This e-text was provided to GRETIL in good faith that no copyright rights have been infringed.
If anyone wishes to assert copyright over this file, please contact the GRETIL management at
The Göttingen Register of Electronic Texts in Indian Languages (GRETIL) is a resource platform providing standardized machine-readable texts in Indian languages that have been contributed by various individuals and institutions.
Apparent errors have been silently corrected.
GRETIL normalizes all texts contributed consistently for each language. Sanskrit texts are normalized in accordance with the scheme of the International Alphabet of Sanskrit Transliteration (IAST) in order to facilitate word search across its corpus without additional transformations.
All characters that were fully equivalent to an IAST-conformant character in the text file contributed have been made to conform to the character list below.
Non-conformant characters with additional information including accents, capitalization, and whitespace have been preserved as
If indicated unambiguously in the text file contributed quotation marks have been replaced with the
Unnumbered
Interpretive markup which is visible only in analytic transformations of this file consists of:
A reference is given in the
pramāṇaphalarūpāyāḥ saṃvidaḥ prameyatattvavyavasthāpikāyāḥ svarūpādiviśodhyate 'tra saṃvistiddhau /
iyamādimā siddhitraye ślokavārtikacchlokamālikārūpā /
tantravārtikavaccātmeśvarasiddhī /
atra copakramamadhyāvasāneṣu bhūyān granthabhāgo luptaḥ /
upalabhyamānasaṃvitsiddhibhāge ca bahulamadvaitimatanirāso dṛśyate /
advaitino hisadeva somyedamagra āsīdekamevādvitīyamiti kāraṇībhūtasya sacchabditasya parabrahmaṇo 'dvitīyatvaśravaṇātsatyaṃ jñānamanantaṃ brahmeti jñānamātratvaśravaṇācca sajātīyavijātīyasvagatabhedasāmānyaśūnyaṃ brahmaiva cinmātraṃ sat paramārthaḥ, anyatsarvaṃ tatraivāvidyayā parikalpitaṃ mithyābhūtamityāmananti /
tatrādvitīyaśrutestadabhimatārthapratipādakatvāsambhavaṃ varṇayitumādau tanmatamanuvadatiekameveti /
yattadornityasaṃbandhātpūrvārdhe yadi tyanuṣajyate /
tamimaṃ dūṣayitumadvitīyapade vṛttiṃ vikalpayati siddhāntīatreti /
advitīyapadasya tatpuruṣavṛttatve na dvitīyasya bādha ityāhapūrvasmin ityādinā ślokacatuṣṭayena /
tatpuruṣa iti prathamakalpe tāvaduttarapadārthaḥ prādhānyena vivakṣyate, uttarapadārthapradhānatvāttatpuruṣasyetyarthaḥ /
tatreti /
na dvitīyamadvitīyam /
nañtatpuruṣe cāropitatvasya pūrvapadārthatvaṃ tasya cottarapadārthaviśeṣaṇatvamiṣyate śābdikaiḥ /
āropaśca sadṛśādau /
tatphalitakathanaṃ tadanyādyarthe nañ iti /
nañivayuktamanyasadṛśādhikaraṇe tathā hyarthagatiriti ca śābdikānāṃ paribhāṣā /
tathā cādvitīyapadenāropitadvitīyatvavadbrahmeti bodhe tatra dvitīyānyatvasya dvitīyasadṛśatvasya dvitīyaviruddhatvasya vā pratītiḥ phalati /
arthatraye 'pi brahmabhinnasya dvitīyapadārthasya na bādhaḥ /
dvitīyapratiyogikasya bhedasya sādṛśyasya vā pratibodhane pratiyogitayā dvitīyasiddherniṣpratyūhatvāditi bhāvaḥ // 3 //4 //
nanvevamapi dvitīyaviruddhatve brahmaṇo bodhite kathaṃ na dvitīyasya bādha ityatrāhaviruddhatvaiti /
tadāhaataiti /
dvitīyena - dvitvasaṅkhyāpūrakeṇa, tathā spṛṣṭvā - virodhasaṃbandhena sambadhya, svasthāḥ - svasvapramāṇādhīnasiddhikāḥ santaḥ, advitīyoktyābādhitāḥ prathamatṛtīyādyartharāśayo vartanta evetyarthaḥ /
spṛṣṭā iti pāṭhaḥ saṃbhāvyate // 6 //
atra śaṅkate pūrvapakṣīnanu nañiti /
ayamāśayaḥ-dvitīyapadaṃ na mukhyārthakam /
kintu bhedaprapañcamātralakṣakam /
pariharatinaivamiti /
hirhetau /
yato 'smādadvitīyapadādbrahmapadasamānādhikaraṇāt dvitīyato bhinnatvādireva bodhyate brahmaṇaḥ /
anupapannaśca brahmabhinnasya sarvasya niṣedhaḥ /
tathā sati brahmalakṣaṇavākyānāmasaṅgatiprasaṅgādityāhadvitīyamiti /
avyayībhāvasya satpadenānanvayamapyāhaadvitīyaiti /
advitīye-advitīyapade /
svaniṣṭhatvātsvapradhānatvāt /
itarapadārthāviśeṣaṇatvāditi yāvat /
nanu dvitīyābhāvo brahmasvarūpameva /
tadbrahmapadasāmānādhikaraṇyaṃ ghaṭata iti cettatrāhadvitīyeti /
dvitīyābhāvo 'bhedena brahmaṇo na viśeṣaṇaṃ bhavitumarhati /
abhāvasya tucchatvādbrahmaṇaḥ satyatvāt satyatucchayoraikyāyogāditi pūrvārdhasyārthaḥ /
brahmaviśeṣaṇatve 'pi vadāmaḥ dvitīyaṃ pratīyogi prathamam /
tadabhāvatvaṃ dvitīyam /
tṛtīyaṃ ca viśeṣyaṃ brahma /
atha bahuvrīhipakṣe dūṣaṇamāhaprasaktamiti /
bahuvrīhivṛtte 'pyadvitīyapadetatpuruṣa iva prathamatṛtīyādisarvasadbhāvo 'nivāryaḥ prasakta evetyarthaḥ /
tadevopapādayatyardhābhyāṃbrahmaṇa iti,brahmeti ca /
nāsti dvitīyaṃ yasya tadbrahmetyatra pakṣe vigrahaḥ /
brahmaniṣṭhadvitvasaṅkhyāpūrakaṃ nāstītyarthaḥ /
tathā ca brahmaṇa eva dvitīyatvaṃ labhyeta /
tataśca brahmāpekṣayā prathamasya tṛtīyādeśca na bādho 'dvitīyaśrutyetyarthaḥ /
ādyasaṅkhyāpūrakatvaṃ prathamatvam , tritvādisaṅkhyāpūrakatvaṃ ca tṛtīyatvādīti bodhyam /
brahma pratyadvitīyatvāt-brahmāpekṣayā dvitīyatvābhāvāt /
tacca brahmāpekṣayā prathamatvāttṛtīyāditvādvā /
svasthā ityādi pūrvapadvyākhyeyam /
nanu bahuvrīhighaṭakasya dvitīyapadasya dvitvasaṅkhyāpūrakārthatvaṃ, dvitve ca yacchabdārthasya brahmaṇo niṣṭhatvasaṃbandhonānvayo nopeyate; yena prathamatṛtīyādiprasaktiḥ /
kintu dvitīyapadaṃ bhinnaparam /
bhede ca brahmapratiyogikatvasyānvayaḥ /
yato brahmaṇo bhinnaṃ nāsti tadbrahmādvitīyamiti dvitīyabādho 'dvitīyaśrutyā labhyata evetyatrāhakiñceti /
anyapadārthapradhāno hi bahuvrīhiḥ /
tathā ca bahuvrīhivṛttapadopasthāpyadvitīyābhāvasyānyapadārthabrahmaviśeṣaṇatvaṃ vaktavyam /
tanna ghaṭate /
brahmabhinnasarvaśūnyavāde dvitīyābhāvasyāpi śūnyatayā brahmapadārthaviśeṣaṇatvāyogādityarthaḥ /
vṛttyarthasya bahuvrīhyarthasya, nañarthasya dvitīyābhāvasya /
kuto na padārthāntarānvayāsambhavaḥ ? tatrāhasatyeti /
yasyeti ṣaṣṭhī prakṛtyarthānviter'thāntarasaṃbandhe prāmāṇike sati saṅgacchate /
nirviśeṣe ca brahmaṇi prakṛtyarthe padārthāntarasaṃbandhasyāsatyatvāt ṣaṣṭhībahuvrīhiśca prakṛte na ghaṭata ityarthaḥ // 12 //13 //14 //
rāhoḥ śira ityādāvabhede 'pi ṣaṣṭhyā dṛṣṭeryadabhinno dvitīyābhāvastadadvitīyaṃ brahmeti vivakṣāṃ pratikṣepati,dvitīyeti /
parābhimatādvitīyaśrutyarthānupapattinirūpaṇaṃ nigamayatitasmāditi /
kastarhyadvitīyaśrutyarthaḥ ? tatrāhateneti /
parābhimatārthasyānupapattyānyādṛśor'thaḥ susaṅgata upanyasyate 'smābhirityarthaḥ /
ucyata iti pratijñānamucyamānārthasyāpūrvavadāścaryāvahatvadyotanārthamavadheyatvārthaṃ ca /
tamevārthamāhadvitīyeti /
prathamato brahmaṇo gaṇane kṛte tena saha gaṇanārhe dvitīyaḥ samo vādhiko vā padārthaḥ kālatraye 'pi nāstītyarthaḥ /
nanu vividhavicitrānantacidacitprapañce kathaṃ kasyacidapi brahmasamasyābhāvaḥ ? tatrāhayataiti /
