Aśvaghoṣa: Saundarānanda

// om namo buddhāya //

Saundaranandaṃ Mahākāvyam

prathamaḥ sargaḥ kapilavastu varṇana

gautamaḥ kapilo nāma munirdharmabhṛtāṃ varaḥ /
babhūva tapasi śrāntaḥ kākṣīvāniva gautamaḥ // Saund_1.1 //

aśiśriyadyaḥ satataṃ dīptaṃ kāśyapavattapaḥ /
āśiśrāya ca tadvṛddhau siddhiṃ kāśyapavat parām // Saund_1.2 //

haviḥṣu yaśca svātmārthaṃ gāmadhukṣad vasiṣṭhavat /
tapaḥśiṣṭeṣu ca śiṣyeṣu gāmadhukṣad vasiṣṭhavat // Saund_1.3 //

māhātmyāddīrghatapaso yo dvitīya ivābhavat /
tṛtīya iva yaścābhūt kāvyāṅgirasayordhiyā // Saund_1.4 //

tasya vistīrṇatapasaḥ pārśve himavataḥ śubhe /
kṣetraṃ cāyatanaṃ caiva tapasāmāśramo 'bhavat // Saund_1.5 //

cāruvīruttaruvanaḥ prasnigdhamṛduśādvalaḥ /
havirdhūmavitānena yaḥ sadābhra ivābabhau // Saund_1.6 //

mṛdubhiḥ saikataiḥ snigdhaiḥ kesarāstarapāṇḍubhiḥ /
bhūmibhāgairasaṃkīrṇaiḥ sāṅgarāga ivābhavat // Saund_1.7 //

śucibhistīrthasaṃkhyātaiḥ pāvanairbhāvanairapi /
bandhumāniva yastasthau sarobhiḥ sasaroruhaiḥ // Saund_1.8 //

paryāptaphalapuṣpābhiḥ sarvato vanarājibhiḥ /
śuśubhe vavṛdhe caiva naraḥ sādhanavāniva // Saund_1.9 //

nīvāraphalasantuṣṭaiḥ svasthaiḥ śāntairanutsukaiḥ /
ākīrṇo 'pi tapobhṛddhiḥ śūnyaśūnya ivābhavat // Saund_1.10 //

agnīnāṃ hūyamānānāṃ śikhināṃ kūjatāmapi /
tīrthānāṃ cābhiṣekeṣu śuśruve yatra niḥsvanaḥ // Saund_1.11 //

virejurhariṇā yatra suptā medhyāsu vediṣu /
salājairmādhavīpuṣpairupahārāḥ kṛtā iva // Saund_1.12 //

api kṣudramṛgā yatra śāntāśceruḥ samaṃ mṛgaiḥ /
śaraṇyebhyastapasvibhyo vinayaṃ śikṣitā iva // Saund_1.13 //

saṃdigdhe 'pyapunarbhāve viruddheṣvāgameṣvapi /
pratyakṣiṇa ivākurvaṃstapo yatra tapodhanāḥ // Saund_1.14 //

yatra sma mīyate brahma kaiścit kaiścinna mīyate /
kāle nimīyate somo na cākāle pramīyate // Saund_1.15 //

nirapekṣāḥ śarīreṣu dharme yatra svabuddhayaḥ /
saṃhṛṣṭā iva yatnena tāpasāstepire tapaḥ // Saund_1.16 //

śrāmyanto munayo yatra svargāyodyuktacetasaḥ /
taporāgeṇa dharmasya vilopamiva cakrire // Saund_1.17 //

atha tejasvisadanaṃ tapaḥkṣetraṃ tamāśramam /
kecidikṣvākavo jagmū rājaputrā vivatsavaḥ // Saund_1.18 //

suvarṇastambhavarṣmāṇaḥ siṃhoreskā mahābhujāḥ /
pātraṃ śabdasya mahataḥ śriyāṃ ca vinayasya ca // Saund_1.19 //

arharūpā hyanarhasya mahātmānaścalātmanaḥ /
prājñāḥ prajñāvimuktasya bhrātṛvyasya yavīyasaḥ // Saund_1.20 //

mātṛśulkādupagatāṃ te śriyaṃ [ca] viṣehire /
rarakṣuśca pituḥ satyaṃ yasmācchiśiyire vanam // Saund_1.21 //

teṣāṃ munirupādhyāyo gautamaḥ kapilo 'bhavat /
gurugotrādataḥ kautsāste bhavanti sma gautamāḥ // Saund_1.22 //

ekapitroryathā bhrātroḥ pṛthagguruparigrahāt /
rāma evābhavad gārgyo vāsubhadro 'pi gautamaḥ // Saund_1.23 //

śākavṛkṣapraticchannaṃ vāsaṃ yasmācca cakrire /
tasmādikṣvākuvaṃśyāste bhuvi śākyā iti smṛtāḥ // Saund_1.24 //

sa teṣāṃ gautamaścakre svavaṃśasadṛśīḥ kriyāḥ /
munirūrdhvaṃ kumārasya sagarasyeva bhārgavaḥ // Saund_1.25 //

kaṇvaḥ śākuntalasyeva bharatasya tarasvinaḥ /
vālmikiriva dhīmāṃśca dhīmatormaithileyayoḥ // Saund_1.26 //

tadvanaṃ muninā tena taiśca kṣatriyapuṅgavaiḥ /
śāntāṃ guptāṃ ca yugapad brahmakṣatraśriyaṃ dadhe // Saund_1.27 //

athodakalaśaṃ gṛhya teṣāṃ vṛddhicikīrṣayā /
muniḥ sa viyadutpatya tānuvāca nṛpātmajān // Saund_1.28 //

yā patet kalaśādasmādakṣayyasalilānmahīm /
dhārā tāmanatikramya māmanveta yathākramam // Saund_1.29 //

tataḥ paramamityuktvā śirobhiḥ praṇipatya ca /
rathānāruruhuḥ sarve śīghravāhānalaṃkṛtān // Saund_1.30 //

tataḥ sa tairanugataḥ syandanasthairnabhogataḥ /
tadāśramamahīprāntaṃ paricikṣepa vāriṇā // Saund_1.31 //

aṣṭāpadamivālikhya nimittaiḥ surabhīkṛtam /
tānuvāca muniḥ sthitvā bhūmipālasutānidam // Saund_1.32 //

asmin dhārāparikṣipte nemicinhitalakṣaṇe /
nirmimīdhvaṃ puraṃ yūyaṃ mayi yāte triviṣṭapam // Saund_1.33 //

tataḥ kadācitte vīrāstasmin pratigate munau /
babhramuyauṃvanoddāmā gajā iva niraṅkuśā // Saund_1.34 //

baddhagodhāṅgulītrāṇā hastaviṣṭhitakārmukāḥ /
śarādhmātamahātūṇā vyāyatābaddhavāsasaḥ // Saund_1.35 //

jijñāsamānā nāgeṣu kauśalaṃ śvāpadeṣu ca /
anucakrurvanasthasya dauṣyanterdevakarmaṇaḥ // Saund_1.36 //

tān dṛṣṭvā prakṛtiṃ yātān vṛddhānvyāghraśiśūniva /
tāpasāstadvanaṃ hitvā himavantaṃ siṣevire // Saund_1.37 //

tatastadāśramasthānaṃ śūnyaṃ taiḥ śūnyacetasaḥ /
paśyanto manyunā taptā vyālā iva niśaśvasuḥ // Saund_1.38 //

atha te puṇyakarmāṇaḥ pratyupasthitavṛddhayaḥ /
tatra tajjñairupākhyātānavāpurmahato nidhīn // Saund_1.39 //

alaṃ dharmārthakāmānāṃ nikhilānāmavāptaye /
nidhayo naikavidhayo bhūrayaste gatārayaḥ // Saund_1.40 //

tatastatpratilambhācca pariṇāmācca karmaṇaḥ /
tasmin vāstuni vāstujñāḥ puraṃ śrīmannyaveśayan // Saund_1.41 //

saridvistīrṇaparikhaṃ spaṣṭāñcitamahāpatham /
śailakalpamahāvapraṃ girivrajamivāparam // Saund_1.42 //

pāṇḍurāṭṭālasumukhaṃ suvibhaktāntarāpaṇam /
harmyamālāparikṣiptaṃ kukṣiṃ himagireriva // Saund_1.43 //

vedavedāṅgaviduṣastasthuṣaḥ ṣaṭsu karmasu /
śāntaye vṛddhaye caiva yatra viprānajījapan // Saund_1.44 //

tadbhūmerabhiyoktṛṇāṃ prayuktān vinivṛttaye /
yatra svena prabhāvena bhṛtyadaṇḍānajījapan // Saund_1.45 //

caritradhanasampannān salajjān dīrghadarśinaḥ /
arhato 'tiṣṭhipan yatra śūrān dakṣān kuṭumbinaḥ // Saund_1.46 //

vyastaistaistairguṇaiyuktān mativāgvikramādibhiḥ /
karmasu pratirupeṣu sacivāṃstānnyayūyujan // Saund_1.47 //

vasumadbhiravibhrāntairalaṃvidyairavismitaiḥ /
yad babhāse naraiḥ kīrṇaṃ mandaraḥ kinnarairiva // Saund_1.48 //

yatra te hṛṣṭamanasaḥ pauraprīticikīrṣayā /
śrīmantyudyānasaṃjñāni yaśodhāmānyacikaran // Saund_1.49 //

śivāḥ puṣkariṇīścaiva paramāgryaguṇāmbhasaḥ /
nājñayā cetanotkarṣāddikṣu sarvāsvacīkhanan // Saund_1.50 //

manojñāḥ śrīmatīḥ praṣṭhīḥ pathiṣūpavaneṣu ca /
sabhāḥ kūpavatīścaiva samantāt pratyatiṣṭhipan // Saund_1.51 //

hastyaśvarathasaṃkīrṇamasaṃkīrṇamanākulam /
anigūḍhārthivibhavaṃ nigūḍhajñānapauruṣam // Saund_1.52 //

sanidhānamivārthānāmādhānamiva tejasām /
niketamiva vidyānāṃ saṃketamiva saṃpadām // Saund_1.53 //

vāsavṛkṣaṃ guṇavatāmāśrayaṃ śaraṇaiṣiṇām /
ānartaṃ kṛtaśāstrāṇāmālānaṃ bāhuśālinām // Saund_1.54 //

samājairutsavairdāyaiḥ kriyāvidhibhireva ca /
alaṃcakruralaṃvīryāste jagaddhāma tatpuram // Saund_1.55 //

yasmādanyāyataste ca kaṃcinnācīkaran karam /
tasmādalpena kālena tattadāpūpuran puram // Saund_1.56 //

kapilasya ca tasyarṣestasminnāśramavāstuni /
yasmātte tatpuraṃ cakrustasmāt kapilavāstu tat // Saund_1.57 //

kakandasya makandasya kuśāmbasyeva cāśrame /
puryo yathā hi śrūyante tathaiva kapilasya tat // Saund_1.58 //

āpuḥ puraṃ tatpuruhūtakalpāste tejasāryeṇa na vismayena /
āpuryaśogandhamataśca śaśvat sutā yayāteriva kīrtimantaḥ // Saund_1.59 //

tannāthavṛttairapi rājaputrairarājakaṃ naiva rarāja rāṣṭram /
tārāsahastrairapi dīpyamānairanutthite candra ivāntarīkṣam // Saund_1.60 //

yo jyāyānatha vayasā guṇaiśca teṣāṃ bhātṝṇāṃ vṛṣabha ivaujasā vṛṣāṇām /
te tatra priyaguravastamabhyaṣicannādityā daśaśatalocanaṃ divīva // Saund_1.61 //

ācāravānvinayavānnayavānkriyāvān dharmāya nendriyasukhāya dhṛtātapatraḥ /
tadbhrātṛbhiḥ parivṛtaḥ sa jugopa rāṣṭram saṃkrandano divamivānusṛto marudbhiḥ // Saund_1.62 //

saundarananda mahākāvya meṃ "kapilavastu varṇana" nāmaka prathama sarga samāpta /

dvitīyaḥ sargaḥ rājā śuddhodana

tataḥ kadācitkālena tadavāpa kulakramāt /
rājā śuddhodano nāma śuddhakarmā jitendriyaḥ // Saund_2.1 //

yaḥ sasañje na kāmeṣu śrīprāptau na visismiye /
nāvamene parānṛddhyā parebhyo nāpi vivyathe // Saund_2.2 //

balīyān sattvasaṃpannaḥ śrutavān buddhimānapi /
vikrānto nayavāṃścaiva dhīraḥ sumukha eva ca // Saund_2.3 //

vapuṣmāṃśca na ca stabdho dakṣiṇo na ca nārjavaḥ /
tejasvī na ca na kṣāntaḥ kartā ca na ca vismitaḥ // Saund_2.4 //

ākṣiptaḥ śatrubhiḥ saṃkhye suhṛdbhiśca vyapāśritaḥ /
abhavad yo na vimukhastejasā ditsayaiva ca // Saund_2.5 //

yaḥ pūrvaiḥ rājabhiryātāṃ yiyāsurdharmapaddhatim /
rājyaṃ dīkṣāmiva vahan vṛttenānvagamat pitṝn // Saund_2.6 //

yasya suvyavahārācca rakṣaṇācca sukhaṃ prajāḥ /
śiśyire vigatodvegāḥ pituraṅkagatā iva // Saund_2.7 //

kṛtaśāstraḥ kṛtāstro vā jāto vā vipule kule /
akṛtārtho na dadṛśe yasya darśanameyivān // Saund_2.8 //

hitaṃ vipriyamapyukto yaḥ suśrāva na cukṣubhe /
duṣkṛtaṃ bahvapi tyaktvā sasmāra kṛtamaṇvapi // Saund_2.9 //

praṇatānanujagrāha vijagrāha kuladviṣaḥ /
āpannān parijagrāha nijagrāhāsthitān pathi // Saund_2.10 //

prāyeṇa viṣaye yasya tacchīlamanuvartinaḥ /
arjayanto dadṛśire dhanānīva guṇānapi // Saund_2.11 //

adhyaiṣṭa yaḥ paraṃ brahma na vyaiṣṭa satataṃ dhṛteḥ /
dānānyadita pātrebhyaḥ pāpaṃ nākṛta kiṃcana // Saund_2.12 //

dhṛtyāvākṣīt pratijñāṃ sa sadvājīvodyatāṃ dhuram /
na hyavāñchīccyutaḥ satyānmuhūrtamapi jīvitam // Saund_2.13 //

viduṣaḥ paryupāsiṣṭa vyakāśiṣṭātmavattayā /
vyarociṣṭa ca śiṣṭebhyo māsīṣe candramā iva // Saund_2.14 //

avedīd buddhiśāstrābhyāmiha cāmutra ca kṣamam /
arakṣīddhairyavīryābhyāmindriyāṇyapi ca prajāḥ // Saund_2.15 //

ahārṣīd duḥkhamārtānāṃ dviṣatāṃ corjitaṃ yaśaḥ /
acaiṣīcca nayairbhūmiṃ bhūyasā yaśasaiva ca // Saund_2.16 //

apyāsīd duḥkhitān paśyan prakṛtyā karuṇātmakaḥ /
nādhauṣīcca yaśo lobhādanyāyādhigatairdhanaiḥ // Saund_2.17 //

sauhārdadṛḍhabhaktitvānmaitreṣu viguṇeṣvapi /
nādidāsīdaditsīttu saumukhyāt svaṃ svamarthavat // Saund_2.18 //

anivedyāgramarhadbhyo nālikṣat kiṃcidaplutaḥ /
gāmadharmeṇa nādhukṣat kṣīratarṣeṇa gāmiva // Saund_2.19 //

nāsṛkṣad balimaprāptaṃ nārukṣanmānamaiśvaram /
āgamairbuddhimādhikṣaddharmāya na tu kīrtaye // Saund_2.20 //

kleśārhānapi kāṃścittu nākliṣṭa kliṣṭakarmaṇaḥ /
āryabhāvācca nādhukṣad dviṣato 'pi sato guṇān // Saund_2.21 //

ākṛkṣad vapuṣā dṛṣṭīḥ prajānāṃ candramā iva /
parasvaṃ bhuvi nāmṛkṣanmahāviṣamivoragam // Saund_2.22 //

nākrukṣad viṣaye tasya kaścitkaiścit kvacit kṣataḥ /
ādikṣattasya hastasthamārtebhyo hyabhayaṃ dhanuḥ // Saund_2.23 //

kṛtāgaso 'pi praṇatān prāgeva priyakāriṇaḥ /
adarśatsnigdhayā dṛṣṭyā ślakṣṇena vacasāsicat // Saund_2.24 //

bavhīradhyagamad vidyā viṣayeṣvakutūhalaḥ /
sthitaḥ kārtayuge dharme dharmāt kṛcchre 'pi nāsrasat // Saund_2.25 //

avardhiṣṭa guṇaiḥ śaśvadavṛdhanmitrasaṃpadā /
avartiṣṭa ca vṛddheṣu nāvṛtad garhite pathi // Saund_2.26 //

śarairaśīśamacchatrūn guṇairbandhūnarīramat /
randhrairnācūcudad bhṛtyān karairnāpīpiḍat prajāḥ // Saund_2.27 //

rakṣaṇāccaiva śauryācca nikhilāṃ gāmavīvapat /
spaṣṭayā daṇḍanītyā ca rātrisatrānavīvapat // Saund_2.28 //

kulaṃ rājarṣivṛttena yaśogandhamavīvapat /
dīptyā tama ivādityastejasārīnavīvapat // Saund_2.29 //

apaprathat pitṝṃścaiva satputrasadṛśairguṇaiḥ /
salileneva cāmbhodo vṛttenājihṇadat prajāḥ // Saund_2.30 //

dānairajasravipulaiḥ somaṃ viprānasūṣavat /
rājadharmasthitatvācca kāle sasyamasūṣavat // Saund_2.31 //

adharmiṣṭhāmacakathanna kathāmakathaṃkathaḥ /
cakravartīva ca parān dharmāyābhyudasīṣahat // Saund_2.32 //

rāṣṭramanyatra ca balerna sa kiṃcidadīdapat /
bhṛtyaireva ca sodyogaṃ dviṣaddarpamadīdapat // Saund_2.33 //

svairevādīdapaccāpi bhūyo bhūyo guṇaiḥ kulam /
prajā nādīdapaccaiva sarvadharmavyavasthayā // Saund_2.34 //

aśrāntaḥ samaye yajvā yajñabhūmimamīmapat /
pālanācca dvijān brahma nirudvignānamīmapat // Saund_2.35 //

gurubhirvidhivat kāle saumyaḥ somamamīmapat /
tapasā tejasā caiṣa dviṣatsainyamamīmapat // Saund_2.36 //

prajāḥ paramadharmajñaḥ sūkṣmaṃ dharmamavīvasat /
darśanāccaiva dharmasya kāle svargamavīvasat // Saund_2.37 //

vyaktamapyarthakṛcchreṣu nādharmiṣṭhamatiṣṭhipat /
priya ityeva cāśaktaṃ na saṃrāgādavīvṛdhat // Saund_2.38 //

tejasā ca tviṣā caiva ripūn dṛptānabībhasat /
yaśodīpena dīptena pṛthivīṃ ca vyabībhasat // Saund_2.39 //

ānuśaṃsyānna yaśase tenādāyi sadārthine /
dravyaṃ mahadapi tyaktvā na caivākīrti kiñcana // Saund_2.40 //

tenārirapi duḥkhārto nātyāji śaraṇāgataḥ /
jitvā dṛptānapi ripūnna tenākāri vismayaḥ // Saund_2.41 //

na tenābhedi maryādā kāmādveṣādbhayādapi /
tena satsvapi bhogeṣu nāsevīndriyavṛttitā // Saund_2.42 //

na tenādarśi viṣamaṃ kāryaṃ kvacana kiṃcana /
vipriyapriyayoḥ kṛtye na tenāgāmi nikriyāḥ // Saund_2.43 //

tenāpāyi yathākalpaṃ somaśca yaśa eva ca /
vedaścāmnāyi satataṃ vedokto dharma eva ca // Saund_2.44 //

evamādibhiratyakto babhūvāsulabhairguṇaiḥ /
aśakyaḥ śakyasāmantaḥ śākyarājaḥ sa śakravat // Saund_2.45 //

atha tasmin tathā kāle dharmakāmā divaukasaḥ /
vicerurdiśi lokasya dharmacaryāṃ didṛkṣavaḥ // Saund_2.46 //

dharmātmānaścarantaste dharmajijñāsayā jagat /
dadṛśustaṃ viśeṣeṇa dharmātmānaṃ narādhipam // Saund_2.47 //

devebhyastuṣitebhyo 'tha bodhisattvaḥ kṣitiṃ vrajan /
upapattiṃ praṇidadhe kule tasya mahīpateḥ // Saund_2.48 //

tasyā devī nṛdevasya māyā nāma tadābhavat /
vītakrodhatamomāyā māyeva divi devatā // Saund_2.49 //

svapne 'tha samaye garbhamāviśantaṃ dadarśa sā /
ṣaḍdantaṃ vāraṇaṃ śvetamairāvatamivaujasā // Saund_2.50 //

taṃ vinidiśiśuḥ śrutvā svapnaṃ svapnavido dvijāḥ /
tasya janma kumārasya lakṣmīdharmayaśobhṛtaḥ // Saund_2.51 //

tasya sattvaviśeṣasya jātau jātikṣayaiṣiṇaḥ /
sācalā pracacālorvī taraṅgābhihateva nauḥ // Saund_2.52 //

sūryaraśmibhirakliṣṭaṃ puṣpavarṣaṃ papāta khāt /
digvāraṇakarādhūtād vanāccaitrarathādiva // Saund_2.53 //

divi dundubhayo nedurdīvyatāṃ marutāmiva /
didīpe 'bhyadhikaṃ sūryaḥ śivaśca pavano vavau // Saund_2.54 //

tutuṣustuṣitāścaiva śuddhāvāsāśca devatāḥ /
saddharmabahumānena sattvānāṃ cānukampayā // Saund_2.55 //

samāyayau yaśaḥketuṃ śreyaḥketukaraḥ paraḥ /
babhrāje śāntayā lakṣmyā dharmo vigrahavāniva // Saund_2.56 //

devyāmapi yavīyasyāmaraṇyāmiva pāvakaḥ /
nando nāma suto jajñe nityānandakaraḥ kule // Saund_2.57 //

dīrghabāhurmahāvakṣāḥ siṃhāṃso vṛṣabhekṣaṇaḥ /
vapuṣāgryeṇa yo nāma sundaropapadaṃ dadhe // Saund_2.58 //

madhumāsa iva prāptaścandro nava ivoditaḥ /
aṅgavāniva cānaṅgaḥ sa babhau kāntayā śriyā // Saund_2.59 //

sa tau saṃvardhayāmāsa narendraḥ parayā mudā /
arthaḥ sajjanahastastho dharmakāmau mahāniva // Saund_2.60 //

tasya kālena satputrau vavṛdhāte bhavāya tau /
āryasyārambhamahato dharmārthāviva bhūtaye // Saund_2.61 //

tayoḥ satputrayormadhye śākyarājo rarāja saḥ /
madhyadeśa iva vyakto himavatpāriyātrayoḥ // Saund_2.62 //

tatastayoḥ saṃskṛtayoḥ krameṇa narendrasūnvoḥ kṛtavidyayośca /
kāmeṣvajasraṃ pramamāda nandaḥ sarvārthasiddhastu na saṃrarañja // Saund_2.63 //

sa prekṣyaiva hi jīrṇamāturaṃ ca mṛtaṃ ca vimṛśan jagadanabhijñamārtacittaḥ /
hṛdayagataparaghṛṇo na viṣayaratimagamajjananamaraṇabhayamabhito vijighāṃsuḥ // Saund_2.64 //

udvegādapunarbhave manaḥ praṇidhāya sa yayau śayitavarāṅganādanāsthaḥ /
niśi nṛpatinilayanād vanagamanakṛtamanāḥ sarasa iva mathitanalināt kalahaṃsaḥ // Saund_2.65 //

saundarananda mahākāvye "rājavarṇana" nāma dvitīyaḥ sarga samāpta /

tṛtīyaḥ sargaḥ tathāgata varṇana

tapase tataḥ kapilavāstu hayagajarathaughasaṃkulam /
śrīmadabhayapranuraktajanaṃ sa vihāya niścitamanā vanaṃ yayau // Saund_3.1 //

vividhāgamāṃstapasi tāṃśca vividhaniyamāśrayān munīn /
prekṣya sa viṣayatṛṣākṛpaṇānanavasthitaṃ tapa iti nyavartata // Saund_3.2 //

atha mokṣavādinamarāḍamupaśamamatiṃ tathodrakam /
tattvakṛtamatirupāsya jahāvayamapyamārga iti mārgakovidaḥ // Saund_3.3 //

sa vicārayan jagati kiṃ nu paramamiti taṃ tamāgamam /
niścayamanadhigataḥ parataḥ paramaṃ cacāra tapa eva duṣkaram // Saund_3.4 //

atha naiṣa mārga iti vīkṣya tadapi vipulaṃ jahau tapaḥ /
dhyānaviṣayamavagamya paraṃ bubhuje varānnamamṛtattvabuddhaye // Saund_3.5 //

sa suvarṇapīnayugabāhurṛṣabhagatirāyatekṣaṇaḥ /
plakṣamavaniruhamabhyagamat paramasya niścayavidherbubhutsayā // Saund_3.6 //

upaviśya tatra kṛtabuddhiracaladhṛtiradrirājavat /
mārabalamajayadugramatho bubudhe padaṃ śivamahāryamavyayam // Saund_3.7 //

avagamya taṃ ca kṛtakāryamamṛtamanaso divaukasaḥ /
harṣatulamagaman muditā vimukhī tu mārapariṣat pracukṣubhe // Saund_3.8 //

sanagā ca bhūḥ pravicacāla hutabahasakhaḥ śivo vavau /
nedurapi ca suradundubhayaḥ pravavarṣa cāmbudharavarjitaṃ nabhaḥ // Saund_3.9 //

avabudhya caiva paramārthamajaramanukampayā vibhuḥ /
nityamamṛtamupadarśayituṃ sa varāṇasīparikarāmayāt purīm // Saund_3.10 //

atha dharmacakramṛtanābhi dhṛtimatisamādhinemimat /
tatra vinayaniyamāramṛṣirjagato hitāya pariṣadyavartayat // Saund_3.11 //

iti duḥkhametadiyamasya samudayalatā pravartikā /
śāntiriyamayamupāya iti pravibhāgaśaḥ paramidaṃ catuṣṭayam // Saund_3.12 //

abhidhāya ca triparivartamatulamanivartyamuttamam /
dvādaśaniyatavikalpaṃ ṛṣirvinināya kauṇḍinasagotramāditaḥ // Saund_3.13 //

sa hi doṣasāgaramagādhamupadhijalamādhijantukam /
krodhamadabhayataraṅgacalaṃ pratatāra lokamapi ca vyatārayat // Saund_3.14 //

sa vinīya kāśiṣu gayeṣu bahujanamatho girivraje /
pitryamapi paramakāruṇiko nagaraṃ yayāvanujighṛkṣayā tadā // Saund_3.15 //

viṣayātmakasya hi janasya bahuvividhamārgasevinaḥ /
sūryasadṛśavapurabhyudito vijahāra sūrya iva gautamastamaḥ // Saund_3.16 //

abhitastataḥ kapilavāstu paramaśubhavāstusaṃstutam /
vastumatiśuci śivopavanaṃ sa dadarśa niḥspṛhatayā yathā vanam // Saund_3.17 //

aparigrahaḥ sa hi babhūva niyatamatirātmanīśvaraḥ /
naikavidhabhayakareṣu kimu svajanasvadeśajanamitravastuṣu // Saund_3.18 //

pratipūjayā na sa jaharṣa na ca śucamavajñayāgamat /
niścitamatirasicandanayorna jagāma duḥkhasukhayośca vikriyām // Saund_3.19 //

atha pārthivaḥ samupalabhya sutamupagataṃ tathāgatam /
tūrṇamabahuturagānugataḥ sutadarśanotsukatayābhiniryayau // Saund_3.20 //

sugatastathāgatamavekṣya narapatimadhīramāśayā /
śeṣamapi ca janamaśrumukhaṃ vininīṣayā gaganamutpapāta ha // Saund_3.21 //

sa vicakrame divi bhuvīva punarupaviveśa tasthivān /
niścalamatiraśayiṣṭa punarbahudhābhavat punarabhūttathaikadhā // Saund_3.22 //

salile kṣitāviva cacāra jalamiva viveśa medinīm /
megha iva divi vavarṣa punaḥ punarajvalannava ivodito raviḥ // Saund_3.23 //

yugapajjvalan jvalanavacca jalamavasṛjaṃśca meghavat /
taptakanakasadṛśaprabhayā sa babhau pradīpta iva sandhyayā ghanaḥ // Saund_3.24 //

tamudīkṣya hemamaṇijālavalayinamivotthitaṃ dhvajam /
prītimagamadatulāṃ nṛpatirjanatā natāśca bahumānamabhyayuḥ // Saund_3.25 //

atha bhājanīkṛtamavekṣya manujapatimṛddhisaṃpadā /
paurajanamapi ca tatpravaṇaṃ nijagāda dharmavinayaṃ vināyakaḥ // Saund_3.26 //

