñānavidām ekāntanirmalam // MU_3,5.6

yaś śūnyavādināṃ śūnyaṃ bhāsako yo 'rkatejasām /
vaktā smartā ṛtaṃ bhoktā draṣṭā kartā sadaiva yaḥ // MU_3,5.7

sad apy asad yo jagati yo dehastho 'pi dūragaḥ /
citprakāśo hy ayaṃ yasmād āloka iva bhāsvataḥ // MU_3,5.8

yasmād viṣṇvādayo devās sūryād iva marīcayaḥ /
yasmāj jaganty anantāni budbudā jaladher iva // MU_3,5.9

yaṃ yānti dṛśyavṛndāni payāṃsīva mahāmbudhim /
ya ātmānaṃ padārthaṃ ca prakāśayati dīpavat // MU_3,5.10

ākāśe yaś śarīre ca dṛṣatsv apsu latāsu ca /
pāṃsuṣv adriṣu vāteṣu pātāleṣu ca saṃsthitaḥ // MU_3,5.11

yaḥ plāvayati saṃrabdhaṃ puryaṣṭakam itas tataḥ /
yena mūkīkṛtā mūḍhāś śilā dhyānam ivāsthitāḥ // MU_3,5.12

vyoma yena kṛtaṃ śūnyaṃ śailā yena ghanīkṛtāḥ /
āpo drutāḥ kṛtā yena dīpto yasya vaśād raviḥ // MU_3,5.13

prasaranti yataś citrās saṃsārāsāradṛṣṭayaḥ /
akṣayāmṛtasampūrṇād ambhodād iva vṛṣṭayaḥ // MU_3,5.14

āvirbhāvatirobhāvamayyas tribhuvanormayaḥ /
sphuranty avirataṃ yasmin ghṛṇāv iva marīcayaḥ // MU_3,5.15

nāśarūpo 'vināśātmā yo 'ntassthas sarvavastuṣu /
gupto yo vyatirikto 'pi sarvabhāveṣu saṃsthitaḥ // MU_3,5.16

prakṛtivratatir vyomni jātā brahmāṇḍasatphalā /
cittamūlendriyadalā yena nṛtyati vāyunā // MU_3,5.17

yaś cinmaṇiḥ prakacati pratidehasamudgakam /
yasminn indau sphuranty etā jagajjālamarīcayaḥ // MU_3,5.18

praśāntacidghane yasmin sphuranty amṛtavarṣiṇi /
dhārājalāni bhūtāni dṛṣṭayas taḍitas sphuṭāḥ // MU_3,5.19

camatkurvanti vastūni yadālokanayā mithaḥ /
asaj jātam asad yena yena sat sattvam āgatam // MU_3,5.20

calatīdam anicchasya kāyāyo yasya sannidhau /
jaḍaṃ paramaratnasya śāntam ātmani tiṣṭhataḥ // MU_3,5.21

niyatir deśakālau ca calanaṃ spandanaṃ kriyāḥ /
iti yena gataṃ sattāṃ sarvasattvābhigāminā // MU_3,5.22

śuddhasaṃvinmayatvād yaḥ khaṃ bhaved vyomavittayā /
padārthavittayārthatvam avatiṣṭhaty aniṣṭhitaḥ // MU_3,5.23

kurvann apīva jagatāṃ mahatām anantaspandaṃ na kiñcana karoti kadācanāpi /
svātmany anastamayasaṃvidi nirvikāre tyaktodayasthitimatis sthita eka eva // MU_3,5.24

mūlakāraṇadevasvarūpavarṇanaṃ nāma sargaḥ

ṣaṣṭhas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

asya devātidevasya parasya paramātmanaḥ /
jñānād eva parā siddhir na tv anuṣṭhānakhedadā // MU_3,6.1

atra jñānam anuṣṭhānaṃ na tv anyad upayujyate /
mṛgatṛṣṇājalabhrāntiśāntivedanarūpi tat // MU_3,6.2

na caiṣa dūre nākāśe nālabhyo viṣamo na ca /
svānandabhāsarūpo 'sau svadehād eva labhyate // MU_3,6.3

kiñcin nopakaroty atra tapodānavratādikam /
svabhāvamātraviśrāntim ṛte nātrāsti sādhanam // MU_3,6.4

śāstrasatsaṅgasadyogiparataivātra kevalam /
sādhanaṃ bodhanaṃ mohajālasya yad akṛtrimam // MU_3,6.5

ayaṃ sa deva ity eva samparijñānamātrataḥ /
jantor na jāyate duḥkhaṃ jīvanmuktatvam eti ca // MU_3,6.6

rāmaḥ:

samparijñātamātreṇa kilānenātmanātmani /
punar doṣā na bādhante maraṇādyāḥ kadācana // MU_3,6.7

devadevo mahān eṣa kuto dūrād avāpyate /
tapasā kena tīvreṇa kleśena kiyatāthavā // MU_3,6.8

vasiṣṭhaḥ:

svapauruṣaprayatnena vivekena vikāsinā /
sa devo jñāyate rāma na tapassnānakarmabhiḥ // MU_3,6.9

rāgadveṣatamaḥkrodhamadamātsaryavarjanam /
vinā rāma tapodānaṃ kleśa eva na vāstavam // MU_3,6.10

rāgādyupahate citte vañcayitvā paraṃ dhanam /
yad arjyate tato dānād yasyārthas tasya tatphalam // MU_3,6.11

rāgādyupahate citte vratādi kriyate ca yat /
sa dambhaḥ procyate tasya phalam asti manāṅ na vā // MU_3,6.12

tasmāt puruṣayatnena mukhyam auṣadham āharet /
sacchāstrasajjanāsaṅgaṃ saṃsṛtivyādhināśanam // MU_3,6.13

atraikaṃ pauruṣaṃ yatnaṃ varjayitvetarā gatiḥ /
sarvaduḥkhakṣayaprāptau na kācid upapadyate // MU_3,6.14

śṛṇu tat pauruṣaṃ kīdṛg ātmajñānasya labdhaye /
yena śāmyanty aśeṣeṇa rāgadveṣaviṣūcikāḥ // MU_3,6.15

yathāsambhavayā vṛttyā lokaśāstrāviruddhayā /
santoṣasantuṣṭamanā bhogagardhaṃ parityajan // MU_3,6.16

yathāsambhavam udyogād anudvignatayā svayā /
sādhusaṅgamasacchāstraparatāṃ prathamaṃ śrayet // MU_3,6.17

yathāprāptārthasantuṣṭo yo garhitam upekṣate /
sādhusaṅgamasacchāstrarataś śīghraṃ sa mucyate // MU_3,6.18

vicāraṇāparijñātasvabhāvasya mahāmateḥ /
anukampyā bhavanty ete brahmaviṣṇvindraśaṅkarāḥ // MU_3,6.19

bhṛśaṃ yaṃ sujanaprāyaṃ lokās sādhuṃ pracakṣate /
sa viśiṣṭas sa sādhus syāt taṃ prayatnena saṃśrayet // MU_3,6.20

adhyātmavidyā vidyānāṃ pradhānaṃ tatkathāśrayam /
śāstraṃ sacchāstram ity āhur mucyate tadvicāravān // MU_3,6.21

sacchāstrasatsaṅgamajair vivekais tathā vinaśyanti balān malāni /
yathā jalānāṃ katakānuṣaṅgād yathā jaḍānām abhayopayogāt // MU_3,6.22

mumukṣuyatnopadeśo nāma sargaḥ

saptamas sargaḥ

rāmaḥ:

ya eṣa devaḥ kathito yasmiñ jñāte vimucyate /
vada kvāsau sthito devaḥ katham enam ahaṃ labhe // MU_3,7.1

vasiṣṭhaḥ:

ya eṣa devaḥ kathito naiṣa dūre 'vatiṣṭhate /
śarīre saṃsthito nityaṃ cinmātram iti viśrutaḥ // MU_3,7.2

eṣa sarvam idaṃ viśvaṃ na viśvaṃ tv eṣa sarvagaḥ /
vidyate hy eṣa evaiko na tu viśvābhidhāsti dṛk // MU_3,7.3

cinmātram eṣa śaśibhṛc cinmātraṃ garuḍadhvajaḥ /
cinmātram eva tapanaś cinmātraṃ kamalodbhavaḥ // MU_3,7.4

