Kalpadrumāvadānamālā

Kalpadrumāvadānamālāyāṃ 10 subhūtyavadānam* ||

athāśoko mahārājaḥ sarvaśokavinoditaḥ
upaguptaṃ guruṃ natvā kṛtāñjalipuṭo 'vadat* // KDA_1

bhadanta śrotum icchāmi punar anyat subhāṣitam*
yad uktaṃ śākyasiṃhena tan me gaditum arhasi // KDA_2

iti pṛṣṭo nṛpeṇāsāv upagupto yatīśvaraḥ
parṣadaṃ ca samālokya saṃbabhāṣa subhāṣitam* // KDA_3

śṛṇu rājan mahābāho sarvalokahitārthataḥ
subhūter avadānaṃ yat tat pravakṣye yathāśrutam* // KDA_4

purā śrībhagavān buddho dharmarājas tathāgataḥ
vidyācaraṇasaṃpannaḥ sugato lokavijjinaḥ // KDA_5

śāstā devamanuṣyāṇāṃ samyaksaṃbodhideśakaḥ
satkṛto mānitaḥ satvair gurukṛtaś ca pūjitaḥ // KDA_6

rājabhī rājamātraiś ca dhanibhiḥ puravāsibhiḥ
śreṣṭhibhiḥ sārthavāhaiś ca nānādeśasamāgataiḥ // KDA_7

devāsuramahānāgair yakṣagandharvakinnaraiḥ
guruḍaiś ca mahāsarpais tathānyasatvajātikaiḥ // KDA_8

susaṃjñāto mahāpuṇyo lābhī cīvaravāsasām*
piṇḍapātāsanādīnāṃ śayyādīnāṃ tathaiva ca // KDA_9

auṣadhādipariṣkāravastūnāṃ sarvataḥ sadā
sārdhaṃ saśrāvakaiḥ saṃghair bhikṣubhiś ca jitendriyaiḥ // KDA_10

bhikṣuṇyupāsikābhiś ca celakopāsakais tathā
bodhisatvamahāsatvaiḥ satvārthabodhivāñchibhiḥ // KDA_11

śrāvastyāṃ rājadhānyāṃ vai jetavane manorame
vihāre vyaharad dharmaṃ deśayañ chubhayas sadā // KDA_12

tadā bhagavatā satvavinayānugrahārthinā
āmantrya bhikṣavaḥ sarve samyagājñāpitā iti // KDA_13

gacchata bhikṣavo yūyaṃ satvānāṃ vinayārthataḥ
deśān pratyabhigacchantaḥ prakāśayata saṃvṛtim* // KDA_14

Vaidya, p. 266

tathety eva pratiśrutya śāstuḥ pādau praṇamya ca
śrāvakā bhikṣavaś caiva pratasthus te niyoginaḥ // KDA_15

guro ājñāṃ vahantas te kecit prācīṃ diśaṃ gatāḥ
deśayanti sma saddharmaṃ pratideśānupāsthitāḥ // KDA_16

dakṣiṇasyāṃ tathā kecit kecic ca paścimāṃ diśam*
tathottarāṃ diśaṃ gatvā vidikṣu cāpi sarvataḥ // KDA_17

teṣāṃ dhyānaratā ye vai te viviktasukhaiṣiṇaḥ
meror upariṣaṇḍāyām adhyūṣur dhyānatatparāḥ // KDA_18

tadābdher garuḍenaiko nāgapotaḥ samuddhṛtaḥ
tam āśramam upānīya bhakṣitum upacakrame // KDA_19

tatrasthās tena nāgena bhikṣavo dhyānasaṃratāḥ
dṛṣṭvaiva suprasannena manasā praṇidhir dadhe // KDA_20

dhanyās te bhikṣavo hy ete saddharmasukhacāriṇaḥ
aham api ca bhūyāsaṃ tādṛgdharmasamāhitaḥ // KDA_21

iti praṇidhiṃ kurvāṇo jīvitād vyavaropitaḥ
tatraiva garuḍenaivaṃ bhakṣito 'bhūt sa nāgakaḥ // KDA_22

tataḥ kālagatas tatra śrāvastyāṃ puri + + +
bhūtināmnā dvijasyāsau bhāryāyā garbham āviśat* // KDA_23

tataś ca kramatas tasyā garbhaḥ samanuvardhitaḥ
tatas tatsamaye prāpte dārakaḥ samajāyata // KDA_24

tataḥ pitā ca taṃ dṛṣṭā dārakaṃ saṃprasādikam*
darśanīyaṃ subhadrāṅgaṃ muhuḥ paśyann ananda saḥ // KDA_25

tato jātimahaṃ kṛtvā jñānīnāhūya cādarāt*
bhavanto 'sya nu kiṃ nāma kriyatām iti so 'bravīt* // KDA_26

jñātayo 'pi tathā śrutvā dṛṣṭvā cainaṃ ca bālakam*
sarve harṣasamāpannā bhūtiṃ tam abruvaṃs tathā // KDA_27

yasmād bhūter ayaṃ putraṃ sujāto lakṣaṇānvitaḥ
tasmāt subhūtir ity eva nāmnā bhavatu viśrutaḥ // KDA_28

tathā kramād vivṛddho 'sau subhūtir bālasundaraḥ
kumāratvaṃ kramāt prāpto rarāma sa vayonvitaḥ // KDA_29

Vaidya, p. 267

pūrvakarmabalādhānāt krodhanaḥ krūrabhāṣaṇaḥ
kiṃcin nimittasaṃruṣṭo vigrahe nirato 'bhavat // KDA_30

paruṣībhūtacittatvān na tasya ko 'py abhūt suhṛt*
sarvajñātiviruddhatvāt pitṛbhyām apy upekṣitaḥ // KDA_31

bandhubhiś ca parityakto naiva kasyāpy abhūt priyaḥ
viśrambhapraṇayaṃ tasmin naiva kaścid abhāṣata // KDA_32

sthātuṃ gantuṃ tathā bhoktuṃ śayituṃ vābhilāpitum*
tenaiva krodhinā sārdhaṃ samutsehur na kecana // KDA_33

tadā pitrā niyukto 'sau lipiśālām upāgamat*
subhūtiś ca guruṃ natvā lipim anvagrahīt kramāt* // KDA_34

tato vyākaraṇādīni sarvaśāstrāṇy anukramāt*
so 'dhītyaiṣāṃ suśīghreṇa pāraṃ prāpa subuddhimān* // KDA_35

tathā vedān adhītyaivaṃ sāṅgopāṅgān yathākramam*
atharvam apy adhītuṃ sa prārabhat tīkṣṇamānasaḥ // KDA_36

tatra pitā dvijo bhūtir atharvādhītasaṃratam*
subhūtiṃ svātmajaṃ putraṃ dṛṣṭvaivaṃ samacintayat* // KDA_37

subhūtir mama putro 'yam agnikalpaḥ sutīkṣṇadhīḥ
kadācit kupito roṣāl loke 'narthaṃ kariṣyati // KDA_38

tad anvāharitavyo 'yam ātharvaṇāt prayatnataḥ
ṛṣiṣu preṣayitvainaṃ yojayiṣye ca saṃyame // KDA_39

iti matvā pitā bhūtiḥ subhūtiṃ svātmajaṃ tathā
ātharvaṇād vinirhṛtya prabodhayaṃs tam abravīt* // KDA_40

śṛṇu putra mayā proktaṃ hitārthaṃ tava saṃmatam*
tvaṃ hi vidvān mahāvijñaḥ sarvaśāstrāṅgapāragaḥ // KDA_41

kiṃ tavātharvavedena māyākleśārthasādhinā
viramya tadadhiṣṭhānād ṛṣicaryāṃ samācara // KDA_42

munīnām upadeśāni pratilabhya jitendriyaḥ
śāntātmā sukham āsthāya carasva vratam uttamam* // KDA_43

dhanyās te vītarāgā ye gurubhaktāś ca nirmadāḥ
viviktāraṇyavāseṣu vasanti dhyāyinaḥ sadā // KDA_44

Vaidya, p. 268

ye 'pi parigrahāṃs tyaktvā bhavanti brahmacāriṇaḥ
devānām api te mānyā vandanīyāḥ sadā khalu // KDA_45

ye pravrajyāṃ samāgṛhya śāntātmāno jitendriyāḥ
avasanti puṇyatīrtheṣu te 'pi hi paramarṣayaḥ // KDA_46

kāmabhogyāni ye hitvā sādhayante tapovane
phalamūlodakais tuṣṭās te 'pi dhanyā dvijottamāḥ // KDA_47

ye 'pi kleśān vinirjitya caturbrahmavihāriṇaḥ
bhikṣāśinaḥ samādhisthās te hi brahmavidāṃ varāḥ // KDA_48

ye cāparigrahītāro nirlobhāḥ satyavādinaḥ
nirmadā nirahaṃkārās ta eva brāhmaṇottamāḥ // KDA_49

yasya dātuṃ mano nāsti matsarākrāntacetasaḥ
vedaśāstrāgamais tasya kim eva svātmapoṣiṇaḥ // KDA_50

yasya cittaṃ hy aviśuddhaṃ śīlasaṃvaravarjitam*
kiṃ bhāti muniveṣeṇa sa naṭarṣir ivonmadaḥ // KDA_51

yasya loke dayā nāsti bālavṛddhādiduḥkhite
kiṃ tasya brahmavṛttena citte{na} parimohite // KDA_52

yasya na kuśalotsāhaṃ citte lokārthaṃ sādhitum*
tasya kiṃ tapasā siddhe kevalaṃ pāpahetubhiḥ // KDA_53

yasya cittaṃ pravikṣiptaṃ kleśād yair asamāhitam*
sa kiṃ guhāniviṣṭo 'pi na sādhur duṣṭajantuvat* // KDA_54

yasya prajñā viśuddhā na saddharmaguṇasādhane
tasya kiṃ brahmacaryeṇa kevalaṃ duḥkhahetunā // KDA_55

yaś ca dātā viśuddhātmā sarvasatvān upālakaḥ
nīco 'pi sa dvijakalpo yato dātā prajāpatiḥ // KDA_56

yena saṃrakṣitaṃ nityaṃ śīlaṃ saṃyamasaṃvṛttam*
sa eva brāhmaṇaḥ śuddhaḥ śrotriyo vedanān yatiḥ // KDA_57

yasya cittaṃ dayāśūlaṃ sarvasatvahiteṣitam*
caṇḍālo 'pi sa vipraḥ syāl lokeśo hi kṣamākaraḥ // KDA_58

yenaiva duṣkaraṃ karma sādhitaṃ satvahetunā
sa eva brāhmaṇo dhīro viśvakarmā yato vidhiḥ // KDA_59