nṛpatistataḥ prathamamāpa phalamamṛtadharmasiddhaye /
dharmamatulamadhigamya munermuṃnaye nanāma sa yato gurāviva // Saund_3.27 //

bahavaḥ prasannamanaso 'tha jananamaraṇārtibhīravaḥ /
śākyatanayavṛṣabhāḥ kṛtino vṛṣabhā ivānalabhayāt pravavrajuḥ // Saund_3.28 //

vijahustu ye 'pi na gṛhāṇi tanayapitṛmātrapekṣayā /
te 'pi niyamavidhimāmaraṇājjagṛhuśca yuktamanasaśca dadhrire // Saund_3.29 //

na jihiṃsa sūkṣmamapi jantumapi paravadhopajīvinaḥ /
kiṃ bata vipulaguṇaḥ kulajaḥ sadayaḥ sadā kimu munerupāsayā // Saund_3.30 //

akṛśodyamaḥ kṛśadhano 'pi paraparibhavāsaho 'pi san /
nānyadhanamapahāra tathā bhujagādivānyavibhavāddhi vivyathe // Saund_3.31 //

vibhavānvito 'pi taruṇo 'pi viṣayacapalendriyo 'pi san /
naiva ca parayuvatīragamat paramaṃ hi tā dahanato 'pyamanyata // Saund_3.32 //

anṛtaṃ jagāda na ca kaścidṛtamapi jajalpa nāpriyam /
ślakṣṇamapi ca na jagāvahitaṃ hitamapyuvāca na ca paiśunāca yat // Saund_3.33 //

manasā lulobha na ca jātu paravasuṣu gṛddhamānasaḥ /
kāmasukhamasukhato vimṛśan vijahāra tṛpta iva tatra sajjanaḥ // Saund_3.34 //

na parasya kaścidapaghātamapi ca saghṛṇo vyacintayat /
mātṛpitṛsutasuhṛtsadṛśaṃ sa dadarśa tatra hi parasparaṃ janaḥ // Saund_3.35 //

niyataṃ bhaviṣyati paratra bhavadapi ca bhūtamapyatho /
karmaphalamapi ca lokagatirniyateti darśanamavāpa sādhu ca // Saund_3.36 //

iti karmaṇā daśavidhena paramakuśalena bhūriṇā /
bhraṃśini śithilaguṇo 'pi yuge vijahāra tatra munisaṃśrayājjanaḥ // Saund_3.37 //

na ca tatra kaścidupapattisukhamabhilalāṣa tairguṇaiḥ /
sarvamaśivamavagamya bhavaṃ bhavasaṃkṣayāya vavṛte na janmane // Saund_3.38 //

akathaṃkathā gṛhiṇa eva paramapariśuddhadṛṣṭayaḥ /
strotasi hi vavṛtire bahavo rajasaṃstanutvamapi cakrire pare // Saund_3.39 //

vavṛte 'tra yo 'pi viṣayeṣu vibhavasadṛśeṣu kaścana /
tyāgāvinayaniyamābhirato vijahāra so 'pi na cacāla satpathāt // Saund_3.40 //

api ca svato 'pi parato 'pi na bhayamabhavanna daivataḥ /
tatra ca susukhasubhikṣaguṇairjahṛṣuḥ prajāḥ kṛtayuge manoriva // Saund_3.41 //

iti muditamanāmayaṃ nirāpat kururaghupūrupuropamaṃ puraṃ tat /
abhavadabhayadaiśike maharṣau viharati tatra śivāya vītarāge // Saund_3.42 //

saundaranande mahākāvye "tathāgatavarṇana" nāma tṛtīya sarga samāpta /

caturthaḥ sargaḥ bhāryāyācitaka

munau bruvāṇe 'pi tu tatra dharmaṃ dharmaṃ prati jñātiṣu cādṛteṣu /
prāsādasaṃstho madanaikakāryaḥ priyāsahāyo vijahāra nandaḥ // Saund_4.1 //

sa cakravākyeva hi cakravākastayā sametaḥ priyayā priyārhaḥ /
nācintayad vaiśramaṇaṃ na śakraṃ tatsthānahetoḥ kuta eva dharmam // Saund_4.2 //

lakṣmyā ca rūpeṇa ca sundarīti stambhena garveṇa ca māninīti /
dīptyā ca mānena ca bhāminīti yāto babhāṣe trividhena nāmnā // Saund_4.3 //

sā hāsahaṃsā nayanadvirephā pīnastanātyunnatapadmakośā /
bhūyo babhāse svakuloditena strīpadminī nandadivākareṇa // Saund_4.4 //

rūpeṇa cātyantamanohareṇa rūpānurūpeṇa ca ceṣṭitena /
manuṣyaloke hi tadā babhūva sā sundarī strīṣu nareṣu nandaḥ // Saund_4.5 //

sā devatā nandanacāriṇīva kulasya nandījananaśca nandaḥ /
atītya martyānanupetya devān sṛṣṭāvabhūtāmiva bhūtadhātrā // Saund_4.6 //

tāṃ sundarī cenna labheta nandaḥ sā vā niṣeveta na taṃ natabhrūḥ /
dvandvaṃ dhruvaṃ tadvikalaṃ na śobhetānyonyahīnāviva rātricandrau // Saund_4.7 //

kandarparatyoriva lakṣyabhūtaṃ pramodanāndyoriva nīḍabhūtam /
praharṣatuṣṭyoriva pātrabhūtaṃ dvandvaṃ sahāraṃsta madāndhabhūtam // Saund_4.8 //

parasparodvīkṣaṇatatparākṣaṃ parasparavyāhṛtasaktacittam /
parasparāśleṣahṛtāṅgarāgaṃ parasparaṃ tanmithunaṃ jahāra // Saund_4.9 //

bhāvānuraktau girinirjharasthau tau kinnarīkiṃpuruṣāvivobhau /
cikrīḍatuścābhivirejatuśca rūpaśriyānyonyamivākṣipantau // Saund_4.10 //

anyonyasaṃrāgavivardhanena taddvandvamanyonyamarīramacca /
klamāntare 'nyonyavinodanena salīlamanyonyamamīmadacca // Saund_4.11 //

vibhūṣayāmāsa tataḥ priyāṃ sa siṣeviṣustāṃ na mṛjāvahārtham /
svenaiva rūpeṇa vibhūṣitā hi vibhūṣaṇānāmapi bhūṣaṇaṃ sā // Saund_4.12 //

dattvātha sā darpaṇamasya haste mamāgrato dhāraya tāvadenam /
viśeṣakaṃ yāvadahaṃ karomītyuvāca kāntaṃ sa ca taṃ babhāra // Saund_4.13 //

bhartustataḥ śmaśru nirīkṣamāṇā viśeṣakaṃ sāpi cakāra tādṛk /
niśvāsavātena ca darpaṇasya cikitsayitvā nijaghāna nandaḥ // Saund_4.14 //

sā tena ceṣṭālalitena bhartuḥ śāṭhyena cāntarmanasā jahāsa /
bhavecca ruṣṭā kila nāma tasmai lalāṭajihmāṃ bhṛkuṭiṃ cakāra // Saund_4.15 //

cikṣepa karṇotpalamasya cāṃse kareṇa savyena madālasena /
patrāṅguliṃ cārdhanimīlitākṣe vaktre 'sya tāmeva vinirdudhāva // Saund_4.16 //

tataścalannūpurayoktritābhyāṃ nakhaprabhodbhāsitarāṅgulibhyām /
padbhyāṃ priyāyā nalinopabhābhyāṃ mūrdhnā bhayānnāma nanāma nandaḥ // Saund_4.17 //

sa muktapuṣponmiṣitena mūrdhnā tataḥ priyāyāḥ priyakṛd babhāse /
suvarṇavedyāmanilāvabhagnaḥ puṣpātibhārādiva nāgavṛkṣaḥ // Saund_4.18 //

sā taṃ stanodvartitahārayaṣṭirutthāpayāmāsa nipīḍya dorbhyām /
kathaṃ kṛto 'sīti jahāsa coccairmukhena sācīkṛtakuṇḍalena // Saund_4.19 //

patyustato darpaṇasaktapāṇermuhurmuhurvaktramavekṣamāṇā /
tamālapatrārdratale kapole samāpayāmāsa viśeṣakaṃ tat // Saund_4.20 //

tasyā mukhaṃ tat satamālapatraṃ tāmrādharauṣṭhaṃ cikurāyatākṣam /
raktādhikāgraṃ patitadvirephaṃ saśaivalaṃ padmamivābabhāse // Saund_4.21 //

nandastato darpaṇamādareṇa bibhrattadāmaṇḍanasākṣibhūtam /
viśeṣakāvekṣaṇakekarākṣo laḍat priyāyā vadanaṃ dadarśa // Saund_4.22 //

tatkuṇḍalādaṣṭaviśeṣakāntaṃ kāraṇḍavakliṣṭamivāravindam /
nandaḥ priyāyā mukhamīkṣamāṇo bhūyaḥ priyānandakaro babhūva // Saund_4.23 //

vimānakalpe sa vimānagarbhe tatastathā caiva nananda nandaḥ /
tathāgataścāgatabhaikṣakālo bhaikṣāya tasya praviveśa veśma // Saund_4.24 //

avāṅamukho niṣpraṇāyaśca tasthau bhrāturgṛhe 'nyasya gṛhe yathaiva /
tasmādatho preṣyajanapramādād bhikṣāmalabdhvaiva punarjagāma // Saund_4.25 //

kācit pipeṣāṅgavilepanaṃ hi vāso 'ṅganā kācidavāsayacca /
ayojayat snānavidhiṃ tathānyā jagranthuranyāḥ surabhīḥ srajaśca // Saund_4.26 //

tasmin gṛhe bharturataścarantyaḥ krīḍānurūpaṃ lalitaṃ niyogam /
kāścinna buddhaṃ dadṛśuryuvatyo buddhasya vaiṣā niyataṃ manīṣā // Saund_4.27 //

kācit sthitā tatra tu harmyapṛṣṭhe gavākṣapakṣe praṇidhāya cakṣuḥ /
viniṣpatantaṃ sugataṃ dadarśa payodagarbhādiva dīptamarkam // Saund_4.28 //

sā gauravaṃ tatra vicārya bhartuḥ svayā ca bhaktyārhatayārhataśca /
nandasya tasthau purato vivakṣustadājñayā ceti tadācacakṣe // Saund_4.29 //

anugrahāyāsya janasya śaṅke gururgṛhaṃ no bhagavān praviṣṭaḥ /
bhikṣāmalabdhvā giramāsanaṃ vā śūnyādaraṇyādiva yāti bhūyaḥ // Saund_4.30 //

śrutvā maharṣeḥ sa gṛhapraveśaṃ satkārahīnaṃ ca punaḥ prayāṇam /
cacāla citrābharaṇāmbarasrakkalpadrumo dhūta ivānilena // Saund_4.31 //

kṛtvāñjaliṃ mūrdhani padmakalpaṃ tataḥ sa kāntāṃ gamanaṃ yayāce /
karttu gamiṣyāmi gurau praṇāmaṃ māmabhyanujñātumihārhasīti // Saund_4.32 //

sā vepamānā parisasvaje taṃ śālaṃ latā vātasamīriteva /
dadarśa cāśruplutalolanetrā dīrghe ca niśvasya vaco 'bhyuvāca // Saund_4.33 //

nāhaṃ yiyāsorgurudarśanārthamarhāmi kartuṃ tava dharmapīḍām /
gacchāryaputraihi ca śīghrameva viśeṣako yāvadayaṃ na śuṣkaḥ // Saund_4.34 //

sacedbhavestvaṃ khalu dīrghasūtro daṇḍaṃ mahāntaṃ tvayi pātayeyam /
muhurmuhustvāṃ śayitaṃ kucābhyāṃ vibodhayeyaṃ ca na cālapeyam // Saund_4.35 //

athāpyanāśyānaviśeṣakāyāṃ mayyeṣyasi tvaṃ tvaritaṃ tatastvām /
nipīḍayiṣyāmi bhujadvayena nirbhūṣaṇenārdravilepanena // Saund_4.36 //

ityevamuktaśca nipīḍitaśca tayāsavarṇasvanayā jagāda /
evaṃ kariṣyāmi vimuñca caṇḍi yāvad gururdūragato na me saḥ // Saund_4.37 //

tataḥ stanodvartitatacandanābhyāṃ mukto bhujābhyāṃ na tu mānasena /
vihāya veṣaṃ madanānurūpaṃ satkārayogyaṃ sa vapurbabhāra // Saund_4.38 //

sā taṃ prayāntaṃ ramaṇaṃ pradadhyau pradhyānaśūnyasthitaniścalākṣī /
sthitoccakarṇā vyapaviddhaśaṣpā bhrāntaṃ mṛgam bhrāntamukhī mṛgīva // Saund_4.39 //

didṛkṣayākṣiptamanā munestu nandaḥ prayāṇaṃ prati tatvare ca /
vivṛttadṛṣṭiśca śanairyayau tāṃ karīva paśyan sa laḍatkareṇum // Saund_4.40 //

chātodarīṃ pīnapayodharoruṃ sa sundarīṃ rukmadarīmivādreḥ /
kākṣeṇa paśyan na tatarpa nandaḥ pibannivaikena jalaṃ kareṇa // Saund_4.41 //

taṃ gauravaṃ buddhagataṃ cakarṣa bhāryānurāgaḥ punarācakarṣa /
so 'niścayānnāpi yayau na tasthau turaṃstaraṃgeṣviva rājahaṃsaḥ // Saund_4.42 //

adarśanaṃ tūpagataśca tasyā harmyāttataścāvatatāra tūrṇam /
śrutvā tato nūpuranisvanaṃ sa punarlalambe hṛdaye gṛhītaḥ // Saund_4.43 //

sa kāmarāgeṇa nigṛhyamāṇo dharmānurāgeṇa ca kṛṣyamāṇaḥ /
jagāma duḥkhena vivartyamānaḥ plavaḥ pratistrota ivāpagāyāḥ // Saund_4.44 //

tataḥ kramairdīrghatamaiḥ pracakrame kathaṃ nu yāto na gururbhavediti /
svajeya tāṃ caiva viśeṣakapriyāṃ kathaṃ priyāmārdraviśeṣakāmiti // Saund_4.45 //

atha sa pathi dadarśa muktamānaṃ pitṛnagare 'pi tathā gatābhimānam /
daśabalamabhito vilambamānaṃ dhvajamanuyāna ivaindramarcyamānam // Saund_4.46 //

saundarananda mahākāvye "bhāryāyācitaka" nāma caturtha sarga samāpta /

pañcamaḥ sargaḥ nandadīkṣā

athāvatīryāśvarathadvipebhyaḥ śākyā yathāsvarddhigṛhītaveṣāḥ /
mahāpaṇebhyo vyavahāriṇaśca mahāmunau bhaktivaśāt praṇemuḥ // Saund_5.1 //

kecit praṇamyānuyayurmuhūrttaṃ kecit praṇamyārthavaśena jagmuḥ /
kecit svakeṣvāvasatheṣu tasthuḥ kṛtvāñjalīn vīkṣaṇatatparākṣāḥ // Saund_5.2 //

buddhastatastatra narendramārge sroto mahadbhaktimato janasya /
jagāma duḥkhena vigāhamāno jalāgame strota ivāpagāyāḥ // Saund_5.3 //

atho mahadbhiḥ pati saṃpatadbhiḥ saṃpūjyamānāya tathāgatāya /
karttuṃ praṇāmaṃ na śaśāka nandastenābhireme tu gurormahimnā // Saund_5.4 //

svaṃ cāvasaṅgaṃ pathi nirmumukṣurbhaktiṃ janasyānyamateśva rakṣan /
nandaṃ ca gehābhimukhaṃ jighṛkṣan mārgaṃ tato 'nyaṃ sugataḥ prapede // Saund_5.5 //

tato viviktaṃ ca viviktacetāḥ sanmārgavin mārgamabhipratasthe /
gatvāgrataścāgryatamāya tasmai nāndīvimuktāya nanāma nandaḥ // Saund_5.6 //

śanairvrajanneva sa gauraveṇa paṭāvṛtāṃso vinatārdhakāyaḥ /
adhonibaddhāñjalirūrdhvanetraḥ sagadgadaṃ vākyamidaṃ babhāṣe // Saund_5.7 //

prāsādasaṃstho bhagavantamantaḥpraviṣṭamaśrauṣamanugrahāya /
atastvarāvānahamabhyupeto gṛhasya kakṣyāmahato 'bhyasūyan // Saund_5.8 //

tatsādhu sāhupriya mattpriyārtham tatrāstu bhikṣūttama bhaikṣakālaḥ /
asau hi madhyaṃ nabhaso yiyāsuḥ kālaṃ pratismārayatīva sūryaḥ // Saund_5.9 //

ityevamuktaḥ praṇatena tena snehābhimānonmukhalocanena /
tādṛṅ nimittaṃ sugataścakāra nāhārakṛtyaṃ sa yathā viveda // Saund_5.10 //

tataḥ sa kṛtvā munaye praṇāmaṃ gṛhaprayāṇāya matiṃ cakāra /
anugrahārthaṃ sugatastu tasmai pātraṃ dadau puraṣkarapatranetraḥ // Saund_5.11 //

tataḥ sa loke dadataḥ phalārthaṃ pātrasya tasyāpratimasya pātram /
jagrāha cāpagrahaṇakṣamābhyāṃ padmopamābhyāṃ prayataḥ karābhyām // Saund_5.12 //

parāṅmukhantvanyamanaskamārād vijñāya nandaḥ sugataṃ gatāstham /
hastasthapātro 'pi gṛhaṃ yiyāsuḥ sasāra mārgānmunimīkṣamāṇaḥ // Saund_5.13 //

bhāryānurāgeṇa yadā gṛhaṃ sa pātraṃ gṛhītvāpi yiyāsureva /
vimohayāmāsa munistatastaṃ rathyāmukhasyāvaraṇena tasya // Saund_5.14 //

nirmokṣabījaṃ hi dadarśa tasya jñānaṃ mṛdu kleśarajaśca tīvram /
kleśānukūlaṃ viṣayātmakaṃ ca nandaṃ yatastaṃ munirācakarṣa // Saund_5.15 //

saṃkleśapakṣo dvividhaśca dṛṣṭastathā dvikalpo vyavadānapakṣaḥ /
ātmāśrayo hetubalādhikasya bāhyāśrayaḥ pratyayagauravasya // Saund_5.16 //

ayatnato hetubalādhikastu nirmucyate ghaṭṭitamātra eva /
yatnena tu pratyayaneyabuddhirvimokṣamāpnoti parāśrayeṇa // Saund_5.17 //

nandaḥ sa ca pratyayaneyacetā yaṃ śiśriye tanmayatāmavāpa /
yasmādimaṃ tatra cakāra yannaṃ taṃ snehapaṅkān munirujjihīrṣan // Saund_5.18 //

nandastu duḥkhena viceṣṭamānaḥ śanairagatyā gurumanvagacchat /
bhāryāmukhaṃ vīkṣaṇalolanetraṃ vicintayannārdraviśeṣakaṃ tat // Saund_5.19 //

tato munistaṃ priyamālyahāraṃ vasantamāsena kṛtābhihāram /
nināya bhagnapramadāvihāraṃ vidyāvihārābhimataṃ vihāram // Saund_5.20 //

dīnaṃ mahākāruṇikastatastaṃ dṛṣṭvā muhūrta karuṇāyamānaḥ /
kareṇa cakrāṅkatalena mūrdhni pasparśa caivedamuvāca cainam // Saund_5.21 //

yāvanna hiṃsraḥ samupaiti kālaḥ śamāya tāvat kuru saumya buddhim /
sarvāsvavasthāsviha vartamānaṃ sarvābhisāreṇa nihanti mṛtyuḥ // Saund_5.22 //

sādhāraṇāt svapnanibhādasārāllolaṃ manaḥ kāmasukhānniyaccha /
havyairivāgneḥ pavaneritasya lokasya kāmairna hi tṛptirasti // Saund_5.23 //

śraddhādhanaṃ śreṣṭhatamaṃ dhanebhyaḥ prajñārasasṛptikaro rasebhyaḥ /
pradhānamadhyātmasukhaṃ sukhebhyo 'vidyāratirduḥkhatamāratibhyaḥ // Saund_5.24 //

hitasya vaktā pravaraḥ suhṛdbhyo dharmāya khedo guṇavān śramebhyaḥ /
jñānāya kṛtyaṃ paramaṃ kriyābhyaḥ kimindriyāṇāmupagamya dāsyam // Saund_5.25 //

tanniścitaṃ bhīlkamaśugviyuktaṃ pareṣvanāyattamahāryamanyaiḥ /
nityaṃ śivaṃ śāntisukhaṃ vṛṇīṣva kimindriyārthārthamanarthamūḍhvā // Saund_5.26 //

jarāsamā nāstyamṛjā prajānāṃ vyādheḥ samo nāsti jagatyanarthaḥ /
mṛtyoḥ samaṃ nāsti bhayaṃ pṛthivyāmetattrayaṃ khalvavaśena sevyam // Saund_5.27 //

snehena kaścinna samo 'sti pāśaḥ sroto na tṛṣṇāsamamasti hāri /
rāgāgninā nāsti samastathāgnistaccet trayaṃ nāsti sukhaṃ ca te 'sti // Saund_5.28 //

avaśyabhāvī priyaviprayogastasmāñca śoko niyataṃ niṣevyaḥ /
śokena conmādamupeyivāṃso rājarṣayo 'nye 'pyavaśā vicelu // Saund_5.29 //

prajñāmayaṃ varma badhāna tasmānno kṣāntinighnasya hi śokabāṇāḥ /
mahacca dagdhuṃ bhavakakṣajālaṃ saṃghukṣayālpāgnimivātmatejaḥ // Saund_5.30 //

yathauṣadhairhastagataiḥ savidyo na daśyate kaścana pannagena /
tathānapekṣo jitalokamoho na daśyate śokabhujaṃgamena // Saund_5.31 //

āsthāya yogaṃ parigamya tattvaṃ na trāsamāgacchati mṛtyukāle /
ābaddhavarmā sudhanuḥ kṛtāsro jigīṣayā śūra ivāhavasthaḥ // Saund_5.32 //

ityevamuktaḥ sa tathāgatena sarveṣu bhūteṣvanukampakena /
dhṛṣṭaṃ girāntarhṛdayena sīdaṃstatheti nandaḥ sugataṃ babhāṣe // Saund_5.33 //

atha pramādācca tamujjihīrṣan matvāgamasyaiva ca pātrabhūtam /
prabrājayānanda śamāya nandamityabravīnmaitramanā maharṣiḥ // Saund_5.34 //

nandaṃ tato 'ntarmanasā rudantamehīti vaidehamunirjagāda /
śanaistatastaṃ samupetya nando na pravrajiṣyāmyahamityuvāca // Saund_5.35 //

śrutvātha nandasya manīṣitaṃ tad buddhāya vaidehamuniḥ śaśaṃsa /
saṃśrutya tasmādapi tasya bhāvaṃ mahāmunirnandamuvāca bhūyaḥ // Saund_5.36 //

mayyagraje pravrajite 'jitātman bhrātṛṣvanupravrajiteṣu cāsmān /
jñātīṃśca dṛṣṭvā vratino gṛhasthān saṃvinna kiṃ te 'sti na vāsti cetaḥ // Saund_5.37 //

rājarṣayaste viditā na nūnaṃ vanāni ye śiśriyire hasantaḥ /
niṣṭhīvya kāmānupaśāntikāmāḥ kāmeṣu naivaṃ kṛpaṇeṣu saktāḥ // Saund_5.38 //

bhūyaḥ samālokya gṛheṣu doṣān niśāmya tattyāgakṛtaṃ ca śarma /
naivāsti moktuṃ matirālayaṃ te deśaṃ mumūrṣoriva sopasargam // Saund_5.39 //

saṃsārakāntāraparāyaṇasya śive kathaṃ te pathi nārurukṣā /
āropyamāṇasya tameva mārgaṃ bhraṣṭasya sārthādiva sārthikasya // Saund_5.40 //

yaḥ sarvato veśmani dahyamāne śayīta mohānna tato vyapeyāt /
kālāgninā vyādhijarāśikhena loke pradīpte sa bhavet pramattaḥ // Saund_5.41 //

praṇīyamānaśca yathā vadhāya matto hasecca pralapecca vadhyaḥ /
mṛtyau tathā tiṣṭhati pāśahaste śocyaḥ pramādyan viparitacetāḥ // Saund_5.42 //

yadā narendrāśca kuṭumbinaśca vihāya bandhūṃśca parigrahāṃśca /
yayuśca yāsyanti ca yānti caiva priyeṣvanityeṣu kuto 'nurodhaḥ // Saund_5.43 //

kiñcinna paśyāmi ratasya yatra tadanyabhāvena bhavenna duḥkham /
tasmāt kvacinna kṣamate prasaktiryadi kṣamastadvigamānna śokaḥ // Saund_5.44 //

tatsaumya lolaṃ parigamya lokaṃ māyopamaṃ citramivendrajālam /
priyābhidhānaṃ tyaja mohajālaṃ chettuṃ matiste yadi duḥkhajālam // Saund_5.45 //

varaṃ hitodarkamāniṣṭamannaṃ na svādu yat syādahitānubaddham /
yasmādahaṃ tvāṃ viniyojayāmi śive śucau vartmani vipriye 'pi // Saund_5.46 //

bālasya dhātrī vinigṛhya loṣṭhaṃ yathoddharatyāsyapuṭapraviṣṭam /
tathojjihīrṣuḥ khalu rāgaśalyaṃ tattvāmavocaṃ paruṣaṃ hitāya // Saund_5.47 //

aniṣṭamapyauṣadhamāturāya dadāti vaidyaśca yathā nigṛhya /
tadvanmayoktaṃ pratikūlametattubhyaṃ hitodarkamanugrahāya // Saund_5.48 //

tadyāvadeva kṣaṇasaṃnipāto na mṛtyurāgacchati yāvadeva /
yāvadvayo yogavidhau samarthaṃ buddhiṃ kuru śreyasi tāvadeva // Saund_5.49 //

ityevamuktaḥ sa vināyakena hitaiṣiṇā kāruṇikena nandaḥ /
kartāsmi sarvaṃ bhagavan vacaste tathā yathājñāpayasītyuvāca // Saund_5.50 //

ādāya vaidehamunistatastaṃ nināya saṃśliṣya viceṣṭamānam /
vyayojayaccāśrupariplutākṣaṃ keśaśriyaṃ chatranibhasya mūrdhnaḥ // Saund_5.51 //

atho nataṃ tasya mukhaṃ sabāṣpaṃ pravāsyamāneṣu śiroruheṣu /
vakrāgranālaṃ nalinaṃ taḍāge varṣodakaklinnamivābabhāse // Saund_5.52 //

nandastatastarukaṣāyaviraktavāsāścintāvaśo navagṛhīta iva dvipendraḥ /
pūrṇaḥ śaśī bahulapakṣagataḥ kṣapānte bālātapena pariṣikta ivāvabhāse // Saund_5.53 //

saundarananda kāvye "nandadīkṣā" nāma pañcama sarga samāpta /

ṣaṣṭhaḥ sargaḥ bhāryāvilāpa

tato hṛte bharttari gauraveṇa prītau hṛtāyāmaratau kṛtāyām /
tatraiva harmyopari vartamānā na sundarī saiva tadā babhāse // Saund_6.1 //

sā bharturabhyāgamanapratīkṣā gavākṣamākramya payodharābhyām /
dvāronmukhī harmyatalāllalambe mukhena tiryaṅnatakuṇḍalena // Saund_6.2 //

vilambahārā calayoktrakā sā tasmād vimānād vinatā cakāśe /
tapaḥ kṣayādapsarasāṃ vareva cyutaṃ vimānāt priyamīkṣamāṇā // Saund_6.3 //

sā khedasaṃsvinnalalāṭakena niśvāsaniṣpītaviśeṣakeṇa /
cintācalākṣeṇa mukhena tasthau bharttāramanyatra viśaṅkamānā // Saund_6.4 //

tataścirasthānapariśrameṇa sthitaiva paryaṅkatale papāta /
tiryakca śiśye pravikīrṇahārā sapādukaikārdhavilambapādā // Saund_6.5 //

athātra kācit pramadā sabāṣpāṃ tāṃ duḥkhitāṃ draṣṭumanīpsamānā /
prāsādasopānatalapraṇādaṃ cakāra padbhyāṃ sahasā rudantī // Saund_6.6 //

tasyāśca sopānatalapraṇādaṃ śrutvaiva tūrṇaṃ punarutpapāta /
prītyāṃ prasaktaiva ca saṃjaharṣa priyopayānaṃ pariśaṅkamānā // Saund_6.7 //

sā trāsayantī valabhīpuṭasthān pārāvatān nūpūranisvanena /
sopānakukṣiṃ prasasāra harṣād bhraṣṭaṃ dukūlāntamacintayantī // Saund_6.8 //

tāmaṅganāṃ prekṣya ca vipralabdhā niśvasya bhūyaḥ śayanaṃ prapede /
vivarṇavaktrā na rarāja cāśu vivarṇacandreva himāgame dyauḥ // Saund_6.9 //

sā duḥkhitā bhartturadarśanena kāmena kopena ca dahyamānā /
kṛtvā kare vaktramupopaviṣṭā cintānadīṃ śokajalāṃ tatāra // Saund_6.10 //

tasyāḥ mukhaṃ padmasapatnabhūtaṃ pāṇau sthitaṃ pallavarāgatāmre /
chāyāmayasyāmbhasi paṅkajasya babhau nataṃ padmamivopariṣṭāt // Saund_6.11 //

sā strīsvabhāvena vicintya tattad dṛṣṭānurāge 'bhimukhe 'pi patyau /
dharmāśrite tattvamavindamānā saṃkalpya tattadvilalāpa tattat // Saund_6.12 //

eṣyāmyanāśyānaviśeṣakāyāṃ tvayīti kṛtvā mayi taṃ pratijñām /
kasmānnu hetordayitapratijñaḥ so 'dya priyo me vitathapratijñaḥ // Saund_6.13 //