rāmaḥ:

bālā api vadanty etad yadi cetanamātrakam /
jagad ity eva kaivātra nāma syād upadeśatā // MU_3,7.5

vasiṣṭhaḥ:

cinmātraṃ cetanaṃ viśvam iti yaj jñātavān asi /
na kiñcid etad vijñātaṃ bhavatā bhavatāraṇam // MU_3,7.6

cetanaṃ nāma saṃsāro jīva eṣa paśus smṛtaḥ /
etasmād eva niryānti jarāmaraṇavīcayaḥ // MU_3,7.7

paśur ajño hy amūrto 'pi duḥkhasyaivaiṣa bhājanam /
cetanatvāc cetatīdam atyanarthas svayaṃ sthitaḥ // MU_3,7.8

cetyanirmuktatā yā syād acetyonmukhatāthavā /
asya sā bharitāvasthā tāṃ jñātvā nānuśocati // MU_3,7.9

bhidyate hṛdayagranthiś chidyante sarvasaṃśayāḥ /
ksīyante cāsya karmāṇi tasmin dṛṣṭe parāpare // MU_3,7.10

tasya cetyonmukhatvaṃ tu cetyāsambhavanaṃ vinā /
roddhuṃ na śakyaṃ dṛśyaṃ tu cetyaṃ śāmyatu vai katham // MU_3,7.11

rāmaḥ:

sādhusaṅgamasacchāstrais saṃsārārṇavatārakaḥ /
dṛśyate paramātmā yas sa brahman vada kīdṛśaḥ // MU_3,7.12

vasiṣṭhaḥ:

yad etac cetanaṃ jīvo viśīrṇo janmajaṅgale /
etam ātmānam icchanti ye te 'jñāḥ paṇḍitā api // MU_3,7.13

jīva eveha saṃsāraś cetanād duḥkhasantateḥ /
asmiñ jñāte nāvijñātaṃ kiñcid bhavati kutracit // MU_3,7.14

jñāyate paramātmā ced rāma tad duḥkhasantatiḥ /
kṣayam eti viṣāveśaśāntāv iva viṣūcikā // MU_3,7.15

rāmaḥ:

rūpaṃ kathaya me brahman yathāvat paramātmanaḥ /
yasmin dṛṣṭe naro mohāt samagrāt santariṣyati // MU_3,7.16

vasiṣṭhaḥ:

deśād deśāntaraṃ dūraṃ prāptāyās saṃvido vapuḥ /
nimeṣeṇaiva yan madhye tad rūpaṃ paramātmanaḥ // MU_3,7.17

atyantābhāva evāsti saṃsārasya jagatsthiteḥ /
yasmin bodhamahāmbhodhau tad rūpaṃ paramātmanaḥ // MU_3,7.18

draṣṭṛdṛśyakramo yatra sthito 'py astam alaṃ gataḥ /
yad anākāśam ākāśas tad rūpaṃ paramātmanaḥ // MU_3,7.19

aśūnyam iva yac chūnyaṃ yasmiñ śūnyaṃ jagat sthitam /
sargaughe sati yac chūnyaṃ tad rūpaṃ paramātmanaḥ // MU_3,7.20

yan mahācinmayam api bṛhatpāṣāṇavat sthitam /
jaḍaṃ tv ajaḍam evāntas tad rūpaṃ paramātmanaḥ // MU_3,7.21

sabāhyābhyantaraṃ sarvaṃ yena samprāpya saṅgamam /
svarūpasattām āpnoti tad rūpaṃ paramātmanaḥ // MU_3,7.22

prakāśasya yathāloko yathā śūnyatvam ambare /
tathedaṃ saṃsthitaṃ yatra tad rūpaṃ paramātmanaḥ // MU_3,7.23

rāmaḥ:

sarvataḥ paramātmaiṣa kathaṃ nāmāvabudhyate /
iyato 'sya jagannāmno dṛśyasyāsambhavaḥ kutaḥ // MU_3,7.24

vasiṣṭhaḥ:

bhramasya jāgatasyāsya jātasyākāśavarṇavat /
atyantābhāvasambodhe yadi rūḍhir alaṃ bhavet // MU_3,7.25

taj jñātaṃ brahmaṇo rūpaṃ bhaven nānyena karmaṇā /
dṛśyātyantābhāvatas tu ṛte nānyā śubhā gatiḥ // MU_3,7.26

atyantābhāvasampattau dṛśyasyāsya yathāsthiteḥ /
śiṣyate paramārtho 'sau budhyate jñāyate tataḥ // MU_3,7.27

na cid apratibimbāsti dṛśyābhāvād ṛte kvacit /
kva vinā pratibimbena kilādarśo 'vatiṣṭhate // MU_3,7.28

jagannāmno 'sya dṛśyasya sattāsambhavanaṃ vinā /
budhyate paramaṃ tattvaṃ na kadācana kenacit // MU_3,7.29

rāmaḥ:

iyato dṛśyajālasya brahmāṇḍasya jagatsthiteḥ /
mune katham asattāsti kva merus sarṣapodare // MU_3,7.30

vasiṣṭhaḥ:

dināni katicid rāma yadi tiṣṭhasy akhinnadhīḥ /
sādhusaṅgamasacchāstraparamas tad ahaṃ kṣaṇāt // MU_3,7.31

pramārjayāmi te dṛśyaṃ bodhe mṛgajalaṃ yathā /
dṛśyābhāve draṣṭṛtā ca śāmyed bodho 'vaśiṣyate // MU_3,7.32

draṣṭṛtvaṃ sati dṛśye 'smin dṛśyatvaṃ saty avekṣake /
ekatvaṃ sati hi dvitve dvitvaṃ caikatvavedane // MU_3,7.33

ekābhāve dvayor eva siddhir bhavati nātra hi /
dvitvaikyadraṣṭṛdṛśyatvakṣaye sad avaśiṣyate // MU_3,7.34

ahantādi jagaddṛśyaṃ sarvaṃ te mārjayāmy aham /
atyantāsattvasaṃvittyā manomakurato malam // MU_3,7.35

nāsato vidyate bhāvo nābhāvo vidyate sataḥ /
yat tu nāsti svabhāvena kaḥ kleśas tatpramārjane // MU_3,7.36

jagad ādāv anutpannaṃ yac cedaṃ dṛśyate tatam /
tat svātmany eva vimale brahma cittvāt svabṛṃhitam // MU_3,7.37

jagan nāma na cotpannaṃ na cāsti na ca dṛśyate /
hemnīva kaṭakāditvaṃ kim etanmārjane śramaḥ // MU_3,7.38

tathaitad vistareṇeha vakṣyāmo bahuyuktibhiḥ /
abādhitaṃ yathā nūnaṃ svayam evānubhūyate // MU_3,7.39

ādāv eva hi notpannaṃ yat tasyehāstitā kutaḥ /
kuto marau jalasarid dvitīyendau kuto grahaḥ // MU_3,7.40

yathā vandhyāsuto nāsti yathā nāsti marau jalam /
yathā nāsti nabhovṛkṣas tathā nāsti jagadbhramaḥ // MU_3,7.41

yad idaṃ dṛśyate rāma tad brahmaiva nirāmayam /
etat purastād vakṣyāmo yuktito na giraiva vaḥ // MU_3,7.42

yan nāma yuktibhir iha pravadanti tajjñās tatrāvahelanam ayuktam udārabuddheḥ /
yo yuktiyuktam avamatya vimūḍhabuddhyā kaṣṭāvaho bhavati taṃ vidur ajñam eva // MU_3,7.43

jagadādidṛśyāsattāpratijñā nāma sargaḥ

aṣṭamas sargaḥ

rāmaḥ:

kayaitaj jñāyate yuktyā katham etat prasidhyati /
nyāye 'nubhūta etasmin na jñeyam avaśiṣyate // MU_3,8.1

vasiṣṭhaḥ:

bahukālam iyaṃ rūḍhā mithyājñānaviṣūcikā /
jagannāmnī vicārākhyād ṛte mantrān na śāmyati // MU_3,8.2

vadāmy ākhyāyikā rāma yā imā bodhasiddhaye /
tāś cec chṛṇoṣi tat sādho mukta evāsi buddhimān // MU_3,8.3

no ced udvegaśīlatvād ardhād utthāya gacchasi /
tat tiryagdharmiṇas te 'dya kiñcin nāpi tu setsyati // MU_3,8.4

yo 'yam arthaṃ prārthayate tadarthaṃ yatate tathā /
so 'vaśyaṃ tad avāpnoti na cec chrānto nivartate // MU_3,8.5

sādhusaṅgamasacchāstraparo bhavasi rāma cet /
tad dinair eva no māsaiḥ prāpnoṣi paramaṃ padam // MU_3,8.6

rāmaḥ:

ātmajñānaprabodhāya śāstraṃ śāstravidāṃ vara /
kiṃnāma tat pradhānaṃ syād yasmiñ jñāte na śocyate // MU_3,8.7

vasiṣṭhaḥ:

ātmajñānapradhānānām idam eva mahāmate /
śāstrāṇāṃ paramaṃ śāstraṃ mahārāmāyaṇābhidham // MU_3,8.8

itihāsottamād asmāt paro bodhaḥ pravartate /
sarveṣām itihāsānām ayaṃ sāra udāhṛtaḥ // MU_3,8.9

śrute 'smin vāṅmaye yasmāj jīvanmuktatvam akṣatam /
udeti svayam evāta idam evātipāvanam // MU_3,8.10

sthitam evāstam āyāti jagad dṛśyaṃ vicāraṇāt /
yathā svapne parijñāte svapnārthād eva bhāvanā // MU_3,8.11

yad ihāsti tad anyatra yan nehāsti na tat kvacit /
imaṃ samastavijñānaśāstrakośaṃ vidur budhāḥ // MU_3,8.12

ya idaṃ śṛṇuyān nityaṃ tasyodāracamatkṛteḥ /
bālasyāpi paraṃ bodhaṃ buddhir eti na saṃśayaḥ // MU_3,8.13

yasmai nedaṃ tv abhavyāya rocate duṣkṛtodayāt /
vicārayatu yat kiñcit sa śāstraṃ jñānavāṅmayam // MU_3,8.14

jīvanmuktatvam asmiṃs tu śrute samanubhūyate /
svayam eva yathā pīte nīrogatvaṃ varauṣadhe // MU_3,8.15

śrūyamāṇe hi śāstre 'smiñ śrotā vetty etad ātmanā /
yathāvad idam asmābhir na tūktaṃ varaśāpavat // MU_3,8.16

śāmyati saṃsṛtiduḥkham idaṃ te svātmavicāramahākathayaiva /
no dhanadānatapaśśrutavedais tatkathanojjhitayatnaśatena // MU_3,8.17

sacchāstranirṇayo nāma sargaḥ

navamas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

taccittās tadgataprāṇā bodhayantaḥ parasparam /
kathayantaś ca tan nityaṃ tuṣyanti ramayanti ye // MU_3,9.1

teṣāṃ jñānaikaniṣṭhānām ātmajñānavicāraṇāt /
sā jīvanmuktatodeti videhonmuktataiva yā // MU_3,9.2

rāmaḥ:

brahman videhamuktasya jīvanmuktasya lakṣaṇam /
brūhi yena tathaivāhaṃ yate śāstradṛśā dhiyā // MU_3,9.3

vasiṣṭhaḥ:

yathāsthitam idaṃ yasya vyavahāravato 'pi ca /
astaṅgataṃ sthitaṃ vyoma sa jīvanmukta ucyate // MU_3,9.4

bodhaikaniṣṭhatāṃ yāto jāgarty eva suṣuptavat /
ya āste vyavahartaiva sa jīvanmukta ucyate // MU_3,9.5

nodeti nāstam āyāti sukhe duḥkhe mukhaprabhā /
yathāprāptasthiter yasya sa jīvanmukta ucyate // MU_3,9.6

yo jāgarti suṣuptastho yasya jāgran na vidyate /
yasya nirvāsano bodhas sa jīvanmukta ucyate // MU_3,9.7

rāgadveṣabhayādīnām anurūpaṃ carann api /
yo 'ntar vyomavad atyacchas sa jīvanmukta ucyate // MU_3,9.8

yasya nāhaṅkṛto bhāvo buddhir yasya na lipyate /
kurvato 'kurvato vāpi sa jīvanmukta ucyate // MU_3,9.9

yaś conmeṣanimeṣābhyāṃ vidheḥ pralayasambhavau /
paśyet trilokyāḥ khasamas sa jīvanmukta ucyate // MU_3,9.10

bhoktaiva yo na bhoktaiva śuddhabodhaikatāṃ gataḥ /
buddhas supta ivāste 'ntas sa jīvanmukta ucyate // MU_3,9.11

nityaṃ draṣṭaiva cādraṣṭā jīvann eva mṛtopamaḥ /
vyavahartaiva śailābhas sa jīvanmukta ucyate // MU_3,9.12

yasmān nodvijate loko lokān nodvijate ca yaḥ /
harṣāmarṣabhayonmuktas sa jīvanmukta ucyate // MU_3,9.13

śāntasaṃsārakalanaḥ kalāvān api niṣkalaḥ /
yas sacitto 'pi niścittas sa jīvanmukta ucyate // MU_3,9.14

yas samastārthajāteṣu vyavahāry api śītalaḥ /
parārtheṣv iva pūrṇātmā sa jīvanmukta ucyate // MU_3,9.15

jīvanmuktapadaṃ tyaktvā dehe kālavaśāt kṣate /
cid yāty adehamuktatvaṃ pavano 'spandatām iva // MU_3,9.16

videhamukto nodeti nāstam eti na śāmyati /
na san nāsan na dūrasthaṃ na cāhaṃ na ca vetarat // MU_3,9.17

sūryo bhūtvā pratapati viṣṇuḥ pāti jagattrayam /
rudras sarvān saṃharati sarvān sṛjati padmabhūḥ // MU_3,9.18

khaṃ bhūtvā pavanaskandhān dhatte sarkṣasurāsurān /
kulācalagaṇo bhūtvā lokapālapurāspadam // MU_3,9.19

bhūmir bhūtvā bibhartīmāṃ lokasthitim akhaṇḍitām /
tṛṇagulmalatā bhūtvā dadāti phalasantatim // MU_3,9.20

bibhraj jalānalākārañ jvalati dravati drutaḥ /
candro 'mṛtaṃ prasavati mṛtiṃ hālāhalaṃ viṣam // MU_3,9.21

tejaḥ prakaṭayaty āśās tanoty āndhyaṃ tamo bhavan /
śūnyaṃ san vyomatām eti giris san rodhayaty alam // MU_3,9.22

karoti jaṅgamaṃ cittve sthāvaraṃ sthāvarākrṭiḥ /
bhūtvārṇavo valayati bhūstriyaṃ valayo yathā // MU_3,9.23

paramārkavapur bhūtvā prakāśe 'ntar visārayan /
trijagattrasareṇvoghaṃ śāntam evāvatiṣṭhati // MU_3,9.24

yat kiñcid idam ābhāti bhātaṃ vā bhām upaiṣyati /
kālatrayagataṃ dṛśyaṃ tad asau sarvam eva vā // MU_3,9.25

rāmaḥ:

katham evaṃ vada brahman bhūyate viṣamā hi me /
dṛṣṭir eṣā tu duṣprāpā durākramyeti niścayaḥ // MU_3,9.26

vasiṣṭhaḥ:

muktir eṣocyate rāma brahmaitat samudāhṛtam /
nirvāṇam etat kathitaṃ śṛṇu samprāpyate katham // MU_3,9.27

yad idaṃ dṛśyate dṛśyam ahantvattādisaṃyutam /
sato 'py asyāpy anutpattyā buddhayaitad avāpyate // MU_3,9.28

rāmaḥ:

videhamuktās trailokyaṃ sampadyante yadā tadā /
manye te sargatām eva gatā vedyavidāṃ vara // MU_3,9.29

vasiṣṭhaḥ:

vidyate cet tribhuvanaṃ tat tattāṃ samprayāntu te /
yatra trailokyaśabdārtho na sambhavati kaścana // MU_3,9.30

tatra trilokatāṃ yātaṃ brahmety uktyarthadhīḥ kutaḥ /
tasmān no sambhavaty anyā jagacchabdārthakalpanā // MU_3,9.31

ananyac chāntam ābhāsamātram ākāśanirmalam /
brahmaiva jagad ity eva satyaṃ satyāvabodhinaḥ // MU_3,9.32

yathā hi hemakaṭake vicāryāpi na dṛśyate /
kaṭakatvaṃ kvacin nāma ṛte nirmalahāṭakam // MU_3,9.33

jalād ṛte payovīcau nāhaṃ paśyāmi kiñcana /
vīcitvaṃ tvādṛśair dṛṣṭaṃ yat tu nāsty eva tatra hi // MU_3,9.34

spandatvaṃ pavanād anyan na kadācana kutracit /
spanda eva sadā vāyur jagat tasmān na vidyate // MU_3,9.35

yathā śūnyatvam ākāśas tāpa eva marau jalam /
teja eva yathāloko brahmaiva trijagat tathā // MU_3,9.36

rāmaḥ:

atyantābhāvasampattyā jagaddṛśyasya muktatā /
yayodeti mune yuktyā tāṃ mamopadiśottamām // MU_3,9.37