Vaidya, p. 269

yasya cittaṃ sadā satvahitārtheṣu samādhitam*
sa hi vipro mahābhijño brahmā jñānarato yataḥ Speyer: dhyānarato // KDA_60

yasya prajñā jagallokahitānuśāsanojjvalā
saiva dvijavaro vijño vedadharmāsthito dvijaḥ // KDA_61

yenaiva nirjitāḥ kleśāś caturbrahmavihāriṇā
svacitte bhāvitaṃ brahma sa eva brāhmaṇottamaḥ // KDA_62

tasmāt putra mayā proktaṃ śrutvā lokahitotsukaḥ
sarvakleśān vinirjitya saddharmābhirato bhava // KDA_63

iti pitur vacaḥ śrutvā subhūtiḥ so 'numoditaḥ
kṛtāñjalis tathā natvā pitaram ity abhāṣata // KDA_64

tathā satyaṃ manas tāta rocate tapase mama
tad ājñāṃ dehi me tāta cariṣye brahmasadvratam* // KDA_65

tenaivaṃ prārthyamāno 'sau subhūtinā pitā tataḥ
pariṣvajyātmajaṃ putraṃ punar apy abravīn mudā // KDA_66

evaṃ cet tava vāñchāsti putra brahmasusādhanaiḥ
cara brahmavrataṃ samyagdhīracittasamāhitaḥ // KDA_67

ādau krodharipuṃ jitvā duṣṭabhārān vinirjaya Speyer: duṣṭamārān
yāvat krodham anirjitya duṣṭāñjetuṃ na śaknuyāḥ // KDA_68

yāvad duṣṭān anirjitya dharme sthātuṃ na śaknuyāḥ
asusaṃsthitadharmāṇaṃ hanyur mārā hi sarvathā // KDA_69

tasmād vāñchati yo brahma tenādau cittakoṭarāt*
viniḥkṛṣya prayatnena hantavyaḥ krodhapannagaḥ // KDA_70

krodho hi vasate yasya citte mānamadākule
tāvat sadguṇayukto 'pi sevyate naiva sajjanaiḥ // KDA_71

tasmāt sarvaprayatnena krodhajiṣṇuḥ samāhitaḥ
pravrajyāṃ samupāsiśritya cara brāhmaṇyam ādarāt* // KDA_72

tathety asau pratiśrutya subhūtiḥ saṃpramoditaḥ
sahasā pitarau natvā munīnām āśramaṃ yayau // KDA_73

tatra prāpto munīn natvā kṛtāñjalipuṭo mudā
brāhmaṇyasaṃvaraṃ prāptuṃ pravrajyāṃ samayācata // KDA_74

Vaidya, p. 270

guro brahmavidāṃ śreṣṭha kalyāṇavartmadeśaka
pravrajyāṃ dehi me satyaṃ careyaṃ bhavamuktaye // KDA_75

iti tasya vacaḥ śrutvā gurur brahmavidāṃ varaḥ
ehi vatsa cara brahmacaryaṃ jitvā ṣaḍ indriyam* // KDA_76

ity ukto guruṇā so 'bhūt subhūtir muniveṣabhṛt*
brahmavihārasaṃpanno vinītaḥ śraddhayānvitaḥ // KDA_77

tathāpi daivasāmarthyāt krodhasaṃraktamānasaḥ
kiṃcin nimittamātre 'pi vigrahavān asaṃyataḥ // KDA_78

vedasiddhāntaśāstreṣu vivādī krodhabāhulaḥ
atīva roṣasaṃkruṣṭo vicikṣepa yatīn api // KDA_79

dharmārthakāmamokṣeṣu nirapekṣaḥ sutīkṣṇavāk*
sarvatra munibhiś cāpi vijagrāhāsamāhitaḥ // KDA_80

ity enaṃ krodhasaṃraktaṃ vedasiddhāntamāninam*
subhūtiṃ brāhmaṇaṃ dṛṣṭvā guruś caivam acintayat* // KDA_81

aho daivabalādhānāt subhūtir brāhmaṇo 'py ayam*
svasiddhāntasamāno 'dya krūravāgvigrahotsukaḥ // KDA_82

agnikalpo mahātīkṣṇaḥ sarvaśāstrārthakovidaḥ
viśārado mahābhijño dharmasaṃyamatatparaḥ // KDA_83

tapaś caraṇasaṃraktas tīkṣṇabuddhiḥ kṛtodyamaḥ
mahotsāho mahāvīraḥ siddhavidyo mahotkaṭaḥ // KDA_84

sarvaśāstrakalābhijño mantrasiddhiprayogavit*
vedasiddhāntayogānāṃ pāragaś ca mahāsudhīḥ // KDA_85

kiṃ tu krodhāviśuddhātmā vigrahī vādasaṃrataḥ
kiṃcin nimittamātre 'pi vikruṣṭo 'tha ruṣāśayaḥ // KDA_86

kadācit kupito ruṣṭeḥ saṃkleśādhīracetanaḥ
śāpāśaniprahāreṇa loke 'narthaṃ kariṣyati // KDA_87

tad ahaṃ saṃprabodhyainaṃ subhūtiṃ dvijasattamam*
samādhidhyānavaryāsu yojayeyaṃ sa sarvathā // KDA_88

iti matvā guruś cainaṃ subhūtiṃ samabodhayat*
śṛṇu vatsa hitaṃ vakṣye tatra bhava samāhitaḥ // KDA_89

Vaidya, p. 271

sarvavarṇāgrajo vipraḥ sarvajātivarottamaḥ
brāhmaṇo 'smīty ahaṃkāro na kartavyaḥ kadācana // KDA_90

na jīvo brāhmaṇas tāvad yasmāt saṃskārato dvijaḥ
jīvaś ced brāhmaṇas tāvad vṛthā syād dharmasaṃskṛtaiḥ // KDA_91

ādyante paśavo devā iti vede 'pi kathyate
tato dharmābhisaṃskāraiḥ sarve syur mānavā dvijāḥ // KDA_92

śvapacā api dharmasthāḥ saṃskṛtāḥ syur dvijādhamāḥ
guṇadharmānusāraiś ca devā daityāś ca mānuṣāḥ // KDA_93

satvadharmadharā devā rajodharmadharā narāḥ
tamodharmadharā daityā iti siddhāntasaṃmatam* // KDA_94

iti dharmaguṇādhānāt traidhātukabhavālaye
caturyonisamudbhūtāḥ ṣaḍgatiṣu bhramanti te // KDA_95

tatrāpi karmabhedena jātibhedā hy anekaśaḥ
jātiṣv api ca sarvāsu svakarmapariṇāmataḥ // KDA_96

satvā naikavidhā jātā adhamottamam adhyamāḥ
ye satvās tāmasā raudrā hiṃsākarmānusaṃratāḥ
te 'dhobhuvanasaṃjātā vasanti kleśabhāginaḥ // KDA_97

rajodharmaratā ye hi rāgacaryānusāriṇaḥ
te satvā bhūmisaṃjātā vasanti mānuṣādayaḥ // KDA_98

satvadharmaratā ye tu sātvikāḥ śāntacāriṇaḥ
te devā nirmalānandā vasanti svargatiṃ gatāḥ // KDA_99

tathaite sarvasatvāś ca guṇadharmānusārataḥ
svakṛtaṃ karma bhuñjanto bhrāmyanti tribhavālaye // KDA_100

vṛddhiṃ prāpya guṇāś cettham ekaikaṃ guṇavṛddhitaḥ
+ + + + + + + + + + + + + + + + + // KDA_101

ākāśasya guṇaś caikaḥ śabda eva na cāparaḥ
śabdasparśau ca vāyor vai dvau guṇau parikīrtitau // KDA_102

agneḥ śabdaś ca sparśaś ca rūpam eva trayo guṇāḥ
śabdasparśarūparasāś catvāry eva samīraṇe // KDA_103

sparśaḥ śabdo raso rūpaṃ gandhaś ca pṛthivīguṇāḥ
evaṃ militayogaiś ca brahmāṇotpattir ucyate // KDA_104

Vaidya, p. 272

sarve jīvā militvaiva brahmāṇāṃś ca samudbhavāḥ Speyer:brahmāṇāṃśasamudbhavāḥ
caturaśīti lakṣāś ca proktā vai jīvajātayaḥ // KDA_105

dharmataḥ sukhino bhūtāḥ pāpato duḥkhabhāginaḥ
miśrato miśrabhuktāra ity uktam avadānikaiḥ // KDA_106

bhārate 'pi tathā proktam ṛṣibhiḥ karmavādibhiḥ
sapta vyādhā daśāraṇye mṛgāḥ kāliñjare girau // KDA_107

cakravākau śaradvīpe haṃsāḥ sarasi mānase
te 'pi jātāḥ kurukṣetre brāhmaṇā vedapāragāḥ // KDA_108

uktaṃ ca mānave dharme muninā muninā + +
mithyājīvena jīvan yaḥ patito brāhmaṇo hy asau // KDA_109

vṛṣalīphenapītasya niḥśvāsopahatasya ca
tayaiva sahasuptasya niṣkṛtir nopalabhyate // KDA_110

śūdrīhastena yo bhuñkte māsam ekaṃ nirantaram*
jīvamāno bhavec chūdro mṛtaś ca sa prajāyate // KDA_111

adhītya caturo vedān sāṅgopāṅgāṃś ca tatvataḥ
śūdrāt pratigrahagrāhī brāhmaṇo jāyate kharaḥ // KDA_112

kharo dvādaśa janmāni ṣaṣṭi janmāni sūkaraḥ
śvānaḥ saptati janmāni ity evaṃ manur abravīt* // KDA_113

tathoktam avadāne 'pi buddhenādvayavādinā
brāhmaṇo 'dattam ādāya babhūva vānarādhipaḥ // KDA_114

tatra sa buddhanāthāya dadau ca paṇasaṃ mudā
tataś ca mānavo bhūtvā pāṃśudātā hy abhūc chiśuḥ // KDA_115

tatkarmaphalato rājā sarvānando babhūva saḥ
tatrāpi buddhanāthāya piṇḍapātaṃ dadau mudā // KDA_116

taddīpaṃkaraprasādena bodhisatvo 'bhavan nṛpaḥ Speyer: bhaven
sarvapāramitāḥ pūrya buddho 'pi sa bhaviṣyati // KDA_117

ity uktam avadāne 'pi jinenādvayavādinā
tasmāc caivaṃ vijānīyā na jīvo brāhmaṇaḥ khalu // KDA_118

jātyāpi brāhmaṇo naiva saṃskṛtas tu dvijo bhavet*
jātyā ced brāhmaṇo bhūto vṛthā syāt saṃskṛter vidhiḥ // KDA_119