āryasya sādhoḥ karuṇātmakasya mannityabhīroratidakṣiṇasya /
kuto vikāro 'yamabhūtapūrvaḥ svenāparāgeṇa mamāpacārāt // Saund_6.14 //

ratipriyasya priyavartino me priyasya nūnaṃ hṛdaya viraktam /
tathāpi rāgo yadi tasya hi syān maccittarakṣī na sa nāgataḥ syāt // Saund_6.15 //

rūpeṇa bhāvena ca madviśiṣṭā priyeṇa dṛṣṭā niyataṃ tato 'nyā /
tathā hi kṛtvā mayi moghasāntvaṃ lagnāṃ satiṃ māmāgamad vihāya // Saund_6.16 //

bhaktiṃ sa buddhaṃ prati yāvavocattasya prayātuṃ mayi so 'padeśaḥ /
munau prasādo yadi tasya hi syānmṛtyorivogrādanṛtād bibhīyāt // Saund_6.17 //

sevārthamādarśanamanyacitto vibhūṣayantyā mama dhārayitvā /
bibharti so 'nyasya janasya taṃ cennamo 'stu tasmai calasauhṛdāya // Saund_6.18 //

necchanti yāḥ śokamavāptumevaṃ śraddhātumarhanti na tā narāṇām /
kva cānuvṛttirmayi sāsya pūrvaṃ tyāgaḥ kva cāyaṃ janavat kṣaṇena // Saund_6.19 //

ityevamādi priyaviprayuktā priye 'nyadāśaṅkya ca sā jagāda /
saṃbhrāntamāruhya ca tadvimānaṃ tāṃ strī sabāṣpā giramityuvāca // Saund_6.20 //

yuvāpi tāvat priyadarśano 'pi saubhāgyabhāgyābhijanānvito 'pi /
yastvāṃ priyo nābhyacarat kadācittamanyathā yāsyatikātarāsi // Saund_6.21 //

mā svāminaṃ svāmini doṣato gāḥ priyaṃ priyārhaṃ priyakāriṇaṃ tam /
na sa tvadanyāṃ pramadāmavaiti svacakravākyā iva cakravākaḥ // Saund_6.22 //

sa tu tvadarthaṃ gṛhavāsamīpsan jijīviṣustvatparitoṣahetoḥ /
bhrātrā kilāryeṇa tathāgatena pravrājito netrajalārdravaktraḥ // Saund_6.23 //

śrutvā tato bhartari tāṃ pravṛttiṃ savepathuḥ sā sahasotpapāt /
pragṛhya bāhū virurāva coccairhṛdīva digdhābhihata kareṇuḥ // Saund_6.24 //

sā rodanāroṣitaraktadṛṣṭiḥ saṃtāpasaṃkṣobhitagātrayaṣṭiḥ /
papāta śīrṇākulahārayaṣṭiḥ phalātibhārādiva cūtayaṣṭiḥ // Saund_6.25 //

sā padmarāgaṃ vasanaṃ vasānā padmānanā padmadalāyatākṣī /
padmā vipadmā patiteva lakṣmīḥ śuśoṣa padmasragivātapena // Saund_6.26 //

saṃcintya sacintya guṇāṃśca bharturdīrghaṃ niśaśvāsa tatāma caiva /
vibhūṣaṇaśrīnihite prakoṣṭhe tāmre karāgre ca vinirdudhāva // Saund_6.27 //

na bhūṣaṇārtho mama saṃpratīti sā dikṣu cikṣepa vibhūṣaṇāni /
nirbhūṣaṇā sā patitā cakāśe viśīrṇapuṣpastabakā lateva // Saund_6.28 //

dhṛtaḥ priyeṇāyamabhūnmameti rukmatsaruṃ darpaṇamāliliṅge /
yatnācca vinyastatamālapatrau ruṣṭeva dhṛṣṭaṃ pramamājaṃ gaṇḍau // Saund_6.29 //

sā cakravākīva bhṛśaṃ cukūja śyenāgrapakṣakṣatacakravākā /
vispardhamāneva vimānasaṃsthaiḥ pārāvataiḥ kūjanalolakaṇṭhaiḥ // Saund_6.30 //

vicitramṛdvāstaraṇe 'pi suptā vaiḍūryavajrapratimaṇḍite 'pi /
rukmāṅgapāde śayane mahārhe na śarma lebhe pariceṣṭamānā // Saund_6.31 //

sandṛśya bhartuśca vibhūṣaṇāni vāsāṃsi vīṇāprabhṛtīṃśca līlāḥ /
tamo viveśābhinanāda coccaiḥ paṅkāvatīrṇeva ca saṃsasāda // Saund_6.32 //

sā sundarī śvāsacalodarī hi vajrāgnisaṃbhinnadarīguheva /
śokāgnināntarhṛdi dahyamānā vibhrāntacitteva tadā babhūva // Saund_6.33 //

ruroda mamlau virurāva jaglau babhrāma tasthau vilalāpa dadhyau /
cakāra roṣaṃ vicakāra mālyaṃ cakarta vaktraṃ vicakarṣa vastram // Saund_6.34 //

tāṃ cārudantīṃ prasabhaṃ rudantīṃ saṃśrutya nāryaḥ paramābhitaptāḥ /
antargṛhādāruruhurvimānaṃ trāsena kinnarya ivādripṛṣṭham // Saund_6.35 //

bāṣpeṇa tāḥ klinnaviṣaṇṇavaktrā varṣeṇa padminya ivārdrapadmāḥ /
sthānānurūpeṇa yathābhimānaṃ nililyire tāmanudahyamānāḥ // Saund_6.36 //

tābhirvṛtā harmyatale 'ṅganābhiścintātanuḥ sā sutanurbabhāse /
śatahradābhiḥ pariveṣṭiteva śaśāṅkalekhā śaradabhramadhye // Saund_6.37 //

yā tatra tāsāṃ vacasopapannā mānyā ca tasyā vayasādhikā ca /
sā pṛṣṭhatastāṃ tu samāliliṅge pramṛjya cāśrūṇi vacāṃsyuvāca // Saund_6.38 //

rājarṣivadhvāstava nānurūpo dharmāśrite bhartari jātu śokaḥ /
ikṣvākuvaṃśe hyabhikāṅkṣitāni dāyādyabhūtāni tapovanāni // Saund_6.39 //

prāyeṇa mokṣāya viniḥsṛtānāṃ śākyarṣabhāṇāṃ viditāḥ striyaste /
tapovanānīva gṛhāṇi yāsāṃ sādhvīvrataṃ kāmavadāśritānām // Saund_6.40 //

yadyanyayā rūpaguṇādhikatvād bharttā hṛtaste kuru bāṣpamokṣam /
manasvinī rūpavatī guṇāḍhyā hṛdi kṣate kātra hi nāśru muñcet // Saund_6.41 //

athāpi kiṃcid vyasanaṃ prapanno mā caiva tad bhūt sadṛśo 'tra bāṣpaḥ /
ato viśiṣṭaṃ na hi duḥkhamasti kulodgatāyāḥ patidevatāyāḥ // Saund_6.42 //

atha tvidānīṃ laḍitaḥ sukhena svasthaḥ phalastho vyasanānyadṛṣṭvā /
vītaspṛho dharmamanuprapannaḥ kiṃ viklavā rodiṣi harṣakāle // Saund_6.43 //

ityevamuktāpi bahuprakāraṃ snehāttayā naiva dhṛtiṃ cakāra /
athāparā tāṃ manaso 'nukūlaṃ kālopapannaṃ praṇayāduvāca // Saund_6.44 //

bravīmi satyaṃ suviniścitaṃ me prāptaṃ priyaṃ drakṣyasi śīghrameva /
tvayā vinā sthāsyati tatra nāsau sattvāśrayaścetanayeva hīnaḥ // Saund_6.45 //

aṅke 'pi lakṣmyā na sa nirvṛtaḥ syāt tvaṃ tasya pārśve yadi tatra na syāḥ /
āpatsu kṛcchrāsvapi cāgatāsu tvāṃ paśyatastasya bhavenna duḥkham // Saund_6.46 //

tvaṃ nirvṛtiṃ gaccha niyaccha bāṣpaṃ taptāśrumokṣāt parirakṣa cakṣuḥ /
yastasya bhāvastvayi yaśca rāgo na raṃsyate tvadvirahāt sa dharme // Saund_6.47 //

syādatra nāsau kulasattvayogāt kāṣāyamādāya vihāsyatīti /
anātmanādāya gṛhonmukhasya punarvimoktuṃ ka ivāsti doṣaḥ // Saund_6.48 //

iti yuvatijanena sāntvyamānā hṛtahṛdayā ramaṇena sundarī sā /
dramiḍamabhimukhī pureva rambhā kṣitimagamat parivāritāpsarobhiḥ // Saund_6.49 //

saundarananda mahākāvye "bhāryāvilāpa" nāma ṣaṣṭha sarga samāpta /

saptamaḥ sargaḥ nandavilāpa

liṅgaṃ tataḥ śāstṛvidhipradiṣṭaṃ gātreṇa bibhranna tu cetasā tat /
bhāryāgataireva manovitarkairjehrīyamāṇo na nananda nandaḥ // Saund_7.1 //

sa puṣpamāsasya ca puṣpalakṣmyā sarvābhisāreṇa ca puṣpaketoḥ /
yānīyabhāvena ca yauvanasya vihārasaṃstho na śamaṃ jagāma // Saund_7.2 //

sthitaḥ saḥ dīnaḥ sahakāravīthyāmālīnasaṃmūrcchitaṣaṭpadāyām /
bhṛśaṃ jajṛmbhe yugadīrghabāhurdhyātvā priyāṃ cāpamivācakarṣa // Saund_7.3 //

sa pītakakṣodamiva pratīcchan cūtadrumebhyastanupuṣpavarṣam /
dīrghaṃ niśaśvāsa vicintya bhāryāṃ navagraho nāga ivāvaruddhaḥ // Saund_7.4 //

śokasya hartā śaraṇāgatānāṃ śokasya karttā pratigarvitānām /
aśokamālambya sa jātaśokaḥ priyāṃ priyāśokakavanāṃ śuśoca // Saund_7.5 //

priyāṃ priyāyāḥ pratanuṃ priyaṅguṃ niśāmya bhītāmiva niṣpatantīm /
sasmāra tāmaśrumukhīṃ sabāṣpaḥ priyāṃ priyaṅguprasavāvadātām // Saund_7.6 //

puṣpāvanaddhe tilakadrumasya dṛṣṭvānyapuṣṭāṃ śikhare niviṣṭām /
saṃkalpayāmāsa śikhāṃ priyāyāḥ śuklāṃśuke 'ṭṭālapāśritāyāḥ // Saund_7.7 //

latāṃ praphullāmatimuktakasya cūtasya pārśve parirabhya jātām /
niśāmya cintāmagamattadaivaṃ śliṣṭā bhavenmāmapi sundarīti // Saund_7.8 //

puṣpotkarālā api nāgavṛkṣā dāntaiḥ samudgairiva hemagarbhaiḥ /
kāntāravṛkṣā iva duḥkhitasya na cakṣurācikṣipurasya tatra // Saund_7.9 //

gandhaṃ vamanto 'pi ca gandhaparṇā gandharvaveśyā iva gandhapūrṇāḥ /
tasyānyacittasya śugātmakasya ghrāṇaṃ na janhurhṛdayaṃ pratepuḥ // Saund_7.10 //

saṃraktakaṇṭhaiśca vinīlakaṇṭhaistuṣṭaiḥ prahṛṣṭairapi cānyapuṣṭaiḥ /
lelihyamānaiśca madhu dvirephaiḥ svanadvanaṃ tasya mano nunoda // Saund_7.11 //

sa tatra bhāryāraṇisaṃbhavena vitarkadhūmena tamaḥśikhena /
kāmāgnināntarhṛdi dahyamāno vihāya dhairyaṃ vilalāpa tattat // Saund_7.12 //

adyāvagacchāmi suduṣkaraṃ te cakruḥ kariṣyanti ca kurvate ca /
tyaktvā priyāmaśrumukhīṃ tapo ye cerūścariṣyanti caranti caiva // Saund_7.13 //

tāvad dṛḍhaṃ bandhanamasti loke na dāravaṃ tāntavamāyasaṃ vā /
yāvad dṛḍhaṃ bandhanametadeva mukhaṃ calākṣaṃ lalitaṃ ca vākyam // Saund_7.14 //

chittvā ca bhittvā ca hi yānti tāni svapauruṣāccaiva suhṛdbalācca /
jñānācca raukṣyācca vinā vimoktuṃ na śakyate snehamayastu pāśaḥ // Saund_7.15 //

jñānaṃ na me tacca śamāya yat syānna na cāsti raukṣyaṃ karuṇātmako 'smi /
kāmātmakaścāsmi guruśca buddhaḥ sthito 'ntare cakragaterivāsmi // Saund_7.16 //

ahaṃ gṛhītvāpi hi bhikṣuliṅgaṃ bhrātṝṣiṇā dviguruṇānuśiṣṭaḥ /
sarvāsvavasthāsu labhe na śāntiṃ priyāviyogādiva cakravākaḥ // Saund_7.17 //

adyāpi tanme hṛdi vartate ca yaddarpaṇe vyākulite mayā sā /
kṛtānutakrodhakamabravīnmāṃ kathaṃkṛto 'sīti śaṭhaṃ hasantī // Saund_7.18 //

yathaiṣyanāśyānaviśeṣakāyāṃ mayīti yanmāmavadacca sāśru /
pāriplavākṣeṇa mukhena bālā tanme vaco 'dyāpi mano ruṇaddhi // Saund_7.19 //

buddhvāsanaṃ parvatanirjharasthaḥ svastho yathā dhyāyati bhikṣureṣaḥ /
saktaḥ kvacinnāhamivaiṣa nūnaṃ śāntastathā tṛpta ivopaviṣṭaḥ // Saund_7.20 //

puṃskokilānāmavicintya ghoṣaṃ vasantalakṣmyāmavicārya cakṣuḥ /
śāstraṃ yathābhyasyati caiṣa yuktaḥ śaṅke priyākarṣati nāsya cetaḥ // Saund_7.21 //

asmai namo 'stu sthiraniścayāya nivṛttakautūhalavismayāya /
śāntātmane 'ntargatamānāsāya caṅkramyamāṇāya nirutsukāya // Saund_7.22 //

nirīkṣamāṇasya jalaṃ sapadmaṃ vanaṃ ca phullaṃ parapuṣṭajuṣṭam /
kasyāsti dhairyaṃ navayauvanasya māse madhau dharmasapatnabhūte // Saund_7.23 //

bhāvena garveṇa gatena lakṣmyā smitena kopena madena vāgbhiḥ /
jahruḥ striyo devanṛparṣisaṃghān kasmāddhi nāsmadvidhamākṣipeyuḥ // Saund_7.24 //

kāmābhibhūto hi hiraṇyaretāḥ svāhāṃ siṣeve madhavānahalyām /
sattvena sargeṇa ca tena hīnaḥ strinirjitaḥ kiṃ bata mānuṣo 'ham // Saund_7.25 //

sūryaḥ saraṇyūṃ prati jātarāgastatprītaye taṣṭa iti śrutaṃ naḥ /
ratamaśvabhūto 'śvavadhūṃ sametya yato 'śvinau tau janayāṃbabhūva // Saund_7.26 //

strīkāraṇaṃ vairaviśaktabuddhyorvaivasvatāgnyoścalitātmadhṛtyoḥ /
bahūni varṣāṇi babhūva yuddhaṃ kaḥ strīnimittaṃ na caledihānyaḥ // Saund_7.27 //

bheje śvapākīṃ munirakṣamālāṃ kāmādvasiṣṭhaśca sa sadvariṣṭhaḥ /
yasyāṃ vivaśvāniva bhūjalādaḥ sutaḥ prasūto 'sya kapiñjalādaḥ // Saund_7.28 //

parāśaraḥ śāpaśarastatharṣiḥ kālīṃ siṣeve jhaṣagarbhayonim /
suto 'sya yasyāṃ suṣuve mahātmā dvaipāyano vedavibhāgakarttā // Saund_7.29 //

dvaipāyano dharmaparāyaṇaśca reme samaṃ kāśiṣu veśyavadhvā /
yayā hato 'bhūccalanūpureṇa pādena vidyullatayeva meghaḥ // Saund_7.30 //

tathāṅgirā rāgaparītacetāḥ sarasvatīṃ brahmasutaḥ siṣeve /
sārasvato yatra suto 'sya jajñe naṣṭasya vedasya punaḥpravaktā // Saund_7.31 //

tathā nṛparṣerdilīpasya yajñe svargastriyāṃ kāśyapa āgatāsthaḥ /
sruvaṃ gṛhītvā sravadātmatejaścikṣepa vahrāvasito yato 'bhūt // Saund_7.32 //

tathāṅgado 'ntaṃ tapaso 'pi gatvā kāmābhibhūto yamunāmagacchat /
dhīmattaraṃ yatra rathītaraṃ sa sāraṅgajuṣṭaṃ janayāmbabhūva // Saund_7.33 //

niśāmya śāntāṃ naradevakanyāṃ vane 'pi śānte 'pi ca vartamānaḥ /
cacāla dhairyānmuniṛṣyaśrṛṅgaḥ śailo mahīkampa ivoccaśrṛṅgaḥ // Saund_7.34 //

brahmarṣibhāvārthamapāsya rājyaṃ bheje vanaṃ yo viṣayeṣvanāsthaḥ /
sa gādhijaścāpahṛto ghṛtācyā samā daśaikaṃ divasaṃ viveda // Saund_7.35 //

tathaiva kandarpaśarābhimṛṣṭo rambhāṃ prati sthūlaśirā mumūrccha /
yaḥ kāmaroṣātmatayānapekṣaḥ śaśāpa tāmapratigṛhyamāṇaḥ // Saund_7.36 //

pramadvarāyāṃ ca ruruḥ priyāyāṃ bhujaṅgamenāpahṛtendriyāyām /
saṃdṛśya saṃdṛśya jaghāna sarpān priyaṃ na roṣeṇa tapo rarakṣa // Saund_7.37 //

naptā śaśāṅkasya yaśoguṇāṅko budhasya sūnurvibudhaprabhāvaḥ /
tathorvaśīmapsarasaṃ vicintya rājarṣirunmādamagacchadaiḍaḥ // Saund_7.38 //

rakto girermūrdhani menakāyāṃ kāmātmakatvācca sa tālajaṅghaḥ /
pādena viśvāvasunā saroṣaṃ vajreṇa hintāla ivābhijaghne // Saund_7.39 //

nāśaṃ gatāyāṃ paramāṅganāyāṃ gaṃgājale 'naṅgaparītacetāḥ /
janhuśca gaṅgāṃ nṛpatirbhujābhyāṃ rurodha maināka ivācalendraḥ // Saund_7.40 //

nṛpaśca gaṅgāvirahājjughūrṇa gaṅgāmbhasā sāla ivāttamūlaḥ /
kulapradīpaḥ pratipasya sūnuḥ śrīmattanuḥ śantanurasvatantraḥ // Saund_7.41 //

hṛtāṃ ca saunandakinānu 'śocan prāptāmivorvīṃ striyamurvaśīṃ tām /
sadvṛttavarmā kila somavarmā babhrāma citodbhavabhinnavarmā // Saund_7.42 //

bhāryāṃ mṛtāṃ cānumamāra rājā bhīmaprabhāvo bhuvi bhīmakaḥ saḥ /
balena senāka iti prakāśaḥ senāpatirdeva ivāttasenaḥ // Saund_7.43 //

svargaṃ gate bhartari śantanau ca kālīṃ jihīrṣan janamejayaḥ saḥ /
avāpa bhīṣmāt samavetya mṛtyuṃ na tadgataṃ manmathamutsasarja // Saund_7.44 //

śaptaśca pāṇḍurmadanena nūnaṃ strīsaṃgame mṛtyumavāpsyasīti /
jagāma mādrīṃ na maharṣiśāpādasevyasevī vimamarśa mṛtyum // Saund_7.45 //

evaṃvidhā devanṛparṣisaṅghāḥ strīṇāṃ vaśaṃ kāmavaśena jagmuḥ /
dhiyā ca sāreṇa ca durbalaḥ san priyāmapaśyan kimu viklavo 'ham // Saund_7.46 //

yāsyāmi tasmād gṛhameva bhūyaḥ kāmaṃ kariṣye vidhivat sakāmam /
na hyanyacittasya calendriyasya liṅgaṃ kṣamaṃ dharmapathāccyutasya // Saund_7.47 //

pāṇau kapālamavadhārya vidhāya mauṇḍyaṃ mānaṃ nidhāya vikṛtaṃ paridhāya vāsaḥ /
yasyoddhavo na dhṛtirasti na śāntirasti citrapradīpa iva so 'sti ca nāsti caiva // Saund_7.48 //

yo niḥsṛtaśca na ca niḥsṛtakāmarāgaḥ kāṣāyamudvahati yo na ca niṣkaṣāyaḥ /
pātraṃ bibharti ca guṇairna ca pātrabhūto liṅgaṃ vahannapi sa naiva gṛhī na bhikṣuḥ // Saund_7.49 //

na nyāyyamanvayavataḥ parigṛhya liṅgaṃ bhūyo vimoktumiti yo 'pi hi me vicāraḥ /
so 'pi praṇaśyati vicintya nṛpapravīrāstānye tapovanamapāsya gṛhāṇyatīyuḥ // Saund_7.50 //

śālbādhipo hi sasuto 'pi tathāmbarīṣo rāmo 'ndha eva sa ca sāṃskṛtirantidevaḥ /
cīrāṇyapāsya dadhire punaraṃśukāni chittvā jaṭāśca kuṭilā mukuṭāni babhruḥ // Saund_7.51 //

tasmād bhikṣārthaṃ mama gururito yāvadeva prayātas
tyaktvā kāṣāyaṃ ṛhamahamitastāvadeva prayāsye /
pūjyaṃ liṅgaṃ hi skhalitamanaso bibhrataḥ kliṣṭabuddher
nāmutrārthaḥ syādupahatamaternāpyayaṃ jīvalokaḥ // Saund_7.52 //

saundarananda mahākāvye "nandavilāpa" nāma saptama sarga samāpta /

aṣṭamaḥ sargaḥ strīvighna

atha nandamadhīralocanaṃ gṛhayānotsukamutsukotsukam /
abhigamya śivena cakṣuṣā śramaṇaḥ kaściduvāca maitrayā // Saund_8.1 //

kimidaṃ mukhamaśrudurdinaṃ hṛdayasthaṃ vivṛṇoti te tamaḥ /
dhṛtimehi niyaccha vikriyāṃ na hi bāṣpaśca śamaśca śobhate // Saund_8.2 //

dvividhā samudeti vedanā niyataṃ cetasi deha eva ca /
śrutavidhyupacārakovidā dvividhā eva tayościkitsakāḥ // Saund_8.3 //

tadiyaṃ yadi kāyikī rujā bhiṣaje tūrṇamanūnamucyatām /
viniguhya hi rogamāturo nacirāttīvramanarthamṛcchati // Saund_8.4 //

atha duḥkhamidaṃ manomayaṃ vada vakṣyāmi yadatra bheṣajam /
manaso hi rajastamasvino bhiṣajo 'dhyātmavidaḥ parīkṣakāḥ // Saund_8.5 //

nikhilena ca satyamucyatāṃ yadi vācyaṃ mayi saumya manyase /
gatayo vividhā hi cetasāṃ bahuguhyāni mahākulāni ca // Saund_8.6 //

iti tena sa coditastadā vyavasāyaṃ pravivakṣurātmanaḥ /
avalambya kare kareṇa taṃ praviveśānyatarad vanāntaram // Saund_8.7 //

atha tatra śucau latāgṛhe kusumodgāriṇi tau niṣedatuḥ /
mṛdubhirmṛdumāruteritairupagūḍhāviva bālapallavaiḥ // Saund_8.8 //

sa jagāda tataścikīrṣitaṃ ghananiśvāsagṛhītamantarā /
śrutavāgviśadāya bhikṣave viduṣā pravrajitena durvacam // Saund_8.9 //

sadṛśaṃ yadi dharmacāriṇaḥ satataṃ prāṇiṣu maitracetasaḥ /
adhṛtau yadiyaṃ hitaiṣitā mayi te syāt karuṇātmanaḥ sataḥ // Saund_8.10 //

ata eva ca me viśeṣataḥ pravivakṣā kṣamavādini tvayi /
na hi bhāvamimaṃ calātmane kathayeyaṃ bruvate 'pyasādhave // Saund_8.11 //

tadidaṃ śrṛṇu me samāsato na rame dharmavidhāvṛte priyām /
girisānuṣu kāminīmṛte kṛtaretā iva kinnaraścaran // Saund_8.12 //

vanavāsasukhāt parāṅmukhaḥ prayiyāsā gṛhameva yena me /
na hi śarma labhe tayā binā nṛpatirhīna ivottamaśriyā // Saund_8.13 //

atha tasya niśamya tadvacaḥ priyabhāryābhimukhasya śocataḥ /
śramaṇaḥ sa śiraḥ prakampayannijagādātmagataṃ śanairidam // Saund_8.14 //

kṛpaṇaṃ bata yūthalālaso mahato vyādhabhayād viniḥsṛtaḥ /
pravivikṣati vāgurāṃ mṛgaścapalo gītaraveṇa vañcitaḥ // Saund_8.15 //

vihagaḥ khalu jālasaṃvṛto hitakāmena janena mokṣitaḥ /
vicaran phalapuṣpavadvanaṃ pravivikṣuḥ svayameva pañcaram // Saund_8.16 //

kalabhaḥ kariṇā khalūddhṛtoḥ bahupaṅkād viṣamānnadītalāt /
jalatarṣavaśena tāṃ punaḥ saritaṃ grāhavatīṃ titīrṣati // Saund_8.17 //

śaraṇe sabhujaṅgame svapan pratibuddhena pareṇa bodhitaḥ /
taruṇaḥ khalu jātavibhramaḥ svayamugraṃ bhujagaṃ jighṛkṣati // Saund_8.18 //

mahatā khalu jātavedasā jvalitādutpatito vanadrumāt /
punaricchati nīḍatṛṣṇayā patituṃ tatra gatavyatho dvijaḥ // Saund_8.19 //

avaśaḥ khalu kāmamūrcchayā priyayā śyenabhayād vinākṛtaḥ /
na dhṛtiṃ samupaiti na hriyaṃ karuṇaṃ jīvati jīvajīvakaḥ // Saund_8.20 //

akṛtātmatayā tṛṣānvito ghṛṇayā caiva dhiyā ca varjitaḥ /
aśanaṃ khalu vāntamātmanā kṛpaṇaḥ śvā punarattumicchati // Saund_8.21 //

iti manmathaśokakarṣitaṃ tamanudhyāya muhurnirīkṣya ca /
śramaṇaḥ sa hitābhikāṅkṣayā guṇavad vākyamuvāca vipriyam // Saund_8.22 //

avicārayataḥ śubhāśubhaṃ viṣayeṣveva niviṣṭacetasaḥ /
upapannamalabdhacakṣuṣo na ratiḥ śreyasi ced bhavettava // Saund_8.23 //