[vasiṣṭhaḥ:]

mithas sampannayor draṣṭṛdṛśyayor ekasaṅkṣaye /
dvayābhāve sthitiṃ yāte nirvāṇam avaśiṣyate // MU_3,9.38

[rāmaḥ:]

dṛśyasya jagatas tasmād atyantānudbhavo yathā /
brahma cetthaṃ svabhāvasthaṃ budhyate vada me tathā // MU_3,9.39

kayaitaj jñāyate yuktyā katham etat prasidhyati /
etasmiṃs tu mune siddhe na sādhyam avaśiṣyate // MU_3,9.40

vasiṣṭhaḥ:

bahukālam iyaṃ rūḍhā mithyājñānaviṣūcikā /
nūnaṃ vicāramantreṇa nirmūlam upaśāmyati // MU_3,9.41

na śakyate jhagity eva samucchedayituṃ kṣaṇāt /
samaprayatane hy adrau samārohāvarohaṇe // MU_3,9.42

tasmād abhyāsayogena yuktyā nyāyopapattibhiḥ /
jagadbhrāntir yathā śāmyet tathedaṃ kathyate śṛṇu // MU_3,9.43

vadāmy ākhyāyikāṃ rāma yām imāṃ bodhasiddhaye /
tāṃ cec chṛṇoṣi tat sādho mukta evāsi buddhimān // MU_3,9.44

athotpattiprakaraṇaṃ mayedaṃ tava kathyate /
yaḥ kilotpadyate rāma tena muktena bhūyate // MU_3,9.45

iyam itthaṃ jagadbhrāntir bhāty ajātaiva khātmikā /
ity utpattiprakaraṇe kathyate 'smin mayādhunā // MU_3,9.46

yad idaṃ dṛśyate kiñcij jagat sthāvarajaṅgamam /
sarvaṃ sarvaprakārāḍhyaṃ sasurāsurakinnaram // MU_3,9.47

tan mahāpralaye prāpte rudrādipariṇāmini /
bhavaty asad adṛśyaṃ ca kvāpi yāti vinaśyati // MU_3,9.48

tatas stimitagambhīraṃ na tejo na tamas tatam /
anākhyam anabhivyaktaṃ sat kiñcid avaśiṣyate // MU_3,9.49

na śūnyaṃ nāpi cākāśaṃ na dṛśyaṃ na ca darśanam /
na ca bhūtapadārthaugho yad anantatayā sthitam // MU_3,9.50

kim apy avyapadeśātma pūrṇāt pūrṇatarākrṭi /
na san nāsan na sadasan nābhāvo bhavanaṃ na ca // MU_3,9.51

cinmātraṃ cetyarahitam anantam ajaraṃ śivam /
anādimadhyaparyantaṃ yad anādhi nirāmayam // MU_3,9.52

yasmiñ jagat prasphurati dṛṣṭimauktikahaṃsavat /
yaś cedaṃ yaś ca naivedaṃ devas sadasadātmakaḥ // MU_3,9.53

akarṇajihvo 'nāsātvaṅnetras sarvatra sarvadā /
yaś śṛṇoty āsvādayati jighran spṛśati paśyati // MU_3,9.54

sa eva sadasadrūpaṃ yenālokena lakṣyate /
sargacitram anādyantaṃ kharūpaṃ cāpy arañjanam // MU_3,9.55

ardhonmīlitadṛg bhrūbhūmadhyatārakavaj jagat /
vyomātmaiva sadābhāsaṃ svarūpaṃ yo 'bhipaśyati // MU_3,9.56

yasyānyad asti na vibhoḥ kāraṇaṃ śaśaśṛṅgavat /
yasyedaṃ ca jagat kāryaṃ taraṅgaugha ivāmbhasaḥ // MU_3,9.57

jvalatas sarvato 'jasraṃ cittasthālīṣu tiṣṭhataḥ /
yasya cinmātradīpasya bhāsā bhāti jagattrayam // MU_3,9.58

yaṃ vinārkādayo 'py ete prakāśās timiropamāḥ /
sati yasmin pravartante trijaganmṛgatṛṣṇikāḥ // MU_3,9.59

saspande samudetīva nisspande 'ntargateva ca /
iyaṃ yasmiñ jagallakṣmīr alāta iva cakratā // MU_3,9.60

jagannirmāṇavilayavilāso vyāpako mahān /
spandāspandātmako yasya svabhāvo nirmalo 'kṣayaḥ // MU_3,9.61

spandāspandamayī yasya pavanasyeva sarvagā /
sattā nāmnaiva bhinneva vyavahārān na vastutaḥ // MU_3,9.62

sarvadaiva prabuddho yas supto yas sarvadaiva ca /
na supto na prabuddhaś ca yas sarvatraiva sarvadā // MU_3,9.63

yadaspandaś śivaṃ śāntaṃ yatspandas trijagatsthitiḥ /
spandāspandavilāsātmā ya eko bharitākṛtiḥ // MU_3,9.64

āmoda iva puṣpeṣu na naśyati vināśiṣu /
pratyakṣastho 'py athāgrāhyaś śauklyaṃ śuklapaṭeṣv iva // MU_3,9.65

mūkopamo 'pi yo vaktā mantā yo 'py upalopamaḥ /
yo bhoktā nityatṛpto 'pi kartā yaś cāpy akiñcana // MU_3,9.66

yo 'naṅgo 'pi samastāṅgas sahasrakaralocanaḥ /
nakiñcit saṃsthitenāpi yena vyāptam idaṃ jagat // MU_3,9.67

nirindriyabalasyāpi yasyāśeṣendriyakriyāḥ /
yasya nirmanaso 'py etā manonirmāṇarītayaḥ // MU_3,9.68

yadanālocanād bhānti saṃsāroragabhītayaḥ /
yasmin dṛṣṭe palāyante sarvathā sarvadetayaḥ // MU_3,9.69

sākṣiṇi sphāra ābhāse dhruve dīpa iva kriyāḥ /
sati yasmin pravartante citrehās spandapūrvikāḥ // MU_3,9.70

yasmād ghaṭapaṭākārapadārthaśatapaṅktayaḥ /
taraṅgakaṇakallolavīcayo vāridher iva // MU_3,9.71

sa evānyatayodeti yaḥ padārthaśatabhramaiḥ /
kaṭakāṅgadakeyūranūpurair iva kāñcanam // MU_3,9.72

yas tvam ekāvabhāsātmā yo 'ham ete janāś ca ye /
yaś ca na tvam abuddhātman nāhaṃ naite janāś ca ye // MU_3,9.73

anyevāvyatiriktaiva saivāseva ca bhaṅgurā /
payasīva taraṅgālī yasmin sphurati dṛśyabhūḥ // MU_3,9.74

yataḥ kālasya kalanā yato dṛśyasya dṛśyatā /
mānasī kalanā yena yena bhāsāṃ vibhāsanam // MU_3,9.75

kriyāṃ rūpaṃ rasaṃ gandhaṃ sparśaṃ śabdaṃ ca cetanam /
yad vetsi tad asau devo yena vetsi tad apy asau // MU_3,9.76