Vaidya, p. 273

smṛtau hi tat tathā proktaṃ nā jātyā dharmato dvijaḥ
+ + + + + + + + + + + + + + + + // KDA_120

dharmasaṃskṛtivṛttisthaḥ śvapaco 'pi dvijo bhavet*
tathā hi mānave dharme manunābhihitaṃ khalu // KDA_121

araṇīgarbhasaṃbhūtaḥ kaṭhinākhyo mahāmuniḥ
tapasā brāhmaṇo jātas tasmāj jātir akāraṇam* // KDA_122

kaivartigarbhasaṃbhūto vyāso nāma mahāmuniḥ
tapasā brāhmaṇo jātas tasmāj jātir akāraṇam* // KDA_123

urvaśīgarbhasaṃbhūto vasiṣṭhākhyo mahāmuniḥ
tapasā brāhmaṇo jātas tasmāj jātir akāraṇam* // KDA_124

hariṇīgarbhasaṃbhūto ṛṣyaśṛṅgo mahāmuniḥ
tapasā brāhmaṇo jātas tasmāj jātir akāraṇam* // KDA_125

caṇḍālīgarbhasaṃbhūto viśvāmitro mahāmuniḥ
tapasā brāhmaṇo jātas tasmāj jātir akāraṇam* // KDA_126

taṇḍulīgarbhasaṃbhūto nāradākhyo mahāmuniḥ
tapasā brāhmaṇo jātas tasmāj jātir akāraṇam* // KDA_127

evam anye 'pi sarve ca ṛṣayo brahmacāriṇaḥ
tapasā brāhmaṇā bhūtā brāhmaṇīgarbhasaṃbhavāḥ // KDA_128

dharmasaṃskārataḥ sarve mānavā brāhmaṇāḥ khalu
dharmavṛttipramāṇena sarve syur brāhmaṇā narāḥ // KDA_129

ekavarṇam idaṃ sarvaṃ brahmasṛṣṭisamudbhavam*
dharmakalpavikalpena cāturvarṇyaṃ prakalpitam* // KDA_130

sarve vai yonijā martyāḥ sarve mūtrapurīṣiṇaḥ
ekendriyakriyārthāś ca tasmāc chīlaguṇair dvijāḥ // KDA_131

śūdro 'pi śīlasaṃpanno guṇavān brāhmaṇo bhavet*
brāhmaṇo 'pi kriyāhīnaḥ śūdrāt pratyavaro bhavet* // KDA_132

guṇair dharmais tathā śīlair varṇā hy anekajātayaḥ
brahmajeṣu hi sarveṣu nareṣu kiṃ viśeṣatā // KDA_133

yathā bhasmani sauvarṇe viśeṣa upalabhyate
brāhmaṇe cānyajātau vā na viśeṣo 'sti vai tathā // KDA_134

yathā prakāśatamasor viśeṣa upalabhyate
brāhmaṇe cānyajātau vā viśeṣo naiṣa vidyate // KDA_134

Vaidya, p. 274

na hi brāhmaṇa ākāśān maruto vā samudbhavaḥ
bhitvā vā pṛthivīṃ jāto jātavedā yathāraṇeḥ // KDA_136

brāhmaṇā yonito jātāś caṇḍālā api yonitaḥ
śreṣṭhatve vṛṣalatve ca kiṃ vāsti bhedakāraṇam* // KDA_137

brāhmaṇo 'pi mṛtotsṛṣṭo jugupsyo 'śucir ucyate
varṇās sathava cāpy anye kā nu tatra viśeṣatā // KDA_138

yathā siṃhādijantūnāṃ padādibhedalakṣaṇam*
dehasaṃsthānaliṅgaiś ca narāṇāṃ kiṃ viśeṣatā // KDA_139

yathā haṃsamayūrādipakṣiṇāṃ ca viśeṣatā
mukhādivarṇaśabdaiś ca narāṇāṃ nāsti bhedatā // KDA_140

yathā ca kṛmikīṭānāṃ kāyasaṃsthānabhedatā
tathaiva narajātīnāṃ naivāsti bhedalakṣaṇam* // KDA_141

yathā bhūruhavṛkṣāṇāṃ patrādyākārabhedatā
tathā nāsti manuṣyāṇām ākṛter bhedalakṣaṇam* // KDA_142

tṛṇauṣadhādiśasyānāṃ yathākṛtiviśeṣatā
mānavānāṃ tathā nāsti saṃsthānaṃ bhinnalakṣaṇam* Speyer:saṃsthānabhinnaŚ // KDA_143

dhānyādivrīhijātīnāṃ varṇākārādilakṣaṇam*
tathā nāsti manuṣyāṇāṃ varṇākāraviśeṣatā // KDA_144

jātikundādipuṣpāṇāṃ yathā varṇādibhedatā
mānavānāṃ tathā nāsti varṇagandhādibhedatā // KDA_145

jalajānāṃ ca puṣpāṇāṃ padmādīnāṃ viśeṣatā
varṇasaṃsthānagandhāś ca narāṇāṃ tu tathā na hi // KDA_146

yathāmrādiphalānāṃ ca svādādiguṇabhedatā
manujānāṃ tathā nāsti māṃsāsthiguṇabhedatā // KDA_147

yathā ṣaḍrasajātīnāṃ guṇāsvādādibhedatā
tathā nāsti manuṣyāṇāṃ ṣaḍindriyaviśeṣatā // KDA_148

yathā hemādidhātūnāṃ dravyavarṇādibhedatā
tathā nāsti manuṣyāṇāṃ saṃsthānavarṇabhedatā // KDA_149

yathā vajrādiratnānāṃ saṃsthānavarṇabhedatā
tathā nāsti manuṣyāṇāṃ śarīrākārabhedatā // KDA_150

samamāṃsādibhedāś ca ṣaḍindriyasamās tathā
ekāṃśato viśeṣo na kuto deheṣu bhedatā // KDA_151

Vaidya, p. 275

yathā hi bālakā bālā krīḍamānā mahāpathe
pāṃśupuñjāni saṃpiṇḍya svayaṃ nāmāni kurvate // KDA_152

idaṃ kṣīram idaṃ māṃsam idaṃ ghṛtam idaṃ dadhi
na ca bālasya vacanāt pāṃśavo 'nnā bhavanti hi // KDA_153

varṇās tathaiva catvāraḥ subhūta iti kalpitāḥ
pāṃśupuñjābhidhānena yogo 'py eṣa na vidyate // KDA_158

na keśena na kaṛṇena na śīrṣeṇa na cakṣuṣā
na mukhena na nāsāyā na grīvayā na bāhunā // KDA_155

norasā na ca pārśvena na pṛṣṭhenodareṇa vā
norubhyām atha jaṅgābhyāṃ pāṇipādanakhair na ca // KDA_156

na svareṇa na varnena na sarvāṃśair na maithunaiḥ
naikā viśeṣatā vāpi manuṣyeṣu na vidyate // KDA_157

tathā nāsti yathānyāsu jāter liṅgaṃ pṛthak pṛthak*
sāmāny akāraṇaṃ manye kiṃcin na bhedalakṣaṇam* // KDA_158

saṃjñāmātreṇa kalpyante brāhmaṇāḥ kṣatriyās tathā
vaiśyāḥ śūdrās tathānye 'pi saṃjñāmātre hi kīrtitāḥ // KDA_169

yathaikavṛkṣajātānāṃ phalānāṃ nāsti bhedatā
tathaikam anujātānāṃ kiṃ viśeṣatvalakṣaṇam* // KDA_160

guṇadharmānucāreṇa jātibhedā bhavanti hi
cāturvarṇyam idaṃ loke sarvaṃ hi manusaṃbhavam* // KDA_161

guṇadharmapramāṇena jāter naiva pramāṇatā
tathā ca procyate bauddhair avadānārthakovidaiḥ // KDA_162

mānavā ye praśāntāsthā satyadharmavratānvitāḥ
brāhmaṇās te mahāśuddhāś caturbrahmavihāriṇaḥ // KDA_163

parigrahān parityajya vanaprasthanivāsinaḥ
ye bhajanti sadā brahma vānaprasthā hi te dvijāḥ // KDA_164

ṣaṭkarmaniratā ye tu śrotriyā gṛhavāsinaḥ
mahāyajñasamācārā upādhyāyā hi te dvijāḥ // KDA_165

nirapekṣāḥ svadehe 'pi tyaktamārābhigocarāḥ
bhikṣāśino vratasthās te bhikṣavo brahmavādinaḥ // KDA_166

ye ca mārān vinirjitya niḥsaṅgā dhīramānasāḥ
tapanti puṇyakṣetreṣu mānavās te tapasvinaḥ // KDA_167

Vaidya, p. 276

daśākuśalanirbhuktā daśākuśalasaṃratāḥ
satyavāco vratasthā ye ṛṣayas te dvijottamāḥ // KDA_168

ye ca lokapracāreṣu viratā dharmamānasāḥ
vācaṃyamāś ca te bhadrā munayaḥ satyavādinaḥ // KDA_169

ye ca jitendriyagrāmā nirmuktabhavacārakāḥ
nirmamā nirahaṃkārā yatayo yogino 'pi te // KDA_170

ye ca sthaṇḍilam āśritya caranti vratam ādarāt*
te 'pi ca mānavā dhīrāḥ sthaṇḍilā jaṭilās tathā Speyer: sthāṇḍilā // KDA_171

ye ca bhasmaviliptāṅgā hārābharaṇabhūṣitāḥ
kāpālikāś ca te vīrāḥ śmaśānavratacāriṇaḥ // KDA_172

ye samiddhavyadravyāṇi juhvatyagnau samāhitāḥ
te hotāraś ca yajvāno vedadharmārthasādhakāḥ // KDA_173

ye ca kṣatrāṇi rakṣantaḥ pālayanti sadā prajāḥ
satvarakṣāvratācārāḥ kṣatriyās te nṛpā narāḥ // KDA_174

ye rañjayanti dharmārthe lokān nītiprayojakāḥ
rājānas te mahāvīrāḥ sarvadharmābhipālakāḥ // KDA_175

ye ca satvahitādhāne vividhārthānukāriṇaḥ
veśayanti prajā dharme vaiśyās te hi narottamāḥ // KDA_176

vratācāravihīnā ye satvarakṣārthacāriṇaḥ
manyante sevayā śuddhiṃ śūdrās te śreṣṭhinas tathā // KDA_177

ye ca kṣetrāṇi karṣanti dhānyādivrīhisādhakāḥ
kṛṣikās te narā dhānyaiḥ satvajīvānupoṣakāḥ // KDA_178

sādhayanti mahatkāryaṃ dhanādivastusaṃgrahaiḥ
vaṇikkarmābhisaṃyuktā vaṇijas te mahodyamāḥ // KDA_179

ye ca sārthān samāhṛtya ratnākarasamāgatāḥ
sādhayanti ca ratnāni sārthavāhāś ca te narāḥ // KDA_180

tathānye śilpavidyādīn ye ca kurvanti mānavāḥ
śilpinas te tathānye 'pi svarṇakārādayo narāḥ // KDA_181

jyotir vidyāvido ye ca gaṇayanti divāniśam*
yugāntakālavijñātā gaṇakās te 'pi mānavāḥ // KDA_182

dhātudoṣāny abhijñāya lokānāṃ paricārakāḥ
bhaiṣajyaṃ ye dadanty eva bhiṣajas te hi vaidyakāḥ // KDA_183