śravaṇe grahaṇe 'tha dhāraṇe paramārthāvagame manaḥśame /
aviṣaktamateścalātmano na hi dharme 'bhiratirvidhīyate // Saund_8.24 //

viṣayeṣu tu doṣadarśinaḥ parituṣṭasya śuceramāninaḥ /
śamakarmasu yuktacetasaḥ kṛtabuddhena ratirna vidyate // Saund_8.25 //

ramate tṛṣito dhanaśriyā ramate kāmasukhena bāliśaḥ /
ramate praśamena sajjanaḥ paribhogān paribhūya vidyayā // Saund_8.26 //

api ca prathitasya dhīmataḥ kulajasyārcitaliṅgadhāriṇaḥ /
sadṛśī na gṛhāya cetanā praṇatirvāyuvaśad gireriva // Saund_8.27 //

spṛhayet parasaṃśritāya yaḥ paribhūyātmavaśāṃ svatantratām /
upaśāntipathe śive sthitaḥ spṛhayeddoṣavate gṛhāya saḥ // Saund_8.28 //

vyasanābhihato yathā viśet parimuktaḥ punareva bandhanam /
samupetya vanaṃ tathā punargṛhasaṃjñaṃ mṛgayeta bandhanam // Saund_8.29 //

puruṣaśca vihāya yaḥ kaliṃ punaricchet kalimeva sevitum /
sa vihāya bhajeta bāliśaḥ kalibhūtāmajitendriyaḥ priyām // Saund_8.30 //

saviṣā iva saṃśritā latāḥ parimṛṣṭā iva soragā guhāḥ /
vivṛtā iva cāsayo dhṛtā vyasanāntā hi bhavanti yoṣitaḥ // Saund_8.31 //

pramadāḥ samadā madapradāḥ pramadā vitamadā bhayapradāḥ /
iti doṣabhayāvahāśca tāḥ kathamarhanti niṣevaṇaṃ nu tāḥ // Saund_8.32 //

svajanaḥ svajanena bhidyate suhadaścāpi suhṛjjanena yat /
paradoṣavicakṣaṇāḥ śaṭhāstadanāryāḥ pracaranti yoṣitaḥ // Saund_8.33 //

kulajāḥ kṛpaṇībhavanti yadyadayuktaṃ pracaranti sāhasam /
praviśanti ca yaccamūmukhaṃ rabhasāstatra nimittamaṅganāḥ // Saund_8.34 //

vacanena haranti valgunā niśitena praharanti cetasā /
madhu tiṣṭhati vāci yoṣitāṃ hṛdaye hālahalaṃ mahadviṣaśam // Saund_8.35 //

pradahan dahano 'pi gṛhyate viśarīraḥ pavano 'pi gṛhyate /
kupito bhujago 'pi gṛhyate pramadānāṃ tu mano na gṛhyate // Saund_8.36 //

na vapurvimṛśanti na śriyaṃ na matiṃ nāpi kulaṃ na vikramam /
praharantyaviśeṣataḥ striyaḥ sarito grāhakulākulā iva // Saund_8.37 //

na vaco madhuraṃ na lālanaṃ smarati strī na ca sauhṛdaṃ kvacit /
kalitā vanitaiva cañcalā tadihāriṣviva nāvalambyate // Saund_8.38 //

adadatsu bhavanti narmadāḥ pradadatsu praviśanti vibhramam /
praṇateṣu bhavanti garvitāḥ pramadāstṛptatarāśca māniṣu // Saund_8.39 //

guṇavatsu caranti bhartṛvad guṇahīneṣu caranti putravat /
dhanavatsu caranti tṛṣṇayā dhanahīneṣu carantyavajñayā // Saund_8.40 //

viṣayād viṣayāntaraṃ gatā pracaratyeva yathā hṛtāpi gau /
anavekṣitapūrvasauhṛdā ramate 'nyatra gatā tathāṅganā // Saund_8.41 //

praviśantyapi hi striyaścitāmanubadhnantyapi muktajīvitāḥ /
api bibhrati caiva yantraṇā na tu bhāvena vahanti sauhṛdam // Saund_8.42 //

ramayanti patīn kathañcana pramadā yāḥ patidevatāḥ kvacit /
calacittatayā sahastraśo ramayante hṛdayaṃ svameva tāḥ // Saund_8.43 //

śvapacaṃ kila senajitsutā cakame mīnaripuṃ kumudvatī /
mṛgarājamatho bṛhadrathā pramadānāmagatirna vidyate // Saund_8.44 //

kuruhaihayavṛṣṇivaṃśajā bahumāyākavaco 'tha śambaraḥ /
munirugratapāśca gautamaḥ samavāpurvanitoddhataṃ rajaḥ // Saund_8.45 //

akṛtajñamanāryamasthiraṃ vanitānāmidamīdṛśaṃ manaḥ /
kathamarhati tāsu paṇḍito hṛdayaṃ sañjayituṃ calātmasu // Saund_8.46 //

atha sūkṣmamatidvayāśivaṃ laghu tāsāṃ hṛdayaṃ na paśyasi /
kimu kāyamasadgṛhaṃ sravad vanitānāmaśuciṃ na paśyasi // Saund_8.47 //

yadahanyahani pradhāvanairvasanaiścābharaṇaiśca saṃskṛtam /
aśubhaṃ tamasāvṛtekṣaṇaḥ śubhato gacchasi nāvagacchasi // Saund_8.48 //

athavā samavaiṣi tattanūmaśubhāṃ tvaṃ na tu saṃvidasti te /
surabhiṃ vidadhāsi hi kriyāmaśucestatprabhavasya śāntaye // Saund_8.49 //

anulepanamañjanaṃ srajo maṇimuktātapanīyamaṃśukam /
yadi sādhu kimatra yoṣitāṃ sahajaṃ tāsu vicīyatāṃ śuci // Saund_8.50 //

malapaṅkadharā digambarā prakṛtisthairnakhadantaromabhiḥ /
yadi sā tava sundarī bhavenniyataṃ te 'dya na sundarī bhavet // Saund_8.51 //

stravatīmaśuciṃ spṛśecca kaḥ saghṛṇo jarjarabhāṇḍavat striyam /
yadi kevalayā tvacāvṛtā na bhavenmakṣikapatramātrayā // Saund_8.52 //

tvacaveṣṭitamasthipañjaraṃ yadi kāyaṃ samavaiṣi yoṣitām /
madanena ca kṛṣyase balādaghṛṇaḥ khalvadhṛtiśca manmathaḥ // Saund_8.53 //

śubhatāmaśubheṣu kalpayan nakhadantatvacakeśaromasu /
avicakṣaṇa kiṃ na paśyasi prakṛtiṃ ca prabhavaṃ ca yoṣitām // Saund_8.54 //

tadavetya manaḥśarirayorvanitā doṣavatīrviśeṣataḥ /
capalaṃ bhavanotsukaṃ manaḥ pratisaṃkhyānabalena vāryatām // Saund_8.55 //

śrutavān matimān kulodgataḥ paramasya praśamasya bhājanam /
upagamya yathā tathā punarna hi bhettuṃ niyamaṃ tvamarhasi // Saund_8.56 //

abhijanamahato manasvinaḥ priyayaśaso bahumānamicchataḥ /
nidhanamapi varaṃ sthirātmanaścyutavinayasya na caiva jīvitam // Saund_8.57 //

baddhvā yathā hi kavacaṃ pragṛhītacāpo, nindyo bhavatyapasṛtaḥ samarād rathasthaḥ /
bhaikṣākamabhyupagataḥ parigṛhya liṅgaṃ, nindyastathā bhavati kāmahṛtendriyāśvaḥ // Saund_8.58 //

hāsyo yathā ca paramābharaṇāmbarastrag bhaikṣaṃ caran dhṛtadhanuścalacitramauliḥ /
vairūpyamabhyupagataḥ parapiṇḍabhojī hāsyastathā gṛhasukhābhimukhaḥ satṛṣṇaḥ // Saund_8.59 //

yathā svannaṃ bhuktvā paramaśayanīye 'pi śayito
varāho nirmuktaḥ punaraśuci dhāvet paricitam /
tathā śreyaḥ śrṛṇvan praśamasukhamāsvādya guṇavad,
vanaṃ śāntaṃ hitvā gṛhamabhilaṣet kāmatṛṣitaḥ // Saund_8.60 //

yatholkā hastasthā dahati pavanapreritaśikhā
yathā pādākrānto daśati bhujagaḥ krodharabhasaḥ /
yathā hanti vyāghraḥ śiśurapi gṛhīto gṛhagataḥ
tathā strīsaṃsargo bahuvidhamanarthāya bhavati // Saund_8.61 //

tadvijñāya manaḥśarīraniyatānnārīṣu doṣānimān,
matvā kāmasukhaṃ nadījalacalaṃ kleśāya śokāya ca /
dṛṣṭvā durbalamāmapātrasadṛśaṃ mṛtyūpasṛṣṭaṃ jagan -
nirmokṣāya kuruṣva buddhimatulāmutkaṇṭhituṃ nārhasi // Saund_8.62 //

saundarananda mahākāvye "strīvighna" nāma aṣṭama sarga samāpta /

navamaḥ sargaḥ abhimānanindā

athaivamukto 'pi sa tena bhikṣuṇā jagāma naivopaśamaṃ priyāṃ prati /
tathā hi tāmeva tadā sa cintayan na tasya śuśrāva visaṃjñavad vacaḥ // Saund_9.1 //

yathā hi vaidyasya cikīrṣataḥ śivaṃ vaco na gṛṇhāti mumūrṣurāturaḥ /
tathaiva matto balarūpayauvanairhitaṃ na jagrāha sa tasya tadvacaḥ // Saund_9.2 //

na cātra citraṃ yadi rāgapāpmanā mano 'bhibhūyeta tamovṛtātmanaḥ /
narasya pāpmā hi tadā nivartate yadā bhavatyantagataṃ tamastanu // Saund_9.3 //

tatastathākṣiptamavekṣya taṃ tadā balena rūpeṇa ca yauvanena ca /
gṛhaprayāṇaṃ prati ca vyavasthitaṃ śaśāsa nandaṃ śramaṇaḥ sa śāntaye // Saund_9.4 //

balaṃ ca rūpaṃ ca navaṃ ca yauvanaṃ tathāvagacchāmi yathāvagacchasi /
ahaṃ tvidaṃ te trayamavyavasthitaṃ yathāvabuddhye na tathāvabudhyase // Saund_9.5 //

idaṃ hi rogāyatanaṃ jarāvaśaṃ nadītaṭānokahavaccalācalam /
na vetsi dehaṃ jalaphenadurbalaṃ balasthatāmātmani yena manyase // Saund_9.6 //

yadānnapānāsanayānakarmaṇāmasevanādapyatisevanādapi /
śarīramāsannavipatti dṛśyate bale 'bhimānastava kena hetunā // Saund_9.7 //

himātapavyādhijarākṣudādibhiryadāpyanarthairupamīyate jagat /
jalaṃ śucau māsa ivārkaraśmibhiḥ kṣayaṃ vrajan kiṃ baladṛpta manyase // Saund_9.8 //

tvagasthimāṃsakṣatajātmakaṃ yadā śarīramāhāravaśena tiṣṭhati /
ajasramārtaṃ satatapratikriyaṃ balānvito 'smīti kathaṃ vihanyase // Saund_9.9 //

yathā ghaṭaṃ mṛnmayamāmamāśrito narastitīrṣet kṣubhitaṃ mahārṇavam /
samucchrayaṃ tadvadasāramudvarahan balaṃ vyavasyed viṣayārthamudyataḥ // Saund_9.10 //

śarīramāmādapi mṛnmayād ghaṭādidaṃ tu niḥsāratamaṃ mataṃ mama /
ciraṃ hi tiṣṭhed vidhivad dhṛto ghaṭaḥ samucchrayo 'yaṃ sudhṛto 'pi bhidyate // Saund_9.11 //

yadāmbubhūvāyvanalāśca dhātavaḥ sadā viruddhā viṣamā ivoragāḥ /
bhavantyanarthāya śarīramāśritāḥ kathaṃ balaṃ rogavidho vyavasyasi // Saund_9.12 //

prayānti mantraiḥ praśamaṃ bhujaṅgamā na mantrasādhyastu bhavanti dhātavaḥ /
kvacicca kaṃcicca daśanti pannagāḥ sadā ca sarvaṃ ca tudanti dhātavaḥ // Saund_9.13 //

idaṃ hi śayyāsanapānabhojanairguṇaiḥ śarīraṃ ciramapyavekṣitam /
na marṣayatyekamapi vyatikramaṃ yato mahāśīviṣavat prakupyati // Saund_9.14 //

yadā himārto jvalanaṃ niṣevate himaṃ nidādhābhihato 'bhikāṅkṣati /
kṣudhānvito 'nnaṃ salilaṃ tṛṣānvito balaṃ kutaḥ kiṃ ca kathaṃ ca kasya ca // Saund_9.15 //

tadevamājñāya śarīramāturaṃ balānvito 'smīti na mantumarhasi /
asāramasvantamaniścitaṃ jagajjagatyanitye balamavyavasthitam // Saund_9.16 //

kva kārtavīryasya balābhimāninaḥ sahasrabāhobalamarjunasya tat /
cakarta bāhūn yudhi yasya bhārgavaḥ mahānti śrṛṅgāṇyaśanirgiretiva // Saund_9.17 //

kva tad valaṃ kaṃsavikarṣiṇo haresturaṅgarājasya puṭāvabhedinaḥ /
yamekabāṇena nijaghnivān jarāḥ kramāgatā rūpamivottamaṃ jarā // Saund_9.18 //

diteḥ sutasyāmararoṣakāriṇaścamūrucervā namuceḥ kva tad balam /
yamāhave kruddhamivāntakaṃ sthitaṃ jaghāna phenāvayavena vāsavaḥ // Saund_9.19 //

balaṃ kurūṇāṃ kva ca tattadābhavad yudhi jvalitvā tarasaujasā ca ye /
samitsamiddhā jvalanā ivādhvare hatāsavo bhasmani paryavasthitāḥ // Saund_9.20 //

ato viditvā balavīryamānināṃ balānvitānāmavamarditaṃ balam /
jagajjarāmṛtyuvaśaṃ vicārayan bale 'bhimānaṃ na vidhātumarhasi // Saund_9.21 //

balaṃ mahad yadi vā na manyase kuruṣva yuddhaṃ saha tāvadindriyaiḥ /
jayaśca te 'trāsti mahacca te balaṃ parājayaśced vitathaṃ ca te balam // Saund_9.22 //

tathā hi vīrāḥ puruṣā na te matā jayanti ye sāśvarathadvipānarīn yathā matā vīratarā manīṣiṇo jayanti lolāni ṣaḍindriyāṇi ye // Saund_9.23 //

ahaṃ vapuṣmāniti yacca manyase vicakṣaṇaṃ naitadidaṃ ca gṛhyatām /
kva tadvapuḥ sā ca vapuṣmatī tanurgadasya śāmbasya ca sāraṇasya ca // Saund_9.24 //

yathā mayūraścalacitracandrako bibharti rūpaṃ guṇavat svabhāvataḥ /
śarīrasaṃskāraguṇādṛte tathā bibharti rūpaṃ yadi rūpavānasi // Saund_9.25 //

yadi pratīpaṃ vṛṇuyānna vāsasā na śaucakāle yadi saṃspṛśedapaḥ /
mṛjāviśeṣaṃ yadi nādadīta vā vapurvapuṣman vada kīdṛśaṃ bhavet // Saund_9.26 //

navaṃ vayaścātmagataṃ niśāmya yadgṛ honmukhaṃ te viṣayāptaye manaḥ /
niyaccha tacchailanadīrayopamaṃ drutaṃ hi gacchatyanivarti yauvanam // Saund_9.27 //

ṛturvyatītaḥ parivartate punaḥ kṣayaṃ prayātaḥ punareti candramāḥ /
gataṃ gataṃ naiva tu saṃnivartate jalaṃ nadīnāṃ ca nṛṇāṃ ca yauvanam // Saund_9.28 //

vivarṇitaśmaśru valīvikuñcitaṃ viśīrṇadantaṃ śithilabhru niṣprabham /
yadā mukhaṃ drakṣyasi jarjaraṃ tadā jarābhibhūto vimado bhaviṣyasi // Saund_9.29 //

niṣevya pānaṃ madanīyamuttamaṃ niśāvivāseṣu cirād vimādyati /
narastu matto balarūpayouvanairna kaścidaprāpya jarāṃ vimādyati // Saund_9.30 //

yathekṣuratyantarasaprapīḍito bhuvi praviddho dahanāya śuṣyate /
tathā jarāyantranipīḍitā tanurnipītasārā maraṇāya tiṣṭhati // Saund_9.31 //

yathā hi nṛbhyāṃ karapatramīritaṃ samucchritaṃ dāru bhinattyanekadhā /
tathocchritāṃ pātayati prajāmimāmaharniśābhyāmupasaṃhitā jarā // Saund_9.32 //

smṛteḥ pramoṣo vapuṣaḥ parābhavo rateḥ kṣayo vācchruticakṣuṣāṃ grahaḥ /
śramasya yonirbalavīryayorvadho jarāsamo nāsti śarīriṇāṃ ripuḥ // Saund_9.33 //

idaṃ viditvā nidhanasya daiśikaṃ jarābhidhānaṃ jagato mahadbhayam /
ahaṃ vapuṣmān balavān yuveti vā na mānamāroḍhumanāryamarhasi // Saund_9.34 //

ahaṃ mametyeva ca raktacetasāṃ śarīrasaṃjñā tava yaḥ kalau grahaḥ /
tamutsṛjaivaṃ yadi śāmyatā bhaved bhayaṃ hyahaṃ ceti mameti cārchati // Saund_9.35 //

yadā śarīre na vaśo 'sti kasyacinnirasyamāne vividhairupaplavaiḥ /
kathaṃ kṣamaṃ vettumahaṃ mameti vā śarīrasaṃjñaṃ gṛhamāpadāmidam // Saund_9.36 //

sapannage yaḥ kugṛhe sadāśucau rameta nityaṃ pratisaṃskṛte 'bale /
sa duṣṭadhātāvaśucau calācale rameta kāye viparītadarśanaḥ // Saund_9.37 //

yathā prajābhyaḥ kunṛpo balād balīn haratyaśeṣaṃ ca na cābhirakṣati /
tathaiva kāyo vasanādisādhanaṃ haratyaśeṣaṃ ca na cānuvartate // Saund_9.38 //

yathā prarohanti tṛṇānyayatnataḥ kṣitau prayatnāt tu bhavanti śālayaḥ /
tathaiva duḥkhāni bhavantyayatnataḥ sukhāni yatnena bhavanti vā na vā // Saund_9.39 //

śarīramārtaṃ parikarṣataścalaṃ na cāsti kiñcit paramārthataḥ sukham /
sukhaṃ hi duḥkhapratikārasevayā sthite ca duḥkhe tanuni vyavasyati // Saund_9.40 //

yathānapekṣyāgryamapīpsitaṃ sukhaṃ pravādhate duḥkhamupetamaṇvapi /
tathānapekṣyātmani duḥkhamāgataṃ na vidyate kiñcana kasyacit sukhaṃ // Saund_9.41 //

śarīramīdṛg bahuduḥkhādhruvaṃ phalānurodhādatha nāvagacchasi /
dravatphalebhyo dhṛtiraśmibhirmano nigṛhyatāṃ gauriva śasyalālasā // Saund_9.42 //

na kāmabhogā hi bhavanti tṛptaye havīṃṣi dīptasya vibhāvasoriva /
yathā yathā kāmasukheṣu vartate tathā tathecchā viṣayeṣu varddhate // Saund_9.43 //

yathā ca kuṣṭhavyasanena duḥkhitaḥ pratāpanānnaiva śamaṃ nigacchati /
tathendriyārtheṣvajitendriyaścaranna kāmabhogairupaśāntimṛcchati // Saund_9.44 //

yathā hi bhaiṣajyasukhābhikāṅkṣayā bhajeta rogānna bhajeta tatkṣamam /
tathā śarīre bahuduḥkhabhājane rameta mohād viṣayābhikāṅkṣayā // Saund_9.45 //

anarthakāmaḥ puruṣasya yo janaḥ sa tasya śatruḥ kila tena karmaṇā /
anarthamūlā viṣayāśca kevalā nanu praheyā viṣamā yathārayaḥ // Saund_9.46 //

ihaiva bhūtvā ripavo vadhātmakāḥ prayānti kāle puruṣasya mitratāṃ /
paratra caiveha ca duḥkhahetavo bhavanti kāmā na tu kasyacicchivāḥ // Saund_9.47 //

yathopayuktaṃ rasavarṇagandhavad vadhāya kimpākaphalaṃ na puṣṭaye /
niṣevyamāṇā viṣayāścalātmano bhavantyanarthāya tathā na bhūtaye // Saund_9.48 //

tadetadājñāya vipāpmanātmanā vimokṣadharmādyupasahitaṃ hitam /
juṣasva me sajjanasaṃmataṃ mataṃ pracakṣva vā niścayamud giran giram // Saund_9.49 //

iti hitamapi bahvapīdamuktaḥ śrutamahatā śramaṇena tena nandaḥ /
na dhṛtimupayayau na śarma lebhe dvirada ivātimado madāndhacetāḥ // Saund_9.50 //

nandasya bhāvamavagamya tataḥ sa bhikṣuḥ pāriplavaṃ gṛhasukhābhimukhaṃ na dharme /
sattvāśayānuśayabhāvaparīkṣakāya buddhāya tattvaviduṣe kathayāṃcakāra // Saund_9.51 //

saundarananda mahākāvye "abhimānanindā" nāma navama sarga samāpta /

daśamaḥ sargaḥ svargadarśana

śrutvā tataḥ sadvratamutsisṛkṣuṃ bhāryāṃ didṛkṣuṃ bhavanaṃ vivikṣum /
nandaṃ nirānandamapetadhairyamabhyujjihīrṣurmunirājuhāva // Saund_10.1 //

taṃ prāptamaprāptavimokṣamārgaṃ papraccha cittaskhalitaṃ sucittaḥ /
sa hrīmate hrīvinato jagāda svaṃ niścayaṃ niścayakovidāya // Saund_10.2 //

nandaṃ viditvā sugatastatastaṃ bhāryābhidhāne tamasi bhramantam /
pāṇau gṛhītvā viyadutpapāta malaṃ jale sādhurivojjihīrṣuḥ // Saund_10.3 //

kāṣāyavastrau kanakāvadātau virejatustau nabhasi prasanne /
anyonyasaṃśliṣṭavikīrṇapakṣau saraḥprakīrṇāviva cakravākau // Saund_10.4 //

tau devadārūttamagandhavantaṃ nadīsaraḥprasravaṇaughavantam /
ājagmatuḥ kāñcanadhātumantaṃ devarṣimantaṃ himavantamāśu // Saund_10.5 //

tasmin girau cāraṇāsiddhajuṣṭe śive havirdhūmakṛtottarīye /
agamyapārasya nirāśrayasya tau tasthaturdvīpa ivāmbarasya // Saund_10.6 //

śāntendriye tatra munau sthite tu savismayaṃ dikṣu dadarśa nandaḥ /
darīśca kuñjāṃśca vanaukasaśca vibhūṣaṇaṃ rakṣaṇameva cādreḥ // Saund_10.7 //

bahvāyate tatra site hi śṛṅge saṃkṣiptabarhaḥ śayito mayūraḥ /
bhuje balasyāyatapīnabāhorvaiḍūryakeyūra ivābabhāse // Saund_10.8 //

manaḥśīlādhātuśilāśrayeṇa pītākṛtāṃso virarāja siṃhaḥ /
saṃtaptacāmīkarabhakticitraṃ rūpyāṅgadaṃ śīrṇamivāmbikasya // Saund_10.9 //

vyāghraḥ klamavyāyatakhelagāmī lāṅgūlacakreṇa kṛtāpasavyaḥ /
babhau gireḥ prasravaṇa pipāsurditsan pitṛbhyo 'mbha ivāvatīrṇaḥ // Saund_10.10 //

calatkadambe himavannitambe tarau pralambe camaro lalambe /
chettuṃ vilagnaṃ na śaśāka bālaṃ kulodgatāṃ prītimivāryavṛttaḥ // Saund_10.11 //

suvarṇagaurāśca kirātasaṃghā mayūrapitrojjvalagātralekhāḥ /
śārdūlapātapratimā guhābhyo niṣpeturudgāra ivācalasya // Saund_10.12 //

darīcarīṇāmatisundarīṇāṃ manoharaśroṇikucodarīṇām /
vṛndāni rejurdiśi kinnarīṇāṃ puṣpotkacānāmiva vallarīṇām // Saund_10.13 //

nagānnagasyopari devadārūnāyāsayantaḥ kapayo viceruḥ /
tebhyaḥ phalaṃ nāpurato 'pajagmurmoghaprasādebhya iveśvarebhyaḥ // Saund_10.14 //

tasmāttu yūthādapasāryamāṇāṃ niṣpīḍitālaktakaraktavaktrām /
śākhāmṛgīmekavipannadṛṣṭiṃ dṛṣṭvā munirnandamidaṃ babhāṣe // Saund_10.15 //

kā nanda rūpeṇa ca ceṣṭayā ca saṃpaśyataścārutarā matā te /
eṣā mṛgī vaikavipannadṛṣṭiḥ sa vā jano yatra gatā taveṣṭiḥ // Saund_10.16 //

ityevamuktaḥ sugatena nandaḥ kṛtvā smitaṃ kiṃcididaṃ jagāda /
kva cottamastrī bhagavan vadhūste mṛgī nagakleśakarī kva caiṣā // Saund_10.17 //

tato munistasya niśamya vākyaṃ hetvantaraṃ kiṃcidavekṣamāṇaḥ /
ālambya nandaṃ prayayau tathaiva krīḍāvanaṃ vajradharasya rājñaḥ // Saund_10.18 //

ṛtāvṛtāvākṛtimeka eke kṣaṇe kṣaṇe bibhrati yatra vṛkṣāḥ /
citrāṃ samastāmapi kecidanye ṣaṇṇāmṛtūnāṃ śriyamudvahanti // Saund_10.19 //

puṣyanti kecit surabhīrudārā mālāḥ srajaśca granthitā vicitrāḥ /
karṇānukūlānavataṃsakāṃśca pratyarthibhūtāniva kuṇḍalānām // Saund_10.20 //

raktāni phullāḥ kamalāni yatra pradīpavṛkṣā iva bhānti vṛkṣāḥ /
praphullanīlotpalarohiṇo 'nye sonmīlitākṣā eva bhānti vṛkṣāḥ // Saund_10.21 //

nānāvirāgāṇyatha pāṇḍarāṇi suvarṇabhaktivyavabhāsitāni /
atāntavānyekaghanāni yatra sūkṣmāṇi vāsāṃsi phalanti vṛkṣāḥ // Saund_10.22 //

hārān maṇinuttamakuṇḍalāni keyūravaryāṇyatha nūpurāṇi /
evaṃvidhānyābharaṇāni yatra svargānurūpāṇi phalanti vṛkṣāḥ // Saund_10.23 //

vaiḍūryanālāni ca kāñcanāni padmāni vajrāṅkurakesarāṇi /
sparśakṣamāṇyuttamagandhavanti rohanti niṣkampatalā nalinyaḥ // Saund_10.24 //

yatrāyatāṃścaiva tatāṃśca tāṃstān vādyasya hetūn suṣirān ghanāṃśca /
phalanti vṛkṣā maṇihemacitrāḥ krīḍāsahāyāstridaśālayānām // Saund_10.25 //

mandāravṛkṣāṃśca kuśeśayāṃśca puṣpānatān kokanadāṃśca vṛkṣān /
ākramya māhātmyaguṇairvirājan rājāyate yatra sa pārijātaḥ // Saund_10.26 //

kṛṣṭe tapaḥśīlahalairakhinnaistriviṣṭapakṣetratale prasūtāḥ /
evaṃvidhā yatra sadānuvṛttā divaukasāṃ bhogavidhānavṛkṣāḥ // Saund_10.27 //

manaḥśilābhairvadanairvihaṃgā yatrākṣibhiḥ sphāṭikasaṃnibhaiśca /
śāvaiśca pakṣairabhilohitāntairmāñjiṣṭhakairardhasitaiśca pādaiḥ // Saund_10.28 //

citraiḥ suvarṇacchadanaistathānye vaiḍuryanīlairnayanaiḥ prasannaiḥ /
vihaṃgamāḥ śiñjirikābhidhānā rutairmanaḥśrotraharairbhramanti // Saund_10.29 //

raktābhiragreṣu ca vallarībhirmadhyeṣu cāmīkarapiñjarābhiḥ /
vaiḍūryavarṇābhirupāntamadhyeṣvalaṃkṛtā yatra khagāścaranti // Saund_10.30 //

rociṣṇavo nāma patatriṇo 'nye diptāgnivarṇā jvalitairivāsyaiḥ /
bhramanti dṛṣṭīrvapuṣākṣipantaḥ svanaiḥ śubhairapsaraso harantaḥ // Saund_10.31 //

yatreṣṭaceṣṭāḥ satataprahṛṣṭā nirartayo nirjaraso viśokāḥ /
svaiḥ karmabhirhīnaviśiṣṭamadhyāḥ svayaṃprabhāḥ puṇyakṛto ramante // Saund_10.32 //

pūrvaṃ tapomūlyaparigraheṇa svargakrayārthaṃ kṛtaniścayānām /
manāṃsi khinnāni tapodhanānāṃ haranti yatrāpsaraso laḍantyaḥ // Saund_10.33 //

nityotsavaṃ taṃ ca niśāmya lokaṃ nistandrinidrāratiśokarogam /
nando jarāmṛtyuvaśaṃ sadārtaṃ mene śmaśānapratimaṃ nṛlokam // Saund_10.34 //

aindraṃ vanaṃ tacca dadarśa nandaḥ samantato vismayaphulladṛṣṭiḥ /
harṣānvitāścāpsarasaḥ parīyuḥ sagarvamanyonyamavekṣamāṇāḥ // Saund_10.35 //

sadā yuvatyo madanaikakāryāḥ sādhāraṇāḥ puṇyakṛtāṃ vihārāḥ /
divyāśca nirdoṣaparigrahāśca tapaḥphalasyāśrayaṇaṃ surāṇām // Saund_10.36 //

tāsāṃ jagurdhīramudāttamanyāḥ padmāni kāścillalitaṃ babhañjuḥ /
anyonyaharṣān nanṛtustathānyāścitrāṅgahārāḥ stanabhinnahārāḥ // Saund_10.37 //

kāsāṃcidāsāṃ vadanāni rejurvanāntarebhyaścalakuṇḍalāni /
vyāviddhaparṇebhya ivākarebhyaḥ padmāni kāraṇḍavaghaṭṭitāni // Saund_10.38 //

tāḥ niḥsṛtāḥ prekṣya vanāntarebhyastaḍitpatākā iva toyadebhyaḥ /
nandasya rāgeṇa tanurvivepe jale cale candramasaḥ prabheva // Saund_10.39 //

vapuśca divyaṃ lalitāśca ceṣṭāstataḥ sa tāsāṃ manasā jahāra /
kautūhalāvarjitayā ca dṛṣṭyā saṃśleṣatarṣādiva jātarāgaḥ // Saund_10.40 //

sa jātatarṣo 'psarasaḥ pipāsustatprāptaye 'dhiṣṭhitaviklavārtaḥ /
lolendriyāśvena manorathena jehrīyamāṇo na dhṛtiṃ cakāra // Saund_10.41 //

yathā manuṣyo malinaṃ hi vāsaḥ kṣāreṇa bhūyo malinīkaroti /
malakṣayārthaṃ na malodbhavārthaṃ rajastathāsmai munirācakarṣa // Saund_10.42 //

doṣāṃśca kāyād bhiṣagujjihīrṣurbhūyo yathā kleśayituṃ yateta /
rāgaṃ tathā tasya munirjighāṃsurbhūyastaraṃ rāgamupānināya // Saund_10.43 //

dīpaprabhāṃ hanti yathāndhakāre sahasraraśmeruditasya dīptiḥ /
manuṣyaloke dyutimaṅganānāmantardadhātyapsarasāṃ tathā śrīḥ // Saund_10.44 //

mahacca rūpaṃ svaṇu hanti rūpaṃ śabdo mahān hanti ca śabdamalpam /
gurvī rujā hanti rujāṃ ca mṛdvīṃ sarvo mahān heturaṇorvadhāya // Saund_10.45 //

muneḥ prabhāvācca śaśāka nandastaddarśanaṃ soḍhumasahyamanyaiḥ /
avītarāgasya hi durbalasya mano dahedapsarasāṃ vapuḥśrīḥ // Saund_10.46 //

matvā tato nandamudīrṇarāgaṃ bhāryānurodhādapavṛttarāgam /
rāgeṇa rāgaṃ pratihantukāmo munirvirāgo giramityuvāca // Saund_10.47 //

etāḥ striyaḥ paśya divaukasastvaṃ nirīkṣya ca brūhi yathārthatattvam /
etāḥ kathaṃ rūpaguṇairmatāste sa vā jano yatra gataṃ manaste // Saund_10.48 //

athāpsaraḥsveva niviṣṭadṛṣṭī rāgāgnināntarhṛdaye pradīptaḥ /
sagadgadaṃ kāmaviṣaktacetāḥ kṛtāñjalirvākyamuvāca nandaḥ // Saund_10.49 //

haryaṅganāsau muṣitaikadṛṣṭiryadantare syāttava nātha vadhvāḥ /
tadantare 'sau kṛpaṇā vadhūste vapuṣmatīrapsarasaḥ pratītya // Saund_10.50 //