asya paramātmano 'nantamahāvibhūtervibhūtyekadeśāṃśamātratvāccaturdaśabhuvanātmakabrahmāṇḍakoṭerapi tadantargatasyodumbaramaśakavatparicchinnasvarūpasvabhāvāderbhavabrahmāderapi na tena sāmyagandhaprasaṅga iti dvitīyavāgāspa datāṃ-dvitīyapadavācyatāṃ, brahmaṇā saha gaṇanāyogyatvam , kathaṃ tat-jagat pratipadyeta-prāpnuyādityarthaḥ /
iti /
etadvyākurmahe-atiśayitavastugaṇanāprastāve brahmaṇa eva prathamaparigaṇanaṃ nyāyyam /
tasyaiva mukhyātiśayavattvāt /
mukhyasyaiva prathamaparigaṇanasya loke śāstre ca dṛṣṭeḥ /
kavikulagaṇanāprasaṅge kālidāsasyaiva hi prāthamyena gaṇanaṃ kavilokaprasiddham /
yathocyatepurākavīnāṃ gaṇanāprasaṅge kaniṣṭhikādhiṣṭhitakālidāsā iti /
śāstrakṛto jaiminerācāryasyāpi saṃmataṃ mukhyasya prathamaparigaṇanam /
tathā hi sūtrayāmāsamukhyaṃ vā pūrvacodanāllokavaditi /
evaṃ nañtatpuruṣe brahmaṇa evāgragaṇyatā sthitā /
tataḥ sarvādhitakatvasiddhiḥ /
tataścādhikaniṣedhaḥ phalati /
samasyaiva dvitīyagaṇanāyogyatvamityāśayamūlakaṃ capurā kavīnāmitiślokasyottarārdhaṃ paripaṭhyate adyāpi tattulyakaverabhāvādanāmikā sār'thavatī babhūvaiti /
tathā ca bahuvrīhivṛttyā samaniṣedhaḥ phalati brahmaṇa iti /
muktānāmapi bhogamātrasāmyamiti na brahmaṇā saha gaṇanaṃ mukhyaparigaṇanaprastāve yuktam /
tanmukhyaṃ vastu vastuto brahmaikameveti advitīyatvaṃ tasya pratitiṣṭhatīti ca bodhyam /
evamadvitīyaśruteḥ brahmaṇaḥ samābhyadhikarāhityapratipādanaparatvaṃ vyavasthāpitam /
na tatsamaścābhyadhikaśca dṛśyate iti śrutyantarānusārātna tvatsamo 'styabhyadhikaḥ kuto 'nyo lokatraye 'pyapratimaprabhāva ityupabṛṃhaṇānusārāccaidamarthyameva tasya nyāyyamiti hārdam /
athādvitīyapadasya samāntaraniṣedhaparatve laukikaprayogaṃ ca nidarśayatiyatheti /
colanṛpasyāsthānapaṇḍitaṃ vijityavādāhaverājāsanaṃ rājyārdhaṃ ca tatsamarpitamadhigatavanta ime paramācāryāḥ pūrvāśrame /
tatprasaṅgasmārakaścāyaṃ colanṛpaprastāvo 'tra /
yathā rājño 'dvitīyatvavarṇanaṃ rājavibhūtyāderniṣedhakaṃ na, kintu tatsamanṛpāntaraniṣedhakameva, evaṃ brahmaṇo 'dvitīyatvaśrutirna tadvibhūterniṣedhiketyāhatatheti /
atra yā ityapatitam /
yāḥ surāsuranarabrahmagarbhabrahmāṇḍakoṭayaḥ, tā veṣṇavamahāvibhūtyarṇavaviśīryamāṇa jalakaṇikāyamānāḥ tadadvitīyatvaśrutyā na bādhyanta iti yāvat /
aupaniṣadaṃ paraṃ tattvaṃ paraṃ brahma śrīmannārāyaṇa eveti ca viṣṇoriti nirdeśena jñāpitam // 17 //18 //19 //20 //21 //22 //
nanvatulyatve 'pi sahagaṇaneṣyatāmityatrāhaka iti /
tatsvarūpāntargatasya tena saha gaṇanāyoga ityatredaṃ nidarśanam , savitṛnidarśanaṃ ca /
guṇasya guṇinā saha gaṇanāyoga ityatrayathā pradhāneti /
pṛthaksatī-saṅkhyeyādbhinnatvena sthitā /
yadvā apṛthaksatīticchedaḥ /
apṛthaksiddhaviśeṣaṇabhūtetyarthaḥ /
saṅkhyeyānyapadārthavaditi tu vaidharmyadṛṣṭāntaḥ /
saṅkhyeyadravyagaṇanāyāṃ saṅkhyeyo 'nyaḥ padārtho yathā gaṇyate na tathā tadguṇabhūtā saṅkhyā tena saha gaṇyata ityarthaḥ /
yadvā saṅkhyeyatvenāprastutavastvantaravadityarthaḥ /
sādharmyadṛṣṭāntatvamidānīṃ ghaṭate // 23 //24 //25 //
nanu sarvaṃ tadā śobhanam ; yadi brahmavibhūtitvādau pramāṇaṃ syādityatrāhatatheti /
pādo 'syeti /
brahmasvarūpaikadeśatvameva jagataḥ kuto netyatrāhatatheti /
etāvāniti /
mahimā ityanena jagato vibhūtitvaṃ brahmaṇo 'tiśayāvahatvādguṇatvaṃ ca jñāyate /
tato jyāyāṃśca pūruṣa iti brahmaṇo jagadapekṣayātivailakṣaṇyaṃ ca /
ato na brahmasvarūpaikadeśatā mṛdaṃśateva tatpariṇāmaghaṭāderjagato yuktā /
ato 'pṛthaksiddhaviśeṣaṇatayā viśiṣṭaikavastvekadeśatvarūpameva brahmāṃśatvaṃ jagato 'bhimatamiti bhāvaḥ /
sarvasya brahmasvarūpāntargatatve śrutimudāharatiyatreti /
yatra viśiṣṭe brahmaṇi samanubhūyamāne 'nyatsvatantraṃ vastu na paśyati, sarvasya tadantarbhāvāt , sa bhūmetyarthaḥ /
sarvaprakārakaḥ sarvātmā paraṃ brahma paramapuruṣo nārāyaṇa eva bhūmā, anyaḥ sarvo 'pyalpaka iti proktaṃ bhavati /
svaniṣṭhaprañcadarśananindayā ca brahmaniṣṭhatvameva tasya gamyata ityāśayena śrutyantaramupādatte udaramiti /
yadā hyevaiṣa etasminnu daramantaraṃ kurute, atha tasya bhayaṃ bhavatīti taittirīyopaniṣadi /
etasmin prapañce daramalpamapi antaramantarālaṃ brahmasaṃbandhavicchedaṃ yadā paśyati tadaivāsyaivaṃ jānataḥ saṃsārabhayamupasthitamagre bhavatītyarthaḥ /
paraprakriyācchāyayaivamatrārtho vivakṣito bhedamithyātvaṃ na sidhyatyetadvākyata iti bodhanāya /
paramātmani niṣṭhāśabditasya dhruvānusmaraṇasya pūrvavākyaprastutasyālpakālavicchede 'pi saṃsārabhayaprasaṅga eveti tu siddhāntisammator'thaḥ /
viṣṇumahāvibhūtyekadeśatve jagataḥ smṛtivākyaṃmerorityādi /
ityādaya ityasyāgre smṛtayaśceti yojyam /
taditthambhāvatāparāḥ- brahmāpṛthaksiddhaprakāratvapratipādanatatparāḥ // 27 //28 //
nanu virukteṣu vacaneṣu brahmavibhūtitvādau jagataḥ pratipādite 'pi vacanāntareṣu kāraṇamātrasya satyatvam anyasya sarvasyāsatyatvaṃ ca pratīyate iti tadanurodheneṣāṃ vyāvahārikaviṣayatvameva mantavyamiti cettatrāhavāceti /
vacanāntareṣvapi mithyātvaṃ nocyate bhedaprapañcasya, kintu brahmātmakatvena sattaiveti bhāvaḥ /
śrautakatipayapadaghaṭitaṃ śrautārthānuvādarūpaṃ vācārambhaṇamātramityādi /
tattatpadasmāritāni śrutivākyāni vivakṣitāni /
vācā'sambhaṇaṃ vikāro nāmadheyaṃ mṛttiketyeva satyamiti cchāndogye ṣaṣṭhaprapāṭhake /
vācā iti tṛtīyā prayojanasya hetutvavivakṣayā /
ārambhaṇam-ālambhavam-spṛṣṭam /
ālambhaḥ sparśahiṃsayoḥ /
gṛhītamiti yāvat /
ārambhate ityārambhaṇaṃ-sṛṣṭamiti vā /
napuṃsakaikaśeṣaikavadbhāvau /
kintat ? vikāro nāmadheyaṃ ca /
kena spṛṣṭamityākāṅkṣāyāṃntvetha yathā somyaikena mṛtpiṇḍeneti pūrvaprakṛto mṛtpiṇḍo yogyatvātkartṛtayānveti /
ghaṭatvādyavasthārūpo vikāraḥ tattadavasthāyogaprayuktaṃ ghaṭādināma ca mṛtpiṇḍenaiva gṛhītaṃ vākpūrvakavyavahārāyeti phalitam /
evaṃ kāraṇadravyasyaiva nānāvasthābhāktvena nānākāryātmakatvātkāryāṇāṃ kāraṇānanyatvamityāhamṛttiketyeva satyamiti /
atra sarvaṃ mṛṇmayaṃ viśeṣyam /
itiśabdaḥ prakāravācī /
sarvaṃ mṛṇmayaṃ mṛttikātvaprakāreṇaiva prāmāṇikam /
na tu mṛdanātmakatvenetyarthaḥ /
anena kāṇādābhimata upādānopādeyayoratyantabhedo nirastaḥ /
ekavijñānena sarvavijñānapratijñopapādanārthaṃ pravṛttatvādasya vākyasyopādānopādeyayorananyatva eva tātparyamuktadiśā /
na tu kāryamātrasya mithyātve /
tathā sati sarvasya jñātavyasyābhāvādeva sarvaṃ jñātaṃ syādityasaṅgatamāpadyeta /
samastapadatve parābhimate vāgārambhaṇamiti bhavet /
vācārambhaṇaśabdasya mithyārthakatvaṃ cāprasiddhameva parābhimatamiti bodhyam /
tatsatyamityasyārthato 'nuvādaḥkūṭasthamityādiḥ /
upādānatve 'pi brahmaṇo nirvikāratvaṃ kūṭasthaśabdena vivakṣitam /
satsatyam-satataikarūpam /
nanu nirvikāratve kathamupādānatvam ? sarvacidaciccharīrakatvāt sūkṣmacidacidviśiṣṭatvenopādānatvaṃ brahmaṇa upapannameva /