Vaidya, p. 277

bhūtadoṣāṇy abhijñāya balipūjāvidhānataḥ
śamayanti ca ye bhūtān bhautikās te 'pi mānavāḥ // KDA_184

evaṃ cānye 'pi ye satvā yad yat karmānucāriṇaḥ
tat tat karmānuśīlena jātidharmapravṛttikāḥ // KDA_185

tato ye mānavāḥ krūrā nirdayāḥ satvahiṃsakāḥ
caṇḍavṛttipracārāś ca caṇḍālā iti te smṛtāḥ // KDA_186

ye bhajanti śivaṃ nityaṃ śivabhaktiparāyaṇāḥ
te śaivā manujā jñeyāḥ śivadharmānucārataḥ // KDA_187

ye bhajanti viṣṇuṃ nityaṃ viṣṇubhaktiparāyaṇāḥ
viṣṇudharmasamācārād vaiṣṇavās te 'pi mānavāḥ // KDA_188

brahmāṇaṃ ye bhajayanty eva brahmabhaktiparāyaṇāḥ
brahmadharmasamācārād brāhmaṇās te 'pi mānavāḥ // KDA_189

ye bhajanti mahāraudraṃ bhairavabhaktimānasāḥ
mahāraudrāś ca te khyātā bhairavikāś ca mānavāḥ // KDA_190

ye ca māheśvarīṃ devīṃ bhajanti kuladharmiṇaḥ
māheśvarīvratādhārāḥ kālikās te 'pi mānavāḥ // KDA_191

yee bhajanti sadā buddhaṃ bauddhadharmaparāyaṇāḥ
te 'pi ca mānavā bauddhāḥ saṃbodhipadasādhinaḥ // KDA_192

ye bhajanti jinaṃ caiva jainadharmaparāyaṇāḥ
te 'pi ca manujā jainā jainadharmānucāraṇāt* // KDA_193

evaṃ cānye 'pi ye satvā vratacaryānuliṅginaḥ
te 'pi ca mānavāḥ sarve dharmacaryānuvarṇinaḥ // KDA_194

yādṛśaṃ sādhyate karma tādṛśī jātitā bhavet*
prajāpatir hi caikatve nirviśeṣo 'bhavad yataḥ // KDA_195

na cendriyeṣu nānātvaṃ kriyāvādena dṛśyate
brāhmaṇe cānyajātau vā naiṣāṃ kiṃcid viśiṣyate // KDA_196

na hy ātmanaḥ samutkarṣāc chreṣṭhatvam iha yujyate
śukraśoṇitasaṃbhūtaṃ yonijaṃ sarvam eva hi // KDA_197

cāturvarṇyam idaṃ lokam iti tīrthyair vikalpitam*
brahmajā brāhmaṇā naivaṃ dharmasaṃskārajāḥ khalu // KDA_198

yadi vā brahmajā viprā brāhmaṇī kutra saṃbhavā
brāhmaṇy api tathā caiva brahmajā yadi sāṃpratam* // KDA_199

Vaidya, p. 278

brāhmaṇasya ca sā bhāryā syāc caivedaṃ na yuktitaḥ
na bhāryā bhaginī yuktā brahmaṇāṃ brahmajā yadi // KDA_200

na satvā brahmaṇo jātāḥ karmasaṃskārajās tvamī
nihīnotkṛṣṭamadhyāś ca satvā nānāśrayāḥ pṛthak* // KDA_201

teṣāṃ hi jātisāmānyād brāhmaṇe kṣatriye tathā
vaiśyaśūdre tathānyeṣu samaṃ jñānaṃ pravartate // KDA_202

śīlaṃ pradhānaṃ na kulaṃ pradhānaṃ kulena kiṃ śīlavivarjitena
bahavo narā nīcakulaprasūtāḥ svargaṃ gatāḥ śīlam upetya dhīrāḥ // KDA_203

na jātir dṛśyate devaiḥ śīlaḥ kalyāṇakārakaḥ
caṇḍālo 'pi hi śīlasthas taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ // KDA_204

satyaṃ brahma tapo brahma śīlaś cendriyasaṃyamaḥ
sarvabhūtadayā brahma etad brāhmaṇalakṣaṇam* // KDA_205

satyaṃ nāsti tapo nāsti nāsti cendriyasaṃyamaḥ
sarvabhūtadayā nāsti etac caṇḍālalakṣaṇam* // KDA_206

devamanuṣyanārīṇāṃ tiryagyonigateṣv api
maithunaṃ nādhigacchanti te narā brāhmaṇāḥ khalu // KDA_207

śūdrīhastena yo bhuṅkte māsam ekaṃ nirantaram*
jīvamāno bhavec chūdro mṛtaḥ sa śvā prajāyate // KDA_207

śūdrīparivṛto vipraḥ śūdrī ca gṛhamedhinī
varjitaḥ pitṛdevaiś ca rauravaṃ so 'dhigacchati // KDA_208

tasmād dharmatapaḥśīlasaṃyamajñānato dvijaḥ
na tv etair hi vinā vipraḥ kiṃ syāt saṃskāramātrataḥ // KDA_210

tan na śarīrasaṃskāramātreṇa brāhmaṇo bhavet*
saṃskṛtena dvijo vā cec chūdro 'pi saṃskṛto dvijaḥ // KDA_211

yadi vipraḥ śarīraḥ syāt pāvako brahmahā bhavet*
brahmahatyā ca bandhūnāṃ śarīradahanād bhavet* // KDA_212

brāhmaṇabījasaṃbhūtaḥ śūdro 'pi na kathaṃ dvijaḥ
tasmād dhi brāhmaṇo naiva dehasaṃskāramātrataḥ // KDA_123

sadyaḥ patati māṃsena dhātvannakṣiravikrayī
brāhmaṇo 'pi bhavec chūdraḥ surayā lavaṇena ca // KDA_214

ākāśagāmino priyāḥ patitā māṃsabhakṣaṇāt*
viprāṇāṃ patanaṃ dṛṣṭvā tato māṃsāni varjayet // KDA_215

Vaidya, p. 279

bhakṣyante yena māṃsāni bhakṣyate tena kiṃ na hi
abhakṣyabhakṣaṇāc caiva brāhmaṇaḥ patito bhavet* // KDA_216

patito brāhmaṇaś caivaṃ saṃskāraṃ nārhati punaḥ
tasmāj jñānaṃ vinā naiva śarīro brāhmaṇo bhavet* // KDA_217

jñānavān hi bhavet pūjyo brāhmaṇā api mānavāḥ
samāneṣu ca deheṣu kutrāpy asti viśeṣatā // KDA_218

tasmāj jñānapramāṇena na śarīrapramāṇatā
yathā karoti bhāṇdāni mṛttikayaiva bhārgavaḥ // KDA_219

mṛttikāyā na bhedo 'sti tatkṛtabhājaneṣv api
kiṃ tu prakṣiptavastūnāṃ saṃjñayākhyāyate khalu // KDA_220

prakṣiptaṃ yatra yad dravyaṃ tad bhāṇḍaṃ tena lakṣyate
jñānadharmaguṇācārair lakṣyate mānavas tathā // KDA_221

jñānadharmaguṇācārair vihīno mānavaḥ paśuḥ
jñānavijñānabhedena vartate guṇabhedatā // KDA_222

guṇabhedād bhaved dharmabhedā ca saṃprajāyate
dharmabhedāt tataḥ karmabhedatā saṃpravartate // KDA_223

karmabhedāt tathācārabhedatā ca pravartate
tathācāraviśeṣeṇa jātibhedāḥ pravartitāḥ // KDA_224

mahābhūtasamudbhūtaskandheṣv āyataneṣu ca
sarvajantuśarīreṣu sameṣu kā viśeṣatā // KDA_225

jñānavijñānamātreṇa bhidyante khalu mānavāḥ
jñānavijñānapātratvāt pūjyante nīcajā api // KDA_226

jñānavijñānahīnatvān mānavo 'pi na pūjyate
paśuvatsa narākāraḥ tataḥ pūjā na cākṛteḥ // KDA_227

jñānenāpi dvijo naiva karmācārapramāṇataḥ
jñānena yadi vā vipraḥ śūdro 'pi brāhmaṇo bhavet* // KDA_228

anye 'pi bahavaḥ santi sakaivartādinīcajāḥ
jñānavantaś ca ye dhīrās te 'pi syur brāhmaṇāḥ khalu // KDA_229

tamāc ca jñānamātreṇa brāhmaṇo na bhavet khalu
karmācārapramāṇena na jñānasya pramāṇatā // KDA_230

karmaṇāpi dvijo naiva śuddhācārapramāṇataḥ
karmaṇā vai dvijāś caivaṃ sarve syur brāhmaṇāḥ khalu // KDA_231

Vaidya, p. 280

santi hi bahavo loke mahāyajñādikarmiṇaḥ
kṣatriyavaiśyaśūdrāś ca kathaṃ na brāhmaṇā nu te // KDA_232

tasmān na karmamātreṇa brāhmaṇāḥ syur narāḥ khalu
nāpi svācāramātreṇa brāhmaṇāḥ syus tathā narāḥ // KDA_233

yadi svācārato vipraḥ sarve syur brāhmaṇāḥ khalu
ye ye svācāravantaś ca te te syur brāhmaṇāḥ kila // KDA_234

santi ca bahavaḥ śūdrāḥ śuddhācārasamanvitāḥ
vratopavāsadharmiṣṭā nīcajā api santi ca // KDA_235

te 'pi syur brāhmaṇāś caivaṃ yady ācārapramāṇatā
tasmād ācāramātreṇa brāhmaṇā naiva mānuṣāḥ // KDA_236

vedenāpi tathā naiva brāhmaṇāḥ syur narottamāḥ
yadi vedair bhaved vipro rākṣaso 'pi dvijaḥ khalu // KDA_237

tathābhūd rāvaṇo nāma rākṣaso vedapāragaḥ
sarve 'pi rākṣasāś caivaṃ vedakarmānucārakāḥ // KDA_238

kathaṃ te brāhmaṇā naiva yadi vedād dvijo bhavet*
tasmāc ca vedamātreṇa naiva syur brāhmaṇāḥ khalu // KDA_230

satyadharmapramāṇena sarvam ekaṃ jagad dhruvam*
cāturvarṇyam idaṃ lokaṃ tīrthikair iti kalpitam* // KDA_240

tathā ca kalpyate lokabodhārtham iti tīrthikaiḥ
svayaṃbhūdehasaṃbhūtaṃ cāturvarṇyam idaṃ khalu // KDA_241

mukhato brāhmaṇo jāto bāhubhyāṃ kṣatriyaḥ smṛtaḥ
ūrubhyāṃ saṃbhavo vaiśyaḥ padbhyāṃ śūdraḥ samudbhavaḥ // KDA_242

tathā ced dhi bhaved doṣo dharmeṣu varṇavādinām*
agamyagamanāc caivaṃ kathaṃ dharmaviśuddhitā // KDA_243

yadi vipro mukhāj jāto brāhmaṇī kutra saṃbhavā
brāhmaṇy api mukhāj jātā svasā bhāryā kathaṃ nanu // KDA_244

tathā ca kṣatriyā jātā bāhubhyām eva cet tathā
kṣatriyasya bhaved bhāryā kṣatriyā bhaginī khalu // KDA_245

vaiśyāpi hi tathā caivam ūrubhyām eva saṃbhavā
vaiśyasyāpi bhaved bhāryā vaiśyā tu bhaginī viśaḥ // KDA_246

padbhyāṃ jāto yathā śūdraḥ śūdrī cāpi tathodbhavā
śūdrasyāpi bhaved bhāryā śūdrī hi bhaginī khalu // KDA_247