draṣṭṛdarśanadṛśyānāṃ madhye yad darśanaṃ sthitam /
sādho tadavadhānena svātmānam avabudhyase // MU_3,9.77

ajam ajaram ajāḍyaṃ śāśvataṃ brahma nityaṃ śivam amalam anādyaṃ vandhyavedyair anindyam /
sakalakalanaśūnyaṃ kāraṇaṃ kāraṇānām anubhavanam avedyaṃ vedanaṃ vittvam antaḥ // MU_3,9.78

paramakāraṇavarṇanaṃ nāma sargaḥ

daśamas sargaḥ

rāmaḥ:

mahāpralayasampattau yad etad avaśiṣyate /
bhavatv etad anākāraṃ nāma nāsty atra saṃśayaḥ // MU_3,10.1

na śūnyaṃ katham etat syān na prakāśaḥ kathaṃ bhavet /
kathaṃ vā na tamorūpaṃ kathaṃ vā naiva khātmakam // MU_3,10.2

kathaṃ vā naiva cidrūpaṃ jīvo vā na kathaṃ bhavet /
kathaṃ na buddhitattvaṃ syāt kathaṃ vā na mano bhavet // MU_3,10.3

kathaṃ vā na nakiñcit syāt kathaṃ vā sarvam ity api /
anayā ca vacobhaṅgyā mama moha ivoditaḥ // MU_3,10.4

vasiṣṭhaḥ:

viṣamo 'yam ati praśno bhavatā samudāhṛtaḥ /
bhinadmy enaṃ tv ayatnena naiśaṃ tama ivāṃśumān // MU_3,10.5

mahākalpāntasampattau yat tat sad avaśiṣyate /
tan nāma na yathā śūnyaṃ tad idaṃ kathyate śṛṇu // MU_3,10.6

anutkīrṇā yathā stambhe saṃsthitā sālabhañjikā /
tathā viśvaṃ sthitaṃ tatra tena śūnyaṃ na tat padam // MU_3,10.7

ayam itthaṃ mahābhogo jagadākhyo 'vabhāsate /
satyo bhavatv asatyo vā yatra tatra kva śūnyatā // MU_3,10.8

yathā na putrikāśūnyas stambho 'nutkīrṇasālikaḥ /
tathā tāta jagad brahma tena śūnyaṃ na tat padam // MU_3,10.9

saumyāmbhasi yathā vīcir na cāsti na ca nāsti ca /
tathā jagad brahmaṇīdaṃ śūnyāśūnyapadaṃ gatam // MU_3,10.10

deśakālādiśāntatvāt putrikāracanaṃ drume /
sambhavaty ajadhātau tu kena nāntar vimuhyate // MU_3,10.11

tat stambhaputrikādy etat paramārthajagatsthiteḥ /
ekadeśena sadṛśam upamānaṃ na sarvataḥ // MU_3,10.12

na kadācid udetīdaṃ parasmān na ca śāmyati /
itthaṃrūpaṃ kevalaṃ sad brahma svātmani saṃsthitam // MU_3,10.13

aśūnyāpekṣayā śūnyaśabdārthaparikalpanā /
aśūnyatvāsambhavataś śūnyatāśūnyate kutaḥ // MU_3,10.14

brahmaṇy ayaṃ prakāśo hi na sambhavati bhūtajaḥ /
sūryānalendutārādi kutas tatra kilāvyaye // MU_3,10.15

mahābhūtaprakāśānām abhāvas tama ucyate /
mahābhūtābhāvajaṃ tu tenātra na tamaḥ kvacit // MU_3,10.16

svānubhūtiprakāśo 'sya kevalaṃ vyomarūpiṇaḥ /
yo 'ntar asti sa tenaiva na tv anyenānubhūyate // MU_3,10.17

muktaṃ tamaḥprakāśābhyām ity etad ajaraṃ padam /
ākāśakośam evainaṃ viddhi kośaṃ jagatsthiteḥ // MU_3,10.18

bilvasya bilvasañjñasya yathā bhedo na kaścana /
tatheha brahmajagator na manāg api bhinnatā // MU_3,10.19

salile 'ntar yathā vīcir mṛdo 'ntar ghaṭako yathā /
tathā yatra jagatsattā tat kathaṃ khātmakaṃ bhavet // MU_3,10.20

mṛjjalādyupamānaśrīs sākārātrā samā na sā /
brahma tv ākāśaviśadaṃ tasyāntassthaṃ tathaiva tat // MU_3,10.21

tasmād yādṛk cidākāśam ākāśād api nirmalam /
tadantassthaṃ tādṛg eva jagacchabdārthabhāg api // MU_3,10.22

marice 'ntar yathā taikṣṇyam ṛte bhoktur na lakṣyate /
cinmātratvaṃ parākāśe tathā cetyakalāṃ vinā // MU_3,10.23

tasmāc cid apy acidrūpā cetyariktatayātmani /
jagattā tādṛśy eveyaṃ tādṛṅmātrātmatāvaśā // MU_3,10.24

rūpālokamanaskārās tanmayā eva netarat /
yathāsthitam ato viśvaṃ suṣuptaṃ turyam eva vā // MU_3,10.25

tena yogī suṣuptātmā vyavahāry api śāntadhīḥ /
āste brahma nirābhāsaṃ sarvabhāsāṃ samudgakam // MU_3,10.26

ākāriṇi yathā saumye sthitas toye dravakramaḥ /
anākṛtau tathā viśvaṃ sthitaṃ tatsadṛśaṃ pare // MU_3,10.27

pūrṇāt pūrṇaṃ prasarati nirākārān nirākṛti /
brahmaṇo viśvam ābhātaṃ tad viśvārthavivarjitam // MU_3,10.28

pūrṇāt pūrṇaṃ prasarati saṃsthitaṃ pūrṇam eva tat /
ato viśvam anutpannaṃ yac cotpannaṃ tad eva tat // MU_3,10.29

cetyāsambhavatas tasmin pade keva cidarthatā /
āsvādakāsambhavato marice keva tīkṣṇatā // MU_3,10.30

satyeveyam asatyaiva citeś cittoditā pare /
abhāvāt pratibimbasya pratibimbārhatā kutaḥ // MU_3,10.31

paramāṇor api paraṃ tad aṇīyo 'py aṇīyasaḥ /
śuddhaṃ sūkṣmaṃ paraṃ śāntaṃ tad ākāśodarād api // MU_3,10.32

dikkālādyanavacchinnarūpatvād ativistṛtam /
tad anādyantam ābhāsaṃ bhāsanīyavivarjitam // MU_3,10.33

cidrūpam eva no yatra labhyate tatra jīvatā /
kathaṃ syāc cittatākārā vāsanānilarūpiṇī // MU_3,10.34

cidrūpānudayād eva tatra nāsty eva jīvatā /
na buddhitā na cittatvaṃ nendriyatvaṃ na vāsanāḥ // MU_3,10.35

evaṃ sthitaṃ layārambhapūrṇam apy ajaraṃ padam /
asmaddṛṣṭyā sthitaṃ śāntaṃ śūnyam ākāśato 'dhikam // MU_3,10.36

rāmaḥ:

paramārthasya kiṃ rūpaṃ tasyānantacidākṛteḥ /
punar etat samācakṣva nipuṇaṃ bodhavṛddhaye // MU_3,10.37

vasiṣṭhaḥ:

mahāpralayasampattau sarvakāraṇakāraṇam /
śiṣyate yat paraṃ brahma tad idaṃ varṇyate śṛṇu // MU_3,10.38

nāśayitvā svam ātmānaṃ manaso vṛttisaṅkṣaye /
yad rūpaṃ yad anākhyeyaṃ tad rūpaṃ tasya vastunaḥ // MU_3,10.39

nāsti dṛśyaṃ jagad draṣṭā dṛśyābhāvād vilīnavat /
bhātīti bhāsanaṃ yat syāt tad rūpaṃ tasya vastunaḥ // MU_3,10.40

citer jīvasvabhāvo yo yadi cetyonmukho vapuḥ /
cinmātraṃ vimalaṃ śāntaṃ yat tat kāraṇakāraṇam // MU_3,10.41

aṅguṣṭhasyātha vāṅgulyā vātādyasparśane sati /
jīvataś cetaso rūpaṃ yat tad paramam ātmanaḥ // MU_3,10.42