so 'yaṃ śarīrātmabhāvo jagadbrahmaṇoḥsadāyatanāḥ aitadātmyamidaṃ sarvamiti nirdiṣṭaḥ /
nacaivaṃ svarūpapariṇāmābhāve mṛṇmayadṛṣṭāntāsaṅgatiḥ, kāryakāraṇayorananyatvamātre dṛṣṭāntasaṅgateḥ /
nanu cetanācetanaprapañcasya brahmānanyatvaṃ vā katham ? brahmātmakatvena brahmarūpatvenānanyatvopapatteḥ /
tadidameva prāmāṇikamiti cocyate etadātmyamidaṃ sarvaṃ tatsatyamityekavākyatayānvayāt /
samānaprakaraṇeṣūpādānopādeyayoraikyasyaiva pratipādanācca na kāryasya mithyātvaṃ vācārambhaṇaśruterarthaḥ / kintu kāraṇātmakataiveti pratibodhayannāhaananyaditi /
kāryāṇāṃ kāraṇātmakatve upattiruktā /
arthavādarūpamapi tātparyaliṅgamastītyāhanāśakaditi /
nanuuta tamādeśamaprākṣyoyenāśrataṃ śrutaṃ bhavatīti pratijñātamekavijñānena sarvavijñānaṃ brahmaṇa ekasyaiva pāramārthye ghaṭate /
natu tadbhinnānāṃ bahūnāṃ pāramārthye /
tatprapañcasyāpāramārthyamakāmenāpi svīkartavyamiti cettatrāhaeketi /
brahmaṇo nikhilajagadantarātmatvena nikhilajagatpradhānatayā nikhilasya ca taccharīratvena tatprakārataikasvarūpatayā tasmin jñāte tadanantargataṃ kimapi jñātavyaṃ mukhyaṃ nāvaśiṣyata iti ekavijñānena sarvavijñāvākyasyārtha iti bhāvaḥ /
ityādīti /
niruktārthaparaiḥ śrutivacanaistanmūlopabṛṃhaṇasmṛtivacanaiśca brahmātmakatvena labdhasvarūpaḥ prapañca ityeva bodhyate /
na tu brahmaṇo vibhūtibhūtaḥ sa niṣidhyata ityarthaḥ /
brahmātmanā'tmalābha iti /
ātmano lābho yasyeti bahuvrīhiḥ /
brahmābhinnāntarātmanā prayojyasvarūpalābhavānityarthaḥ /
brahmatātmalābho 'yamiti samastapāṭhaḥ saṃbhāvya /
tatra ca ātmano lābhaḥ ātmalābhaḥ-svarūpasattā brahmatmatayā-brahmatmakatvena ātmalābho yasyeti bahuvrīhiḥ /
brahmāvibhūtibhūtasya prapañcasya na niṣedhaḥ kṛtaḥ śāstreṣviti nirūpitametāvatā // 32 //33 //
atha prapañcaniṣedhasyānupapannatvādapi niṣedhaparatayevāpātataḥ pratipannātāṃ śrutivākyānāmapyānyaparyamevaiṣṭavyamityāśayavānāhatanniṣedha iti /
prapañcaniṣedhe vivakṣite śāstravacanataḥ tattadarthaviśeṣapratipādanopādānādyarthāḥ sarve vyavahārā laukikā vaidikāśca lupyeran-aprāmāṇikā visaṃvādinaśca bhaveyuḥ, sarvasya mithyātvādityarthaḥ /
nanu bhedavyavahārāṇāmaprāmāṇikatvamiṣṭameveti cettatrāhatatheti /
nanu paramārthadṛṣṭyā brahmabhinnasya sarvasya mithyātve 'pi tataḥ prāk avidyātaḥ pramāṇaprameyavyavahārādi nirūhyata iti cettatrāhavyāvahāriketi /
( iti prapañcasya brahmavibhūtitvasthāpanapūrvakamadvitīyaśrutyarthavarṇanam ) advitīyaśruteḥ prapañcābādhakatvanirūpaṇaṃ nigamayatiataśceti /
brahmaṇo vibhūtitvācca jagadbrahmādvaitadhiyā na bādhyate /
savibhūtikasyaiva tasyādvitīyatvadhiya upaniṣatsiddhatvāt /
prapañcasyādvitīyaśrutyā bādha iti parapakṣo nirastaḥ /
atha tasya sadasadanirvacanīyatvamapi parābhimataṃ nirasituṃ vicāramupakramate nanu sattve iti /
sattve prapañcasya nāstīti bādhaviṣayatvaṃ kathaṃ ghaṭatetyākṣepo mādhyamikādīnām /
atra pratīpakṣaḥ sāṅkhyādīnāmasattveveti /
nanu astināstibuddhibalātsadasattvaṃ vācyamiti jaināḥ /
tatrāhasadasattvamiti /
viruddhadvayamasambhavadekasminnopagamārhamiti yāvat /
vicāraprasaktimāhasadasaditi /
viruddhākāradvayaprasaṅge parasparavirodhādubhayasyānyatarasyākārasya vānirṇayāddhetorvicāraḥ prāptāvasara iti yāvat /
atravicāraḥ prakramyataiti śeṣapūraṇena vākyārtho vaktavyaḥ /
tatrādāvanaikāntyavādināṃ jainānāṃ matamāhasadasatvamiti /
pratīyamānatvādevaikasmin sadasattvayorna virodha ityabhimānaḥ /
yadvā jainamatānuvādaḥsadasatpratyayaprāptetyārabhyajaināstu pratijānata ityantena /
sadasattvayoḥ pratīyayormadhye ekasyaiva nirṇaye hetvabhāvādyathāpratīti prapañcasyobhayamevaiṣṭavyamiti janā āsthitā ityarthaḥ /
niścayābhāvahetuta ityanena niścayahetvabhāvo vivakṣitaḥ /
pāṭhāntaraṃ vā saṃbhāvyate // 38 //39 //
etadvirodhisattvekāntavādikāpilamatamāhasattvaprāptimiti /
matadvayapratyanīkaṃ māyāvādināṃ matamāhasadasaditi /
naiyāyikādīnāṃ pakṣamāhasadasattve iti /
tadevamiti /
vādisaṃmardāt-vādivivādāt /
vipratipatteriti yāvat /
tatra nirupādhikasattvāsattvasamuccayapakṣanirasanena siddhāntaḥ samanuvarṇyate ghaṭasvarūpaityādinā ślokatrayeṇa /
ayamarthaḥ - ghaṭasvarūpe nāstitvaṃ pratīyamānameva, nāstītipratītireveti yāvat , yadyastitvamapi tasya pratyapādayiṣyat , yadvā pratītiḥ sattvamasattvaṃ ca nirūpādhi yadi pratyapādayiṣyat , tarhi sadasattvasamuccayo 'bhyupāgaṃsyata /
nacaivam /
kintu kiñciddeśakālāvasthādiviśeṣeṇa sattvam , anyadeśādyaupādhikamasattvameva ca pratipādayanti pratītayaḥ /
ato deśādibhedataḥ sadasattve vyavasthite ghaṭādau /
tat vādasyānyavādasya bādhādidoṣadūṣitatvānna sambhava ityarthaḥ /
nirastasyādvādasyeti pāṭhaḥ sambhāvyate /
tadāyamarthaḥ - nirastasya vyāghātabādhitasya syādvādasya syādasti, syānnāstīti jainānāmanaikāntyavādasya na sambhava iti /
atra ca naiyāyikādimataṃ, tataḥ siddhānte viśeṣaśca śatadūṣaṇyāṃ vyavriyata ṣaṣṭitame vāde śrīmannigamāntācāryacaraṇaiḥ /
yathā upādhibhedādubhayavyavastheti pakṣamadūraviprakarṣātparigṛhṇīmahe /
upādhibhedastu svātmanā sattvam , anyātmanāsattvam /
svakāle sattvam , anyakāle punarasattvam /
tathā svadeśe sattvam , anyadeśe punarasattvamiti /
iha tādātmyaṃ saṃsargo vā sattvamiti vyapadiśyate /
tadviruddhaveṣeṇa vastunyevāsadvyapadeśaḥ /
ṣaṣṭhe tu pakṣe viruddhadharmayoga eva vastunyasadvyavahārahetutayā vyapadiśyate /
ghaṭo hi ghaṭātmanā san paṭātmanā punarasanniti nirdiśyate /
sanneva svadeśakālayoḥ svavirodhideśakālayorasanniti /
upalambhānukūlatvāllāghavāccedamevādriyante vṛddhāḥiti /
atrāyaṃ vivekaḥ - sattā tādātmyataditarasaṃbandhānyataralakṣaṇā /
ayaṃ ghaṭo 'stītyatra ghaṭatādātmyalakṣaṇā sattā pratīyate /
atredānīṃ ghaṭo 'stītyatra caitaddeśakālasaṃyogalakṣaṇā /
tathā ayaṃ paṭo nāstītyatra paṭatādātmyābhāvalakṣaṇā paṭātmanāsattā pratīyate /
tatra tadā ghaṭo nāstītyatra ca taddeśakālasaṃyogābhāvalakṣaṇāsattā pratīyate /
evaṃ bhāvābhāvarūpayoḥ sadasattvayordeśādibhedenopapattirghaṭādāviti ekaḥ pakṣaḥ /
abhāvo 'pi bhāvāntararūpa eveti pakṣāntaraṇ /
yathā ghaṭatvameva hi ayaṃ ghaṭo 'stītyatra pratītaṃ ghaṭasya sattvam /
tadevāyaṃ paṭo nāstītyatrāpi pratīyate paṭādbhedarūpam /
evaṃ svadeśakālasaṃbandhalakṣaṇā sattaivānyadeśakālanāstitāpratītāvapi viṣayo bhavati deśāntarādisaṃbandhābhāvatveneti /
tathā ca dharmaviśeṣa eva bhāvānāmastināstipratītigocara iti siddham /
idameva siddhāntināmapi saṃmatamiti // 44 //45 //46 //
avirodhena sadasattvasamarthanasamahamānaḥ sattvaikāntyavādī kāpilo 'tra pratyavatiṣṭhate nanu deśādīti /
pūrvamasato ghaṭādeḥ svadeśakālasaṃbandhena sattotpattyā durupapādā /
saṃbandhasya saṃyogasya saṃbandhidvayajanyasyāsati saṃbandhinyatarasminnapi samutpatterayogāt /