Vaidya, p. 281

na yuktā bhaginī bhāryā tathā dharmaḥ kathaṃ bhavet*
agamyagamanāc caivam adharma eva saṃbhavet* // KDA_248

tato 'tyantaviruddhaṃ syād brahmajā brāhmaṇā yadi
dharmakriyāviśeṣāt tu varṇāvasthāḥ pratiṣṭhitāḥ // KDA_249

bhārate 'pi tathā caivaṃ dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
vaiśampāyanam āgamya prāñjaliḥ paryapṛcchata // KDA_250

ke te ye brāhmaṇāḥ proktāḥ kiṃ vā brāhmaṇalakṣaṇam*
etad icchāmi bho jñātuṃ tadbhavān vyākarotu me // KDA_251

iti śrutvā mahāvijño vaiśampāyana ādarāt*
pratyuvāceti kaunteya śṛṇu tat kathyate mayā // KDA_252

kṣāntyādibhir guṇair yuktas tyaktadaṇḍo nirāmiṣaḥ
na hanti sarvabhūtāni prathamaṃ brāhmalakṣaṇam* // KDA_253

yadā sarvaparadravyaṃ pathi vā yadi vā gṛhe
adattaṃ naiva gṛhṇāti dvitīyaṃ brāhmalakṣaṇam* // KDA_254

tyaktakrūrasvabhāvas tu nirmamo niḥparigrahaḥ
muktaś carati yo nityaṃ tṛtīyaṃ brāhmalakṣaṇam* // KDA_255

devamanuṣyanārīṇāṃ tiryagyonigateṣv api
maithunaṃ hi sadā tyaktaṃ caturthaṃ brāhmalakṣaṇam* // KDA_256

satyaṃ śaucaṃ dayā śaucaṃ śaucam indriyanigrahaḥ
sarvabhūtadayā śaucaṃ tapaḥ śaucaṃ ca pañcamam* // KDA_257

pañcalakṣaṇasaṃpanna īdṛśo yo bhaved dvijaḥ
tam ahaṃ brāhmaṇaṃ brūyāṃ śeṣāḥ śudrā yudhiṣṭhira // KDA_258

na kulena na jātyā ca kriyābhir brāhmaṇo na ca
cāṇḍālo 'pi hi vṛttastho brāhmaṇaḥ sa yudhiṣṭhira // KDA_259

ahiṃsā brahmacaryaṃ ca viśuddhātmāparigrahaḥ
phaleṣv anabhilipsātha brāhmaṇaḥ syād yudhiṣṭhira // KDA_260

ekavarṇam idaṃ viśvaṃ pūrvam āsīd yudhiṣṭhira
karmakriyāviśeṣeṇa cāturvarṇyaṃ pratiṣṭhitam* // KDA_261

sarve vai yonijā martyāḥ sarve mūtrapurīṣiṇaḥ
ekendriyakriyārthāś ca tasmāc chīlaguṇair dvijāḥ // KDA_262

śūdro 'pi śīlasaṃpanno guṇavān brāhmaṇo bhavet*
brāhmaṇo 'pi kriyāhīnaḥ śūdrāt pratyavaro bhavet* // KDA_263

Vaidya, p. 282

pañcendriyārṇavaṃ ghoraṃ yadi śūdro 'pi tīrṇavān*
tasmai dānaṃ pradātavyam aprameyaṃ yudhiṣṭhira // KDA_264

na jātir dṛśyate rājan guṇāḥ kalyāṇakārakāḥ
guṇavidyānidhir vidvān brāhmaṇo brahmacārāṇāt* // KDA_265

jīvitaṃ yasya lokārthe dharmārthe yasya jīvitam*
ahorātraṃ caren muktas taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ // KDA_266

parityajya gṛhāvāsaṃ ye sthitā mokṣakāṅkṣiṇaḥ
kāmeṣv asaktāḥ kaunteya brāhmaṇās te yudhiṣṭhira // KDA_267

ahiṃsā nirmamatvaṃ vā satkṛtyasya vivarjanam*
rāgadveṣanivṛttiś ca etad brāhmaṇalakṣaṇam* // KDA_268

kṣamā dayā damo dānaṃ satyaṃ śaucaṃ smṛtir ghṛṇā
vidyā vidyānamādhītyam etad brāhmaṇalakṣaṇam* // KDA_269

gāyatrīmātrasāro 'pi varaṃ vipraḥ suyantritaḥ
nādhitya caturo vedān sarvāśī sarvavikrayī // KDA_270

ekarātroṣitasyāpi yā gatir brahmacāriṇaḥ
na tāṃ kratusahasreṇa prāpnuvanti yudhiṣṭhira // KDA_271

pāragaḥ sarvavedānāṃ sarvatīrthābhiṣiñcanaiḥ
yuktaś carati dharmaṃ yo taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ // KDA_272

yadā na kurute pāpaṃ sarvabhūteṣu dāruṇam*
kāyena manasā vācā brahma saṃpadyate tadā // KDA_273

yasya lokahite cittaṃ maitrīyuktam ivātmaje
tena saṃpadyate brahma tasmān maitrīṃ vibhāvaya // KDA_274

yasya lokeṣu kāruṇyaṃ svātmaje iva duḥkhite
tena saṃpadyate brahma tasmāt kāruṇiko bhava // KDA_275

yac cittaṃ muditaṃ loke sukhībhūte ivātmaje
tasya saṃjāyate brahma tal loke modavāṃś cara // KDA_276

yasyopekṣāyutaṃ cittaṃ sarvalokeṣv ivātmaje
tasya saṃjāyate brahma tad upekṣāyutaś cara // KDA_277

etad dhi paramaṃ brahmavihāraṃ brahmasādhanam*
jñātvā lokahitārthena cara brahmavihāriṇam* Speyer: brahmavihāraṇam* // KDA_278

tataḥ kleśān vinirjitvā svātmacittasamāhitaḥ
brahmapraṇidhim ālambya sthirībhava samādhiṣu // KDA_279

Vaidya, p. 283

tathā brahmaguṇādhānād brahmarṣis tvaṃ bhaveḥ kila
pañcābhijñapadaprāpto brahmalokam avāpnuyāḥ // KDA_280

iti śrutvā guror vākya sa subhūtir guṇotsukaḥ
tatheti pratisaṃśrutya dhyānacaryām upāśrayat* // KDA_281

tato 'nyad vanam āśritya guror ājñāsamādhṛtaḥ
sarvendriyavinirgatyā vyaharaddhyānatatparaḥ // KDA_282

tatrādhivasato 'syāpi krodhāgniḥ samudīritaḥ
karmādhānabalābhyāsān naiva śāntim upāyayau // KDA_283

tatra ca vanaṣaṇḍe yā vasantī vanadevatā
sā subhūtiṃ mahākrodhaṃ dṛṣṭvaivaṃ samacintayat* // KDA_284

subhūtir brāhmaṇo hy eṣa sarvavedārthapāragaḥ
sarvamantravidhānajñaḥ sutīkṣṇakrodhabāhulaḥ // KDA_285

kadācit kupitaś cāyaṃ krodhataḥ śāpavahninā
dhakṣyati parvatāṃś cāpi sapakṣijantumānavān* // KDA_286

samādhidhyānayukto 'pi naiva cittasamāhitaḥ
jñānavijñānadharmeṣu viśeṣaṃ nādhigacchati // KDA_287

yadi bauddheṣu dharmeṣu niyukto 'yaṃ dvijottamaḥ
kṣipraṃ kleśān vinirjitya bodhicittaṃ ca lapsyati // KDA_288

bodhicitte pralabdhe tu tadā lokahite caret*
bodhisatvo mahāvijño bhaviṣyati na saṃśayaḥ // KDA_289

iti niścitya sā devī kāruṇyahitamānasā
taṃ subhūtiṃ samāgamya jagādaivaṃ puraḥ sthitā // KDA_290

śṛṇu vatsa mahābhāga yan mayā hitam ucyate
dhanyo 'si tvaṃ mahādhīra maharṣir dvijasattama // KDA_291

kimarthaṃ vasase caivam ekākī nirjane vane
niścittaḥ pratisaṃlīnaḥ kāṣṭhapāṣāṇavadvṛthā // KDA_292

dharmārthakāmamokṣeṣu yadi vāñchāsti te yate
buddhasya vacanaṃ śrutvā cara saṃbodhisatpathe // KDA_293

buddho hi bhagavān nāthaḥ sarvajño lokanāyakaḥ
munīndraḥ śrīdhanaḥ śāstā sarvadharmānupālakaḥ // KDA_294

tasyaiva dharmatā śuddhā daśakuśalasaṃmatā
ṣaṭ ca pāramitāḥ khyātāḥ paratreha śivaṃkarāḥ // KDA_295

Vaidya, p. 284

dhanyās te bhikṣavaś caiva buddhasyopāsakāś ca ye
sarvasatvahitārthena saṃbodhiguṇasādhakāḥ // KDA_296

tvaṃ cāpi hi tathā matvā svaparātmahitārthataḥ
triratnaśaraṇaṃ gatvā cara brahman vratottamam* // KDA_297

tataḥ kleśagaṇān hitvā brahmacāriñ jinendravat*
sākṣād arhatpadaṃ prāpya nirvṛtisukham āpnuyāḥ // KDA_298

iti śrutvā subhūtiḥ sa triratnaguṇavarṇanām*
tathānumoditaḥ prāha tāṃ devatāṃ puraḥ sthitām* // KDA_299

tathāhaṃ devate yāmi saṃbuddhadarśanaṃ prati
triratnasamayaṃ prāptum iccāmi tvatprasādataḥ // KDA_300

yadi te 'sti kṛpā devi mayi mokṣārthasādhini
saṃbuddhaṃ darśaya kṣipraṃ taddharmeṣu niveśaya // KDA_301

triratnaśaraṇaṃ gatvā cariṣye tad vratottamam*
tathāśu kṛpayā nītvā māṃ vihāre praveśaya // KDA_302

iti śrutvā vacas tasya subhūter vanadevatā
vijñāya bodhimārgeṣu cittaṃ tathānumoditam* // KDA_303

tata eva samāgṛhya subhūtiṃ brahmacāriṇam*
ṛddhyā sākāśamārgeṇa nināya jinamandiram* // KDA_304

subhūtis tatra saṃprāpto dadarśa jinabhāskaram*
bhagavantaṃ mahāsaumyaṃ lakṣaṇaiḥ samalaṃkṛtam* // KDA_305

vyañjanaiś ca virājantaṃ vyāmaprabhāmahojjvalam*
sahasrakiraṇādhikyaṃ ratnāṅgam iva jaṅgamam* // KDA_306

samantato mahābhadraṃ jagannāthaṃ munīśvaram*
sarvadevādhipaṃ samyaksaṃbodhiguṇasāgaram* // KDA_307

dṛṣṭvaiva sahasā cātha subhūtes tasya sarvathā
ādhāto yaś ca satveṣu sa prativigato 'py abhūt* // KDA_308

tataḥ prasādajāto 'sau subhūtir dvijasattamaḥ
natvā pādau muner dharmaṃ śrotuṃ tasthau mudāḥ puraḥ // KDA_309

tato 'sau bhagavāṃs tasya subhūteś cittaśuddhatām*
jñātvāryasatyadharmāṇi dideśaivaṃ savistaram // KDA_310