āsthā yathā pūrvamabhūnna kācidanyāsu me strīṣu niśāmya bhāryām /
tasyāṃ tataḥsamprati kācidāsthā na me niśāmyaiva hi rūpamāsām // Saund_10.51 //

yathā pratapto mṛdunātapena dahyeta kaścin mahatānalena /
rāgeṇa pūrvaṃ mṛdunābhitapto rāgāgninānena tathābhidahye // Saund_10.52 //

vāgvāriṇāṃ māṃ pariṣiñca tasmādyāvanna dahye sa ivābjaśatruḥ /
rāgāgniradyaiva hiṃ māṃ didhakṣuḥ kakṣaṃ savṛkṣāgramivotthito 'gniḥ // Saund_10.53 //

prasīda sīdāmi vimuñca mā mune vasundharādhairya na dhairyamasti me /
asūn vimokṣyāmi vimuktamānasa prayaccha vā vāgamṛtaṃ mumūrṣave // Saund_10.54 //

anarthabhogena vighātadṛṣṭinā pramādadaṃṣṭreṇa tamoviṣāgninā /
ahaṃ hi daṣṭo hṛdi manmathāhinā vidhatsva tasmādagadaṃ mahābhiṣak // Saund_10.55 //

anena daṣṭo madanāhināhinā na kaścidātmanyanavasthitaḥ sthitaḥ /
mumoha bodhyorhyacalātmano mano babhūva dhīmāṃśca sa śantanustanuḥ // Saund_10.56 //

sthite viśiṣṭe tvayi saṃśraye śraye yathā na yāmīha vasan diśaṃ diśam /
yathā ca labdhvā vyasanakṣayaṃ kṣayaṃ vrajāmi tanme kuru śaṃsataḥ sataḥ // Saund_10.57 //

tato jighāṃsurhṛdi tasya tattamastamonudo naktamivotthitaṃ tamaḥ /
maharṣicandro jagatastamonudastamaḥprahīṇo nijagāda gautamaḥ // Saund_10.58 //

dhṛtiṃ pariṣvajya vidhūya vikriyāṃ nigṛhya tāvacchrutacetasī śṛṇu /
imā yadi prārthayase tvamaṅganā vidhatsva śuklārthamihottamaṃ tapaḥ // Saund_10.59 //

imā hi śakyā na balānna sevayā na saṃpradānena na rūpavattayā /
imā hriyante khalu dharmacaryayā sacet praharṣaścara dharmamādṛtaḥ // Saund_10.60 //

ihādhivāso divi daivataiḥ samaṃ vanāni ramyāṇyajarāśca yoṣitaḥ /
idaṃ phalaṃ svasya śubhasya karmaṇo na dattamanyena na cāpyahetutaḥ // Saund_10.61 //

kṣitau manuṣyo dhanurādibhiḥ śramaiḥ striyaḥ kadāciddhi labheta vā na vā /
asaṃśayaṃ yattviha dharmacaryayā bhaveyuretā divi puṇyakarmaṇaḥ // Saund_10.62 //

tadapramatto niyame samudyato ramasva yadyapsaraso 'bhilipsase /
ahaṃ ca te 'tra pratibhūḥ sthire vrate yathā tvamābhiniyataṃ sameṣyasi // Saund_10.63 //

ataḥparaṃ paramamiti vyavasthitaḥ parāṃ dhṛtiṃ paramamunau cakāra saḥ /
tato muniḥ pavana ivāmbarāt patan pragṛhya taṃ punaragamanmahītalam // Saund_10.64 //

saundarananda mahākāvye "svargadarśana" nāma daśama sarga samāpta /

ekādaśaḥ sargaḥ svarga kī hīnatā

tatastā yoṣito dṛṣṭvā nando nandanacāriṇīḥ /
babandha niyamastambhe durdamaṃ capalaṃ manaḥ // Saund_11.1 //

so 'niṣṭanaiṣkramyaraso mlānatāmarasopamaḥ /
cacāra viraso dharmaṃ niveśyāpsaraso hṛdi // Saund_11.2 //

tathā lolendriyo bhūtvā dayitendriyagocaraḥ /
indriyārthavaśādeva babhūva niyatendriyaḥ // Saund_11.3 //

kāmacaryāsu kuśalo bhikṣucaryāsu viklavaḥ /
paramācāryaviṣṭabdho brahmacaryeṃ cacāra saḥ // Saund_11.4 //

saṃvṛtena ca śāntena tīvreṇa madanena ca /
jalāgneriva saṃsargācchaśāma ca śuśoṣa ca // Saund_11.5 //

svabhāvadarśanīyo 'pi vairūpyamagamat param /
cintayāpsarasāṃ caiva niyamenāyatena ca // Saund_11.6 //

prastāveṣvapi bhāryāyāṃ priyabhāryastathāpi saḥ /
vītarāga ivātasthau na jaharṣa na cukṣubhe // Saund_11.7 //

taṃ vyavasthitamājñāya bhāryārāgāt parāṅmukham /
abhigamyābravīnnandamānandaḥ praṇayādidam // Saund_11.8 //

aho sadṛśamārabdhaṃ śrutamasyābhijanasya ca /
nigṛhītendriyaḥ svastho niyame yadi saṃsthitaḥ // Saund_11.9 //

abhiṣvaktasya kāmeṣu rāgiṇo viṣayātmanaḥ /
yadiyaṃ saṃvidutpannā neyamalpena hetunā // Saund_11.10 //

vyādhiralpena yatnena mṛduḥ pratinivāryate /
prabalaḥ prabalaireva yatnairnaśyati vā na vā // Saund_11.11 //

durharo mānaso vyādhirbalavāṃśca tavābhavat /
vinivṛtto yadi [ca] te sarvathā dhṛtimānasi // Saund_11.12 //

duṣkaraṃ sādhvanāryeṇa māninā caiva mārdavam /
atisargaśca lubdhena brahmacaryaṃ ca rāgiṇā // Saund_11.13 //

ekastu mama saṃdehastavāsyāṃ niyame dhṛtau /
atrānunayamicchāmi vaktavyaṃ yadi manyase // Saund_11.14 //

ārjavābhihitaṃ vākyaṃ na ca mantavyamanyathā /
rūkṣamapyāśaye śuddhe rukṣato naiti sajjanaḥ // Saund_11.15 //

apriyaṃ hi hitaṃ snigdhamasnigdhamahitaṃ priyam /
durlabhaṃ tu priyahitaṃ svādu pathyamivauṣadham // Saund_11.16 //

viśvāsaścārthacaryā ca sāmānyaṃ sukhaduḥkhayoḥ /
marṣaṇaṃ praṇayaścaiva mitravṛttiriyaṃ satām // Saund_11.17 //

tadidaṃ tvāṃ vivakṣāmi praṇayānna jighāṃsayā /
tvacchreyo hi vivakṣā me yato nārhāmyupekṣitum // Saund_11.18 //

apsarobhṛtako dharmaṃ carasītyabhidhīyase /
kimidaṃ bhūtamāhosvit parihāso 'yamīdṛśaḥ // Saund_11.19 //

yadi tāvadidaṃ satyaṃ vakṣyāmyatra yadauṣadham /
auddhatyamatha vaktṛṇāmabhidhāsyāmi tadrajaḥ // Saund_11.20 //

ślakṣṇapūrvamatho tena hṛdi so 'bhihatastadā /
dhyātvā dīrghaṃ niśaśvāsa kiñciccāvāṅmukho 'bhavat // Saund_11.21 //

tatastasyeṅgitaṃ jñātvā manaḥsaṃkalpasūcakam /
babhāṣe vākyamānando madhurodarkamapriyam // Saund_11.22 //

ākāreṇāvagacchāmi tava dharmaprayojanam /
yajjñātvā tvayi jātaṃ me hāsyaṃ kāruṇyameva ca // Saund_11.23 //

yathāsanārthaṃ skandhena kaścid gurvīṃ śilāṃ vahet /
tadvattvamapi kāmārthaṃ niyamaṃ voḍhumudyataḥ // Saund_11.24 //

titāḍayiṣayā dṛpto yathā meṣo 'parsati /
tadvadabrahmacaryāya brahmacaryamidaṃ tava // Saund_11.25 //

cikrīṣanti yathā paṇyaṃ vaṇijo lābhalipsayā /
dharmacaryā tava tathā paṇyabhūtā na śāntaye // Saund_11.26 //

yathā phalaviśeṣārtha bījaṃ vapati kārṣakaḥ /
tadvad viṣayakārpaṇyād viṣayāṃstyaktavānasi // Saund_11.27 //

ākāṅkṣecca yathā rogaṃ pratīkārasukhepsayā /
duḥkhamanvicchati bhavāṃstathā viṣayatṛṣṇayā // Saund_11.28 //

yathā paśyati madhveva na prapātamavekṣate /
paśyasyapsarasastadvad bhraṃśamante na paśyasi // Saund_11.29 //

hṛdi kāmāgninā dīpte kāyena vahato vratam /
kimidaṃ brahmacaryaṃ te manasābrahmacāriṇaḥ // Saund_11.30 //

saṃsāre vartamānena yadā cāpsarasastvayā /
prāptāstyaktāśca śataśastābhyaḥ kimiti te spṛhā // Saund_11.31 //

tṛptirnāstīndhanairagnernāmbhasā lavaṇāmbhasaḥ /
nāpi kāmaiḥ satṛṣṇasya tasmāt kāmā na tṛṣtaye // Saund_11.32 //

atṛptau sa kutaḥ śāntiraśāntau ca kutaḥ sukham /
asukhe ca kutaḥ prītiraprītau ca kuto ratiḥ // Saund_11.33 //

riraṃsā yadi te tasmādadhyātme dhīyatāṃ manaḥ /
praśāntā cānavadyā ca nāstyadhyātmasamā ratiḥ // Saund_11.34 //

na tatra kāryaṃ tūryaiste na strībhirna vibhūṣaṇaiḥ /
ekastvaṃ [yatra]tatrasthastayā ratyābhiraṃsyase // Saund_11.35 //

mānasaṃ balavad duḥkhaṃ tarṣe tiṣṭhati tiṣṭhati /
taṃ tarṣaṃ chindhi duḥkhaṃ hi tṛṣṇā cāsti ca nāsti ca // Saund_11.36 //

saṃpattau vā vipattau vā divā vā naktameva vā /
kāmeṣu hi satṛṣṇasya na śāntirupapadyate // Saund_11.37 //

kāmānāṃ prārthanā duḥkhā prāptau tṛptirna vidyate /
viyogānniyataḥ śoko viyogaśca dhruvo divi // Saund_11.38 //

kṛtvāpi duṣkaraṃ karma svarge labdhvāpi durlabham /
nṛlokaṃ punarevaiti pravāsāt svagṛhaṃ yathā // Saund_11.39 //

yadā bhraṣṭasya kuśalaṃ śiṣṭaṃ kiṃcinna vidyate /
tiryakṣu pitṛloke vā narake copapadyate // Saund_11.40 //

tasya bhuktavataḥ svarge viṣayānuttamānapi /
bhraṣṭasyārtasya duḥkhena kimāsvādaḥ karoti saḥ // Saund_11.41 //

śyenāya prāṇivātsalyāt svamāṃsānyapi dattavān /
śiviḥ svargāt paribhraṣṭastādṛk kṛtvāpi duṣkaram // Saund_11.42 //

śakrasyārdhāsanaṃ gatvā pūrvapārthiva eṃva yaḥ /
sa devatvaṃ gataḥ kāle māndhātādhaḥ punaryayau // Saund_11.43 //

rājyaṃ kṛtvāpi devānāṃ papāta nahuṣo bhuvi /
prāptaḥ kila bhujaṃgatvaṃ nādyāpi parimucyate // Saund_11.44 //

tathaivelivilo rājā rājavṛttena saṃskṛtaḥ /
svargaṃ gatvā punarbhraṣṭaḥ kūrmībhūtaḥ kilārṇave // Saund_11.45 //

bhūridyumno yayātiśca te cānye ca nṛparṣabhāḥ /
karmabhirdyāmabhikrīya tatkṣayāt punaratyajan // Saund_11.46 //

asurāḥ pūrvadevāstu surairapahṛtaśriyaḥ /
śriyaṃ samanuśocantaḥ pātālaṃ śaraṇaṃ yayuḥ // Saund_11.47 //

kiṃ ca rājarṣibhistāvadasurairvā surādibhiḥ /
mahendrāḥ śataśaḥ peturmāhātmyamapi na sthiram // Saund_11.48 //

saṃsadaṃ śobhāyitvaindrīmupendraścendravikramaḥ /
kṣīṇakarmā papātorvīṃ madhyādapsarasāṃ rasan // Saund_11.49 //

hā caitraratha hā vāpi hā mandākini hā priye /
ityārtā vilapanto 'pi gāṃ patanti divaukasaḥ // Saund_11.50 //

tīvraṃ hyutpadyate duḥkhamiha tāvanmumūrṣatām /
kiṃ punaḥ patatāṃ svargādevānte sukhasevinām // Saund_11.51 //

rajo gṛṇhanti vāsāṃsi mlāyanti paramāḥ srajaḥ /
gātrebhyo jāyate svedo ratirbhavati nāsane // Saund_11.52 //

etānyādau nimittāni cyutau svargād divaukasām /
aniṣṭānīva martyānāmariṣṭāni mumūrṣatām // Saund_11.53 //

sukhamutpadyate yacca divi kāmānupāśnatām /
yacca duḥkhaṃ nipatatāṃ duḥkhameva viśiṣyate // Saund_11.54 //

tasmādasvantamatrāṇamaviśvāsyamatarpakam /
vijñāya kṣayiṇaṃ svargamapavarge matiṃ kuru // Saund_11.55 //

aśarīraṃ bhavāgraṃ hi gatvāpi munirudrakaḥ /
karmaṇo 'nte cyutastasmāt tiryagyoniṃ prapatsyate // Saund_11.56 //

maitrayā saptavārṣikyā brahmalokamito gataḥ /
sunetraḥ punarāvṛtto garbhavāsamupeyivān // Saund_11.57 //

yadā caiśvaryavanto 'pi kṣayiṇaḥ svargavāsinaḥ /
ko nāma svargavāsaya kṣeṣṇave spṛhayed budhaḥ // Saund_11.58 //

sūtreṇa baddho hi yathā vihaṃgo vyāvartate dūragato 'pi bhūyaḥ /
ajñānasūtreṇa tathāvabaddho gato 'pi dūraṃ punareti lokaḥ // Saund_11.59 //

kṛtvā kālavilakṣaṇaṃ pratibhuvā mukto yathā bandhanād
bhuktvā veśmasukhānyatītya samayaṃ bhūyo viśed vandhanaṃ /
tadvad dyāṃ pratibhūvadātmaniyamairdhyānādibhiḥ prāptavān
kāle karmasu teṣu bhuktaviṣayeṣvākṛṣate gāṃ punaḥ // Saund_11.60 //

antarjālagatāḥ pramattamanaso mīnāstaḍāge yathā
jānanti vyasanaṃ na rodhajanitaṃ svasthāścarantyambhasi /
antarlokagatāḥ kṛtārthamatayastadvaddivi dhyāyino
manyante śivamacyutaṃ dhruvamiti svaṃ sthānamāvartakam // Saund_11.61 //

tajjanmavyādhimṛtyuvyasanaparigataṃ matvā jagadidaṃ
saṃsāre bhrāmyamāṇaṃ divi nṛṣu narake tiryakpitṛṣu ca /
yattrāṇaṃ nirbhayaṃ yacchivamamarajaraṃ niḥśokamamṛtaṃ
taddhetorbrahmacaryaṃ cara jahi hi calaṃ svargaṃ prati rucim // Saund_11.62 //

saundarananda mahākāvye "svarga kī hīnatā" nāma ekādaśa sarga samāpta //

dvādaśaḥ sargaḥ viveka

apsarobhṛtako dharmaṃ carasītyatha coditaḥ /
ānandena tadā nandaḥ paraṃ vrīḍamupāgamat // Saund_12.1 //

tasya vrīḍena mahatā pramodo hṛdi nābhavat /
aprāmodyena vimukhaṃ nāvatasthe vrate manaḥ // Saund_12.2 //

kāmarāgapradhāno 'pi parihāsasamo 'pi san /
paripākagate hetau na sa tanmamṛṣe vacaḥ // Saund_12.3 //

aparīkṣakabhāvācca pūrvaṃ matvā divaṃ dhruvam /
tasmāt kṣeṣṇuṃ pariśrutya bhṛśaṃ saṃvegameyivān // Saund_12.4 //

tasya svargānnivavṛte saṃkalpāśvo manorathaḥ /
mahāratha ivonmārgādapramattasya sāratheḥ // Saund_12.5 //

svargatarṣānnivṛttaśca sadyaḥ svastha ivābhavat /
mṛṣṭādapathyād virato jijīviṣurivāturaḥ // Saund_12.6 //

visasmāra priyāṃ bhāryāmapsarodarśanād yathā /
tathānityatayodvignastatyājāpsaraso 'pi saḥ // Saund_12.7 //

mahatāmapi bhūtānāmāvṛttiriti cintayan /
saṃvegācca sarāgo 'pi vītarāga ivābhavat // Saund_12.8 //

babhūva sa hi saṃvegaḥ śreyasastasya vṛddhaye /
dhāturedhirivākhyāte paṭhito 'kṣaracintakaiḥ // Saund_12.9 //

na tu kāmānmanastasya kenacijjagṛhe dhṛtiḥ /
triṣu kāleṣu sarveṣu nipāto 'stiriva smṛtaḥ // Saund_12.10 //

khelagāmī mahābāhurgajendra iva nirmadaḥ /
so 'bhyagacchad guruṃ kāle vivakṣurbhāvamātmanaḥ // Saund_12.11 //

praṇamya ca gurau murdhnā bāṣpavyākulalocanaḥ /
kṛtvāñjalimuvācedaṃ hriyā kiṃcidavāṅmukhaḥ // Saund_12.12 //

apsaraḥ prāptaye yanme bhagavan pratibhūrasi /
nāpsarobhirmamārtho 'sti pratibhūtvaṃ tyajāmyaham // Saund_12.13 //

śrutvā hyāvartakaṃ svargaṃ saṃsārastha ca citratām /
na martyeṣu na deveṣu pravṛttirmama rocate // Saund_12.14 //

yadi prāpya divaṃ yatnānniyamena damena ca /
avitṛptāḥ patantyante svargāya tyāgine namaḥ // Saund_12.15 //

ataśca nikhilaṃ lokaṃ viditvā sacarācaram /
sarvaduḥkhakṣayakare tvaddharme parame rame // Saund_12.16 //

tasmād vyāsasamāsābhyāṃ tanme vyākhyātumarhasi /
yacchrutvā śṛṇvatāṃ śreṣṭha paramaṃ prāpnuyāṃ padam // Saund_12.17 //

tatastasyāśayaṃ jñātvā vipakṣāṇindriyāṇi ca /
śreyaścaivāmukhībhūtaṃ nijagāda tathāgataḥ // Saund_12.18 //

aho pratyavamarśo 'yaṃ śreyasaste purojavaḥ /
araṇyāṃ mathyamānāyāmagnerdhūma ivotthitaḥ // Saund_12.19 //

ciramunmārgavihṛto lolairindriyavājibhiḥ /
avatīrṇo 'si panthānaṃ diṣṭyā dṛṣṭyavimūḍhayā // Saund_12.20 //

adya te saphalaṃ janma lābho 'dya sumahāṃstava /
yasya kāmarasajñasya naiṣkramyāyotsukaṃ manaḥ // Saund_12.21 //

loke 'sminnālayārāme nivṛttau durlabhā ratiḥ /
vyathante hyapunarbhāvāt prapātādiva bāliśāḥ // Saund_12.22 //

duḥkhaṃ na syāt sukhaṃ me syāditi prayatate janaḥ /
atyantaduḥkhoparamaṃ sukhaṃ tacca na budhyate // Saund_12.23 //

aribhūteṣvanityeṣu satataṃ duḥkhahetuṣu /
kāmādiṣu jagat saktaṃ na vetti sukhamavyayam // Saund_12.24 //

sarvaduḥkhāpahaṃ tattu hastasthamamṛtaṃ tava /
viṣaṃ pītvā yadagadaṃ samaye pātumicchasi // Saund_12.25 //

anarhasaṃsārabhayaṃ mānārhaṃ te cikīrṣitam /
rāgāgnistādṛśo yasya dharmonmukha parāṅmukhaḥ // Saund_12.26 //

rāgoddāmena manasā sarvathā duṣkarā dhṛtiḥ /
sadoṣaṃ salilaṃ dṛṣṭvā pathineva pipāsunā // Saund_12.27 //

īdṛśī nāma buddhiste viruddhā rajasābhavat /
rajasā caṇḍavātena vivasvata iva prabhā // Saund_12.28 //

sā jighāṃsustamo hārdaṃ yā saṃprati vijṛmbhate /
tamo naiśaṃ prabhā saurī vinirgīrṇeva meruṇā // Saund_12.29 //

yuktarūpamidaṃ caiva śuddhasattvasya cetasaḥ /
yatte syānnaiṣṭhike sūkṣme śreyasi śraddadhānatā // Saund_12.30 //

dharmacchandamimaṃ tasmādvivardhayitumarhasi /
sarvadharmā hi dharmajña niyamācchandahetavaḥ // Saund_12.31 //

satyāṃ gamanabuddhau hi gamanāya pravartate /
śayyābuddhau ca śayanaṃ sthānabuddhau tathā sthitiḥ // Saund_12.32 //

antarbhūmigataṃ hyambhaḥ śraddadhāti naro yadā /
arthiṃtve sati yatnena tadā khanati gāmimām // Saund_12.33 //

nārthī yadyagninā vā syācchraddadhyāttaṃ na vāraṇau /
mathnīyānnāraṇiṃ kaścittabhaāve sati mathyate // Saund_12.34 //

sasyotpattiṃ yadi na vā śraddadhyāt kārṣakaḥ kṣitau /
arthī sasyena vā na syād bījāni na vaped bhuvi // Saund_12.35 //

ataśca hasta ityuktā mayā śraddhā viśeṣataḥ /
yasmād gṛṇhāti saddharmaṃ dāyaṃ hasta yato yathāḥ // Saund_12.36 //

prādhānyādindriyamiti sthiratvād balamityataḥ /
guṇadāridrayaśamanād dhanamityabhivarṇitā // Saund_12.37 //

rakṣaṇārthena dharmasya tatheṣīketyudāhṛtā /
loke 'smin durlabhatvācca ratnamityabhibhāṣitā // Saund_12.38 //

punaśca bījamityuktā nimittaṃ śreyaso yadā /
pāvanārthena pāpasya nadītyabhihitā punaḥ // Saund_12.39 //

yasmāddharmasya cotpattau śraddhā kāraṇamuttamam /
mayoktā kāryatastasmāttatra tatra tathā tathā // Saund_12.40 //

śraddhāṅkuramimaṃ tasmāt saṃvardhayitumarhasi /
tadvṛddhau vardhate dharmo mūlavṛddhau yathā drumaḥ // Saund_12.41 //

vyākulaṃ darśanaṃ yasya durbalo yasya niścayaḥ /
tasya pāriplavā śraddhā na hiṃ kṛtyāya vartate // Saund_12.42 //

yāvattattvaṃ na bhavati hi dṛṣṭaṃ śrutaṃ vā tāvacchraddhā na bhavati balasthā sthirā vā /
dṛṣṭe tattve niyamaparibhūtendriyasya śraddhāvṛkṣo bhavati saphalaścāśrayaśca // Saund_12.43 //

saundarananda mahākāvya meṃ "viveka" nāmaka dvādaśa sarga samāpta /

trayodaśaḥ sargaḥ śīla evaṃ indriyasaṃyama

atha saṃrādhito nandaḥ śraddhāṃ prati maharṣiṇā /
pariṣikto 'mṛteneva yuyuje parayā mudā // Saund_13.1 //

kṛtārthamiva taṃ mene saṃbuddhaḥ śraddhayā tayā /
mene prāptamiva śreyaḥ sa ca buddhena saṃskṛtaḥ // Saund_13.2 //

ślakṣṇena vacasā kāṃścit kāṃścit paruṣayā girā /
kāṃścidābhyāmupāyābhyāṃ sa vininye vināyakaḥ // Saund_13.3 //

pāṃsubhyaḥ kāñcanaṃ jātaṃ viśuddhaṃ nirmalaṃ śuci /
sthitaṃ pāṃsuṣvapi yathā pāṃsudoṣairna lipyate // Saund_13.4 //

padmaparṇaṃ yathā caiva jale jātaṃ jale sthitam /
upariṣṭādadhastādvā na jalenopalipyate // Saund_13.5 //

tadvalloke munirjāto lokasyānugrahaṃ caran /
kṛtitvānnirmalatvācca lokadharmairna lipyate // Saund_13.6 //

śleṣaṃ tyāgaṃ priyaṃ rūkṣaṃ kathāṃ ca dhyānameva ca /
mantukāle cikitsārthaṃ cakre nātmānuvṛttaye // Saund_13.7 //

ataśca sandadhe kāyaṃ mahākaruṇayā tayā /
mocayeyaṃ kathaṃ duḥkhāt sattvānītyanukampakaḥ // Saund_13.8 //

atha saṃharṣaṇānnandaṃ viditvā bhājanīkṛtam /
abravīd bruvatāṃ śreṣṭhaḥ kramajñaḥ śreyasāṃ kramam // Saund_13.9 //

ataḥ prabhṛti bhūyastvaṃ średdhendriyapuraḥsaraḥ /
amṛtasyāptaye saumya vṛttaṃ rakṣitumarhasi // Saund_13.10 //

prayogaḥ kāyavacasoḥ śuddho bhavati te yathā /
uttāno vivṛto gupto 'navacchidrastathā kuru // Saund_13.11 //

uttāno bhāvakaraṇād vivṛtaścāpyagūhanāt /
gupto rakṣaṇatātparyādacchidraścānavadyataḥ // Saund_13.12 //

śarīravacasoḥ śuddhau saptāṃge cāpi karmaṇi /
ājīvasamudācāraṃ śaucāt saṃskartumarhasi // Saund_13.13 //

doṣāṇāṃ kuhanādīnāṃ pañcānāmaniṣevaṇāt /
tyāgācca jyotiṣādīnāṃ caturṇāṃ vṛttighātinām // Saund_13.14 //

prāṇidhānyadhanādīnāṃ varjyānāmapratigrahāt /
bhaikṣāṅgānāṃ nisṛṣṭānāṃ niyatānāṃ pratigrahāt // Saund_13.15 //

parituṣṭaḥ śucirmañjuścaukṣayā jīvasaṃpadā /
kuryā duḥkhapratīkāraṃ yāvadeva vimuktaye // Saund_13.16 //

karmaṇo hi yathādṛṣṭāt kāyavākprabhavādapi /
ājīvaḥ pṛthagevokto duḥśodhatvādayaṃ mayā // Saund_13.17 //

gṛhasthena hi duḥśodhā dṛṣṭirvividhadṛṣṭinā /
ājīvo bhikṣuṇā caiva pareṣvāyattavṛttinā // Saund_13.18 //

etāvacchīlamityuktamācāro 'yaṃ samāsataḥ /
asya nāśena naiva syāt pravrajyā na gṛhasthatā // Saund_13.19 //

tasmāccāritrasampanno brahmacaryamidaṃ cara /
aṇumātreṣvadyeṣu bhayadarśī dṛḍhavrataḥ // Saund_13.20 //