tathā ca svadeśakālasaṃbandhātsattvam /
sattve ca svadeśakālasaṃbandha ityanyonyasaṃśrayaḥ /
ataḥ sattvameva sadā mantavyaṃ bhāvānāmitisataḥ sattvaṃ sadā bhavedityantasyārthaḥ /
nanu sadā sattve kārakacakravyāpārānarthakyaṃ prasajyeta /
tatpūrvamasata eva kārakavyāpāreṇotpattirvācyetyatrāhaasata iti /
asataḥ prayatnaśatenāpi niṣpattyā sattvaṃ durupapādaṃ sikatābhyastailasyeva /
kiñcāsata utpattau daṇḍacakrādito 'sattvāviśeṣādghaṭasyeva paṭasyāpyutpādaprasaṅgaḥ /
kenacidedvyāpāreṇa śaśe 'pi śṛṅgasya kadācidudayaprasaṅgaśca /
etadanusandhānenoktamiti /
nanūpādānaviśeṣe kāryaviśeṣotpādanasāmarthyapratiniyamānnātiprasaṅga iti cenmaivam , kāryagarbhatvamantarā sāmarthyaniyamasyāpi durnirūpatvāt /
tatsadeva kāryaṃ kārakavyāpāreṇābhivyajyata ityeṣṭavyamityāhaādyantavāniti /
āvirbhāvatirobhāvalakṣaṇāveva cādyantau utpādavināśāviti bhāvaḥ /
atra saṃvādaḥādāviti /
ata iti /
sattvena niñcitaḥ sadā sannevetīṣyatāmityarthaḥ // 47 //48 //49 //
( iti prapañcasya sattvapakṣasamarthanam ) asataiti /
janyayogāt - utpattyayogāt /
prāgatyantāsatoḥ - pūrvamasatotyantāsa taśca /
iti kāpilamatamupapāditam /
atropapāditasya kāpilamatasya pratikṣepaparaḥ, matāntaropapādanapratikṣepaparaśca granthabhāgo vilupta ityūhyate /
buddhisaukaryāya sāṅkhyapakṣapratikṣepaprakāro diḍmātraṃ pradarśyate 'tra /
dvavyaṃ tāvat nityameva /
avasthābhedāstu ghaṭatvakapālatvādaya āgantukāḥ /
avasthāviśeṣasampattyartha eva ca kārakavyāpāraḥ /
dravyasya sattvādeva kārakavyāpāragocaratvamavasthāntarabhāktvaṃ ca ghaṭate /
anvayavyatirekābhyāṃ ca kārakacakrasya tasya tasya tatra tatra kārye sāmarthyaniyamaḥ sidhyatīti nātiprasaṅgaḥ /
tattadavasthāviśiṣṭaveṣeṇa jātatvanaṣṭatvādipratītiścopapadyate /
kārakacakrasyābhivyañjakatvamiti pakṣe tu kārakajñāpakavibhāgāyogaḥ /
abhivyakterjñānādbhede prakārāntareṇotpattirevāpatitā /
kiñca abhivyakternityatve kārakavyāpāravaiyarthyameva /
tasyā api abhivyaktyantarasvīkāre 'navasthā /
tasyā utpādyatve tvasatkāryavādaprasaṅgaḥ /
tadabhivyakterutpattyupagamato yathopalambhaṃ tasyotpattirupagantumucitā /
sadeva dravyamavasthāntarabhāksatkāryaṃ bhavatītyeva satkāryavādaḥ saṃrakṣaṇīyaḥ /
ayameva ca trayyantasiddho 'pīti /
atha nirviśeṣacinmātrabrahmātmaikyajñānamevāvidyānivartakam /
nirviśeṣacinmātrabrahmātmaikyaṃ catattvamasivākyapratipannamiti vādamadvaitināṃ pratikṣeptuṃ tattvamasivākyārthavicāramupakramate śvetaketumiti /
upādāyasambodhya /
chāndogya ityādiḥ /
jīvabrahmaikye tattvamasivākyameva mukhyaṃ pramāṇamabhimanyate taiḥ /
asyāpi samānādhikaraṇavākyasya mukhyārthatvaṃ tanmate na saṃbhavatītyahatasyetyādinā // 51 //
kārpaṇyeti /
tvamarthastheiti /
nanvajñatvādi sarvajñatvādi copalakṣaṇatayaivocyate, na tu viśeṣaṇatayā /
ubhayopalakṣitaṃ vastvekamevetyarthaḥ /
ato na virodha ityatrāhaajñatveti /
nanu virodhānmukhyārthastyajyate /
cinmātre tu padadvayalakṣaṇopeyate, yathā so 'yaṃ raurityatra tattedantopalakṣite vastumātre lakṣaṇā padadvayasya tatheti śaṅkate vācyeti /
vācyaikadeśasya pravṛttinimittabhedasya tyāgena viśeṣyamātre cinmātre padadvayasya vṛttiḥ jahadajahallakṣaṇayeti /
etatpratikṣipatiityapyapeśalamiti /
dṛṣṭānte padadvayasyāpi na lakṣaṇetyāhadeśakāleti /
tattā nāma taddeśakālayogitā /
idantaitaddeśakālayogitā /
tattāviśiṣṭe idantānvayasya bādhe 'pi ekasmin dharmiṇyubhayānvaye na virodhaḥ / deśadvayasaṃbandhaḥ paricchinnasya vastunaḥ kālabhedātparihriyate /
na tvevaṃ bhavatā vaktuṃ śakyata ityāhasvaprakāśasyeti /
brahmaṇyavidyānvayāyogādevāvidyākṛtabhedadarśananirasanārthatvaṃ śāstrasya nirviśeṣacinmātra brahmātmaikyaviṣayatvaṃ ca parābhimataṃ na saṃbhavītyāhanirdhūteti /
dvandvaśabdo bhedavācyatra /
ajñānenaiva bhedabhramo vaktavyaḥ /
na ca nirviśeṣe svaprakāśe ca tatprasaktiḥ /
cinmātre brahmaṇyavidyānvayānupapattiparyālocanayā kaiścidadvaitibhiḥ kalpitaṃ māyāvidyopādhibhedaṃ tata eveśeśitavyabhedaṃ cāparamārthamupapādyamānaṃ nirasyatieteneti /
etena-nirdhūtatrividhabhede cinmātre māyāvidyopādhibhedāsiddhyaiva /
māyopādhau-māyopahitacinmātre pare-īśvare /
vināśeneti /
tattvamasivākyajanyaikyasākṣātkāreṇa māyāvidyopādhināśe tatkalpita īśajīvabhāvo 'pi nivṛtto nāvatiṣṭhata ityarthaḥ /
prāgeva dūṣitamiti /
etaddūṣaṇabhāgo viluptaḥ /
aparamārthatvenābhimatayostayoḥ kalpakābhāvādasiddhireva /
svataḥkalpanāyāmātmāśrayaḥ /
brahmaṇa eva tatkalpakatve brahmasvarūpasya nityatvāttayornityatvaprasaktiḥ /
aikyajñānena nivṛttyupagame 'pi tasya kṣaṇikatvādeva punarapi brahmasvarūpabalāttayoḥ kalpanāprasaṅgaḥ /
kiñca māyāyā bhrāntijanakatve duḥkhādijanakatve cāvidyāto vibhāgāsiddhiḥ /
tasyā yathārthabuddhijanakatve krīḍārasamātraparikaratve cāpuruṣārthatvāyogāttannirasanānupapattiḥ /
anādibhāvarūpāyāstasyā jñānamātrato nirasanāyogaścetyādi dūṣaṇamanusandheyam /
avidyāyā eva bahusaṃmatatvānmāyāvidyopādhibhedavādino 'mī kṣudrā brahmavido 'dvaitiṣviti ca bodhyam // 59 //60 //
upādhibhedopagamāsambhava ityuktam /
tadupagamena dūṣaṇāntaraṃ cocyate citsvarūpe iti /
kiṃ cinmātremāyāvidyādyupādhayaḥ saṃbandhante, uta viśiṣṭe /
niraṃśe cinmātre māyāvidyāsambandhe tatprayuktasvabhāvabhedā ekasminneva prasajyante iti jīveśvarasvabhāvasāṅkaryaprasaṅgaḥ /
viśiṣṭe cet kiṃ tadviśeṣaṇam ? māyāvidyā ceti cedātmāśrayaḥ, jīvatveśvaratve iti cedanyonyāśrayaḥ, anyattu viśeṣaṇaṃ durvacameva /
kiñca māyayāvidyayā vā saṃvitsvarūpasya cchedāsambhavādekameva tattadupahitaṃ bhavedgaganamiva maṭhāntavartighaṭena maṭhena copahitam /
tathā ca hastapādādyavacchinnasukhaduḥkhabhoga ekasyaiva yathā jīvasya, tathā tattadupādhiprayuktaiśvaryaduḥkhādibhoga ekasyaiva brahmaṇaḥ prasajyata iti jīvaparasvabhāvāvyavasthitirevetyarthaḥ // 61 //62 //
nanvaupādhikapradeśabhedopagamādbrahmaṇi na jīveśasvabhāvasāṅkaryamiti cettatrāhataṭastheti /
māyayāvidyayā vopahitaṃ taṭasthamityucyate brahma /
tanniṣṭhasya sārvajñyāderajñatvādeśca daṇḍena kuṇḍalena vopahite kādācitkadaṇḍādiviśeṣaṇavattayā taṭasthaśabdite devadatte vartamānasya sukhasya duḥkhasya ca devadattātmanīva brahmaṇi sambandho durvāra eveti bhāvaḥ /
tatrānanditvaprasaṅgasya sahyatvātkathañcihuḥkhitvasyāsahyasya prasaṅge nidarśanamāhanahīti /
( iti tattvamasivākyasya parābhimatabrahmātmaikyaparatve 'nupapattyupapādanam ) etena māyāvidyopādhirūpaviśeṣaṇabhedaparityāgena viśeṣyībhūtacinmātraikyaṃ tattvamasivākyārtha ityapi nirastamityāhaacidaṃśeti /
atha paramate sāmānādhikaraṇyārthasya tādātmyasyāpyanupapattimupapādayatiabrahmeti /
brahmabhinnasyānātmatve tattvaṃpadadvayalakṣyārtha eka pratyaktatvaṃ cinmātramava śiṣyate /