śṛṇu vipra mahābhāga sarvasatvahitārthataḥ
yadi te dharmavāñchāsti saṃbodhipadasādhane // KDA_311

Vaidya, p. 285

bhāvanīyā sadā maitrī satveṣ evaṃ yathātmaje
dharmamātā yato maitrī tan na tyājyā kadācana // KDA_312

karuṇā ca tathā kāryā satveṣ api yathātmaje
kāruṇyād vardhate dharmas ta kāruṇyaṃ sadā kuru // KDA_313

muditāpi sadā sādhyā satveṣu ca yathātmaje
muditāṃ hi samālambya bodhipadam avāpnuyāḥ // KDA_314

upekṣāpi sadā dhāryā satveṣv api yathātmaje
upekṣāto labhet saukhyaṃ tadupekṣāṃ sadā bhaja // KDA_315

ime dharmā hi catvāraś caturvargaphalāptaye
tatprāptyai sādhyatāṃ yatnāc caturbrahmavihāratā // KDA_316

iti śrutvāryadharmāṇi sa subhūtiḥ pramoditaḥ
kleśasaṃghān vinirjitya buddhadharmaṃ samaikṣata // KDA_317

satkāyadṛṣṭiśailaṃ ca viṃśatiśikharodgatam*
vidārya jñānavajreṇa saṃsāraratiniḥspṛhaḥ // KDA_318

srotāpattiphalaṃ sākṣāt kṛtvā śiṣyo 'bhavan muneḥ Speyer: śikṣo
dṛṣṭasatyo 'tha saṃbuddhaṃ natvā caiva kṛtāñjaliḥ // KDA_319

pravrajyāprārthanāṃ cakre svākhyātadharmasādhane
namas te bhagavan nātha sarvasatvānupālaka // KDA_320

adyāgreṇa jagadbandho yāmi te śaraṇaṃ sadā
tathā dharme ca saṃgheṣu saṃbodhiguṇaprāptaye // KDA_321

pravrajyāṃ dehi me nātha saddharmeṣu niveśaya
brahmacaryaṃ cariṣye 'haṃ tvadājñāṃ śirasā vahan* // KDA_322

ity ukte bhagavān dṛṣṭvā hastena tacchiraḥ spṛśan*
ehi bhikṣo carasveti pravadaṃs taṃ samagrahīt* // KDA_323

ehīti proktaḥ sa jinena muṇḍo pātrī susaṃghāṭiparītadehaḥ
sadyaḥ praśāntendriya eva tasthau bhikṣuḥ subhūtiḥ sugataprabhāvāt* // KDA_324

saccittalabdhaḥ sa muneḥ prasādāt prayujyamāno vyaharat samādhau
vyāyacchamānaḥ khalu bodhimārge saṃbuddhadharme ghaṭamāna eva // KDA_325

sarvaṃ ca saṃsāram anityatāhataṃ matvā ca saṃsāragatiṃ vibhaṅginīm*
kleśāṃś ca sarvān pravihāya saṃyataḥ sākṣāc ca so 'rhann abhavan maharddhikaḥ // KDA_326

suvītarāgaḥ samaloṣṭahemā ākāśacitto dhanasāravāsī
bhindann avidyādrim ivāṇḍakośaṃ prāpadabhijñāḥ pratisaṃvidaś ca // KDA_327

Vaidya, p. 286

satkāralābheṣu parāṅmukatvāt saśakradevāsuramānuṣāṇām*
pūjyaś ca mānyo abhivādanīyo babhūva sa brahmavihāracārī // KDA_328

atha subhūtir āyuṣmān samanvāharad ātmavān*
kutaś cyuto 'ham āyātaḥ kutra kena ca karmaṇā // KDA_329

apaśyat sa tataś ceti pañcajanmaśatāni ca
nāgayonisamutpannas tataś cyutvāham āgataḥ // KDA_330

yad dveṣābhyāsataś cāsaṃ krūro lokopaghātakaḥ
tenaiva hetunā cāhaṃ mahadvyasanam āptavān+ // KDA_331

idānīṃ tu tathā caitaṃ krodhaṃ prahātum ācare
yasyaiva hetunā lokā bhramanti narakeṣu te // KDA_332

tasmād ahaṃ cariṣyāmi niḥsaṅgo nirahaṃkṛtiḥ
saṅgād dhi jāyate māyā māyāyāṃ jāyate ratiḥ // KDA_333

ratau rāgo 'bhijāyeta rāge mohaḥ pravardhate
mūḍhasya drūyate cittaṃ sveṣṭakāryopaghātataḥ // KDA_334

upaghātāhate citte krodhāgniḥ paridīpyate
krodhānalasamuddīpto dahate sa parān api Speyer: svaparān api // KDA_335

yāvat krodhānaloddīptaṃ svacittaṃ kleśavāyubhiḥ
tāvat kiṃ tapasāpy etan nirarthaṃ duḥkhahetave // KDA_336

dharmaṃ sucaritaṃ puṇyaṃ dānaśīlādisādhanam* Speyer: dharmasucaritaṃ
kṛtaṃ kalpasahasrair yad dahet krodhānalaḥ kṣaṇāt* // KDA_337

tasmāt krodhāgniśāntyarthaṃ kṛtvendriyavinigraham*
ekānte hi vaseyaṃ ca viviktāraṇyagocare // KDA_338

yadā ca garuḍenāhaṃ balād ākṛṣya bhakṣitaḥ
yatīn dṛṣṭvānumodaṃ ca kurvan mṛtyum avāptavān* // KDA_339

tenaiva hetunā cādya dvijātikulasaṃbhavaḥ
sarvakleśān vinirjitya brahmacārī bhavāmy aham* // KDA_340

adyāpi cet tathā cātra vaseyaṃ janapadāśrame?
kenacit kleśitaś cāhaṃ bhraṣṭim evam avāpnuyām* // KDA_341

iti niścitya cittena subhūtir nirahaṃkṛtiḥ
vivikte 'raṇyavāse sa niḥsaṅgo nyavasat sudhīḥ // KDA_342

tathaikākī vasaṃs tatra caturthadhyānasaṃyutaḥ
phalamūlāmbusaṃtuṣṭo brahmacārī mumoda saḥ // KDA_343

Vaidya, p. 287

atha saṅge 'pi grāmeṣu deśe janapadeṣu ca
bhikṣāhetor vihartuṃ vā sa sakāmo 'bhavad yadā // KDA_344

tadā pūrvam asau dṛṣṭvā gocaram abhyalakṣayat*
aho deśeṣu sarvatra bhavanti nirguṇā janāḥ // KDA_345

mānino madamohāndhā duṣṭā matsariṇaḥ śaṭhāḥ
tat kathaṃ saṃcariṣye 'tra bhikṣāhetoḥ kule kule // KDA_346

dūṣayiṣyanti cittāni kecid dṛṣṭvaiva māṃ yatim*
yad dhetor janāś caivaṃ? bhramanti durgatiṣv api // KDA_347

kalpakoṭisahasrāṇi naiva muktāś ca durgateḥ
tad ahaṃ sarvasatveṣu kuntapipīlikādiṣu // KDA_348

dayācittaṃ samālambya vaseyaṃ dhyānasaṃrataḥ
yenaivaṃ sarvasatānāṃ bhavec cittaṃ prasāditam*
tam eva dharmam ādhyāya yatir mokṣam avāpnuyāt* // KDA_349

iti saṃnahya cittena sa subhūtiḥ subuddhimān*
vivikte 'raṇyadeśe 'pi nyavasad dhyānasaṃrataḥ // KDA_350

atha so 'rhaṃs trimāsānām atyayād bodhimānasaḥ
ity evaṃ cintayāmāsa lokānugrahakāraṇāt* // KDA_351

kim atra dhyānasaṃlīnaḥ karomi lokabodhanam*
kiyat kālaṃ ca jīveyaṃ kāṣṭhapāṣāṇavat sthitaḥ // KDA_352

kevalaṃ svamanas tuṣṭyai dhyānaṃ saukhyārthasādhanam*
sukhaṃ labdhvāpi kiṃ sāraṃ satvānugrahaṇaṃ vinā // KDA_353

tasmād dhyānāt samutthāya satvānugrahakāraṇāt*
ṛddhiṃ pradarśya saṃbodhau sthāpayiṣye mahajjanān* // KDA_354

iti niścitya cittena sa subhūtiḥ samṛddhimān*
satvānāṃ vinayārthena prātihāryam adarśayat* // KDA_355

tadṛddhinirmitāny eva garuḍānāṃ mahaujasām*
pañca kulaśatāny atra prasasrire samantataḥ // KDA_356

etāṃś ca garudān dṛṣṭvā nāgāḥ saṃtrasitās tataḥ
itas tataḥ samudbhrāntāḥ subhūteḥ śaraṇaṃ yayuḥ // KDA_357

atha svarddhibalenaiva samāśvāsya subhūtinā
sarve nāgāḥ suparṇebhyaḥ paritrātāś ca sarvataḥ // KDA_358

Vaidya, p. 288

punas tena suparṇānāṃ vinayārthaṃ subhūtinā
svarddhivalaprabhāveṇa mahān nāgo vinirmitaḥ // KDA_359

tenāpy evaṃ suparṇānāṃ pañca kulaśatāni ca
abhidrutāni nāgena samantata itas tataḥ // KDA_360

tenaivābhidrutāḥ sarve garuḍās trāsam āgatāḥ
itas tataḥ samudbhrāntāḥ subhūteḥ śaraṇaṃ yayuḥ // KDA_361

subhūtinā tathā caivaṃ sarve te garuḍā api
svarddhibalaprabhāveṇa samāśvāsya surakṣitāḥ // KDA_362

evam ṛddhiprabhāvāṇi subhūtes tasya sadyateḥ
dṛṣṭvā sarve janaughās te saharṣādbhutam āyayuḥ // KDA_363

dhanyo 'yam ṛddhimān bhikṣur arhan saṃbuddhasevakaḥ
yenaite rakṣitāḥ sarve nāgāś ca garuḍā api // KDA_364

iti so 'rhan subhūtis tān sarvān dṛṣṭvā prasannitān*
saddharme vinayārthena maitrīdharmam upādiśat* // KDA_365