śīlamāsthāya vartante sarvā hi śreyasi kriyāḥ /
sthānādyānīva kāryāṇi pratiṣṭhāya vasundharām // Saund_13.21 //

mokṣasyopaniṣat saumya vairāgyamiti gṛhyatām /
vairāgyasyāpi saṃvedaḥ saṃvido jñānadarśanam // Saund_13.22 //

jñānasyopaniṣaccaiva samādhirupadhāryatām /
samādherapyupaniṣat sukhaṃ śārīramānasam // Saund_13.23 //

praśrabdhiḥ kāyamanasaḥ sukhasyopaniṣat parā /
praśrabdherapyupaniṣat prītirapyavagamyatām // Saund_13.24 //

tathā prīterupaniṣat prāmodyaṃ paramaṃ matam /
prāmodyasyāpyahṛllekhaḥ kukṛteṣvakṛteṣu vā // Saund_13.25 //

ahṛllekhasya manasaḥ śīlaṃ tūpaniṣacchuci /
ataḥ śīlaṃ nayatyagryamiti śīlaṃ viśodhaya // Saund_13.26 //

śīlanācchīlamityuktaṃ śīlanaṃ sevanādapi /
sevanaṃ tannideśācca nideśaśca tadāśrayāt // Saund_13.27 //

śīlaṃ hi śaraṇaṃ saubhya kāntāra iva daiśikaḥ /
pitraṃ bandhuśca rakṣā ca dhanaṃ ca balameva ca // Saund_13.28 //

yataḥ śīlamataḥ saumya śīlaṃ saṃskartumarhasi /
etatsthānamathānye [nanyaṃ] ca mokṣārambheṣu yoginām // Saund_13.29 //

tataḥ smṛtimadhiṣṭhāya capalāni svabhāvataḥ /
indriyāṇīndriyārthebhyo nivārayitumarhasi // Saund_13.30 //

bhetavyaṃ na tathā śatrornāgnernāherna cāśaneḥ /
indriyebhyo yathā svebhyastairajasraṃ hi hanyate // Saund_13.31 //

dviṣadbhiḥ śatrubhiḥ kaścit kadācit pīḍyate na vā /
indriyairbādhyate sarvaḥ sarvatra ca sadaiva ca // Saund_13.32 //

na ca prayāti narakaṃ śatruprabhṛtibhirhataḥ /
kṛṣyate tatra nighnastu capalairindriyairhataḥ // Saund_13.33 //

hanyamānasya tairduḥkhaṃ hārdaṃ bhavati vā na vā /
indriyairbādhyamānasya hārdaṃ śārīrameva ca // Saund_13.34 //

saṃkalpaviṣadigdhā hi pañcendriyamayāḥ śarāḥ /
cintāpuṅkhā ratiphalā viṣayākāśagocarāḥ // Saund_13.35 //

manuṣyahariṇān ghnanti kāmavyādheritā hṛdi /
vihanyante yadi na te tataḥ patanti taiḥ kṣatāḥ // Saund_13.36 //

niyamājirasaṃsthena dhairyakārmukadhāriṇā /
nipatanto nivāryāste mahatā smṛtivarmaṇā // Saund_13.37 //

indriyāṇāmupaśamādarīṇāṃ nigrahādiva /
sukhaṃ svapiti vāste vā yatra tatra gatoddhavaḥ // Saund_13.38 //

teṣāṃ hi satataṃ loke viṣayānabhikāṅkṣatām /
saṃvinnaivāsti kārpaṇyācchunāmāśāvatāmiva // Saund_13.39 //

viṣayairindriyagrāmo na tṛptimadhigacchati /
ajasraṃ pūryamāṇo 'pi samudraḥ salilairiva // Saund_13.40 //

avaśyaṃ gocare sve sve vartitavyamihendriyaiḥ /
nimittaṃ tatra na grāhyamanuvyañjanameva ca // Saund_13.41 //

ālokya cakṣuṣā rūpaṃ dhātumātre vyavasthitaḥ /
strī veti puruṣo veti na kalpayitumarhasi // Saund_13.42 //

sacet strīpuruṣagrāhaḥ kvacid vidyeta kaścan /
śubhataḥ keśadantādīnnānuprasthātumarhasi // Saund_13.43 //

nāpaneyaṃ tataḥ kiṃcit prakṣepyaṃ nāpi kiñcana /
draṣṭavyaṃ bhūtato bhūtaṃ yādṛśaṃ ca yathā ca yat // Saund_13.44 //

evaṃ te paśyatastattvaṃ śaśvadindriyagocaram /
bhaviṣyati padasthānaṃ nābhidhyādaurmanasyayoḥ // Saund_13.45 //

abhidhyā priyarūpeṇa hanti kāmātmakaṃ jagat /
arirmitramukheneva priyavākkaluṣāśayaḥ // Saund_13.46 //

daurmanasyābhidhānastu pratigho viṣayāśritaḥ /
mohādyenānuvṛtena paratreha ca hanyate // Saund_13.47 //

anurodhavirodhābhyāṃ śitoṣṇābhyāmivārditaḥ /
śarma nāpnoti na śreyaścalendriyamato jagat // Saund_13.48 //

nendriyaṃ viṣaye tāvat pravṛttamapi sajjate /
yāvanna manasastatra parikalpaḥ pravartate // Saund_13.49 //

indhane sati vāyau ca yathā jvalati pāvakaḥ /
viṣayāt parikalpācca kleśāgnirjāyate tathā // Saund_13.50 //

abhūtaparikalpena viṣayasya hi vadhyate /
tameva viṣayaṃ paśyan bhūtataḥ parimucyate // Saund_13.51 //

dṛṣṭvaikaṃ rūpamanyo hi rajyate 'nyaḥ praduṣyati /
kaścid bhavati madhyasthastatraivānyo ghṛṇāyate // Saund_13.52 //

ato na viṣayo heturbandhāya na vimuktaye /
parikalpaviśeṣeṇa saṃgo bhavati vā na vā // Saund_13.53 //

kāryaḥ paramayatnena tasmādindriyasaṃvaraḥ /
indriyāṇi hyagutpāni duḥkhāya ca bhavāya ca // Saund_13.54 //

kāmabhogabhogavadbhirātmadṛṣṭidṛṣṭibhiḥ pramādanaikamūrddhabhiḥ praharṣalolajivhakaiḥ /
indriyoragairmanobilaśrayaiḥ spṛhāviṣaiḥ śamāgadādṛte na dṛṣṭamasti yaccikitset // Saund_13.55 //

tasmādeṣāmakuśalakarāṇāmarīṇāṃ cakṣurghrāṇaśravaṇarasanasparśanānām /
sarvāvasthaṃ bhava viniyamādapramatto māsminnarthe kṣaṇamapi kṛthāstvaṃ pramādam // Saund_13.56 //

saundarananda mahākāvye "śīla evaṃ indriyasaṃyama" nāma trayodaśa sarga samāpta /

caturdaśaḥ sargaḥ ādiprasthāna

atha smṛtikavāṭena pidhāyendriyasaṃvaram /
bhojane bhava mātrājño dhyānāyānāmayāya ca // Saund_14.1 //

prāṇāpānau nigṛṇhāti glāninidre prayacchati /
kṛto hyatyarthamāhāro vihanti ca parākramam // Saund_14.2 //

yathā cātyarthamāhāraḥ kṛto 'narthāya kalpate /
upayuktastathātyalpo na sāmarthyāya kalpate // Saund_14.3 //

ācayaṃ dyutimutsāhaṃ prayogaṃ balameva ca /
bhojanaṃ kṛtamatyalpaṃ śarīrasyāpakarṣati // Saund_14.4 //

yathā bhāreṇa namate laghunonnamate tulā /
samā tiṣṭhati yuktena bhojyeneyaṃ tathā tanuḥ // Saund_14.5 //

tasmādabhyavaharttavyaṃ svaśaktimanupaśyatā /
nātimātraṃ na cātyalpaṃ meyaṃ mānavaśādapi // Saund_14.6 //

atyākrānto hi kāyāgnirguruṇānnena śāmyati /
avacchanna ivālpo 'gniḥ sahasā mahatendhasā // Saund_14.7 //

atyantamapi saṃhāro nāhārasya praśasyate /
anāhāro hi nirvāti nirindhana ivānalaḥ // Saund_14.8 //

yasmānnāsti vināhārāt sarvaprāṇābhṛtāṃ sthitiḥ /
tasmād duṣyati nāhāro vikalpo 'tra tu vāryate // Saund_14.9 //

na hyekaviṣaye 'nyatra sajyante prāṇinastathā /
avijñāte yathāhāre boddhavyaṃ tatra kāraṇam // Saund_14.10 //

cikitsārthaṃ yathā dhatte vraṇasyālepanaṃ vraṇī /
kṣudvighātārthamāhārastadvat sevyo mumukṣuṇā // Saund_14.11 //

bhārasyodvahanārthaṃ ca rathākṣo 'bhyajyate yathā /
bhojanaṃ prāṇayātrārthaṃ tadvad vidvānniṣevate // Saund_14.12 //

samatikramaṇārthaṃ ca kāntārasya yathādhvagau /
putramāṃsāni khādetāṃ dampatī bhṛśaduḥkhitau // Saund_14.13 //

evamabhyavaharttavyaṃ bhojanaṃ pratisaṃkhyayā /
na bhūṣārthaṃ na vapuṣo na madāya na dṛptaye // Saund_14.14 //

dhāraṇārthaṃ śarīrasya bhojanaṃ hi vidhīyate /
upastambhaḥ pipatiṣordubalasyeva veśmanaḥ // Saund_14.15 //

plavaṃ yatnād yathā kaścid badhnīyād dhārayedapi /
na tatsnehena yāvattu mahaughasyottitīrṣayā // Saund_14.16 //

tathopakaraṇaiḥ kāyaṃ dhārayanti parīkṣakāḥ /
na tatsnehena yāvattu duḥkhaughasya titīrṣayā // Saund_14.17 //

śocatā pīḍyamānena dīyate śatrave yathā /
na bhaktyā nāpi tarṣeṇa kevalaṃ prāṇaguptaye // Saund_14.18 //

yogācārastathāhāraṃ śarīrāya prayacchati /
kevalaṃ kṣudvighātārthaṃ na rāgeṇa na bhaktaye // Saund_14.19 //

manodhāraṇayā caiva pariṇāmyātmavānahaḥ /
vidhūya nidrāṃ yogena niśāmapyatināmayet // Saund_14.20 //

hṛdi yatsaṃjñinaścaiva nidrā prādurbhavettava /
guṇavatsaṃjñitāṃ saṃjñāṃ tadā manasi mā kṛthāḥ // Saund_14.21 //

dhāturārambhadhṛtyośca sthāmavikramayorapi /
nityaṃ manasi kāryaste bādhyamānena nidrayā // Saund_14.22 //

āmnātavyāśca viśadaṃ te dharmā ye pariśrutāḥ /
parebhyaścopadeṣṭavyāḥ saṃcintyāḥ svayameva ca // Saund_14.23 //

prakledyamadbhirvadanaṃ vilokyāḥ sarvato diśaḥ /
cāryā dṛṣṭiśca tārāsu jijāgariṣuṇā sadā // Saund_14.24 //

antargatairacapalairvaśasthāyibhirindriyaiḥ /
avikṣiptena manasā caṃkramyasvāsva vā niśi // Saund_14.25 //

bhaye prītau ca śoke ca nidrayā nābhibhūyate /
tasmānnidrābhiyogeṣu sevitavyamidaṃ trayam // Saund_14.26 //

bhayamāgamanānmṛtyoḥ prītiṃ dharmaparigrahāt /
janmaduḥkhādaparyantācchokamāgantumarhasi // Saund_14.27 //

evamādiḥ kramaḥ saumya kāryo jāgaraṇaṃ prati /
vandhyaṃ hi śayanādāyuḥ ka prājñaḥ kartumarhasi // Saund_14.28 //

doṣavyālānatikramya vyālān gṛhagatāniva /
kṣamaṃ prājñasya na svaptuṃ nistitīrṣormahad bhayam // Saund_14.29 //

pradīpte jīvaloke hi mṛtyuvyādhijarāgnibhiḥ /
kaḥ śayīta nirudvegaḥ pradīpta iva veśmani // Saund_14.30 //

tasmāttama iti jñātvā nidrāṃ nāveṣṭumarhasi /
apraśānteṣu doṣeṣu saśastreṣviva śatruṣu // Saund_14.31 //

pūrvaṃ yāmaṃ triyāmāyāḥ prayogeṇātināmya tu /
sevyā śayyā śarīrasya viśrāmārthaṃ svatantriṇā // Saund_14.32 //

dakṣiṇena tu pārśvena sthitayālokasaṃjñayā /
prabodhaṃ hṛdaye kṛtvā śayīthāḥ śāntamānasaḥ // Saund_14.33 //

yāme tṛtīye cotthāya carannāsīna eva vā /
bhūyo yogaṃ manaḥśuddhau kurvīthā niyatendriyaḥ // Saund_14.34 //

athāsanagatasthānaprekṣitavyāhṛtādiṣu /
saṃprajānan kriyāḥ sarvāḥ smṛtimādhātumarhasi // Saund_14.35 //

dvārādhyakṣa iva dvāri yasya praṇihitā smṛtiḥ /
dharṣayanti na taṃ doṣāḥ puraṃ guptamivārayaḥ // Saund_14.36 //

na tasyotpadyate kleśo yasya kāyagatā smṛtiḥ /
cittaṃ sarvāsvavasthāsu bālaṃ dhātrīva rakṣati // Saund_14.37 //

śaravyaḥ sa tu doṣāṇāṃ yo hīnaḥ smṛtivarmaṇā /
raṇasthaḥ pratiśatrūṇāṃ vihīna iva varmaṇā // Saund_14.38 //

anāthaṃ tanmano jñeyaṃ yatsmṛtirnābhirakṣati /
nirṇetā dṛṣṭirahito viṣameṣu caranniva // Saund_14.39 //

anartheṣu prasaktāśca svārthebhyaśca parāṅmukhā /
yadbhaye sati nodvignāḥ smṛtināśo 'tra kāraṇam // Saund_14.40 //

svabhūmiṣu guṇāḥ sarve ye ca śīlādayaḥ sthitāḥ /
vikīrṇā iva gā gopaḥ smṛtistānanugacchati // Saund_14.41 //

pranaṣṭamamṛtaṃ tasya yasya viprasṛtā smṛtiḥ /
hastasthamamṛtaṃ tasya yasya kāyagatā smṛtiḥ // Saund_14.42 //

āryo nyāyaḥ kutastasya smṛtiryasya na vidyate /
yasyāryo nāsti ca nyāyaḥ pranaṣṭastasya satpathaḥ // Saund_14.43 //

pranaṣṭo yasya sanmārgo naṣṭaṃ tasyāmṛtaṃ padam /
pranaṣṭamamṛtaṃ yasya sa duḥkhānna vimucyate // Saund_14.44 //

tasmāccarana caro 'smīti sthito 'smīti cādhiṣṭhitaḥ /
evamādiṣu kāryeṣu smṛtimādhātumarhasi // Saund_14.45 //

yogānulomaṃ vijanaṃ viśabdaṃ śayyāsanaṃ saumya tathā bhajasva /
kāyasya kṛtvā hi vivekamādau sukho 'dhigantuṃ manaso vivekaḥ // Saund_14.46 //

alabdhacetaḥpraśamaḥ sarāgo yo na pracāraṃ bhajate viviktam /
sa kṣaṇyate hyapratilabdhamārgaścarannivorvyāṃ bahukaṇṭakāyām // Saund_14.47 //

adṛṣṭatattvena parīkṣakeṇa sthitena citre viṣayapracāre /
cittaṃ niṣeddhuṃ na sukhena śakyaṃ kṛṣṭādako gauriva sasyamadhyāt // Saund_14.48 //

anīryamāṇastu yathānilena praśāntimāgacchati citrabhānuḥ /
alpena yatnena tathā vivikteṣvaghaṭṭitaṃ śāntimupaiti cetaḥ // Saund_14.49 //

kvacidbhuktvā yattad vasanamapi yattatparihito
vasannātmārāmaḥ kvacana vijane yo 'bhiramate /
kṛtārthaḥ sa jñeyaḥ śamasukharasajñaḥ kṛtamatiḥ
pareṣāṃ saṃsargaṃ pariharati yaḥ kaṇṭakamiva // Saund_14.50 //

yadi dvandvārāme jagati viṣayavyagrahṛdaye
vivikte nirdvando viharati kṛtī śāntahṛdayaḥ /
tataḥ pītvā prajñārasamamṛtavattṛptahṛdayo
viviktaḥ saṃsaktaṃ viṣayakṛpaṇaṃ śocati jagat // Saund_14.51 //

vasañśūnyāgāre yadi satatameko 'bhiramate
yadi kleśotpādaiḥ saha na ramate śatrubhiriva /
carannātmārāmo yadi ca pibati prītisalilaṃ
tato bhuṅkte śreṣṭhaṃ tridaśapatirājyādapi sukham // Saund_14.52 //

saundarananda mahākāvye "ādiprasthāna" nāma caturdaśa sarga samāpta //

pañcadaśaḥsargaḥ vitarkaprahāṇa

yatra tatra vivikte tu baddhvā paryaṅkamuttamam /
ṛjuṃ kāyaṃ samādhāya smṛtyābhimukhayānvitaḥ // Saund_15.1 //

nāsāgre vā lalāṭe vā bhruvorantara eva vā /
kurvīthāścapalaṃ cittamālambanaparāyaṇam // Saund_15.2 //

sacet kāmavitarkastvāṃ dharṣayenmānaso jvaraḥ /
kṣeptavyo nādhivāsyaḥ sa vastre reṇurivāgataḥ // Saund_15.3 //

yadyapi pratisaṃkhyānāt kāmānutsṛṣṭavānasi /
tamāṃsīva prakāśena pratipakṣeṇa tāñjahi // Saund_15.4 //

tiṣṭhatyanuśayasteṣāṃ channo 'gniriva bhasmanā /
sa te bhāvanayā saumya praśāmyo 'gnirivāmbunā // Saund_15.5 //

te hi tasmāt pravartante bhūyo vījādivāṅkurāḥ /
tasya nāśena te na syurbījanāśādivāṅkurāḥ // Saund_15.6 //

arjanādīni kāmebhyo dṛṣṭvā duḥkhāni kāminām /
tasmāttānmūlataśchindhi mitrasaṃjñānarīniva // Saund_15.7 //

anityā moṣadharmāṇo riktā vyasanahetavaḥ /
bahusādhāraṇāḥ kāmā varhyā hyāśīviṣā iva // Saund_15.8 //

ye mṛgyamāṇā duḥkhāya rakṣyamāṇā na śāntaye /
bhraṣṭāḥ śokāya mahate prāptāśca na vitṛptaye // Saund_15.9 //

tṛptiṃ vittaprakarṣeṇa svargāvāptyā kṛtārthatām /
kāmebhyaśca sukhotpattiṃ yaḥ paśyati sa naśyati // Saund_15.10 //

calānapariniṣpannānasārānanavasthitān /
parikalpasukhān kāmānna tānsmartumihārhasi // Saund_15.11 //

vyāpādo vā vihiṃsā vā kṣobhayed yadi te manaḥ /
prasādyaṃ tadvipakṣeṇa maṇinevākulaṃ jalam // Saund_15.12 //

pratipakṣastayorjñeyo maitrī kāruṇyameva ca /
virodho hi tayornityaṃ prakāśatamasoriva // Saund_15.13 //

nivṛttaṃ yasya dauḥśīlyaṃ vyāpādaśca pravartate /
hanti pāṃsubhirātmānaṃ sa snāta iva vāraṇaḥ // Saund_15.14 //

duḥkhitebhyo hi martyebhyo vyādhimṛtyujarādibhiḥ /
āryaḥ ko duḥkhamaparaṃ saghṛṇo dhātumarhati // Saund_15.15 //

duṣṭena ceha manasā bādhyate vā paro na vā /
sadyastu dahyate tāvat svaṃ mano duṣṭacetasaḥ // Saund_15.16 //

tasmāt sarveṣu bhūteṣu maitrīṃ kāruṇyameva ca /
na vyāpādaṃ vihiṃsāṃ vā vikalpayitumarhasi // Saund_15.17 //

yadyadeva prasaktaṃ hi vitarkayati mānavaḥ /
abhyāsāttena tenāsya natirbhavati cetasaḥ // Saund_15.18 //

tasmādakuśalaṃ tyaktvā kuśalaṃ dhyātumarhasi /
yatte syādiha cārthāya paramārthasya cāptaye // Saund_15.19 //

saṃvardhante hyakuśalā vitarkāḥ saṃbhṛtā hṛdi /
anarthajanakāstulyamātmanaśca parasya ca // Saund_15.20 //

śreyaso vighnakaraṇād bhavantyātmavipattaye /
pātrībhāvopaghātāttu parabhaktivipattaye // Saund_15.21 //

manaḥkarmasvavikṣepamapi cābhyastumarhasi /
na tvevākuśalaṃ saumya vitarkayitumarhasi // Saund_15.22 //

yā vikāmopabhogāya cintā manasi vartate /
na ca taṃ guṇamāpnoti bandhanāya ca kalpate // Saund_15.23 //

sattvānāmupaghātāya parikleśāya cātmanaḥ /
mohaṃ vrajati kāluṣyaṃ narakāya ca vartate // Saund_15.24 //

tad vitarkairakuśalairnātmānaṃ hantumarhasi /
suśastraṃ ratnavikṛtaṃ mṛddhato gāṃ khananniva // Saund_15.25 //

anabhijño yathā jātyaṃ dahedaguru kāṣṭhavat /
anyāyena manuṣyatvamupahanyādidaṃ tathā // Saund_15.26 //

tyaktvā ratnaṃ yathā loṣṭaṃ ratnadvīpācca saṃharet /
tyaktvā naiḥśreyasaṃ dharmaṃ cintayedaśubhaṃ tathā // Saund_15.27 //

himavantaṃ yathā gatvā viṣaṃ bhuñjīta nauṣadham /
manuṣyatvaṃ tathā prāpya pāpaṃ seveta no śubham // Saund_15.28 //

tad buddhavā pratipakṣeṇa vitarkaṃ kṣeptumarhasi /
sūkṣmeṇa pratikīlena kīlaṃ dārvantarādiva // Saund_15.29 //

vṛddhyavṛddhyoratha bhaveccintā jñātijanaṃ prati /
svabhāvo jīvalokasya parīkṣyastannivṛttaye // Saund_15.30 //

saṃsāre kṛṣyamāṇānāṃ sattvānāṃ svena karmaṇā /
ko janaḥ svajanaḥ ko vā mohāt sakto jane janaḥ // Saund_15.31 //

atīte 'dhvani saṃvṛttaḥ svajano hi janastava /
aprāpte cādhvani janaḥ svajanaste bhaviṣyati // Saund_15.32 //

vihagānāṃ yathā sāyaṃ tatra tatra samāgamaḥ /
jātau jātau tathāśleṣo janasya svajanasya ca // Saund_15.33 //

pratiśrayaṃ bahuvidhaṃ saṃśrayanti yathādhvagāḥ /
pratiyānti punastyaktvā tadvajjñātisamāgamaḥ // Saund_15.34 //

loke prakṛtibhinne 'sminna kaścit kasyacit priyaḥ /
kāryakāraṇasambaddhaṃ vālukāmuṣṭivajjagat // Saund_15.35 //

bibharti hi sutaṃ mātā dhārayiṣyati māmiti /
mātaraṃ bhajate putro garbheṇādhatta māmiti // Saund_15.36 //

anukūlaṃ pravartante jñātiṣu jñātayo yadā /
tadā snehaṃ prakurvanti riputvaṃ tu viparyayāt // Saund_15.37 //

ahito dṛśyate jñātirajñātirdṛśyate hitaḥ /
snehaṃ kāryāntarāllokāśchinatti ca karoti ca // Saund_15.38 //

svayameva yathālikhya rajyeccitrakaraḥ striyam /
tathā kṛtvā svayaṃ snehaṃ saṃgameti jane janaḥ // Saund_15.39 //

yo 'bhavad bāndhavajanaḥ paraloke priyastava /
sa te karmathaṃ kurute tvaṃ vā tasmai karoṣi kam // Saund_15.40 //

tasmājjñātivitarkeṇa mano nāveṣṭumarhasi /
vyavasthā nāsti saṃsāre svajanasya janasya ca // Saund_15.41 //

asau kṣemo janapadaḥ subhikṣo 'sāvasau śivaḥ /
ityevamatha jāyeta vitarkastava kaścana // Saund_15.42 //

praheyaḥ sa tvayā saumya nādhivāsyaḥ kathaṃcana /
viditvā sarvamādīptaṃ taistairdoṣāgnibhirjagat // Saund_15.43 //

ṛtucakranivartācca kṣutpipāsāklamādapi /
sarvatra niyataṃ duḥkhaṃ na kvacid vidyate śivam // Saund_15.44 //

kvacicchītaṃ kvacid dharmaḥ kvacid rogo bhayaṃ kvacit /
bādhate 'bhyadhikaṃ lokaṃ tasmādaśaraṇaṃ jagat // Saund_15.45 //

jarā vyādhiśca mṛtyuśca lokasyāsya mahad bhayam /
nāsti deśaḥ sa yatrāsya tad bhayaṃ nopapadyate // Saund_15.46 //

yatra gacchati kāyo 'yaṃ duḥkhaṃ tatrānugacchati /
nāsti kācid gatirloke gato yatra na bādhyate // Saund_15.47 //

ramaṇīyo 'pi deśaḥ san subhikṣaḥ kṣema eva ca /
kudeśa iti vijñeyo yatra kleśairvidahyate // Saund_15.48 //

lokasyābhyāhatasyāsya duḥkhaiḥ śārīramānasaiḥ /
kṣemaḥ kaścinna deśo 'sti svastho yatra gato bhavet // Saund_15.49 //

duḥkhaṃ sarvatra sarvasya vartate sarvadā yadā /
chandarāgamataḥ saumya lokacitreṣu mā kṛthāḥ // Saund_15.50 //

yadā tasmānnivṛttaste chandarāgo bhaviṣyati /
jīvalokaṃ tadā sarvamādīptamiva maṃsyase // Saund_15.51 //

atha kaścid vitarkaste bhavedamaraṇāśrayaḥ /
yatnena sa vihantavyo vyādhirātmagato yathā // Saund_15.52 //

muhūrtamapi viśrambhaḥ kāryoṃ na khalu jīvite /
nilīna iva hi vyāghraḥ kālo viśvastaghātakaḥ // Saund_15.53 //

balastho 'haṃ yuvā veti na te bhavitumarhati /
mṛtyuḥ sarvāsvasthāsu hanti nāvekṣate vayaḥ // Saund_15.54 //

kṣetrabhūtamanarthānāṃ śarīraṃ parikarṣataḥ /
svāsthyāśā jīvitāśā vā na dṛṣṭārthasya jāyate // Saund_15.55 //

nirvṛttaḥ ko bhavet kāyaṃ mahābhūtāśrayaṃ vahan /
parasparaviruddhānāmahīnāmiva bhājanam // Saund_15.56 //

praśvasityayamanvakṣaṃ yaducchvasiti mānavaḥ /
avagaccha tadāścaryamaviśvāsyaṃ hi jīvitam // Saund_15.57 //

idamāścaryamaparaṃ yatsuptaḥ pratibudhyate /
svapityutthāya vā bhūyo bahvamitrā hi dehinaḥ // Saund_15.58 //

garbhāt prabhṛti yo lokaṃ jighāṃsuranugacchati /
kastasmin viśvasenmṛtyāvudyatāsāvarāviva // Saund_15.59 //

prasūtaḥ puruṣo loke śrutavān balavānapi /
na jayatyantakaṃ kaścinnājayannāpi jeṣyati // Saund_15.60 //

sāmnā dānena bhedena daṇḍena niyamena vā /
prāpto hi rabhaso mṛtyuḥ pratihantuṃ na śakyate // Saund_15.61 //

tasmānnāyuṣi viśvāsaṃ cañcale kartumarhasi /
nityaṃ harati kālo hi sthāviryaṃ na pratīkṣate // Saund_15.62 //

niḥsāraṃ paśyato lokaṃ toyabudbuddurbalam /
kasyāmaravitarko hi syādanunmattacetasaḥ // Saund_15.63 //

tasmādeṣāṃ vitarkāṇāṃ prahāṇārthaṃ samāsataḥ /
ānāpānasmṛtiṃ saumya viṣayīkartumarhasi // Saund_15.64 //

ityanena prayogeṇa kāle sevitumarhasi /
pratipakṣān vitarkāṇāṃ gadānāmagadāniva // Saund_15.65 //

suvarṇahetorapi pāṃsudhāvakau vihāya pāṃsūn bṛhato yathāditaḥ /
jahāti sūkṣmānapi tadviśuddhaye viśodhya hemāvayavān niyacchati // Saund_15.66 //

vimokṣahetorapi yuktamānaso vihāya doṣān bṛhatastathāditaḥ /
jahāti sūkṣmānapi tadviśuddhaye viśodhya dharmāvayavān niyacchati // Saund_15.67 //

krameṇādbhiḥ śuddhaṃ kanakamiha pāṃsuvyavahitaṃ
yathāgnau karmāraḥ pacati bhṛśamāvartayati ca /
tathā yogācāro nipuṇamiha doṣavyavahitaṃ
viśodhya kleśebhyaḥ śamayati manaḥ saṃkṣipati ca // Saund_15.68 //

yathā ca svacchandādupanayati karmāśrayasukhaṃ
suvarṇaṃ karmāro bahuvidhamalaṅkāravidhiṣu /
manaḥśuddho bhikṣurvaśagatamabhijñāsvapi tathā
yathecchaṃ yatrecchaṃ śamayati manaḥ prerayati ca // Saund_15.69 //

saundarananda mahākāvye "vitarkaprahāṇa" nāma pañcadaśa sarga samāpta /

ṣoḍaśaḥ sargaḥ āryasatya

evaṃ manodhāraṇayā krameṇa vyapohya kiñcit samupohya kiñcit /
dhyānāni catvāryadhigamya yogī prāpnotyabhijñā niyamena pañca // Saund_16.1 //