tatra ca samānādhikaraṇavākyārthasya tādātmyasyanupapattirityarthaḥ /
atrottarārdhaṃ viluptamityūhyate /
taccaekaśeṣe tu tādātmyaṃ cinmātre naiva sambhavet iti syāt /
ekaśeṣe tādātmyānupapattimeva vivṛṇotitattvamiti /
samānādhikaraṇamiti śeṣaḥ /
tasya mukhyavṛttiryatra tat tanmukhyavṛtti /
vastudvayāśrayamiti /
bhedasamānādhikaraṇābhedasya tādātmyasyātyantāyābhede 'sambhava iti bhāvaḥ /
atra yādavaprakāśaprakriyayā bhāṭṭaprakriyayā vā nirūpyate tādātmyamiti bodhyam /
siddhānte tuvastudvayāśrayamityasya pravṛttinimittadharmabhedavadekavastvāśritamityarthaḥ /
nanu bhedābhedastādātmyamiti na saṃbhavati /
bhedābhedayorabhede 'tyantabhede 'pi bhedābhedasyāsiddheḥ /
bhedābhede vā tatrāpi tathetyanavastheti cettatrāhabhedābhedeti /
ayaṃ vikalpanaprakāro nopalabhyamānagranthabhāge 'sti /
tadbhāgo viluptaḥ syādvā /
bhinnayostādātmyamutābhinnayoḥ /
ādye ghaṭaḥ paṭa iti prasajyate /
antye ghaṭo ghaṭa itīti vā bhedābhedavikalpo bodhyaḥ /
abhedābhedinaḥ-bhedābhedibhinnasya, atyantabhinnasyātyantābhinnasya vā bandhe - tādātmyasambandhe asati-aprāmāṇike sati bhavatkṛto 'yaṃ vikalpo 'pārtha ityarthaḥ /
na hi ghaṭo ghaṭa iti vā ghaṭaḥ paṭa iti vā sāmānādhikaraṇyaṃ dṛṣṭam /
kintu nīlo ghaṭa ityeva /
bhedābhedaṃ vikalpayataḥ svavyāghāto 'pītyāhaabheda iti ślokadvayena /
bhedamardītiiti kvacitpāṭhaḥ /
tatra itiśabdasya evamityanenānvayaḥ ityevamiti /
bhedamardī-atyantabhedanirāsakaḥ /
etayoḥ-bhedābhedayoḥ svarūpaṃ svarūpabhedamupagamyaiva bhedo 'bhedo veti vikalpakoṭyorbādhanaṃ dūṣaṇaṃ kriyate /
tenasvābhyugamena, vāgbādhā-bhavaduktadūṣaṇavacanoparodhaḥ /
prasajyata iti śeṣaḥ /
tvaṃ ca svābhyupagamaviruddhavacanatvena nigṛhyasa ityarthaḥ // 67 //68 //
bhinnābhinnatveti /
nīlaiti /
tādātmyasambandhavidveṣiprayuktānāṃ dustarkāṇāṃ pratyakṣaśāstraparāhatatvameva prapañcayatiyatheti /
saṃyoge bhedābhedāditustarko yathā-bhinnayoḥ saṃyoga utābhinnayoḥ /
ādye himavadvindhyayorapi saṃyogaprasaṅgaḥ /
antye svenaiva svasya saḥ /
saṃyogo dharmiṇo bhinno na vā /
bhede tasyāpi sambandhāntaraṃ tasyāpi tathetyanavasthā /
abhede saṃyoga eva na sidhyatītyādiḥ /
sphuṭapratipanne saṃyoge dustarkatanmūlavikalpanādi yathā bhramalakṣaṇaṃ kaṇṭhaśoṣaṇamātram , pratyakṣaparāhataṃ ca ; evaṃ nīlotpalāditādātmye pratyakṣe jīvabrahmatādātmye ca śāstrasiddhe dustarkavikalpanādi pratyakṣaśāstradaṇḍanivāritamiti bhāvaḥ /
śrutidaṇḍeneti prakṛtatattvamasivākyārthābhiprāyeṇoktam // 71 //72 //
jīvaparayosdātmye 'bhyāsarūpaṃ tātparyaliṅgamapyastītyāhanirdeṣeti /
( iti paramate sāmānādhikaraṇyārthāyogavarṇanam ) etāvatā paramate prātipadikayoriva samānavibhakterapi na mukhyārthateti vyavasthāpitam /
yadyapi abhedamātrasya samānavibhaktyarthatvaṃ sambhavati /
tathāpi pravṛttinimittadharmabhedaprahāṇānna sāmānādhikaraṇyamukhyārthatā paramata iti bodhyam /
atha cinmātrapariśeṣe 'pi na yuktaḥ /
tathā sati mokṣasyāpuruṣārthatāprasakterityāhabrahmeti /
eṣa brahma praviṣṭo 'smi grīṣme śītamiva hradam itivacanānusāreṇa brahmānandasya hradatvarūpaṇam , sakalasaṃsāratāpakleśaharatvānniratiśayāhlādakaratvācca tasya /
brahmānandaṃ hṛdantaḥstha iti pūrvamudritapāṭhastu na samīcīnaḥ /
muktātmāparicchinnabrahmānandasāgare nimagno nityapravṛddhasukho varīvartitarāmiti śāstramaryādā /
paramaphale mokṣe bhoktṛtvāvasthāpannasya svasya vilayaṃ cejjānīyānnābhilaṣyettāmityarthaḥ /
atha prapañcabhramādhiṣṭhānasya tadbhramahetośca svarūpavimarśenāpi paramate 'sāmañjasyamudbhāvayatikiñcetyādinā /
vivartate ayathākāreṇa bhāsate /
darśanāt - bhedaprapañcasya dṛṣṭeḥ /
adhiṣṭhānamantarā'ropyapratītyayogānna ghaṭapaṭādidhiyāmāgamāpāyinīnāṃ prapañcabhramādhiṣṭhānatvaṃ sambhavatīti bhāvaḥ /
jagat - bhedaprapañcaḥ /
tadbhānamiti yāvat /
nāpīti /
paṭajñānanāśe 'pi anyeṣāṃ ghaṭādibhedānāmupalambhānna paṭajñānāderapi prapañcādhyāsādhiṣṭhānatvaṃ saṃbhavatītyarthaḥ /
saṃvideva prapañcabhramādhiṣṭhānamiti pareṣāṃ matam /
tatra ghaṭapaṭādisaṃvidāṃ nādhiṣṭhānatvaṃ sambhavatītyuktaṃ bhavati // 75 //76 //
atra pareṣāmāśaṅkānanu iti /
akhaṇḍā saṃvidekā nityāvibhvī ca /
ghaṭādīnāmevānyajñāneṣvabhāsamānānāṃ bhedaḥ /
saṃvidastu sarvajñāneṣu prakāśamānatvādekatvameva /
tasyāṃ bhedabuddhistvaupādhikaviṣayā na yathārthasaṃvitsvarūpabhedaviṣayā /
saiva prapañcabhramādhiṣṭhānaṃ bhavati /
ghaṭabuddhiḥ paṭajñānakāle na bhāsate, kintu paṭadhīreveti cet , maivam /
tadā ghaṭa eva na bhāsate /
jñānaṃ tu bhāsata eva /
nanu ghaṭaviṣayakatvaviśiṣṭasaṃvidaḥ paṭajñāne 'bhānamiti cet , maivam /
ghaṭaviṣayakatvarūpaṃ ghaṭavyāvṛttattvamapi saṃvitsvarūpameva /
ataḥ paṭajñāne tasya bhānameva /
ghaṭaḥ paraṃ na bhāsate /
tasyātiriktatve tu paṭajñāne tadabhāne 'pi saṃvidobhānamakṣatameveti samuditāśayaḥ // 77 //78 //79 //
nanu saṃvidibhedābhāve ghaṭajñānamidaṃ, paṭajñānaṃ tat , ekamutpannamaparaṃ vinaṣṭamityādyanupapannaṃ bhavedityatrāhakiñceti /
nīrūpāyāḥ-nirākārāyāḥ /
nirviśeṣāyā iti yāvat /
nānātvāvagrahabhramaḥ-nānātvarūpāsadākāropahitatvabhramaḥ /
nanūpādhibhedenaiva bhedo 'pi tatra vāstavo bhavet /
sāṃsargikasya dharmasya tatra tatrodayadarśanādityatrāhaneti /
viṣayabhedasyaivāvāstavikatvāttatprayuktaṃ saṃvinnānātvamapyavāstavikameveti bhāvaḥ /
bhedasya cāvāstavikatvaṃ durnirūpatvāt /
tathāhi-bhedo na tāvadvastusvarūpam /
pratiyogigrahāpekṣagrahasya bhedasya tadanapekṣagrahasvarūpatvāyogāt /
nāpi vastudharmo 'yam /
bhedasya dharmibhedo dharmāntaram /
tasyāpi svadharmibhedo dharmāntaram , evamuparyapi /
evaṃ ghaṭasya paṭabhedo dharmaḥ, paṭabhedabhedo 'pi tathā, evaṃ tadbhedo 'pīti cānavasthāprasakteḥ /
evaṃ svarūpato durnirūpasya pramāṇato 'pi durnirūpatvam /
yathā-pratyakṣaṃ tāvanna bhedagrāhi, kṣaṇikasya tasya svarūpapratiyogigrahaṇapūrvakabhedagrahaṇaparyantāvasthānābhāvādviramya vyāpārāyogācca /
yugapadeva tritayaṃ gṛhṇāti cet , samūhālambanavadupaśleṣaviśeṣāsiddhiḥ /
pratyakṣeṇa bhedagrahaṇābhāvādeva tanmūlāvinābhāvagrahādhīnodayamanumānamapi na bhede pramāṇaṃ bhavediti hṛdayam /
nanu tarhi bhedagrahaḥ katham ? tatrāhakevalaṃ bhramalakṣaṇa iti // 81 //
yadeti /
saṃvidinānātvasya svābhāvikatvakathā sudūre /
athotpattyādipratītyā bhedabuddhirapi tatrāyathārthaiveti nirūpayitumutpattyādyayogamāhakiñceti /
saṃvidaḥ prāgabhāvaḥ pradhvaṃsābhāvo vā kiṃ tayaiva gṛhyate ? uta saṃvidantareṇeti vikalpya prathamaṃ kalpa pratikṣipatisvata iti /
svena satā svābhāvo gṛhyata ? utāsatā ? ādyandūṣayatisvasminniti /
antyaṃ dūṣayatisvanimitteti /
svādhīnasya prakāśasya svasya grāhakasyābhāve 'sambhavādityarthaḥ /
parata iti kalpaṃ dūṣayatiananyeti /
pratiyoginamullikhya hyabhāvo grāhyaḥ /
jñānasya jñānāntaragocaratvābhāvānna jñānāntareṇāpi tatprāgabhāvagrahaṇaṃ sambhavatītyarthaḥ /