asvapnāyā anantāyā ajaḍāyā ghanasthiteḥ /
yad rūpaṃ ciracintāyās tat tadānagha śiṣyate // MU_3,10.43

yad vyomno hṛdayaṃ yad vā śilāyāḥ pavanasya ca /
tasyācetyasya cidvyomnas tad rūpaṃ paramātmanaḥ // MU_3,10.44

acetyasyāmanaskasya jīvato yā kriyāvataḥ /
syāt sthitis sā parā śāntā sattā tasyādyavastunaḥ // MU_3,10.45

citprakāśasya yan madhyaṃ prakāśasya ghanasya vā /
darśanasya ca yan madhyaṃ tad rūpaṃ paramātmanaḥ // MU_3,10.46

vedanasya prakāśasya dṛśyasya tamasas tathā /
vedanaṃ yad anādyantaṃ tad rūpaṃ paramātmanaḥ // MU_3,10.47

yato jagad udetīva nityānuditarūpy api /
vibhinnavad ivābhinnaṃ tad rūpaṃ pāramātmanaḥ // MU_3,10.48

vyavahāraparasyāpi yat pāṣāṇavad āsanam /
avyomna eva vyomatvaṃ tad rūpaṃ pāramātmikam // MU_3,10.49

vedyavedanavettṛtvarūpatrayam idaṃ punaḥ /
yatrodety astam āyāti tat tat paramam uttamam // MU_3,10.50

vedyavedanavettṛtvaṃ yatredaṃ pratibimbati /
abuddhyādau mahādarśe tad rūpaṃ paramaṃ smṛtam // MU_3,10.51

manaṣṣaṣṭhendriyonmuktaṃ yad rūpaṃ syān mahāciteḥ /
jaṅgame sthāvare vāpi tat sargānte 'vaśiṣyate // MU_3,10.52

sthāvarāṇāṃ hi yad rūpaṃ tac ced bodhamayaṃ bhavet /
manobuddhyādinirmuktaṃ tat pareṇa samaṃ bhavet // MU_3,10.53

brahmārkaviṣṇuharaśakrasadāśivādiśāntau śivaṃ paramam etad ihaikam āste /
śiṣṭaṃ pradiṣṭam avinaṣṭam akaṣṭam iṣṭaṃ miśraṃ na miśram aṇunāśritam āśritena // MU_3,10.54

mahākalpāntāvaśiṣṭaparamārthavarṇanaṃ nāma sargaḥ

ekādaśas sargaḥ

rāmaḥ:

itthaṃrūpam idaṃ dṛśyaṃ jagan nāmāsti bhāsuram /
mahāpralayasampattau bho brahman kva nu gacchati // MU_3,11.1

vasiṣṭhaḥ:

kuta āyāti kīdṛg vā vandhyāputraḥ kva gacchati /
kva yāti kuta āyāti vada vā vyomakānanam // MU_3,11.2

rāmaḥ:

vandhyāputro vyomavanaṃ naivāsti na bhaviṣyati /
kīdṛśī dṛśyatā tasya kīdṛśī tasya nāstitā // MU_3,11.3

vasiṣṭhaḥ:

vandhyāputravyomavane yathā na staḥ kadācana /
jagadādy akhilaṃ dṛśyaṃ tathā nāsti kadācana // MU_3,11.4

na cotpannaṃ na ca dhvaṃsi yat kilādau na vidyate /
utpattiḥ kīdṛśī tasya nāśaśabdasya kā kathā // MU_3,11.5

rāmaḥ:

vandhyāputranabhovṛkṣakalpanā tāvad asti hi /
sā yathā nāśajanmādyā tathaivedaṃ na kiṃ bhavet // MU_3,11.6

vasiṣṭhaḥ:

phullasyātulabhus samyag ālakaiḥ kuru kolanam /
niranvayā yathaivoktir jagatsattā tathaiva hi // MU_3,11.7

yathā sauvarṇakaṭake dṛśyamānam api sphuṭam /
kaṭakatvaṃ tu nāsty eva jagattvaṃ tu tathā pare // MU_3,11.8

ākāśe ca yathā nāsti śūnyatvaṃ vyatirekavat /
jagattvaṃ brahmaṇi tathā nāsty evāpy upalabdhimat // MU_3,11.9

kajjalān na yathā kārṣṇyaṃ śaityaṃ ca na yathā himāt /
pṛthag eva bhaved buddhaṃ jagan nāsti pare pade // MU_3,11.10

yathā ca śaityaṃ śaśino na himād vyatiricyate /
brahmaṇo na tathā sargo vidyate vyatirekavān // MU_3,11.11

marunadyāṃ yathā toyaṃ dvitīyendau yathendutā /
nāsty evaivaṃ jagan nāsti dṛṣṭam apy amalātmani // MU_3,11.12

saṃvidvilocanāloko bhāty ayaṃ saṃvidambare /
jagadākhye 'male vyomni dṛṣṭimuktāvalī yathā // MU_3,11.13

cidākāśe cidākāśaś cittvād yaḥ kacati svayam /
tad eva tena rūpaṃ svaṃ jagad ity avabudhyate // MU_3,11.14

ādāv eva hi yan nāsti kāraṇāsambhavāt svayam /
vartamāne 'pi tan nāsti nāśas syāt tatra kīdṛśaḥ // MU_3,11.15

kvāsambhavadbhūtajāḍyaṃ pṛṭhvyāder jaḍavastunaḥ /
kāraṇaṃ bhavituṃ śaktaṃ chāyāyā ātapo yathā // MU_3,11.16

kāraṇābhāvataḥ kāryaṃ nedaṃ tat kiñcanoditam /
yat tatkāraṇam evāsti tad evettham avasthitam // MU_3,11.17

ajātam eva yad bhāti saṃvido bhānam eva tat /
yaj jagad dṛśyate svapne saṃvitkacanam eva tat // MU_3,11.18

saṃvitkacanam evāntar yathā svapnajagadbhramaḥ /
sargādau brahmaṇi tathā jagatkacanam ātatam // MU_3,11.19

yad idaṃ dṛśyate kiñcit tat sad evātmani sthitam /
nāstam eti na codeti jagat kiñcit kadācana // MU_3,11.20

yathā dravatvaṃ salilaṃ spandatvaṃ pavano yathā /
yathā prakāśa ābhāso brahmaiva trijagat tathā // MU_3,11.21

yathā puram ivāste 'ntar vid eva svapnasaṃvidi /
tathā jagad ivābhāti svātmaiva paramātmani // MU_3,11.22

rāmaḥ:

evaṃ cet tat kathaṃ brahman sughanapratyayaṃ vada /
idaṃ dṛśyaviṣaṃ jātam asatsvapnānubhūtivat // MU_3,11.23

[vasiṣṭhaḥ:]

sati dṛśye kila draṣṭā sati draṣṭari dṛśyatā /
ekasattve dvayor bandho muktir ekakṣaye dvayoḥ // MU_3,11.24

atyantāsambhavo yāvad buddho dṛśyasya nākṣayaḥ /
tāvad draṣṭur adraṣṭṛtvaṃ na sambhavati mokṣadam // MU_3,11.25

dṛśyaṃ cet sambhavaty ādau paścāt kṣayam upāgatam /
tad dṛśyasmaraṇānartharūpo bandho na śāmyati // MU_3,11.26

yatra kvacana saṃsthasya svādarśasyeva cidgateḥ /
pratibimbo lagaty eva sargasmṛtimayo hy ayam // MU_3,11.27

ādāv eva hi notpannaṃ dṛśyaṃ nāsty eva cet svayam /
draṣṭṛdṛśyabhramābhāvāt tat sambhavati muktatā // MU_3,11.28