ṛddhipravekaṃ ca bahuprakāraṃ parasya cetaścaritāvabodham /
atītajanmasmaraṇaṃ ca dīrghaṃ divye viśuddhe śruticakṣuṣī ca // Saund_16.2 //

ataḥ paraṃ tattvaparikṣaṇena mano dadhātyāsravasaṃkṣayāya /
tato hi duḥkhaprabhṛtīni samyak catvāri satyāni padānyavaiti // Saund_16.3 //

bādhātmakaṃ duḥkhamidaṃ prasaktaṃ duḥkhasya hetuḥ prabhavātmako 'yam /
duḥkhakṣayo niḥsaraṇātmako 'yaṃ trāṇātmako 'yaṃ praśamāya mārgaḥ // Saund_16.4 //

ityāryasatyānyavabudhya buddhyā catvāri samyak pratividhya caiva /
sarvāsravān bhāvanayābhibhūya na jāyate śāntimavāpya bhūyaḥ // Saund_16.5 //

abodhato hyaprativedhataśca tattvātmakasyāsya catuṣṭasya /
bhavād bhavaṃ yāti na śantimeti saṃsāradolāmadhiruhya lokaḥ // Saund_16.6 //

tasmājjarādervyasanasya mūlaṃ samāsato duḥkhamavaihi janma /
sarvauṣadhīnāmiva bhūrbhavāya sarvāpadāṃ kṣetramidaṃ hi janma // Saund_16.7 //

yajjanmarūpasya hi sendriyasya duḥkhasya tannaikavidhasya janma /
yaḥ saṃbhavaścāsya samucchrayasya mṛtyośca rogasya ca saṃbhavaḥ saḥ // Saund_16.8 //

sadvāpyasadvā viṣamiśramannaṃ yathā vināśāya na dhāraṇāya /
loke tathā tiryaguparyadho vā duḥkhāya sarvaṃ na sukhāya janma // Saund_16.9 //

jarādayo naikavidhāḥ prajānāṃ satyāṃ pravṛttau prabhavantyanarthāḥ /
pravātsu ghoreṣvapi māruteṣu na hyaprasūtāstaravaścalanti // Saund_16.10 //

ākāśayoniḥ pavano yathā hi yathā śamīgarbhaśayo hutāśaḥ /
āpo yathāntarvasudhāśayāśca duḥkhaṃ tathā cittaśarīrayoniḥ // Saund_16.11 //

apāṃ dravatvaṃ kaṭhinatvamurvyā vāyoścalatvaṃ dhruvamauṣṇyamagneḥ /
yathā svabhāvo hi tathā svabhāvo duḥkhaṃ śarīrasya ca cetasaśca // Saund_16.12 //

kāye sati vyādhijarādi duḥkhaṃ kṣuttarṣavarṣoṣṇahimādi caiva /
rūpāśrite cetasi sānubandhe śokāratikrodhabhayādi duḥkham // Saund_16.13 //

pratyakṣamālokya ca janmaduḥkhaṃ duḥkhaṃ tathātītamapīti viddhi /
yathā ca tadduḥkhamidaṃ ca duḥkhaṃ duḥkhaṃ tathānāgatamapyavehi // Saund_16.14 //

bījasvabhāvo hi yatheha dṛṣṭo bhūto 'pi bhavyo 'pi tathānumeyaḥ /
pratyakṣataśca jvalano yathoṣṇo bhūto 'pi bhavyo 'pi tathoṣṇa eva // Saund_16.15 //

tannāmarūpasya guṇānurūpaṃ yatraiva nirvṛttirudāravṛtta /
tatraiva duḥkhaṃ na hi tadvimuktaṃ duḥkhaṃ bhaviṣyatyabhavad bhaved vā // Saund_16.16 //

pravṛttiduḥkhasya ca tasya loke tṛṣṇādayo doṣagaṇā nimittam /
naiveśvaro na prakṛtirnaṃ kālo nāpo svabhāvo na vidhiryadṛcchā // Saund_16.17 //

jñātavyametena ca kāraṇena lokasya doṣebhya iti pravṛttiḥ /
yasmānmriyante sarajastamaskā na jāyate vītarajastamaskaḥ // Saund_16.18 //

icchāviśeṣe sati tatra tatra yānāsanāderbhavati prayogaḥ /
yasmādatastarṣavaśāttathaiva janma prajānāmiti veditavyam // Saund_16.19 //

sattvānyabhiṣvaṅgavaśāni dṛṣṭvā svajātiṣu prītiparāṇyatīva /
abhyāsayogādupapāditāni taireva doṣairiti tāni viddhi // Saund_16.20 //

krodhapraharṣādibhirāśrayāṇāmutpadyate ceha yathā viśeṣaḥ /
tathaiva janmasvapi naikarūpo nirvartate kleśakṛto viśeṣaḥ // Saund_16.21 //

doṣādhike janmani tīvradoṣa utpadyate rāgiṇi tīvrarāgaḥ /
mohādhike mohabalādhikaśca tadalpadoṣe ca tadalpadoṣaḥ // Saund_16.22 //

phalaṃ hi yādṛk samavaiti sākṣāt tadāgamād bījamavaityatītam /
avetya bījaprakṛtiṃ ca sākṣādanāgataṃ tatphalamabhyupaiti // Saund_16.23 //

doṣakṣayo jātiṣu yāsu yasya vairāgyatastāsu na jāyate saḥ /
doṣāśayastiṣṭhati yasya yatra tasyopapattirvivaśasya tatra // Saund_16.24 //

tajjanmano naikavidhasya saumya tṛṣṇādayo hetava ityavetya /
tāṃśchindhi duḥkhād yadi nirmumukṣā kāryakṣayaḥ kāraṇasaṃkṣayāddhi // Saund_16.25 //

duḥkhakṣayo hetuparikṣayācca śāntaṃ śivaṃ sākṣikuruṣva dharmaṃ /
tṛṣṇāvirāgaṃ layanaṃ nirodhaṃ sanātanaṃ trāṇamahāryamāryam // Saund_16.26 //

yasminna jātirna jarā na mṛtyurna vyādhayo nāpriyasaṃprayogaḥ /
necchāvipanna priyaviprayogaḥ kṣemaṃ padaṃ naiṣṭhikamacyutaṃ tat // Saund_16.27 //

dīpo yathā nirvṛtimabhyupeto naivāvaniṃ gacchati nāntarikṣam /
diśaṃ na kāṃcid vidiśaṃ na kāṃcit snehakṣayāt kevalameti śāntim // Saund_16.28 //

evaṃ kṛtī nirvṛtimabhyupeto naivāvaniṃ gacchati nāntarikṣam /
diśaṃ na kāṃcid vidiśaṃ na kāṃcit kleśakṣayāt kevalameti śāntim // Saund_16.29 //

asyābhyupāyo 'dhigamāya mārgaḥ prajñātrikalpaḥ praśamadvikalpaḥ /
sa bhāvanīyo vidhivad budhena śīle śucau tripramukhe sthitena // Saund_16.30 //

vākkarma samyak sahākāyakarma yathāvadājīvanayaśca śuddhaḥ /
idaṃ trayaṃ vṛttavidhau pravṛttaṃ śīlāśrayaṃ karmaparigrahāya // Saund_16.31 //

satyeṣu duḥkhādiṣu dṛṣṭirāryā samyagvitarkaśca parākramaśca /
idaṃ trayaṃ jñānavidhau pravṛttaṃ prajñāśrayaṃ kleśaparikṣayāya // Saund_16.32 //

nyāyena satyādhigamāya yuktā samyak smṛtiḥ samyagatho samādhiḥ /
idaṃ dvayaṃ yogavidhau pravṛttaṃ śamāśrayaṃ cittaparigrahāya // Saund_16.33 //

kleśāṃkurānna pratanoti śīlaṃ bījāṅkurān kāla ivātivṛttaḥ /
śucau hi śīle puruṣasya doṣā manaḥ salajjā iva dharṣayanti // Saund_16.34 //

kleśāṃstu viṣkambhayate samādhirvegānivādrirmahato nadīnām /
sthite samādhau hi na dharṣayanti doṣā bhujaṃgā iva mantrabaddhāḥ // Saund_16.35 //

prajñā tvaśeṣeṇa nihanti doṣāṃstīradrumān prāvṛṣi nimnageva /
dagdhā yayā na prabhavanti doṣā vajrāgninevānusṛtena vṛkṣāḥ // Saund_16.36 //

triskandhametaṃ pravigāhya mārgaṃ praspaṣṭamaṣṭāṅgamahāryamāryam /
duḥkhasya hetūn prajahāti doṣān prāpnoti cātyantaśivaṃ padaṃ tat // Saund_16.37 //

asyopacāre dhṛtirārjavaṃ ca hrīrapramādaḥ praviviktatā ca /
alpecchatā tuṣṭirasaṃgatā ca lokapravṛttāvaratiḥ kṣamā ca // Saund_16.38 //

yāthātmyato vindati yo hi duḥkhaṃ tasyodbhavaṃ tasya ca yo nirodham /
āryeṇa mārgeṇa sa śāntimeti kalyāṇamitraiḥ saha vartamānaḥ // Saund_16.39 //

yo vyādhito vyādhimavaiti samyag vyādhernidānaṃ ca tadauṣadhaṃ ca /
ārogyamāpnoti hi so 'cireṇa mitrairabhijñairupacaryamāṇaḥ // Saund_16.40 //

tadvyādhisaṃjñāṃ kuru duḥkhasatye doṣeṣvapi vyādhinidānasaṃjñām /
ārogyaṃjñāṃ ca nirodhasatye bhaiṣajyasaṃjñāmapi mārgasatye // Saund_16.41 //

tasmāt pravṛttiṃparigaccha duḥkhaṃ pravartakānapyavagaccha doṣān /
nivṛttimāgaccha ca tannirodhaṃ nivartakaṃ cāpyavagaccha mārgam // Saund_16.42 //

śirasyatho vāsasi saṃpradīpte satyāvabodhāya mativicāryā /
dagdhaṃ jagat satyanayaṃ hyadṛṣṭvā pradahyate saṃprati dhakṣyate ca // Saund_16.43 //

yadaiva yaḥ paśyati nāmarūpaṃ kṣayīti taddarśanamasya samyak /
samyak ca nirvedamupaiti paśyan nandīkṣayācca kṣayameti rāgaḥ // Saund_16.44 //

tayośca nandīrajasoḥ kṣayeṇa samyagvimuktaṃ pravadāmi cetaḥ /
samyagvimuktirmanasaśca tābhyāṃ na cāsya bhūyaḥ karaṇīyamasti // Saund_16.45 //

yathāsvabhāvena hi nāmarūpaṃ taddhetumevāstagamaṃ ca tasya /
vijānataḥ pasyata eva cāhaṃ bravīmi samyak kṣayamāsravāṇām // Saund_16.46 //

tasmāt paraṃ saumya vidhāya vīryaṃ śīghraṃ ghaṭasvāstravasaṃkṣayāya /
duḥkhānanityāṃśca nirātmakāṃśca dhātūn viśeṣeṇa parīkṣamāṇaḥ // Saund_16.47 //

dhātūn hi ṣaḍ bhūsalilānalādīn sāmānyataḥ svena ca lakṣaṇena /
avaiti yo nānyamavaiti tebhyaḥ so 'tyantikaṃ mokṣamavaiti tebhyaḥ // Saund_16.48 //

kleśaprahāṇāya ca niścitena kālo 'bhyupāyasśca parīkṣitavyaḥ /
yogo 'pyakāle hyanupāyataśca bhavatyanarthāya na tadguṇāya // Saund_16.49 //

ajātavatsāṃ yadi gāṃ duhīta naivāpnuyāt kṣīramakāladohī /
kāle 'pi vā syānna payo labheta mohena śṛṅgād yadi gāṃ duhīta // Saund_16.50 //

ārdrācca kāṣṭhājjvalanābhikāmo naiva prayatnādapi vahnimṛcchet /
kāṣṭhācca śuṣkādapi pātanena naivāgnimāpnotyanupāyapūrvam // Saund_16.51 //

taddeśakālau vidhivat parīkṣya yogasya mātrāmapi cābhyupāyam /
balābale cātmani saṃpradhārya kāryaḥ prayatno na tu tadviruddhaḥ // Saund_16.52 //

pragrāhakaṃ yattu nimittamuktamuddhanyamāne hṛdi tanna sevyam /
evaṃ hi cittaṃ praśama na yāti pravāyunā vahniriveryamāṇaḥ // Saund_16.53 //

śamāya yat syānniyataṃ nimittaṃ jātoddhave cetasi tasya kālaḥ /
evaṃ hi cittaṃ praśamaṃ niyacchet pradīpyamāno 'gnirivodakena // Saund_16.54 //

śamāvahaṃ yanniyataṃ nimittaṃ sevyaṃ na taccetasi līyamāne /
evaṃ hi bhūyo layameti cittamanīryamāṇo 'gnirivālpasāraḥ // Saund_16.55 //

pragrāhakaṃ yanniyataṃ nimittaṃ layaṃ gate cetasi tasya kālaḥ /
kriyāsamarthaṃ hi manastathā syānmandāyamāno 'gnirivendhanena // Saund_16.56 //

aupekṣikaṃ nāpi nimittamiṣṭaṃ layaṃ gate cetasi soddhave vā /
evaṃ hi tīvraṃ janayedanarthamupekṣito vyādhirivāturasya // Saund_16.57 //

yatsyādupekṣāniyataṃ nimittaṃ sāmyaṃ gate cetasi tasya kālaḥ /
evaṃ hi kṛtyāya bhavetprayogo ratho vidheyāśva iva prayātaḥ // Saund_16.58 //

rāgoddhavavyākulite 'pi citte maitropasaṃhāravidhirna kāryaḥ /
rāgātmako muhyati maitrayā hi snehaṃ kaphakṣobha ivopayujya // Saund_16.59 //

rāgoddhate cetasi dhairyametya niṣevitavyaṃ tvaśubhaṃ nimittam /
rāgātmako hyevamupaiti śarma kaphātmako rūkṣamivopayujya // Saund_16.60 //

vyāpādadoṣeṇa manasyudīrṇe na sevitavyaṃ tvaśubhaṃ nimittam /
dveṣātmakasya hyaśubhā vadhāya pittātmanastīkṣṇa ivopacāraḥ // Saund_16.61 //

vyāpādadoṣakṣubhite tu citte sevyā svapakṣopanayena maitrī /
dveṣātmano hi praśamāya maitrī pittātmanaḥ śīta ivopacāraḥ // Saund_16.62 //

mohānubaddhe manasaḥ pracāre maitrāśubhā vaiva bhavatyayogaḥ /
tābhyāṃ hi saṃmohamupaiti bhūyo vāyvātmako rūkṣamivopanīya // Saund_16.63 //

mohātmikāyāṃ manasaḥ pravṛttau sevyastvidampratyayatāvihāraḥ /
mūḍhe manasyeṣa hi śāntimārgo vāyvātmake snigdha ivopacāraḥ // Saund_16.64 //

ulkāmukhasthaṃ hi yathā suvarṇaṃ suvarṇakāro dhamatīha kāle /
kāle pariprokṣayate jalena krameṇa kāle samupekṣate ca // Saund_16.65 //

dahet suvarṇaṃ hi dhamannakāle jale kṣipan saṃśameyedakāle /
na cāpi samyak paripākamenaṃ nayedakāle samupekṣamāṇaḥ // Saund_16.66 //

saṃpragrahasya praśamasya caiva tathaiva kāle samupekṣaṇasya /
samyaṅ nimittaṃ manasā tvavekṣyaṃ nāśo hi yatno 'pyanupāyapūrvaḥ // Saund_16.67 //

ityevamanyāyanivartanaṃ ca nyāyaṃ ca tasmai sugato babhāṣe /
bhūyaśca tattaccaritaṃ viditvā vitarkahānāya viodhīnuvāca // Saund_16.68 //

yathā bhiṣak pittakaphānilānāṃ ya eva kopaṃ samupaiti doṣaḥ /
śamāya tasyaiva vidhiṃ vidhatte vyadhatta doṣeṣu tathaiva buddhaḥ // Saund_16.69 //

ekena kalpena sacenna hanyāt svabhyastabhāvādasubhān vitarkān /
tato dvitīyaṃ kramāmarabheta na tveva heyo guṇavān prayogaḥ // Saund_16.70 //

anādikālopacitātmakatvād balīyasaḥ kleśagaṇasya caiva /
samyak prayogasya ca duṣkaratvācchettuṃ na śakyāḥ sahasā hi doṣāḥ // Saund_16.71 //

aṇvyā yathāṇyā vipulāṇiranyā nirvāhyate tadviduṣā nareṇa /
tadvattadevākuśalaṃ nimittaṃ kṣipennimittāntarasevanena // Saund_16.72 //

tathāpyathādhyātmanavagrahatvānnaivopaśāmyedaśubho vitarkaḥ /
heyaḥ sa taddoṣaparīkṣaṇena saśvāpado mārga ivādhvagena // Saund_16.73 //

yathā kṣudhārto 'pi viśeṣa pṛktaṃ jijīviṣurnecchati bhoktumannam /
tathaiva doṣāvahamityavetya jahāti vidvānaśubhaṃ nimittam // Saund_16.74 //

na doṣataḥ paśyati yo hi doṣaṃ kastaṃ tato vārayituṃ samarthaḥ /
guṇaṃ guṇe paśyati yaśca yatra sa vāryamāṇo 'pi tataḥ prayāti // Saund_16.75 //

vyapatrapante hi kulaprasūtā manaḥpracārairaśubhaiḥ pravṛtaiḥ /
kaṇṭhe manasvīva yuvā vapuṣmānacākṣuṣairaprayatairviṣaktaiḥ // Saund_16.76 //

nirdhūyamānāstvatha leśato 'pi tiṣṭheyurevākuśalā vitarkāḥ /
kāryāntarairadhyayanakriyādyaiḥ sevyo vidhirvismaraṇāya teṣām // Saund_16.77 //

svaptavyamapyeva vicakṣaṇena kāyaklamo vāpi niṣevitavyaḥ /
na tveva saṃcintyamasannimittaṃ yatrāvasaktasya bhavedanarthaḥ // Saund_16.78 //

yathā hi bhīto niśi taskarebhyo dvāraṃ priyebhyo 'pi na dātumicchet /
prājñastathā saṃharati prayogaṃ samaṃ śubhasyāpyaśubhasya doṣaiḥ // Saund_16.79 //

evaṃ prakārairapi yadyupāyairnivāryamāṇā na parāṅmukhāḥ syuḥ /
tato yathāśthūlanivarhaṇena suvarṇadoṣā iva te praheyāḥ // Saund_16.80 //

drutaprayāṇaprabhṛtīṃśca tīkṣṇāt kāmaprayogāt parikhidyamānaḥ /
yathā naraḥ saṃśrayate tathaiva prājñena doṣeṣvapi vartitavyam // Saund_16.81 //

te cedalabdhapratipakṣabhāvā naivopaśāmyeyurasadvitarkāḥ /
muhūrtamapyaprativadhyamānā gṛhe bhujaṃgā iva nādhivāsyāḥ // Saund_16.82 //

dante 'pi dantaṃ praṇidhāya kāmaṃ tālvagramutpīḍya ca jivhayāpi /
cittena cittaṃ parigṛhya cāpi kāryaḥ prayatno na tu te 'nuvṛttāḥ // Saund_16.83 //

kimatra citraṃ yadi vītamoho vanaṃ gataḥ svasthamanā na muhyet /
ākṣipyamāṇo hṛdi tannimittairna kṣobhyate yaḥ sa kṛtī sa dhīraḥ // Saund_16.84 //

tadāryasatyādhigamāya pūrvaṃ viṃśodhayānena nayena mārgam /
yātrāgataḥ śatruvinigrahārthaṃ rājeva lakṣmīmajitāṃ jigīṣan // Saund_16.85 //

etānyaraṇyānyabhitaḥ śivāni yogānukūlānyajaneritāni /
kāyasya kṛtvā pravivekamātraṃ kleśaprahāṇāya bhajasva mārgam // Saund_16.86 //

kauṇḍinyanandakṛmilāniruddhāstiṣyopasenau vimalo 'tha rādhaḥ /
bāṣpottarau dhautakimoharājau kātyāyanadravyapilindavatsāḥ // Saund_16.87 //

bhaddālibhadrāyaṇasarpadāsasubhūtigodattasujātavatsāḥ /
saṃgrāmajid bhadrajidaśvajicca śroṇaśca śoṇaśca ca koṭikarṇaḥ // Saund_16.88 //

kṣemājito nandakanandamātāvupālivāgīśayaśoyaśodāḥ /
mahāvhayo valkalirāṣṭrapālau sudarśanasvāgatamedhikāśca // Saund_16.89 //

sa kapphinaḥ kāśyapa auruvilvo mahāmahākāśyapatiṣyanandāḥ /
pūrṇaśca pūrṇaśca sa pūrṇakaśca śonāparāntaśca sa pūrṇa eva // Saund_16.90 //

śāradvatīputrasubāhucundāḥ kondeyakāpyabhṛgukuṇṭhadhānāḥ /
saśaivalau revatakauṣṭhilau ca maudgalyagotraśca gavāṃpatiśca // Saund_16.91 //

yaṃ vikramaṃ yogavidhāvakurvaṃstameva śīghraṃ vidhivat kuruṣva /
tataḥ padaṃ prāpsyasi tairavāptaṃ sukhāvṛtaistvaṃ niyataṃ yaśaśca // Saund_16.92 //

dravyaṃ yathā syat kaṭukaṃ rasena taccopayuktaṃ madhuraṃ vipāke /
tathaiva vīryaṃ kaṭukaṃ śrameṇa tasyārtha siddhyai madhuro vipākaḥ // Saund_16.93 //

vīryaṃ paraṃ kāryakṛtau hi mūlaṃ vīryādṛte kācana nāsti siddhiḥ /
udeti vīryādiha sarvasaṃpannirvīryatā cet sakalaśca pāpmā // Saund_16.94 //

alabdhasyālābho niyatamupalabdhasya vigamas
tathaivātmāvajñā kṛpaṇamadhikebhyaḥ paribhavaḥ /
tamo nistejastvaṃ śrutiniyamatuṣṭivyuparamo
nṛṇāṃ nirvīryāṇāṃ bhavati vinipātaśca bhavati // Saund_16.95 //

nayaṃ śrutvā śakto yadayamabhivṛddhiṃ na labhate
paraṃ dharmaṃ jñātvā yadupari nivāsaṃ na labhate /
gṛhaṃ tyaktvā muktau yadayamupaśāntiṃ na labhate /
nimittaṃ kausīdyaṃ bhavati puruṣasyātra na ripuḥ // Saund_16.96 //

anikṣiptotsāho yadi khanati gāṃ vāri labhate /
prasaktaṃ vyāmathnan jvalanamaraṇibhyāṃ janayati /
prayuktā yoge tu dhruvamupalabhante śramaphalaṃ
drutaṃ nityaṃ yāntyo girimapi hi bhindanti saritaḥ // Saund_16.97 //

kṛṣṭvā gāṃ paripālya ca śramaśatairaśnoti sasyaśriyaṃ
yatnena pravigāhya sāgarajalaṃ ratnaśriyā krīḍati /
śatrūṇāmavadhūya vīryamiṣubhirbhuṅkte narendraśriyaṃ
tadvīryaṃ kuru śāntaye viniyataṃ vīrye hi sarvarddhayaḥ // Saund_16.98 //

saundarananda mahākāvye "āryasatya" nāma ṣoḍaśa sarga samāpta /

saptadaśaḥ sargaḥ amṛtaprāpti

athaivamādeśitatattvamārgo nandastadā prāptavimokṣamārgaḥ /
sarveṇa bhāvena gurau praṇamya kleśaprahāṇāya vanaṃ jagāma // Saund_17.1 //

tatrāvakāśaṃ mṛdunīlaśaṣpaṃ dadarśa śāntaṃ taruṣaṇḍavantam /
niḥśabdayā nimnagayopagūḍhaṃ vaiḍūryanīlodakayā vahantyā // Saund_17.2 //

sa pādayostatra vidhāya śaucaṃ śucau śive śrīmati vṛkṣamūle /
mokṣāya baddhvā vyavasāyakakṣāṃ paryaṅkamaṅkāvahitaṃ babandha // Saund_17.3 //

ṛjuṃ samagraṃ praṇidhāya kāyaṃ kāye smṛtiṃ cābhimukhīṃ vidhāya /
sarvendriyāṇyātmani saṃnidhāya sa tatra yogaṃ prayataḥ prapede // Saund_17.4 //

tataḥ sa tattvaṃ nikhilaṃ cikīrṣurmokṣānukūlāṃśca vidhīṃścikīrṣan /
jñānena śīlena śamena caiva cacāra cetaḥ parikarmabhūmau // Saund_17.5 //

saṃdhāya dhairyaṃ praṇidhāya vīryaṃ vyapohya saktiṃ parigṛhya śaktim /
praśāntacetā niyamasthacetāḥ svasthastatobhūd viṣayeṣvanāsthaḥ // Saund_17.6 //

ātaptabuddheḥ prahitātmano 'pi svabhyastabhāvādatha kāmasaṃjñā /
paryākulaṃ tasya manaścakāra prāvṛṭsu vidyujjalamāgateva // Saund_17.7 //

sa paryavasthānamavetya sadyaścikṣepa tāṃ dharmavighātakartrīm /
priyāmapi krodhaparītacetā nārīmivodvṛttaguṇāṃ manasvī // Saund_17.8 //

ārabdhavīryasya manaḥśamāya bhūyastu tasyākuśalo vitarkaḥ /
vyādhipraṇāśāya niviṣṭavuddherupadravo ghora ivājagāma // Saund_17.9 //

sa tadvighātāya nimittamanyad yogānukūlaṃ kuśalaṃ prapede /
ārtāyanaṃ kṣīṇabalo balasthaṃ nirasyamāno balināriṇeva // Saund_17.10 //

puraṃ vidhāyānuvidhāya daṇḍaṃ mitrāṇi saṃgṛhya ripūn vigṛhya /
rājā yathāpnoti hi gāmapūrvāṃ nītirmumukṣorapi saiva yoge // Saund_17.11 //

vimokṣakāmasya hi yogino 'pi manaḥ puraṃ jñānavidhiśca daṇḍaḥ /
guṇāśca mitrāṇyarayaśca doṣā bhūmirvimuktiryatate yadartham // Saund_17.12 //

sa duḥkhajālānmahato mumukṣurvimokṣamārgādhigame vivikṣuḥ /
panthānmāryaṃ paramaṃ didṛkṣuḥ śamaṃ yayau kiṃcidupāttacakṣuḥ // Saund_17.13 //

yaḥ syānniketastamaso 'niketaḥ śrutvāpi tattvaṃ sa bhavet pramattaḥ /
yasmāttu mokṣāya sa pātrabhūtastasmānmanaḥ svātmani saṃjahāra // Saund_17.14 //

sambhārataḥ pratyayataḥ svabhāvādāsvādato doṣaviśeṣataśca /
athātmavānniḥsaraṇātmataśca dharmeṣu cakre vidhivat parīkṣām // Saund_17.15 //

sa rūpiṇaṃ kṛtsnamarūpiṇaṃ ca sāraṃ didṛkṣurvicikāya kāyam /
athāśuciṃ duḥkhamanityamasvaṃ nirātmakaṃ caiva cikāya kāyam // Saund_17.16 //

anityatastatra hi śūnyataśca nirātmato duḥkhata eva cāpi /
mārgapravekeṇa sa laukikena kleśadrumaṃ saṃcalayāṃcakāra // Saund_17.17 //

yasmādabhūtvā bhavatīha sarvaṃ bhutvā ca bhūyo na bhavatyavaśyam /
sahetukaṃ ca kṣayi hetumacca tasmādanityaṃ jagadityavindat // Saund_17.18 //

yataḥ prasūtasya ca karmayogaḥ prasajyate bandhavighātahetuḥ /
duḥkhapratīkāravidhau sukhākhye tato bhavaṃ duḥkhamiti vyapaśyat // Saund_17.19 //

yataśca saṃskāragataṃ viviktaṃ na kārakaḥ kaścana vedako vā /
samagryataḥ saṃbhavati pravṛttiḥ śūnyaṃ tato lokamimaṃ dadarśa // Saund_17.20 //

yasmānnirīhaṃ jagadasvatantraṃ naiśvaryamekaḥ kurute kriyāsu /
tattatpratītya prabhavanti bhāvā nirātmakaṃ tena viveda lokam // Saund_17.21 //

tataḥ sa vātaṃ vyajanādivoṣṇe kāṣṭhāśritaṃ nirmathanādivāgnim /
antaḥkṣitisthaṃ khananādivāmbho lokottaraṃ vartma durāpamāpa // Saund_17.22 //

sajjñānacāpaḥ smṛtivarma baddhvā viśuddhaśīlavratavāhanasthaḥ /
kleśāribhiścittaraṇājirasthaiḥ sārdhaṃ yuyutsurvijayāya tasthau // Saund_17.23 //

tataḥ sa bodhyaṅgaśitāttaśastraḥ samyakpradhānottamavāhanasthaḥ /
mārgāṅgamātaṅgavatā balena śanaiḥ śanaiḥ kleśacamūṃ jagāhe // Saund_17.24 //

sa smṛtyupasthānamayaiḥ pṛṣatkaiḥ śatrūn viparyāsamayān kṣaṇena /
duḥkhasya hetūṃścaturaścaturbhiḥ svaiḥ svaiḥ pracārāyatanairdadāra // Saund_17.25 //