saṃvinnānātvopagame 'pi na tatprāgabhāvagrahasambhava ityabhyupagamya vādaḥ kṛtaḥ /
natvadvaitināmabhimataṃ vastutaḥ tannānātvamiti bodhyam // 83 //84 //
saṃvidi nānātvābhāve pramāṇamāhakiñceti /
bhedo na cito vedyatvādrūpādivadityanumānamatra vivakṣitam /
ata iti /
( iti parakīyasaṃvidekatvavyavasthāpanānuvādaḥ ) ataiti /
anūditaṃ paramataṃ pratikṣeptumupakramate hanteti /
ādau tāvat saṃvinnānātvamanubhavasiddhaṃ nāpalāpārhaṃ kūṭayuktibhirityāhapratipramātriti /
nanu yathā nirbhede 'pyākāśe sambandhivyaṅgyo bhedo ghaṭākāśo 'yamayaṃ tu maṭhākāśa iti pratīyate, evaṃ saṃvidyapi viṣayāśrayavyaṅgyo bhedo na vāstava iti cettatrāhasambandhīti /
evamupalambhabalāt saṃvinnānātvaṃ samārthya tadaikye bādhakamapyāhayadītyādinā /
tadānīmiti /
etatkaraṇajanyaṃ jñānametamevārthaṃ gṛhṇātītyevaṃ karaṇabhedenāpi vyavasthā durvacā bhavadbhirityāhanāpīti /
nityatve jñānasya karaṇāsambhavāditi yāvat /
arthabhedena jñānabhedo 'pi durvacaḥ saṃvidadvaitavādibhirityāhana ceti // 92 //
( iti saṃvidaikyamatadūṣaṇena saṃvinnānātvopapādanam ) prakāśakasaṃvidaikyavāde laukikavaidikamaryādābhaṅgaprasaṅgamapyudbhāvayatitataśceti /
sarvasya sarvadā bhānaprasaṅgaṃ siddhāntinodbhāvitamākṣipati paraḥnanu iti /
prativakti siddhāntīidamiti /
ādyaḥ kalpo na kalpata ityāhaādāviti /
nānāpratītinihnive nānāpadapadārthapratītinirvāhyaḥ sarvo laukiko vaidikaśca vyavahāraḥ pratītisubhagaḥ-abādhitānubhavasiddhaḥ samyaṅ nirvyūḍho bhavedbhavadbhirityupālambhaḥ /
kathamiti śeṣapūraṇena vyākhyeyam // 96 //
dvitīyaṃ dūṣayatidvitīya iti /
atra śaṅkate naceti /
nīlādibhideti viśeṣyamadhyāhāryamatra /
bhinnatvenābhinnatvena vā nirūpayitumaśakyatvaṃ ca tasyā avidyāvilāsatvāt bhedābhedayoranirūpaṇaṃ yasyā bhedābhedānirūpaṇā /
āvidyāsya nīlādibhedasya mithyātvāt mithyārthe ca durghaṭatvasya bhūṣaṇatvādbhedābhedānirūpaṇopapattiḥ /
upapattyananuvartitvādeva ca sarvaṃ sadā bhāyādityādyāpatterapyanavakāśa iti hṛdayam /
pariharatisā hīti /
jatuno vikāro jātuṣam /
trapujatunoḥ ṣuk ityaṇ ṣuk ca /
nyāyaparāhatatvamevāvidyāyāḥ prapañcayatitathāhītyādinā /
atra vikalpaḥ-kiṃ vidyābhāvo 'vidyā, uta vidyābhinnaṃ bhāvāntaramiti /
ādye dūṣaṇamāhanirupākhyeti /
nirupākhyasvabhāvatvaṃ śūnyasvarūpatvam /
tathā ca svayamevālabdhasattāvidyā kathaṃ prapañcavyavasthāpikā bhavedityākūtam /
kalpāntaramanūdyadūṣayatiarthāntaramiti /
sādhvī-upapattyasahā, bhedānirūpaṇā-bhinnatvenābhinnatvena vāśakyanirūpaṇā cāvidyār'thāntaraṃ cedityanvayaḥ /
atra svavāgvirodhamāhaarthānartheti /
suvyāhṛtamiti viparītalākṣaṇikam /
arthānarthāntaratvādivikalpo 'syā na yujyataiti vacanaṃvidyātor'thāntaramasāviti ca vacanaṃ mitho viruddhamiti yāvat // 99 //100 //
avidyāyā arthāntaratvamapi kalpitameveti cettatrāhaatheti /
vastuto bhinnatvenaiva nirūpaṇamarhatyavidyetyāhakiñceti /
avidyāyā bhinnābhinnatvābhyāmanirvacanīyatvaṃ nirasya tasyāḥ svarūpānupapattimapyāhaapiceyamiti /
tatra vidyāyā vedyarūpatve veditṛsvarūpatve vā doṣamāhavedyatve iti /
tayoravidyānivartakatvābhāvāttadrūpāyā vidyāyā apyavidyānivartakatvābhāvaprasaṅga ityarthaḥ /
te ityasyāgre mate iti śeṣaḥ /
saṃvittirūpatve doṣamāhasaṃvidevetīti /
vidyā saṃvit , tadviruddhāvidyetyatra dūṣaṇamāhakiñceyamiti /
divākarakaravyāpte deśe divākare vā tadvirodhino 'ndhatamasasyeva vibhvyā saṃvidā vyāpte sarvatra saṃvidi vā nāvidyāyāḥ samāveśasambhava ityarthaḥ /
vidyābhinnāvidyetyapi durvacamevādvaitavādibhiriti sūcyate advitīyayetyanena // 105 //
( ityavidyāyāḥ svarūpānirvacanīyatvānupapattivarṇanam ) kalpatraye 'pi dūṣaṇamāhaabhāva iti /
saṃvidabhāvādirūpānādiravidyāsti cet , saṃvidevaikāstīti bhavadabhimatamadvaitaṃ na sidhyediti bhāvaḥ /
nanu saṃvinmātraṃ paramārthasaditi paramārthaikyamevāsmākamabhimatam /
atha tasyā āśrayānupapattimāhakiñcāsāviti /
na vidyate samādhānaṃ yasya tadasamādhānam - asamādheyam /
avidyākalpito jīvabhāvaḥ, tasmin siddha evāvidyāsiddhiriti jīvāvidyāpakṣe paramate 'nyonyāśrayo 'samādheyaḥ prasajatītyarthaḥ /
asmanmate 'kalpitatvājjīvasya tatrāvidyopagame na doṣaḥ /
kintu bhavatāmeveti dyotyate te iti nirdeśena /
jīvādityasyāgre 'pi vināpadaṃ yojyam /
narteiti vā pāṭhaḥ sambhāvyate /
bījāṅkura nyāyena sa doṣaḥ parihārya ityatrāhane ti /
bījāṅkurapravāhe tvanyānyasya bījasyāṅkurasya cotpādyotpādakabhāvaḥ /
naivaṃ prakṛte sambhavati /
ekajīvasthāne 'nekajīvaprasaṅgājjīvānāmutpādavināśaprasaṅgāccetibhāvaḥ //107 //108 //
nanvastu tarhi brahmaivāśrayo 'vidyāyāḥ /
tatrāhabrahmaṇa iti /
sarvaṃ sarvadā sarvathā yathāvasthitaṃ svataḥ sākṣātkurvatastasya nānāvidhabhrāntilakṣaṇāvidyāśrayatvaṃ viruddhatvānna sambhavatītyarthaḥ /
brahma bambhramītīti te 'bhimataṃ kathaṃ ghaṭate ? tasya sarvajñatvena bhramāyogāditi bhāvaḥ /
nanu saṃvinmātraṃ brahma /
tasya sārvajñyamapyavidyākalpitaṃ mithyābhedaprapañcasadbhāvagocaraṃ bhrāntilakṣaṇaṃ mithyaivetyatrāhaavidyākṛteti /
te ityasyāgre 'bhimateti śeṣaḥ /
avidyāmūlāhaṅkāranibandhanatā ca brahmaniṣṭhasya sārvajñyasya na ghaṭate,parāsya śaktirvividhaiva śrūyate svābhāvikī jñānabalakriyā ceti tasyānanyopādhikatvaśravaṇādityarthaḥ /
evamavidyākalpitatvaṃ nirasya sārvajñyasya bhedāvabhāsagarbhatvādayathārthatvamityapi nirasya tibhedeti /
athaśabdo yadyarthakaḥ /
tata eva-bhedāvabhāsagarbhatvādeva /
śabdāntarādivadityuktameva vivṛṇotiyatheti /
parabrahmaṇi parameśvare svataḥ sarvajñe 'vidyāyā asambhava uktaḥ /
tatra tadupagame bādhakaṃ cāhasarvajña iti /
nityamuktasvabhāvatvātsarvajñatvācca bandhakāvidyāpratibhaṭe sarveśvara eva yadyavidyā vindeta padaṃ gabhastimālinīvāndhatamasaṃ tarhi na tasyā nivartakamanyatkiñcidapi sambhavedityanivṛttiprasaṅga ityarthaḥ /
nanu tattvamasītivākyajanyāparokṣacinmātrabrahmātmaikyasākṣātkāreṇaivāvidyānivṛttiriti cet , naitatsādhu, vākyasyāparokṣajanakatvābhāvāt , śukādeḥ sākṣātkāreṇaivāvidyānivṛtteḥ saṃsāropalambhavirodhāt , ekajīvavādasya ca nirākariṣyamāṇatvāt /
kiñca brahma svāvidyayā bambhramīti, jīvaḥ svavidyayā tadunmocayatīti viparītamidamadhyātmadarśanaṃ vedāntivikhyātānām /
svarūpavyākriyaivaitanmatasya parākriyā /
tathā cāmananti sma parāśarabhaṭṭapādāḥ
nanu bhedakapramāṇānāṃ sarvajñatvādivacanānāmapi vyāvahārikārthabhedagocarāṇāṃ vyāvahārikameva pramāṇyam /
paramārthapramāṇatvaṃ tvadvaitavacasāmeva /
paramārthastu paraṃ brahma nirviśeṣasaccinmātrameva /
tatra jīveśvarādibhedo 'pyavidyayā vinānupapanna iti brahmāśritaiva sānāyatyā mantavyeti śaṅkate sarvajñatvādīti /
etaddūṣayatiniyāmakamiti /
tvatkalpitasaṅketabalena vinā naivaṃvidhavyavasthāyāṃ kiñcana pramāṇamasti /
brahmaṇo 'vidyāśrayatve dūṣaṇāntaraṃ cāhaāśrayeti /