[rāmaḥ:]

tasmād asambhavanmukter mama protsārya yuktitaḥ /
atyantāsambhavaṃ dṛśye kathayātmavidāṃ vara // MU_3,11.29

vasiṣṭhaḥ:

asad eva yathā bhāti jagatsargātmakaṃ tathā /
śṛṇv ahaṃ kathayā rāma dīrghayā kathayāmi te // MU_3,11.30

vyavasāyakathāvākyair yāvat tan nānuvarṇitam /
na viśrāmyati te tāvad dhṛdi pāṃsur yathā hrade // MU_3,11.31

atyantābhāvam asyās tvaṃ jagatsargabhramasthiteḥ /
buddhvaikadhyānaniṣṭhātmā vyavahāraṃ kariṣyasi // MU_3,11.32

bhāvābhāvagrahotsargasthūlasūkṣmacalācalāḥ /
dṛśas tvā vedhayiṣyanti na mahādrim iveṣavaḥ // MU_3,11.33

sa eṣo 'sty eka evātmā na dvitīyāsti kalpanā /
jagad atra yathotpannaṃ tat te vakṣyāmi rāghava // MU_3,11.34

tasmād imāni sakalāni vijṛmbhitāni yo hīdam aṅga sakale sakalaṃ mahātmā /
rūpāvalokanamanomananaprakāśakośāspadaṃ svayam udeti ca līyate ca // MU_3,11.35

paramārthavarṇanaṃ nāma sargaḥ

dvādaśas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

etasmāt paramāc chāntāt padāt paramapāvanāt /
yathedam utthitaṃ viśvaṃ tac chṛṇūttamayā dhiyā // MU_3,12.1

suṣuptaṃ svapnavad bhāti bhāti brahmaiva sargavat /
sarvam ekaṃ ca tac chāntaṃ tatra tāvat kramaṃ śṛṇu // MU_3,12.2

tasyānantaprakāśātmarūpasyātatacinmaṇeḥ /
sattāmātrātma kacanaṃ yad ajasraṃ svabhāvataḥ // MU_3,12.3

tad ātmani svayaṃ kiñcic cetyatām iva gacchati /
agṛhītārthakaṃ saṃvidīhāmarśanasūcakam // MU_3,12.4

bhāvināmārthakalanaiḥ kiñcidūhitarūpakam /
ākāśād aṇu śuddhaṃ ca sarvasmin bhāvibodhanam // MU_3,12.5

tatas sā paramā sattā satītaś cetanonmukhī /
cinnāmayogyā bhavati kiñcillabhyatayā tayā // MU_3,12.6

ghanasaṃvedanāt paścād bhāvijīvādināmikā /
sā bhavaty ātmakalanā yadā yāntī parāt padāt // MU_3,12.7

svataikabhāvanāmātrasārā saṃsaraṇonmukhī /
tadā vastusvabhāvena tanvas tiṣṭhanti tām imāḥ // MU_3,12.8

samanantaram etasyāḥ khasattodeti śūnyatā /
śabdādiguṇabījaṃ sā bhaviṣyadabhidhārthadā // MU_3,12.9

ahantodeti tadanu saha vai kālasattayā /
bhaviṣyadabhidhārthe te bījaṃ mukhyaṃ jagatsthiteḥ // MU_3,12.10

tasyāś śakteḥ parāyās tu svasaṃvedanamātrakam /
etaj jālam asadrūpaṃ sad ivodeti visphurat // MU_3,12.11

evamprāyātmikā sā cid bījaṃ saṅkalpaśākhinaḥ /
tatrāpy ahaṅkārakaras sa tatspandatayā marut // MU_3,12.12

cid ahantāvatī vyomaśabdatanmātrabhāvanāt /
svato ghanībhūya śanaiḥ khatanmātraṃ bhavaty alam // MU_3,12.13

bhāvināmārtharūpaṃ tad bījaṃ śabdaughaśākhinaḥ /
padavākyapramāṇāḍhyavedavṛndavikāri tat // MU_3,12.14

tasmād udeṣyaty akhilā jagacchrīś śabdarūpiṇaḥ /
śabdaughanirmitārthaughapariṇāmavisāriṇī // MU_3,12.15

cid evamparivārā sā jīvaśabdena kathyate /
bhāviśabdārthajālena bījaṃ bhūtaughaśākhinaḥ // MU_3,12.16

caturdaśavidhaṃ bhūtajātam āvalitāmbaram /
jagajjaṭharayantraughaṃ prasariṣyati vai tataḥ // MU_3,12.17

asamprāptābhidhāsārā cij jīvatvāt sphuradvapuḥ /
yā saiva sparśatanmātraṃ bhāvanād bhavati kṣaṇāt // MU_3,12.18

pavanaskandhavistāraṃ bījaṃ sparśaikaśākhinaḥ /
sarvabhūtakriyāspandas tasmāt samprasariṣyati // MU_3,12.19

tatra yaś cidvilāsena prakāśo 'nubhavād bhavet /
tejastanmātrakaṃ tattadbhaviṣyadabhidhārthadam // MU_3,12.20

tat sūryādivijṛmbhābhir bījam ālokaśākhinaḥ /
tasmād rūpavibhedena saṃsāraḥ prasariṣyati // MU_3,12.21

bhavac caturṇām avatas tatas sata ivāsataḥ /
svadanaṃ tasya saṅghasya rasatanmātram ucyate // MU_3,12.22

bhāvivārivilāsātma tad bījaṃ rasaśākhinaḥ /
anyo'nyāsvadanenāsmāt saṃsāraḥ prasariṣyati // MU_3,12.23

bhaviṣyadgandhasaṅkalpanāmāsau kalanātmakā /
saṅkalpātmā sasaugandhatanmātratvaṃ prayacchati // MU_3,12.24

bhāvibhūgolakatvena bījam ākṛtiśākhinaḥ /
sarvādhārātmanas tasmāt saṃsāraḥ prasariṣyati // MU_3,12.25

citā vibhāvyamānāni tanmātrāṇi parasparam /
svayaṃ pariṇatāny antar ambunīva nirantaram // MU_3,12.26

tathaitāni vimiśrāṇi viviktāni punar yathā /
na śuddhāny upalabhyante sarvanāśāntam eva hi // MU_3,12.27

saṃvittimātrarūpāṇi sthitāni gaganodare /
bhavanti vaṭajālāni yathā bījakaṇāntare // MU_3,12.28

prasavaṃ paripaśyanti śataśākhaṃ sphuranti ca /
paramāṇvantare mānti kṣaṇāt kalpībhavanti ca // MU_3,12.29

vivartam eva dhāvanti nirvivartāni santi ca /
cidveditāni sarvāṇi kṣaṇāt piṇḍībhavanti hi // MU_3,12.30

tanmātragaṇam etat sā svasaṅkalpātmakaṃ citiḥ /
vedanāvasare 'ṇvaugham anākāraiva paśyati // MU_3,12.31

bījaṃ jagatsu nanu pañcakamātram asya bījaṃ parā vyavahitā citiśaktir ādyā /
tajjaṃ tad eva bhavatīti sadānubhūtaṃ cinmātram ekam ajam ādyam ato jagacchrīḥ // MU_3,12.32

saṃsṛtibījopadeśo nāma sargaḥ

trayodaśas sargaḥ

vasiṣṭhaḥ:

parame brahmaṇi sphāre same samasamasthitau /
anutpannanabhastejastamassattādikātmani // MU_3,13.1

pūrvaṃ cetyatvakalanaṃ svacetyāṃśasya cetanāt /
udeti cittvakalanaṃ citiśaktitvacetanāt // MU_3,13.2

tato jīvatvakalanaṃ cetyasampoṣacetanāt /
tato 'hambhāvakalanaṃ cetyaikaparatāvaśāt // MU_3,13.3

tato buddhitvakalanam ahantāpariṇāmataḥ /
etad eva manastādiśabdatanmātrakādimat // MU_3,13.4

aucchūnyād anyatanmātrabhāvanād bhūtarūpiṇaḥ /
ayam itthaṃ mahāgulmo jagadādir vilokyate // MU_3,13.5

jhagity eva krameṇeti svapne puram ivākṛtam /
mahākāśamahāṭavyām udbhūyodbhūya naśyatām // MU_3,13.6

jagatkarañjakuñjānāṃ bījam etad avāpajam /
nāpekṣate kiñcid api kṣitivāryanilādikam // MU_3,13.7

etac cidātmakaṃ paścāt kilorvyādi kariṣyati /
svapnasaṃvitpuram iva cinmātrātmakam eva tat // MU_3,13.8

jagadādyaṅkuraṃ yatratatrastham api muñcati /
jagataḥ pañcakaṃ bījaṃ pañcakasya cid avyayā // MU_3,13.9