āryairbalaiḥ pañcabhireva pañca cetaḥkhilānyapratimairbabhañja /
mithyāṅganāgāṃśca tathāṅganāgairvinirdudhāvāṣṭabhireva so 'ṣṭau // Saund_17.26 //

athātmadṛṣṭiṃ sakalāṃ vidhūya caturṣu satyeṣvakathaṃkathaḥ san /
viśuddhaśīlavratadṛṣṭadharmā dharmasya pūrvāṃ phalabhūmimāpa // Saund_17.27 //

sa darśanādāryacatuṣṭayasya kleśaikadeśasya ca viprayogāt /
pratyātmikāccāpi viśeṣalābhāt pratyakṣato jñānisukhasya caiva // Saund_17.28 //

dārḍhyāt prasādasya dhṛteḥ sthiratvāt satyeṣvasaṃmūḍhatayā caturṣu /
śīlasya cācchidratayottamasya niḥsaṃśayo dharmavidhau babhūva // Saund_17.29 //

kudṛṣṭijālena sa viprayukto lokaṃ tathābhūtamavekṣamāṇaḥ /
jñānāśrayāṃ prītimupājagāma bhūyaḥ prasādaṃ ca gurāviyāya // Saund_17.30 //

yo hi pravṛttiṃ niyatāmavaiti nivānyahetoriha nāpyahetoḥ /
pratītya tattatsamavaiti tattatsa naiṣṭhikaṃ paśyati dharmamāryam // Saund_17.31 //

śāntaṃ śivaṃ nirjarasaṃ virāgaṃ niḥśreyasaṃ paśyati yaśca dharmam /
tasyopadeṣṭāramathāryavaryaṃ sa prekṣate buddhamavāptacakṣuḥ // Saund_17.32 //

yathopadeśena śivena mukto rogādarogo bhiṣajaṃ kṛtajñaḥ /
anusmaran paśyati cittadṛṣṭyā maitryā ca śāstrajñatayā ca tuṣṭaḥ // Saund_17.33 //

āryeṇa mārgeṇa tathaiva muktastathāgataṃ tattvavidāryatattvaḥ /
anusmaran paśyati kāyasākṣī maitryā ca sarvajñatayā ta tuṣṭaḥ // Saund_17.34 //

sa nāśakairdṛṣṭigatairvimuktaḥ paryantamālokya punarbhavasya /
bhaktvā ghṛṇāṃ kleśavijṛmbhiteṣu mṛtyorna tatrāsa na durgatibhyaḥ // Saund_17.35 //

tvaksnāyumedorudhirāsthimāṃsakeśādināmedhyagaṇena pūrṇam /
tataḥ sa kāyaṃ samavekṣamāṇaḥ sāraṃ vicintyāṇvapi nopalebhe // Saund_17.36 //

sa kāmarāgapratighau sthirātmā tenaiva yogena tanū cakāra /
kṛtvā mahoraskatanustanū tau prāpa dvitīyaṃ phalamāryadharme // Saund_17.37 //

sa lobhacāpaṃ parikalpabāṇaṃ rāgaṃ mahāvairiṇamalpaśeṣam /
kāyasvabhāvādhigataurbibheda yogāyudhāstrairaśubhāpṛṣatkaiḥ // Saund_17.38 //

dveṣāyudhaṃ krodhavikīrṇabāṇaṃ vyāpādamantaḥprasavaṃ sapatnam /
maitrīpṛṣatkairdhṛtitūṇasaṃsthaiḥ kṣamādhanurjyāvisṛtairjaghāna // Saund_17.39 //

mūlānyatha trīṇyaśubhasya vīrastribhirvimokṣāyatanaiścakarta /
camūmukhasthān dhṛtakārmukāṃstrīnarīnivāristribhirāyasāgraiḥ // Saund_17.40 //

sa kāmadhātoḥ samatikramāya pārṣṇigrahāṃstānabhibhūya śatrūn /
yogādanāgāmiphalaṃ prapadya dvārīva nirvāṇapurasya tasthau // Saund_17.41 //

kāmairviviktaṃ malinaiśca dharmairvitarkavaccāpi vicāravacca /
vivekajaṃ prītisukhopapannaṃ dhyānaṃ tataḥ sa prathamaṃ prapede // Saund_17.42 //

kāmāgnidāhena sa vipramukto lhādaṃ paraṃ dhyānasukhādavāpa /
sukhaṃ vigāhyāpsviva dharmakhinnaḥ prāpyeva cārtha vipulaṃ daridraḥ // Saund_17.43 //

tatrāpi taddharmagatān vitarkān guṇāguṇe ca prasṛtān vicārān /
buddhvā manaḥkṣobhakarānaśāntāṃstadviprayogāya matiṃ cakāra // Saund_17.44 //

kṣobhaṃ prakurvanti yathormayo hi dhīraprasannāmbuvahasya sindhoḥ /
ekāgrabhūtasya tathormibhūtāścittāmbhasaḥ kṣobhakarā vitarkāḥ // Saund_17.45 //

khinnasya suptasya ca nirvṛtasya bādhaṃ yathā saṃjanayanti śabdāḥ /
adyātmamaikāgryamupāgatasya bhavanti bādhāya tathā vitarkāḥ // Saund_17.46 //

athāvitarkaṃ kramaśo 'vicāramekāgrabhāvānmanasaḥ prasannam /
samādhijaṃ prītisukhaṃ dvitīyaṃ dhyānaṃ tadādhyātmaśivaṃ sa dadhyau // Saund_17.47 //

taddhyānamāgamya ca cittamaunaṃ lebhe parāṃ prītimalabdhapūrvām /
prītau tu tatrāpi sa doṣadarśī yathā vitarkeṣvabhavattathaiva // Saund_17.48 //

prītiḥ parā vastuni yatra yasya viparyayāttasya hi tatra duḥkham /
prītāvataḥ prekṣya sa tatra doṣān prītikṣaye yogamupāruroha // Saund_17.49 //

prītervirāgāt sukhamāryajuṣṭaṃ kāyena vindannatha saṃprajānan /
upekṣakaḥ sa smṛtimān vyahārṣid dhyānaṃ tṛtīyaṃ pratilabhya dhīraḥ // Saund_17.50 //

yasmāt paraṃ tatra sukhaṃ sukhebhyastataḥ paraṃ nāsti sukhapravṛttiḥ /
tasmād babhāṣe śubhakṛtsnabhūmiḥ parāparajñaḥ parameti maitryā // Saund_17.51 //

dhyāne 'pi tatrātha dadarśa doṣaṃ mene paraṃ śāntamaniñjameva /
ābhogato 'pīñjayati sma tasya cittaṃ pravṛttaṃ sukhamityasram // Saund_17.52 //

yatreñjitaṃ spanditamasti tatra yatrāsti ca spanditamasti duḥkham /
yasmādatastatsukhamiñjakatvāt praśāntikāmā yatayastyajanti // Saund_17.53 //

atha prahāṇāt sukhaduḥkhayośca manovikārasya ca pūrvameva /
dadhyāvupekṣāsmṛtimad viśuddhaṃ dhyānaṃ tathāduḥkhasukhaṃ caturtham // Saund_17.54 //

yasmāttu tasminna sukhaṃ na duḥkhaṃ jñānaṃ ca tatrāsti tadarthacāri /
tasmādupekṣāsmṛtipāriśuddhirnirucyate dhyānavidhau caturthe // Saund_17.55 //

dhyānaṃ sa niśritya tataścaturthamarhattvalābhāya matiṃ cakāra /
saṃdhāya mitraṃ balavantamāryaṃ rājeva deśānajitān jigīṣuḥ // Saund_17.56 //

ciccheda kārtsnyena tataḥ sa pañca prajñāsinā bhāvanayeritena /
ūrdhvaṅgamānyuttamabandhanāni saṃyojanānyuttamabandhanāni // Saund_17.57 //

bodhyaṅganāgairapi saptabhiḥ sa saptaiva cittānuśayān mamarda /
dvipānivopasthitavipraṇāśān kālo grahaiḥ saptabhireva sapta // Saund_17.58 //

agnidrumājyāmbuṣu yā hi vṛttiḥ kabandhavāyvagnidivākarāṇām /
doṣeṣu tāṃ vṛttimiyāya nando nirvāpaṇotpāṭanadāhaśoṣaiḥ // Saund_17.59 //

iti trivegaṃ trijhaṣaṃ trivicamekāmbhasaṃ pañcarayaṃ dvikūlam /
dvigrāhamaṣṭāṅgavatā plavena duḥkhārṇavaṃ dustaramuttatāra // Saund_17.60 //

arhattvamāsādya sa satkriyārho nirutsuko niṣpraṇayo nirāśaḥ /
vibhīrviśugvītamado virāgaḥ sa eva dhṛtyānya ivābabhāse // Saund_17.61 //

bhrātuśca śāstuśca tayānuśiṣṭyā nandastataḥ svena ca vikrameṇa /
praśāntacetāḥ paripūrṇakāryo vāṇīmimāmātmagatāṃ jagāda // Saund_17.62 //

namo 'stu tasmai sugatāya yena hitaiṣiṇā me karuṇātmakena /
bahūni duḥkhānyapavartitāni sukhāni bhūyāṃsyupasaṃhṛtāni // Saund_17.63 //

ahaṃ hyanāryeṇa śarīrajena duḥkhātmake vartmani kṛṣyamāṇaḥ /
nivartitastadvacanāṅkuśena darpānvito nāga ivāṅkuśena // Saund_17.64 //

tasyājñayā kāruṇikasya śāsturhṛdisthamutpāṭya hi rāgaśalyam /
adyaiva tāvat sumahat sukhaṃ me sarvakṣaye kiṃbata nirvṛtasya // Saund_17.65 //

nirvāpya kāmāgnimahaṃ hi dīptaṃ dhṛtyambunā pāvakamambuneva /
hlādaṃ paraṃ sāṃpratamāgato 'smi śītaṃ hradaṃ gharma ivāvatīrṇaḥ // Saund_17.66 //

na me priyaṃ kiṃcana nāpriyaṃ me na me 'nurodho 'sti kuto virodhaḥ /
tayorabhāvāt sukhito 'smi sadyo himātapābhyāmiva vipramuktaḥ // Saund_17.67 //

mahābhayāt kṣemamivopalabhya mahāvarodhādiva vipramokṣam /
mahārṇavāt pāramivāplavaḥ san bhīmāndhakārādiva ca prakāśam // Saund_17.68 //

rogādivārogyamasahyarūpādṛṇādivānṛṇyamanantasaṃkhyāt /
dviṣatsakāśādiva cāpayānaṃ durbhikṣayogācca yathā subhikṣam // Saund_17.69 //

tadvatparāṃ śāntimupāgato 'haṃ yasyānubhāvena vināyakasya /
karomi bhūyaḥ punaruktamasmai namo namo 'rhāya tathāgatāya // Saund_17.70 //

yenāhaṃ girimupanīya rūkmaśṛṅgaṃ svargaṃ ca plavagavadhūnidarśanena /
kāmātmā tridivacarībhiraṅganābhirniṣkṛṣṭo yuvatimaye kalau nimagnaḥ // Saund_17.71 //

tasmācca vyasanaparādanarthapaṅkādutkṛṣya kramaśithilaḥ karīva paṅkāt /
śānte 'smin virajasi vijvare viśoke saddharme vitamasi naiṣṭhike vimuktaḥ // Saund_17.72 //

taṃ vande paramanukampakaṃ maharṣi mūrdhnāhaṃ prakṛtiguṇajñamāśayajñam /
saṃbuddhaṃ daśabalinaṃ bhiṣakpradhānaṃ trātāraṃ punarapi cāsmi saṃnatastam // Saund_17.73 //

saundarananda mahākāvya meṃ "amṛtaprāpti" nāmaka saptadaśa sarga samāpta /

aṣṭādaśaḥ sargaḥ ājñāvyākaraṇa

atha dvijo bāla ivāptavedaḥ kṣipraṃ vaṇik prāpta ivāptalābhaḥ /
jitvā ca rājanya ivārisainyaṃ nandaḥ kṛtārtho gurumabhyagacchat // Saund_18.1 //

draṣṭuṃ sukhaṃ jñānasamāptikāle gururhi śiṣyasya gurośca śiṣyaḥ /
pariśramaste saphalo mayīti yato didṛkṣāsya munau babhūva // Saund_18.2 //

yato hi yenādhigato viśeṣastasyottamāṃso 'rhati kartumīḍyām /
āryaḥ sarāgo 'pi kṛtajñabhāvāt prakṣīṇamānaḥ kimu vītarāgaḥ // Saund_18.3 //

yasyārthakāmaprabhavā hi bhaktistato 'sya sā tiṣṭhati rūḍhamūlā /
dharmānvayo yasya tu bhaktirāgastasya prasādo hṛdayāvagāḍhaḥ // Saund_18.4 //

kāṣāyavāsāḥ kanakāvadātastataḥ sa mūrdhnā gurave praṇeme /
vāteritaḥ pallavatāmrarāgaḥ puṣpojjvalaśrīriva karṇikāraḥ // Saund_18.5 //

athātmanaḥ śiṣyaguṇasya caiva mahāmuneḥ śāstṛguṇasya caiva /
saṃdarśanārthaṃ sa na mānahetoḥ svāṃ kāryasiddhiṃ kathayāmbabhūva // Saund_18.6 //

yo dṛṣṭiśalyo hṛdayāvagāḍhaḥ prabho bhṛśaṃ māmatudat sutīkṣṇaḥ /
tvadvākyasaṃdaṃśamukhena me sa samuddhṛtaḥ śalyahṛteva śalyaḥ // Saund_18.7 //

kathaṃkathābhāvagatosmi yena chinnaḥ sa niḥsaṃśaya saṃśayo me /
tvacchāsanāt satpathamāgato 'smi sudeśikasyeva pathi pranaṣṭaḥ // Saund_18.8 //

yatpītamāsvādavaśendriyeṇa darpeṇa kandarpaviṣaṃ mayāsīt /
tanme hataṃ tvadvacanāgadena viṣaṃ vināśīva mahāgadena // Saund_18.9 //

kṣayaṃ gataṃ janma nirastajanman saddharmacaryāmuṣito 'smi samyak /
kṛtsnaṃ kṛtaṃ me kṛtakārya kāryaṃ lokeṣu bhūto 'smi na lokadharmā // Saund_18.10 //

maitrīstanīṃ vyañjanacārusāsnāṃ saddharmadugdhāṃ pratibhānaśṛṅgām /
tavāsmi gāṃ sādhu nipīya tṛptastṛṣeva gāmuttama vatsavarṇaḥ // Saund_18.11 //

yatpaśyataścādhigamo mamāyaṃ tanme samāsena mune nibodha /
sarvajña kāmaṃ viditaṃ tavaitat svaṃ tūpacāraṃ pravivakṣurasmi // Saund_18.12 //

anye 'pi santo vimumukṣavo hi śrutvā vimokṣāya nayaṃ parasya /
muktasya rogādiva rogavantastenaiva mārgeṇa sukhaṃ ghaṭante // Saund_18.13 //

urvyādikān janmani vedima dhātun nātmānamurvyādiṣu teṣu kiñcit /
yasmādatasteṣu na me 'sti saktirbahiśca kāyena samā matirme // Saund_18.14 //

skandhāṃśca rūpaprabhṛtīn daśārdhān paśyāmi yasmāccapalānasārān /
anātmakāṃścaiva vadhātmakāṃśca tasmād vimukto 'smyaśivebhya ebhyaḥ // Saund_18.15 //

yasmācca paśyāmyudayaṃ vyayaṃ ca sarvāsvavasthāsvahamindriyāṇām /
tasmādanityeṣu nirātmakeṣu duḥkheṣu me teṣvapi nāsti saṃgaḥ // Saund_18.16 //

yataśca lokaṃ samajanmaniṣṭhaṃ paśyāmi niḥsāramasacca sarvam /
ato dhiyā me manasā vibaddhamasmīti me neñjitamasti yena // Saund_18.17 //

caturvidhe naikavidhaprasaṅge yato 'hamāhāravidhāvasaktaḥ /
amūrcchitaścāgrathitaśca tatra tribhyo vimukto 'smi tato bhavebhyaḥ // Saund_18.18 //

aniścitaścāpratibaddhacitto dṛṣṭaśrutādau vyavahāradharme /
yasmāt samātmānugataśca tatra tasmād visaṃyogagato 'smi muktaḥ // Saund_18.19 //

ityevamuktvā gurubāhumānyāt sarveṇa kāyena sa gāṃ nipannaḥ /
praverito lohitacandanākto haimo mahāstambha ivābabhāse // Saund_18.20 //

tataḥ pramādat prasṛtasya pūrvaṃ śruvā dhṛtiṃ vyākaraṇaṃ ca tasya /
dharmānvayaṃ cānugataṃ prasādaṃ meghasvarastaṃ munirābabhāṣe // Saund_18.21 //

uttiṣṭha dharme sthita śiṣyajuṣṭe kiṃ pādayorme patito 'si murdhnā /
abhyarcanaṃ me na tathā praṇāmo dharme yathaiṣā pratipattireva // Saund_18.22 //

adyāsi supravrajito jitātmannaiśvaryamapyātmani yena labdham /
jitātmanaḥ pravrajanaṃ hi sādhu calātmano na tvajitendriyasya // Saund_18.23 //

adyāsi śaucena pareṇa yukto vākkāyacetāṃsi śucīni yatte /
ataḥ punaścāprayatāpasaumyāṃ yatsaumya no vekṣyasi garbhaśayyām // Saund_18.24 //

adyārthavatte śrutavacchrutaṃ tacchrutānurūpaṃ pratipadya dharmam /
kṛtaśruto vipratipadyamāno nindyo hi nirvīrya ivāttaśastraḥ // Saund_18.25 //

aho dhṛtiste 'viṣayātmakasya yattvaṃ matiṃ mokṣavidhāvakārṣīḥ /
yāsyāmi niṣṭhāmiti bāliśo hi janmakṣayāt trāsamihābhyupaiti // Saund_18.26 //

diṣṭyā durāpaḥ kṣaṇasaṃnipāto nāyaṃ kṛto mohavaśena moghaḥ /
udeti duḥkhena gato hyadhastāt kūrmo yugacchidra ivārṇavasthaḥ // Saund_18.27 //

nirjitya māraṃ yudhi durnivāramadyāsi loke raṇaśīrṣaśūraḥ /
śūro 'pyaśūraḥ sa hi veditavyo doṣairamitrairiva hanyate yaḥ // Saund_18.28 //

nirvāpya rāgāgnimudīrṇamadya diṣṭyā sukhaṃ svapsyasi vītadāhaḥ /
duḥkhaṃ hi śete śayane 'pyudāre kleśāgninā cetasi dahyamānaḥ // Saund_18.29 //

abhyucchrito dravyamadena pūrvamadyāsi tṛṣṇoparamāt samṛddhaḥ /
yāvat satarṣaḥ puruṣo hi loke tāvat samṛddho 'pi sadā daridraḥ // Saund_18.30 //

adyāpadeṣṭuṃ tava yuktarūpaṃ śuddhodano me nṛpatiḥ piteti /
bhraṣṭasya dharmāt pitṛbhirnipātādaślāghanīyo hi kulāpadeśaḥ // Saund_18.31 //

diṣṭyāsi śāntiṃ paramāmupeto nistīrṇakāntāra ivāptasāraḥ /
sarvo hi saṃsāragato bhayārto yathaiva kāntāragatastathaiva // Saund_18.32 //

āraṇyakaṃ bhaikṣacaraṃ vinītaṃ drakṣyāmi nandaṃ nibhṛtaṃ kadeti /
āsīt purastāttvayi me didṛkṣā tathāsi diṣṭyā mama darśanīyaḥ // Saund_18.33 //

bhavatyarūpo 'pi hi darśanīyaḥ svalaṃkṛtaḥ śreṣṭhatamaigurṇaiḥ svaiḥ /
doṣaiḥ parīto malinīkaraistu sudarśanīyo 'pi virūpa eva // Saund_18.34 //

adya prakṛṣṭā tava buddhimattā kṛtsnaṃ yayā te kṛtamātmakāryam /
śrutonnatasyāpi hi nāsti buddhirnotpadyate śreyasi yasya buddhiḥ // Saund_18.35 //

unmīlitasyāpi janasya madhye nimīlitasyāpi tathaiva cakṣuḥ /
prajñāmayaṃ yasya hi nāsti cakṣuścakṣurna tasyāsti sacakṣuṣo 'pi // Saund_18.36 //

duḥkhapratīkāranimittamārtaḥ kṛṣyādibhiḥ khedamupaiti lokaḥ /
ajasramāgacchati tacca bhūyo jñānena yasyādya kṛtastvayāntaḥ // Saund_18.37 //

duḥkhaṃ na me syāt sukhameva me syāditi pravṛttaḥ satataṃ hi lokaḥ /
na vetti taccaiva tathā yathā syāt prāptaṃ tvayādyāsulabhaṃ yathāvat // Saund_18.38 //

ityevamādi sthirabuddhicittastathāgatenābhihito hitāya /
staveṣu nindāsu ca nirvyapekṣaḥ kṛtāñjalirvākyamuvāca nandaḥ // Saund_18.39 //

aho viśeṣeṇa viśeṣadarśin stvayānukampā mayi darśiteyaṃ /
yatkāmapaṅke bhagavannimagnastrāto 'smi saṃsārabhayādakāmaḥ // Saund_18.40 //

bhrātrā tvayā śreyasi daiśikena pitrā phalasthena tathaiva mātrā /
hato 'bhaviṣyaṃ yadi na vyamokṣyaṃ sārthāt paribhraṣṭa ivākṛtārthaḥ // Saund_18.41 //

śāntasya tuṣṭasya sukho viveko vijñātatattvasva parīkṣakasya /
prahīṇamānasya ca nirmadasya sukhaṃ virāgatvamasaktabuddheḥ // Saund_18.42 //

atho hi tattvaṃ parigamya samyaṅnirdhūya doṣānadhigamya śāntim /
svaṃ nāśramaṃ samprati cintayāmi na taṃ janaṃ nāpsaraso na devān // Saund_18.43 //

idaṃ hi bhuktvā śuci śāmikaṃ sukhaṃ na me manaḥ kāṃkṣati kāmajaṃ sukham /
mahārhamapyannamadaivatāhṛtaṃ divaukaso bhuktavataḥ sudhāmiva // Saund_18.44 //

aho 'ndhavijñānanimīlitaṃ jagat paṭāntare paśyati nottamaṃ sukham /
sudhīramadhyatmasukhaṃ vyapāsya hi śramaṃ tathā kāmasukhārthamṛcchati // Saund_18.45 //

yathā hi ratnākarametya durmatirvihāya ratnānyasato maṇīn haret /
apāsya saṃbodhisukhaṃ tathottamaṃ śramaṃ vrajet kāmasukhopalabdhaye // Saund_18.46 //

aho hi sattveṣvatimaitracetasastathāgatasyānujighṛkṣutā parā /
apāsya yaddhyānasukhaṃ mune paraṃ parasya duḥkhoparamāya khidyase // Saund_18.47 //

mayā nu śakyaṃ pratikartumadya kiṃ gurau hitaiṣiṇyanukampake tvayi /
samuddhṛto yena bhavārṇavādahaṃ mahārṇavāccūrṇitanaurivormibhiḥ // Saund_18.48 //

tato ministasya niśamya hetumat prahīṇasarvāsravasūcakaṃ vacaḥ /
idaṃ babhāṣe vadatāmanuttamo yadarhati śrīghana eva bhāṣituṃ // Saund_18.49 //

idaṃ kṛtārthaḥ paramārthavit kṛtī tvameva dhīmannabhidhātumarhasi /
atītya kāntāramavāptasādhanaḥ sudaiśikasyeva kṛtaṃ mahāvaṇik // Saund_18.50 //

avaiti buddhaṃ naradamyasārathiṃ kṛtī yathārhannupaśāntamānasaḥ /
na dṛṣṭasatyo 'pi tathāvabudhyate pṛthagjanaḥ kiṃbata buddhimānapi // Saund_18.51 //

rajastamobhyāṃ parimuktacetasastavaiva ceyaṃ sadṛśī kṛtajñatā /
rajaḥprakarṣeṇa jagatyavasthite kṛtajñabhāvo hi kṛtajña durlabhaḥ // Saund_18.52 //

sadharma dharmānvayato yataśca te mayi prasādo 'dhigame ca kauśalam /
ato 'sti bhūyastvayi me vivakṣitaṃ nato hi bhaktaśca niyogamarhasi // Saund_18.53 //

avāptakāryo 'si parāṃ gatiṃ gato na te 'sti kiñcit karaṇīyamaṇvapi /
ataḥparaṃ saumya carānukampayā vimokṣayan kṛcchragatān parānapi // Saund_18.54 //

ihārthamevārabhate naro 'dhamo vimadhyamastūbhayalaukikīṃ kriyām /
kriyāmamutraiva phalāya madhyamo viśiṣṭadharmā punarapravṛttaye // Saund_18.55 //

ihottamebhyo 'pi mataḥ sa tūttamo ya uttamaṃ dharmamavāpya naiṣṭhikam /
acintayitvātmagataṃ pariśramaṃ śamaṃ parebhyo 'pyupadeṣṭumicchati // Saund_18.56 //

vihāya tasmādiha kāryamātmanaḥ kuru sthirātman parakāryamapyatho /
bhramatsu sattveṣu tamāvṛtātmasu śrutapradīpo niśi dhāryatāmayam // Saund_18.57 //

bravītu tāvat puri vismito janastvayi sthite kurvati dharmadeśanāḥ /
aho batāścaryamidaṃ vimuktaye karoti rāgī yadayaṃ kathāmiti // Saund_18.58 //

dhruvaṃ hi saṃśrutya tava sthiraṃ mano nivṛttanānāviṣayairmanorathaiḥ /
vadhūrgṛhe sāpi tavānukurvatī kariṣyate strīṣu virāgiṇīḥ kathāḥ // Saund_18.59 //

tvayi paramadhṛtau niviṣṭatattve bhavanagatā na hi raṃsyate dhruvaṃ sā /
manasi śamadamātmake vivikte matiriva kāmasukhaiḥ parīkṣakasya // Saund_18.60 //

ityarhataḥ paramakāruṇikasya śāsturmūrdhnā vacaśca caraṇau ca samaṃ gṛhītvā /
svasthaḥ praśāntahṛdayo vinivṛttakāryaḥ pārśvānmuneḥ pratiyayau vimadaḥ karīva // Saund_18.61 //

bhikṣārthaṃ samaye viveśa sa puraṃ dṛṣṭīrjanasyākṣipan
lābhālābhasukhāsukhādiṣu samaḥ svasthendriyo nispṛhaḥ /
nirmokṣāya cakāra tatra ca kathāṃ kāle janāyārthine
naivonmārgagatān parān paribhavannātmānamutkarṣayan // Saund_18.62 //

ityeṣā vyupaśāntaye na rataye mokṣārthagarbhā kṛtiḥ
śrotṛṇāṃ grahaṇārthamanyamanasāṃ kāvyopacārāt kṛtā /
yanmokṣāt kṛtamanyadatra hi mayā tatkāvyadharmāt
kṛtaṃ pātuṃ titkamivauṣadhaṃ madhuyutaṃ hṛdyaṃ kathaṃ syāditi // Saund_18.63 //

prāyeṇālokya lokaṃ viṣayaratiparaṃ mokṣāt pratihataṃ
kāvyavyājena tattvaṃ kathitamiha mayā mokṣaḥ paramiti /
tadbuddhvā śamikaṃ yattadavahitamito grāhyaṃ na lalitaṃ
pāṃsubhyo dhātujebhyo niyatamupakaraṃ cāmīkaramiti // Saund_18.64 //

saundarananda mahākāvya meṃ "ājñāvyākaraṇa" nāmaka aṣṭādaśa sarga samāpta /