pratiyogitvamatra viṣayatvarūpam /
kartṛkarmabhāvavirodho yugapadekatraikasyābhipretaḥ /
parasparavirodhinīti /
saditi sattāmātramekarasaṃ svaprakāśarūpaṃ brahma kathaṃ svaviṣayakāvidyāyatanaṃ bhavedākārabhedābhāvāditi bhāvaḥ /
ākārabhedenāvirodhamāśaṅkate pratyaktveneti /
sanmātrameva brahma svaprakāśatvarūpeṇāhantvarūpeṇa vā pratyaktvenāśrayo 'vidyāyāḥ, brahmatvena viṣaya iti cedayaṃ rūpabhedaḥ kathamāyātastatra ? yadyavidyayā, anyonyāśrayaprasaṅgaḥ /
svābhāviko 'yamiti tu na vaktuṃ śakyate saviśeṣatvabhiyā parairiti bhāvaḥ jīvāvidyāpakṣa ivātrāpyanyonyāśra iti punarityanena dyotyate // 114 //115 //
atra śaṅkate avastutvāditi /
aparamārthāvidyāyā durghaṭatvaṃ bhūṣaṇameva /
nāto 'nyānyāśrayaṇaṃ doṣarūpamiti pūrvordhena śaṅkānuvādaḥ /
pariharativastuna iti /
sasāiti /
( ityavidyāyā āśrayānupapattinirūpaṇam ) kiñceti /
atra katipaye ślokāvaluptabhūyoṃ'śakā upalabhyante 'śuddhibahulāśca /
dṛśyamānaśakalānusandhānataḥ avidyāyā na vastutvaṃ nāpyavastutvamiti pakṣasya pratikṣepaḥ kṛto 'tretyunnayāmaḥ /
yathāmati pūritaṃ śodhitaṃ cāsmābhirmūla eva ( ) cihnamadhye pradarśitamityanusandheyam // 118 //119 //120 //121 //
brahmaṇo 'vidyāśrayatve 'nupapattimuktvā jīvāvidyāpakṣa eva dūṣaṇāntaramāhakiñcetyādinā /
( ityavidyāyā ekānekatvavikalpa ekāvidyāpakṣadūṣaṇaṃ ca ) tatraikāvidyāpakṣe dūṣaṇamāhasā cediti /
( ityekāvidyākalpitaikajīvavādānuvādaḥ ) atraikajīvavādena paraḥ pratyavatiṣṭhate syānmatamiti /
eka eva tu jīvaḥ /
sa eva svāpnavatprapañcaṃ paśyati /
svapnadṛśyapuruṣatulyāḥ śukādayaḥ /
tanmuktivacanamapi svāpnadevadattamuktivacanatulyamapramāṇameva /
tasya tattvasākṣātkārata evāvidyānivṛttirbhaviteti samuditāśayaḥ /
ahamevokto jīvo mūlāvidyākalpitaḥ /
madīyatūlāvidyākalpitāstvanye jīvāḥ /
muktāmuktādibhedo 'pyevambhūta evetimadavidyayetyanenābhipretam /
pratyūhatāmiti pāṭhe tadvacanaṃ karma, svāpnamuktyuktiyuktibalena siddhaṃ pratyanumānaṃ pratyūhatāṃ bādhatāmityarthaḥ /
pratyūhyatāmiti pāṭhaḥ sambhāvyate /
tatra ca tadvacanaṃ niruktayuktyā pratirudhyatāmityarthaḥ /
svāpnamityuktiyuktā iti prācīnamudritapāṭhastu na śuddhaḥ // 124 //125 //126 //
pratikṣipati vādamenaṃnanvīdṛśeti /
svāvidyāparikalpitatvaṃ tava prapañcasya ca sādhayannanyastulyanayena tvayā kathaṃ pratikṣepya ityarthaḥ /
tadīyānumānasyāprayojakatvaṃ cettulyaṃ tattvadanumāne 'pīti bhāvaḥ /
sarvajñasiddhivaditi /
parihasati paramataṃityanyonyeti /
prakārāntareṇāpi vāde 'smin dūṣaṇamāhayatheti /
muktyarthaprayāsaṃ parityajya muktirna bhavitetyeva sādhayatetyāhayatheti /
yathādhyātmavidyayā śukādīnāṃ bhūtaiva muktirabhūtetyucyate, tathā bhavatāṃ tataḥ paścādbhāvinyapi sā mithyā, na bhāvinyeva vastuta ityucyatāmityarthaḥ /
sāmarthyābhāvinītiprācīnamudritapāṭhastu na samanvitaḥ /
nanu madīyatattvajñānaniṣpadyamānamuktimithyātvaṃ kathamityatrāhasantīti /
bhavadīyaṃ tattvajñānaṃ nāvidyānivartakaṃ tattvajñānatvāt , svāpnatattvajñānavaditi hi suvacaṃ bhavadupadarśitadiśaiveti bhāvaḥ // 131 //132 //
mukterabhāvitvaprasaṅgo 'smākamiṣṭa eveti śaṅkate nanu nedamiti /
parihāsamukhena pariharatitadidamiti /
atra parihāraṃ śaṅkate paraḥavidyeti /
ayaṃ bhāvaḥ - yadyapi muktirnityasiddhā brahmavidyayā notpādyā, athāpyavidyāpratibaddhāyāstirobhūtāyāstasyā abhivyaktyartha eva saphale brahmavidyāpariśramaḥ, sata evāprakāśamānatvenāsata iva sthitasyābhivyaktyarthaḥ prayatno yathā loke saphalo dṛṣṭastatheti // 135 //136 //137 //
atra yadyapyekāvidyāpakṣe śukasya brahmavidyayaivāvidyāpratibandhanivṛtteranyadīyaprayatnavaiphalyaṃ sthitam /
athāpi dūṣaṇāntaramāhahantetyādinā /
nānāvidyāpakṣasādhāraṇamidam /
kimitarānapekṣaprakāśaikarūpasya cittattvasya svarūpameva vidyāsādhyābhiniṣpattiḥ, pratyutāhaṃ brahmāsmīti vṛttidhīḥ sākṣātkārarūpetyarthaḥ /
brahmāsmītītyasyāgre vṛttidhīrityāhāryam /
iti kīdṛśī-ityevaṃ jijñāsitaprakārābrahmāsmītīti vṛttidhīriti vā pāṭhaḥ syāt /
apara itikāro vikalpasamāptau /
ādye kalpe dūṣaṇamucyate yadītyardhena // 138 //139 //
dvitīye dūṣaṇamucyate atheti /
atra kalpe dūṣaṇāntaraṃ cāhakiñceti /
nityaśuddhabuddhamuktātmasvabhāvasyābhivyaktirvṛttirūpā cettasyā utpādavināśayogitvāttannivṛttau punaravidyā samunmiṣediti saṃsṛtibhayānativṛttiprasaṅga ityarthaḥ /
( ityekajīvavāde muktyarthapravṛttivaiyarthyādinirūpaṇam ) athāvidyāyāḥ nityamuktabhāvavyaktipratibandhakatvavacanamapi pareṣāmanupapannamityāhaapiceti /
sati puṣkalakāraṇe kāryotpattervighaṭakatvaṃ hi pratibandhakatvam /
mukteraniṣpādyatvāttatpratibandhakatvamavidyāyā na ghaṭate /
saṃsāriṇaśca viṣayaprāvaṇyadasāyāṃ tattvasākṣātkārapuṣkalakāraṇasampattetevāsiddhyā tadanudaya iti na tatrāpi pratibandhakatvaṃ tasyā ghaṭata ityarthaḥ /
saṃvidaḥ puṣkalakāraṇamiti tatpuruṣaḥ /
siddhānte tu vidyāprāgabhāvarūpāyā avidyāyā na vidyāpratibandhakatvam /
karmaṇastu vidyānutpattiprayojakasya niṣkāmakarmabhirnirāse svakāraṇādvidyāniṣpattiḥ /
vidyāmāhātmyācca bandhakakarmanivṛttau karmaṇā saṅkucitaprasaraṇasya svābhāvikamasaṅkucitaṃ prasaraṇaṃ dharmabhūtajñānasya sadā muktāviti viśeṣo bodhyaḥ /
atra pare pratyavatiṣṭheran - nanvasmanmate 'pi vastutattvāviśadaprakāśakarī nānābhramaheturavidyānādiriṣyate /
vidyayā tannivṛttau ca svābhāviko viśadāvabhāsaḥ /
viśadaprakāśapratirodhakaratvādeva ca pratibandhakatvavācoyuktistasyā iti /
tān prati brūmaḥ-viśadaprakāśapratirodhakatvaṃ kintadutpattinirodhakatvam , utāho tannivṛttikaratvam /
brahmasvarūpabhinnatve viśadaprakāśasya brahmaṇaḥ saviśeṣatvaprasaṅgāttadabhinnatve vācye 'nutpādyatvādeva tasya tatpratirodhakatvāyogānnādyaḥ kalpaḥ /
dvitīye ca brahmasvarūpasyaiva nivṛttiprasaṅgaḥ /
vaiśadyameva nivartate, prakāśastvanuvartata iti ca nirviśeṣavādinā vaktuṃ na śakyate /
kiñca viśadaprakāśapratirodhikāyāṃ satyāmavidyāyāṃ kathaṃ sākṣātkāro bhavet ? so 'pyaviśadaścetprāthamikaśrāvaṇajñānasyevāvidyānivartakatvāyogaḥ /
kiñcāvidyānivṛttau viśadasākṣātkāraḥ, tenaiva cāvidyānivṛttirityanyonyāśrayaḥ /
kiñcāvidyānivṛttyanantarabāvino viśadānubhavasya prāgasattve mukteranityatvam , sattve ca saṃsārānupapattiḥ saṃsārānupapattiḥ prasajyate /
naca nivṛttāvidyatvameva svarūpaprakāśasya svarūpaprakāśasya vaiśadyamiti vācyam , svaprakāśamātravapuṣi sadā vidyotamāne nirviśeṣe cinmātre brahmaṇi avidyānvayāyogātpragapi vaiśadyasyaivopagantavyatvāt /
durghaṭatvāttatra padamañcatyavidyeti cettarhi tata eva muktāvapyavidyānvayaprasaktiriti muktasyāpi bhayaṃ bhavedeveti // 142 //143 //144 //145 //
ekajīvavāde dūṣaṇānyuktāni /
atha tasyopalambhabādhitatvamāhakiñcaika iti /