śṛṇudhvaṃ madvacaḥ sarve nāgāś ca garuḍās tathā
yadi me śaraṇaṃ yātha ramadhvaṃ maitramānasāḥ // KDA_366

ye ete sukhino loke sarve te maitracāriṇaḥ
ye ete duḥkhino loke sarve te krodhino narāḥ // KDA_367

tasmāt krodhaprahāṇāya kriyatāṃ yatnam ādarāt*
yāvac citte sthitaṃ krodhaṃ tāvan maitrī na bhāvyate // KDA_368

na ca dveṣasamaṃ pāpaṃ na ca maitrīsamaṃ tapaḥ
tasmān maitrī prayatnena bhāvanīyā sadādarāt* // KDA_369

manaḥ śamaṃ na gṛhṇāti na prītisukham aśnute
na nidrāṃ na dhṛtiṃ yāti dveṣaśalye hṛdi sthite // KDA_370

na dviṣantaḥ kṣayaṃ yānti yāvajjīvam api ghnataḥ
krodham ekaṃ tu yo hanyāt tena sarve dviṣo hatāḥ // KDA_371

vikalpen dhanadīptena jantuḥ krodhahavir bhujā
dahaty ātmānam evādau parān dhakṣyati vā na vā // KDA_372

jarā rūpavatāṃ krodhas tamaś cakṣuṣmatām api
bandho dharmārthakāmānāṃ tasmāt krodho nivāryatām* // KDA_373

divyabhogānubhoktā ca prāsāde maṇimaṇḍite
supto 'pi na labhen nidrāṃ krodhaparyākulo naraḥ // KDA_374

Vaidya, p. 289

ṛṣibhir yogibhiś cāmbuphalamūlāditoṣitaiḥ
dagdhā janapadāś cāpi krodhāc chāpahutāśanaiḥ // KDA_375

yac chāṃkaro mahāraudro nirghṛṇo dṛkprabhānalaiḥ
dadāha brahmajaṃ kāmaṃ tac ca krodhaprabhāvataḥ // KDA_376

yad rājāno viruddhāś ca yuddhaṃ kṛtvā parasparam*
mṛtyuṃ yānti janaiḥ sārdhaṃ tac cāpi krodhabhāvataḥ // KDA_377

suhṛdo yat sahāyāṃś ca snehaviśrambhacāriṇaḥ
satyadharmāv anādṛtya ghnanti krodhād anāryakāḥ // KDA_378

sādhavo ye mahātmānaḥ saṃvṛttidharmacāriṇaḥ
tān api saṃmukhaṃ ghnanti durvāgbāṇai ruṣā khalāḥ // KDA_379

mātaraṃ janmadātrīṃ ca dhātrīr vā snehapālinīḥ
svātmajān nirdayā ghnanti tac ca krodhaprabhāvataḥ // KDA_380

svātmajāḥ pitaraṃ yac ca snehasatkārapālakam*
avigaṇayya pāpāni ghnanti krodhaprabhāvataḥ // KDA_381

gurūn saddharmaśāstṝṃś ca kalyāṇādhvāvatārakān*
anādṛtya bhayaṃ pāpā ghnanti krodhoddhatā narāḥ // KDA_382

yat pitā svātmajaṃ putraṃ putrīṃ vā bālakām api
nirdayas tāḍayan hanti tasmāt krodho mahāripuḥ // KDA_383

bhrātaraḥ sahajāś cāpi roṣitā bheditāśayāḥ
vigṛhṇanti mahākruddhās tasmāt krodho mahāripuḥ // KDA_384

yat svayaṃ pariṇītāpi bhāryā dharmānucāriṇī
tāḍitā tyajyate bhartrā krodhāt tato mahad bhayaṃ* // KDA_385

pramadāpi ca bhartāraṃ svāminaṃ snehakāriṇam*
kuladharmam anādṛtya jahāti krodhatas tathā // KDA_386

ye śāntā yatayo dhīrāś caturbrahmavihāriṇaḥ
tān api saṃmukhaṃ duṣṭās tāḍayanti ruṣānvitāḥ // KDA_387

śāntātmā hitakṛdyogī kṣāntivādī vane vasan*
so 'pi śakalito rājñā svayam evāsinā ruṣā // KDA_388

dānavā ghnanti devāṃś ca devāś ca ghnanti dānavān*
anyonyaṃ vigrahaṃ kṛtvā pramathnanti ruṣākulāḥ // KDA_389

Vaidya, p. 290

ātmānam ātmanā hatvā viṣaśastrānalādibhiḥ
vasanti narake ghore te 'pi sarve ruṣānvitāḥ // KDA_390

ye ye duṣṭāśayāḥ krūrāḥ svaparārthābhighātakāḥ
patanti narake ghore te 'pi sarve ruṣāśrayāt* // KDA_391

krodhena bhidyate lokaḥ krodhena paribhāṣyate
krodhena hiṃsyate jantus tasmāt krodho mahāripuḥ // KDA_392

krodhenaiva mahārudraś cic cheda brahmaṇaḥ śiraḥ
tenaiva pātakenaiva bhrāntacitto 'bhavac chivaḥ // KDA_393

krodhenaiva tathā rudraḥ surajyeṣṭhātmajasya ca
śvaśurasyāpi dakṣasya cchedayāmāsa mastakam*
tatpāpakarmaṇā hy eva śivo 'py abhūd digambaraḥ // KDA_394

krodhena dhvaṃsyate dharmaḥ krodhena vilayaṃ gataḥ
krodhena tyajyate satyaṃ tasmāt krodho mahāripuḥ // KDA_395

yāni mahānti pāpāni mahāduḥkhabhayāni ca
tāni sarvāṇi duṣṭāni krodhacittodbhavāni ca // KDA_396

tatkrodhād aparo vairaḥ pātako 'nyo na vidyate
tasmāt krodhavināśāya prayatadhvaṃ samāhitāḥ // KDA_397

yena krodho jito vairo jñānavajreṇa sādhunā
tena sarve jitā duṣṭā śatravo duḥkhadāyakāḥ // KDA_398

yasya citte dayā nāsti krodhānalavidāhini
sa sādhupuruṣaś cāpi naiva viśvasyate janaiḥ // KDA_399

krodhakalaṅkito yo hi sadguṇālaṃkṛto yadi
sa vidvān api nāsevyo yathā vṛkṣo 'hiveṣṭitaḥ // KDA_400

dānaśīlādisaddharmavṛttaiś ca yadi bhūṣitaḥ
krodhavān na vibhāty eva ahipūrṇo yathā hradaḥ // KDA_401

sarvavidyākalājño 'pi samṛddhaḥ śilpavān api
astramantrādyabhijño 'pi krodhavān naiva sevyatām* // KDA_402

krodhavān hasyate lokaiḥ krodhavān vadhyate janaiḥ
krodhavān hīyate mitraiḥ krodhavān paribhūyate // KDA_403

krodho dharmaviruddhatvāc caturvargavināśakṛt*
tasmāt krodhavināśāya prayatadhvaṃ samāhitāḥ // KDA_404

Vaidya, p. 291

krodhena bhidyate cittaṃ bhinnacitto vikīryate
vikīrṇaḥ kliśyate māraiḥ kleśito 'dhairyatāṃ vrajet // KDA_405

adhairyatvād bhaven mūḍho mūḍho duṣṭavaśaṃ vrajet*
duṣṭamitropadeśena kupathe carate kudhīḥ // KDA_406

asan mārgo samārūḍho viparītaṃ samācaret*
viparītānubodhena bhaved āryāpavādakaḥ // KDA_407

saddharmādīn pratikṣipya pratimādīn vighātayet*
ityādipātakaṃ kṛtvā pañcānantaryam āpnuyāt* // KDA_408

tataś ca narakān yāyād rauravādīn samantataḥ
narakān narakaṃ gatvā mahāduḥkham avāpnuyāt* // KDA_409

itthaṃ duḥkhānuvedī sa narakeṣu sadā vaset*
narakebhyas tam uddhartuṃ jino 'pi naiva śaknuyāt* // KDA_410

yāvanti pāpaduḥkhāni durvṛttiprabhavāni hi
tāni sarvāṇi jānīdhvaṃ krodhacittodbhavāni hi // KDA_411

sarveṣāṃ pātakānāṃ tat krodhaṃ mūlaṃ jagur jināḥ
dharmāṇāṃ tu kṣamā mūlaṃ yataḥ saukhyaṃ pravartate // KDA_412

iti krodhaṃ vinirjitya kṣamaiva sādhyatāṃ sadā
maitrīcittaṃ samālambya viharadhvaṃ yathāsukhaṃ // KDA_413

ātmanīva dayā syāc cet svajane vā yathā jane
kasya nāma bhavec cittam adharmapraṇayāśivam* // KDA_414

dayāviyogato lokaḥ paramāmeti vikriyām*
manovākkāyavispandaiḥ svajane 'pi yathā jane // KDA_415

dharmārthī na tyajed asmād dayām iṣṭaphalodayām*
suvṛṣṭir iva śasyāni guṇān sā hi prasūyate // KDA_416

dayākrāntaṃ cittaṃ na bhavati paradroharabhasaṃ śucau tasmin vāṇī vrajati vikṛtaṃ naiva ca tanuḥ
vivṛddhā tasyaivaṃ parahitarucir maitryanugatā pradānakṣāntyādīñ janayati guṇān kīrtyanusṛtān* // KDA_417

dayālur nodvegaṃ janayati pareṣām upaśamād dayālur viśvāsyo bhavati jagatāṃ bāndhava iva
na saṃrambhakṣobhaḥ prabhavati dayādhīr ahṛdaye na kopāgniś citte jvalayati hi dayātoyaśiśire // KDA_418

Vaidya, p. 292

saṃkṣepeṇa dayāmataḥ sthiratayā paśyanti dharmaṃ budhāḥ ko nāmāsti guṇaḥ sa sādhudayito yo nānuyāto dayām*
tasmāt putra ivātmanīva ca dayāṃ nītvā prakarṣaṃ jane sanmaitryā viharanta eva muditāṃ prodbhāvayadhvaṃ sadā // KDA_419

dayālor hṛdaye jātā maitrī saddharmasādhanī
tasmād dayāṃ hṛdi sthāpya maitrī loke prasāryatām* // KDA_420

maitrīmān puruṣaḥ sādhur devair api praśasyate
viśvasyate sadā sadbhir bāndhavaiḥ svajanair janaiḥ // KDA_421

maitrīmān sajjano loke nirguṇo 'pi praśobhate
maitrīmān sanmatir bandhur lokānāṃ jagatām api // KDA_422

maitrīmāñ jagatām iṣṭo maitrīmāñ jagatāṃ suhṛt*
maitrīmāñ jagatāṃ mitro maitrīmāñ jagatāṃ sakhā // KDA_423

maitrīmān puruṣaḥ śrīmān yatra yatra pragacchati
tatra tatraiva sarvatra pūjyate svajanair yathā // KDA_424

buddho hi jagatāṃ bandhus trailokyādhipanāyakaḥ
so 'pi śāstā vibhāty evaṃ maitryā saṃskārayañ jagat* // KDA_425

ye ye satvā mahābhijñāḥ sarvalokānukampakāḥ
pūjyante satvalokaiś ca te 'pi maitryāḥ prabhāvataḥ // KDA_426

bodhisatvā mahāsatvā bodhisaṃbhārasādhakāḥ
sarvasatvahitārthasthās te 'pi maitrīpracāriṇaḥ // KDA_427

yan mātā duḥkhitāpy evam ā garbhād bālakaṃ sutam*
pāti snehopacāreṇa tac ca maitrīprabhāvataḥ // KDA_428

yat pitā bālakaṃ putram abhuñjānaḥ svayaṃ sukham*
pāti snehopacāreṇa tac ca maitrīprabhāvataḥ // KDA_429

yac ca rājā prajāḥ pāti svayaṃ vīravrataṃ dadhat*
durjanān mardayan sarvān tac ca maitrīprabhāvataḥ // KDA_430

yac ca vidvān guruḥ śiṣyān saddharmārthopadarśayan*
prabodhya bālakāñ chāsti tac ca maitrīprabhāvataḥ // KDA_431

yac ca vīrā raṇe sthitvā sahantyarīn prahāriṇaḥ
prarakṣanti svapakṣāṃś ca tac ca maitrīprabhāvataḥ // KDA_432