yad bījaṃ tat phalaṃ viddhi tasmād brahmamayaṃ jagat /
evam eṣa mahākāśe sargādau pañcako gaṇaḥ // MU_3,13.10

cicchaktyākāśabhūtātmā kalpito 'sti na vāstavaḥ /
anenocchūnatām etya yad apīdaṃ vitanyate // MU_3,13.11

tad apy ākāśarūpātma kalanātma na sanmayam /
na kvacin nāma tat siddhaṃ yad asiddhena sādhyate // MU_3,13.12

kharūpaṃ yad vikalpātma kathaṃ tat satyatām iyāt /
atha cet pañcakaṃ brahma brahmātmakatayā tayā // MU_3,13.13

tat pañcakavidhiprauḍho brahmaiva trijagadbhramaḥ /
yathā sphurati sargādāv eṣa pañcakasambhavaḥ // MU_3,13.14

tathaivādyeha bhūtatve yāti kāraṇatāṃ svayam /
evaṃ na jāyate kiñcij jagaj jātaṃ ca lakṣyate // MU_3,13.15

svapnasaṅkalpapuravad asat sad anubhūyate /
brahmākāśaḥ parākāśo jīvākāśatvam ātmani // MU_3,13.16

iti vetty avadātātmā pṛthvyādīnām asambhavāt /
ity eṣa jīvaḥ kathito vyomni khātmā yathoditaḥ // MU_3,13.17

jīvākāśas tv imaṃ dehaṃ yathā vindati tac chṛṇu /
jīvākāśaḥ kham evāsau tasmiṃs tu paramāmbare // MU_3,13.18

atra tejaḥkaṇo 'smīti svayaṃ cetati cintayā /
tam evocchūnam iva sad bhāvayaty ātmanāmbare // MU_3,13.19

asad eva sadākāraṃ saṅkalpendur yathā śaśam /
tam eva bhāvayan draṣṭṛdṛśyarūpatayā sthitaḥ /
eka eva dvitām eti svapne svamṛtiboddhṛvat // MU_3,13.20

kiñcit sthaulyam ivādatte tatas tārakatāṃ vidan /
yathābhāvitvam atrārthabhāvitāc citsvarūpataḥ // MU_3,13.21

kha eva khātmā satato 'py ayaṃ so 'ham iti svayam /
cittvāt pratyayam ādatte svapne tvam iva pānthatām // MU_3,13.22

tārakākāram ākāraṃ bhāvidehābhidhaṃ tataḥ /
bhāvayan yāti tadbhāvaṃ cittaṃ cetyārthatām iva // MU_3,13.23

parityajyeva tad bāhyaṃ tatas tārakakoṭare /
antar bhāti bahisstho 'pi parvato makure yathā // MU_3,13.24

kūpasaṃsthaṃ yathā dehaṃ samudgakagataṃ ca vā /
svapnasaṅkalpayos saṃvid vetty evaṃ jīvako 'ṇuke // MU_3,13.25

kharūpatārakāntasstho jīvo yac cetati svayam /
tad etad buddhicittādi jñānasantānarūpakam // MU_3,13.26

jīvākāśas tatas tatra tārakākāśakośagaḥ /
prekṣe 'ham iti bhāvena draṣṭuṃ prasaratīva khe // MU_3,13.27

tato randhradvayeneva bhāvibāhyābhidhaṃ punaḥ /
yena paśyati tan netrayugmaṃ nāmnā bhaviṣyati // MU_3,13.28

yena spṛśati sāsya tvag yac chṛṇoti śrutis tu sā /
yena jighrati tad ghrāṇaṃ sa svam ātmani paśyati // MU_3,13.29

tat tasya svadanaṃ paścād rasanāmnollasiṣyati /
yat spandati sa tad vāyuceṣṭāḥ karmendriyavrajam // MU_3,13.30

rūpālokamanaskārajātam ity eva bhāvayan /
ātivāhikadehātmā tiṣṭhaty ambaram ambare // MU_3,13.31

evam ucchūnatāṃ tasmin bhāvayaṃs tejasaḥ kaṇe /
asatyaṃ satyasaṅkāśaṃ brahmāste jīvaśabdadhṛt // MU_3,13.32

itthaṃ sa jīvaśabdārthakalanākulatāṃ gataḥ /
ātivāhikadehātmā cittadehāmbarākṛtiḥ // MU_3,13.33

svakalpanāta ākāram aṇḍasaṃsthaṃ prapaśyati /
kaścij jalagataṃ vetti kaścit samrāṭsvarūpiṇam // MU_3,13.34

bhāvibrahmāṇḍakalanaṃ paśyaty anubhavaty api /
ātmagarbhagṛhaṃ cittād yathā saṅkalpitātmakaḥ // MU_3,13.35

deśakālakriyādravyakalanāvedanaṃ sa tat /
bhāvayañ śabdanirmātā śabdair badhnāti kalpitaiḥ // MU_3,13.36

ātivāhikadeho 'sāv ity asatye jagadbhrame /
asatya eva kacati svapneṣūḍḍayanaṃ yathā // MU_3,13.37

ity anudbhūta evāsau svayambhūs svayam utthitaḥ /
ātivāhikadehātmā prabhur ādyaḥ prajāpatiḥ // MU_3,13.38

etasminn api sampanne brahmāṇḍākāriṇi bhrame /
na kiñcid api sampannaṃ na ca jātaṃ na dṛśyate // MU_3,13.39

tad brahmākāśam ākāśam eva sthitam aśaṅkitam /
saṅkalpanagarākāram etat sad api naiva sat // MU_3,13.40

anirmitam anaṅgaṃ ca etad khe citram utthitam /
akṛtaṃ cānubhūtaṃ ca na satyaṃ satyavat sthitam // MU_3,13.41

mahākalpe vimuktatvād brahmādīnām asaṃśayam /
smṛtir na prāktanī kācit kāraṇaṃ sā svayambhuvaḥ // MU_3,13.42

tena yādṛk svayambhūs syāt tādṛk tajjam idaṃ smṛtam /
anādyanubhavas tv itthaṃ ya evāvanitādibhiḥ // MU_3,13.43

svapnānubhūtaṃ pṛthvyādi prabodhe yādṛśaṃ bhavet /
smṛtaṃ sad vyomamātrātma sarvadaivedṛśaṃ jagat // MU_3,13.44

yatra yatra yathā toye dravatvaṃ nāma vidyate /
tatra tatra tathā nānyas sargo 'sti paramātmani // MU_3,13.45

sṛṣṭir evam iyaṃ prauḍhā sarga evam ayaṃ sthitaḥ /
brahmāṇḍaṃ nāma bhāty eva vyomātmaivāpanirmitiḥ // MU_3,13.46

dṛśyam evam idaṃ śāntaṃ khātma nirbhitti nirbhramam /
nirādhāraṃ nirādheyam advaitaṃ caikyavarjitam // MU_3,13.47

jagatsaṃvidi jātāyām api jātaṃ na kiñcana /
paramākāśam āśūnyam accham eva vyavasthitam // MU_3,13.48

sarvasaṃhārakhe tv āsīd yad eva tad avasthitam /
nādheyaṃ tatra nādhāro na ca dṛśyaṃ na draṣṭṛtā // MU_3,13.49

brahmāṇḍaṃ nāsti na brahmā na ca brahmāṇḍikā kvacit /
na jagan nāsti jagatī śāntam evākhilaṃ sthitam // MU_3,13.50

brahmaiva kacati svaccham ittham ātmātmanātmani /
cittvād dravatvāt salilam ivāvartatayātmani // MU_3,13.51

asad evedam ābhāti sad ivehānubhūyate /
vinaśyaty asad evānte svapne svamaraṇaṃ yathā // MU_3,13.52

atha vājasvarūpatvāt sad evedam anāmayam /
akhaṇḍitam anādyantaṃ jñānamātrāmbarodaram // MU_3,13.53

ākāśa eva parame prathamaḥ prajeśo nityaṃ svayaṃ kacati śūnyatayā samānaḥ /
sa hy ātivāhikavapur na tu bhūtarūpī pṛthvyādi tena na sad asti yadā na jātam // MU_3,13.54

svayambhūtpattivarṇanaṃ nāma sargaḥ