Vaidya, p. 293

sārthavāho 'mbudhiṃ gatvā yatnai ratnāni sādhayan*
satvān pāti dadad dānaṃ tac ca maitrīprabhāvataḥ // KDA_433

yac ca bhāryānuyāty eva mṛtena svāminā saha
anapekṣya svajīve 'pi tac ca maitrīprabhāvataḥ // KDA_434

pitṛbhyo mṛtakebhyo 'pi dadāti piṇḍam ādarāt*
anuśocan muhuś cāpi tac ca maitrīprabhāvataḥ // KDA_435

tiryagyonyudbhavāś cāpi paśavaḥ krūramānasāḥ
svasutān snehataḥ pānti tac ca maitrīprabhāvataḥ // KDA_436

kṛmyādhikīṭayaś cāpi krūrā gṛdhrādipakṣiṇaḥ
svabandhūn snehataḥ pānti tad dhi maitrīprabhāvataḥ // KDA_437

caṇḍālā nirghṛṇā raudrāḥ satvahiṃsāratāḥ khalāḥ
bāndhavāṃs te 'pi rakṣanti tad dhi maitrīprabhāvataḥ // KDA_438

yad dadanti mahāsatvāḥ svadehe 'py anapekṣitāḥ
arthibhyaḥ prārthitaṃ vastu tad dhi maitrīprabhāvataḥ // KDA_439

evam anye 'pi ye lokā bhojayantaḥ parasparam*
pālayanti mahāsnehāt tac ca maitrīprabhāvataḥ // KDA_440

maitrī hi jagatāṃ mātā pitā śāstā guruḥ prabhuḥ
patir mitraḥ suhṛd bandhus tasmān maitrī prasādhyatām+ // KDA_441

maitrīṃ vinā na jāyeta karuṇā svātmaje 'pi ca
na muditā na copekṣā tasmān maitrī pradhīyatām* // KDA_442

etā brahmavihārākhyāḥ saṃbodhipadasādhakāḥ
trailokyabhartṛkā nāthāḥ sarvasatvānupālakāḥ // KDA_443

etā vinā na śobhanti mahābhijñās tapasvinaḥ
kalpakoṭisahasrāṇi taptvāpi duṣkaraṃ tapaḥ // KDA_444

etā hi paramācāryāḥ saddharmaguṇadāyakāḥ
etā vinā na sidhyanti sarvapāramitāratāḥ // KDA_445

yāvanti sukhabhogyāni puṇyasiddhāni sarvathā
tāni sarvāṇi jānīta maitrīmūlodbhavāni hi // KDA_446

tasmāt sarvaprayatnena krodhaṃ jitvāṃvarair api
maitrīṃ citte samādhāya kurudhvaṃ prāṇiṣu kṣamām* // KDA_447

Vaidya, p. 294

tato dharmaprabhāveṇa yūyaṃ sarve 'numoditāḥ
yāvajjīvaṃ sukhaṃ bhuktvā saukhāvatīṃ gamiṣyatha // KDA_448

iti śrutvā vacas tasya nāgāś ca garuḍā yateḥ
vairānuśayatāṃ tyaktvā babhūvur maitricāriṇaḥ // KDA_449

iti dṛṣṭvā ca te satvā vismayaharṣasaṃyutāḥ
dharmānumodanaṃ kṛtvā babhūvur maitricāriṇaḥ // KDA_450

evaṃ subhūtinā tena nāgāś ca garuḍāś ca te
maitrīdharmopadeśena vinītā dharmasatpathe // KDA_451

atha śrībhagavān buddhaḥ sarvadarśī vināyakaḥ
bhikṣūn āmantrayāmāsa saṃvṛticārakān api // KDA_452

paśyadhvaṃ bhikṣavo yūyaṃ subhūtiṃ brahmacāriṇam*
yenaite garuḍā nāgā vinītā dharmasatpathe // KDA_453

eṣa me śrāvakāṇāṃ ca bhikṣūṇāṃ brahmacāriṇām*
subhūtiḥ kulaputro 'yam agro 'raṇāvihāriṇām* // KDA_454

iti tena munīndreṇa subhūtir eva sadyatiḥ
nirdiṣṭaḥ sarvabhikṣūṇām agro 'raṇāvihāriṇām* // KDA_455

atha te bhikṣavaḥ sarve saṃśayoddhatamānasāḥ
cchetāraṃ saṃśayānāṃ taṃ papracchur evam īśvaram* // KDA_456

kāni bhadanta karmāṇi kṛtāny api subhūtinā
nirdiṣṭo bhavatā yena jyeṣṭho 'raṇāvihāriṇām* // KDA_457

iti tair bhikṣubhiḥ pṛṣṭo bhagavān ity udāharat*
śṛṇudhvaṃ bhikṣavaḥ sarve tat kṛtaṃ yat subhūtinā // KDA_458

subhūtinā kṛtaṃ karma tat ko 'nyaḥ paribhokṣyate
yenaiva yat kṛtaṃ karma tenaiva tat prabhujyate // KDA_459

bhūtapūrvam atīte 'dhvany asmin* kalpe ca bhadrake
varṣasahasram āyuṣ ca viṃśatiguṇitaṃ yadā // KDA_460

tasmiṃś ca samaye buddhaḥ kāśyapo nāma nāyakaḥ
vidyācaraṇasaṃpannaḥ sugato lokavij jinaḥ // KDA_461

śāstā devamanuṣyāṇāṃ puruṣadamyasārathiḥ
sarvajño bhagavān nāthaḥ ṣaḍabhijño munīśvaraḥ // KDA_462

Vaidya, p. 295

vārāṇasīm upāśritya mṛgadāve jināśrame
vyaharat sarvasatvānām saddharmaṃ samupādiśan* // KDA_463

tasyaiva śāsane śuddhe svākhyāte dharmavainaye
ayaṃ pravrajito bhūtvā mahādātāpy abhūt tadā // KDA_464

daśa varṣasahasrāṇi brahmacaryam apālayat*
praṇidhānaṃ tathā cāyam akarod brahmavittamaḥ // KDA_465

anena kuśalenāhaṃ bhaveyaṃ bauddhasadyatiḥ
yo 'sau bhagavatānena kāśyapena sutāyinā // KDA_466

māṇava uttaro nāma vyākṛta iti bodhaye
māṇava tvaṃ prajānāṃ tu yadā varṣaśatāyuṣi // KDA_467

śākyamunir mahābuddhaḥ sarvajño lokanāyakaḥ
saṃbuddho bhagāvan nāthas tathāgato bhaviṣyasi // KDA_468

asyaiva śasane cāhaṃ bhaveyaṃ śrāvakottamaḥ
arhatām agrasaṃprāpto bhūtvāraṇāvihāriṇām* // KDA_469

tenaiva karmaṇā cādya praviṣṭo mama śāsane
arhatāṃ jyeṣṭhatāṃ prāptas tathāraṇāvihāriṇām* // KDA_470

kāni punar anenaiva karmāṇi prakṛtāny api
yenaiva nāgayonau ca samutpanno babhūva saḥ // KDA_471

yat taḥ kleśāprahīṇatvād udbhrāntendriyacetasā Speyer: yataḥ kleśāŚ
śaikṣāśaikṣagāṇānāṃ ca bhikṣūṇāṃ brahmacāriṇām* // KDA_472

anena ruṣṭacittena paruṣābaddhacetasā
cittāni saṃpradūṣyaiva vikalāni kṛtāny api // KDA_473

sadāśīviṣavādena vikruśyābhāṇi sāṃghike
tenaiva pātakenaivaṃ pañca janmaśatāny api // KDA_474

nāgayonisamutpanno babhūvāyaṃ mahāviṣaḥ
yac cānena punas tatra pravrajya buddhaśāsane // KDA_475

sadā dānāni saṃdatvā brahmacaryaṃ ca pālitam*
tenedānīṃ tathārhatvaṃ prāpya sākṣātkṛtaṃ mudā // KDA_476

araṇāvihāriṇāṃ cāgro nirdiṣṭo 'yaṃ mayā khalu
iti hi bhikṣavo yūyaṃ jānīdhvaṃ karmatāphalam* // KDA_477

Vaidya, p. 296

yenaiva yat kṛtaṃ karma tasyaiva tat phalaṃ dhruvam*
na naśyanti hi karmāṇi kalpakoṭiśatair api
sāmagrīṃ prāpya kālaṃ ca phalanti khalu dehināṃ // KDA_478

abhuktaṃ kṣīyate naiva karma kvāpi kathaṃcana
nāgnibhir dahyate karma vāyubhir nāpi śuṣyati
udakaiḥ klidyate naiva bhūmiṣv api na naśyati // KDA_479

anyathāpi ca no bhūtā sarvathā karmaṇāṃ gatiḥ
śuklānāṃ śuklatā nityaṃ kṛṣṇānāṃ kṛṣṇatā khalu
miśrataiva tu miśrāṇāṃ ṣaḍgatau bhujyate dhruvam* // KDA_480

tasmād apāsya kṛṣṇāni karmāṇi miśritāni ca
yatitavyaṃ śubheṣv eva karmasu sukhavāñchibhiḥ // KDA_481

tatheti bhikṣavaḥ śrutvā te ca lokāḥ prabhāṣitāḥ
buddhavacomṛtaṃ pītvā nanandur anumoditāḥ // KDA_482

evam etan mahārāja śrutaṃ me gurubhāṣitam*
iti matvā tvayā rājan parātmaśubhavāñchinā // KDA_483

krodhāriṃ yatnato jitvā kṣamādharmapuraskṛtaḥ
maitrīṃ bhāvaya satveṣu svātmajeṣu yathā sadā // KDA_484

iti subhāṣitaṃ śrutvā upaguptasya sadguroḥ
tatheti nṛparājaḥ sa nananda sasabhājanaḥ // KDA_485

ye maitrībhāvadharmaṃ kalimatiharaṇaṃ tat subhūteś caritraṃ śṛṇvanti śrāvayanti tribhuvanasukhadaṃ saṃnipātya janaughān*
te lokā maitracittās tribhuvanasukhadāḥ kṣāntisaurabhyayuktāḥ yātāḥ saukhāvatīṃ te 'py amitarucimuner dharmam ārādhayanti // KDA_486