eko jīva iti kimekasyaiva pratibhāsādupagamyate, āhosvinnānātvena bhāsamānasyāpi tasya yuktyaikatvaṃ niṣkṛṣyata iti vikalpamabhipretyādyaṃ kalpaṃ dūṣayatiprādibhāsikamiti /
nānājīvabhānasya na vyavahāhakāla eva bādhyatvaṃ śuktirūpyāderivetyāhaāsaṃsāreti /
tatkṛtāḥ-jīvabhedaprayojyāḥ /
svapnavṛttavilakṣaṇāḥ-svāpnārthavyavahāravilakṣaṇāḥ /
ayamāśayaḥ-yathā svāpnārthavyavahārāṇāṃ svapna evāsattvaṃ pāścātyabādhānniścīyate vyavahāradaśāyāmeva, naivaṃ tadaiva jīvabhedaprayuktavyavahārabhedānāṃ bādho niścitaḥ /
kintvanyajīvakṛtasyopakārasyāpakārasya vā sattvapratītyaiva āprājñādābālagopālaṃ tadanuguṇapravṛttisaṃrambho dṛśyate 'nuvartamāna āpralayāt /
vyavahārakāle 'bādhyatvācca jīvabhedasya vyāvahārikatvameva paraprakriyayāpi, na prātibhāsikatvam /
jīvabhedomithyā pratibhāsamānatvātsvāpnapuṃbhedavadityanumānaṃ ca vyavahāradaśābādhyatvena sopādhikam /
tathā ca sūtraṃvaidharmyācca na svapnādivaditīti // 148 //
uktenaiva hetunā yauktikaikatvaniṣkarṣamapi nirākarotiteneti /
tena-jīvabhedasya vyavahārakālābādhena /
sarve jīvā ahameva jīvatvādahamiva, sarvāṇi śarīrāṇi mayaivātmavanti śarīratvāt maccharīravaditi jīvaikyayuktirjīvabhedasādhakayuktiparāhatetyarthaḥ /
jīvabhedayukteḥ prābalyaṃ ca vyavahārābhādhyaviṣayatvādupalambhānuguṇyācceti bodhyam /
nanu kā sā jīvanānātvayuktiḥ ? tāmāhapravṛttibhedeti /
sādhyānāṃ parātmanāṃ nidarśanībhūtasvātmabhinnatve nidarśanaṃ pradarśayatiyatheti /
parātmasu sādhakamuktam /
tadanupagame bādhakamapyāhana cediti /
nanu saṃvinmātramekameva nānopādhiyogānnānājīvatayā bhāti /
aupādhikajīvabhedaprayukta eva vyavahārabhedaḥ, svabhāvāsaṅkaraśca /
upādhibhedo 'pi kalpita tavetyāśaṅkāmanūtyā pariharatina caupādhiketi /
nanūpādhibhede 'pyabhedāccitaḥ pratisandhānamiti cettatrāhatatheti /
tathetyaniṣṭasamuccayārthaḥ /
yatheti vā syāt /
vastutaḥ sarvaśarīreṣu cita aikyātsarvagatasukhādipratisandhānaprasaṅga ityarthaḥ /
na ca śarīrabhedasyai vātmabhedakatvam , nanu karacaraṇādibhedasyeti vācyam , saubharyādau śarīrabhede 'pi pratisandhānasya dṛṣṭatvāttasyāpi bhedakatvāyogāt /
nanu śarīrabhede 'pyātmaikyātpratisandhāne janmāntare 'nubhūtasyāpi janmāntare pratisandhānaṃ syādityatrāhaprāyaṇāditi /
prabaladuḥkhānubhavasya saṃskārapramoṣakatvaṃ dṛṣṭaṃ loke prabalajvarādyarditasyādhītavismaraṇādinā /
( ityekāvidyākalpitaikajīvavādanirāsaḥ ) yugapaditi /
nānāvidyākalpitanānājīvavādamapi dūṣayatina ceti /
avidyākalpitāścito nānājīṃvabhedāḥ /
te ca svasvāvidyākalpitaṃ padārthajātaṃ paśyanti pṛthak pṛthak svapna iva /
vyāvahārikā anye jīvā anyena na jñāyante /
svena dṛśyā jīvāstu svāpnavatprātibhāsikā evetyetatpakṣasāraḥ /
atra cānyaṃ jīvaṃ tadguṇadoṣādi vā vyāvahārikamanyo jīvastathābhūto na jānāti cettarhi tatsamāgamādiprasaṅgābhāvāt sahānubhūtayaikasādhyo 'nuvṛtto lokavyavahāraḥ kathaṃ nirvartyetetyarthaḥ /
svāvidyākalpitameva paśyantītyuktyā paravārtānabhijñatvaṃ-vyāvahārikajīvāntaravṛttānabhijñatvaṃ sidhyati /
na hi te jīvāntarāvidyākalpitāḥ /
kintu mūlāvidyākalpitā eva /
lokavyavahāro 'pi prātibhāsika eveti cettarhi ekajīvavādonmeṣaḥ /
tatra ca doṣa ukta eveti hārdam // 156 //157 //
saṃvinmātre 'vidyākalpito meyamātṛbheda iti paramataṃ vistareṇa pratikṣiptametāvatā /
atha saṃvidi parābhimataṃ nirviśeṣatvaṃ pratikṣipatikiñcetyādinā /
svarūpābhedātteṣāṃ na saṃvidaḥ sadharmatvamiti śaṅkāmanūdya nirācaṣṭesaṃvideveti /
nanvevamapi teṣāmaparamārthatvātparamārthadvitīyarāhityaṃ surakṣitameveti cettatrāhana ca te iti /
tavāpi tattvedamparaśrutyantasiddhāste dharmāssaṃvido nityatvādaya ityeva matam /
tattaiḥ saviśeṣatvaṃ durvāram /
teṣāṃ bādhe tulyanayena saṃvido 'pi bādhaḥ syāditi dyotyate tattvāvedaketyādinā // 160 //
brahmasvarūpābhedasyaiva taddharmeṣu parābhimatatvāttatra prākārāntareṇāpi dūṣaṇamāhaānandeti /
ānandaśabdo bhāvapradhānaḥ /
vikalpayati paramataṃbrahmetīti /
ādye iti /
atyantābhede 'natiriktārthakatvātānando brahma satyaṃ jñānamanantaṃ brahmetyādau sahapāṭhasyānarthakyaṃ prasajyate /
na hi ghaṭaḥ kalaśa iti sahapāṭhaḥ /
brahmasvarūpaikyāsambhavaṃ ca teṣu dharmeṣu smārayatipūrvokteti /
dvitīye kalpe tu brahmaṇaḥ saviśeṣatvaprasaṅga ityāhadvitīyaiti /
saiva-bhavadabhimataviruddhaiva // 163 //164 //
tṛtīye pratyekasamudāyakoṭyoḥ pratyekakoṭiṃ dūṣayatitṛtīye iti /
pratyekaśo brahmatvamityatra nānā brahma prasajyate satyaṃ brahma, jñānaṃ brahma, anantaṃ brahma, ānando brahmeti ; khaṇḍo muṇḍaḥ pūrṇaśṛṅgogaurityatrevetyarthaḥ /
tanmātratvāt-tattanmātrasvarūpatvādbrahmaṇaḥ /
satyatvādisamudāyo brahmetyatra doṣamāhatatsamūhaiti /
nanu satyādivākyamakhaṇḍārthaparaṃ svarūpalakṣaṇavākyatvāt , divā divi prakṛṣṭaprakāśaḥ sūryaḥ, niśi ca tathābhūtaścandra itivaditi nirviśeṣabrahmasiddhirityatrāhaprakarṣaśceti /
atra śaṅkate paraḥjāḍyeti /
jñānādipadaṃ na jñānatvādiviśeṣaṃ pratipādayati /
kintu jaḍatvādyapohameva /
atra vikalpya doṣamāhaapohā iti /
nobhaye-na santo nāpyasantaḥ, sadasadvilakṣaṇā iti yāvat /
apohānāṃ sattve doṣamāhasattve iti /
apohānāṃ sattve taiḥ sataḥ sadvitīyatā syādityarthaḥ /
tṛtīyaṃ pratikṣipatisadasaditi /
sadvyatireke 'sattvam , asadvyatireke ca sattvaṃ vyavasthitamiti sadasadbhinnatvaṃ kasyāpi na sambhavatīti pūrvamevoktamityarthaḥ /
dūṣaṇāntaramāhatathātva iti /
dūṣaṇāntaramāhakiñceti /
( iti saviśeṣatvopapādanena saṃvido nirviśeṣatvanirasanam ) nanu vyāvartakadharmavattvaṃ na bodhyate /
kintu jaḍādivyāvṛttirūpatvameva bodhyate jñānādipadairbrahmaṇaḥ /
tanna jaḍatvādiprasaṅga iti cettatrāhapratiyoginīti /
yogye pratiyoginyanupalabhyamāne 'dhikaraṇamātrajñānameva tadabhāva iti jñānaviśeṣarūpatvādabhāvasya jñānaviśeṣarūpaiḥ satyādipadalakṣyārthairabhāvairbhāvarūpaiḥ saviśeṣatā brahmaṇaḥ prasajyata ityarthaḥ /
abhāvasya jñānaviśeṣarūpatvamiti mataviśeṣeṇedam /
yadvā bhāvāntaramātradhīriti upalabhyamānaṃ bhāvāntaramityarthe paryavasannam /
yogye pratiyoginyanupalabhyamāne tatrādhikaraṇe yadbhāvāntaramupalabhyate tadeva pratiyogivyapekṣayābhāvavyapadeśabhāgiti adhikaraṇavṛttidharmāntararūpatvādabhāvānāṃ taiḥ saviśeṣatvaṃ prasajyata iti bhāvaḥ /
dvavye 'bhāvo dharmarūpaḥ /
dharmasya tu svaparanirvāhakatvena svarūpamevābhāvaḥ, sati sambhave dharmāntaraṃ veti yathopalambhaṃ vyavasthā /
yasmin pratīyamāne itarāropo na ghaṭate, tasyaiva tadabhāvarūpatvam /
satsvarūpe pratīyamāna eva bhedānāmadhyāsācca tatra tasyaiva netarābhāvarūpatvaṃ sambhavi /
na cāvidyayāviśadaṃ bhāsamāne sati bhedabhramaḥ /
avidyānivṛtau viśadaṃ bhāsamāne tu na sa iti viśadasvarūpasyābhāvarūpatvaṃ sambhavatīti vācyam /
vaiśadyasya svarūpatve pūrvamapyavidyādibhedāropāyogāt /
svarūpātiriktatve tu tasyaivābhāvarūpatvaṃ na svarūpasyeti prasaṅgāt /
kiñca nirviśeṣe svaprakāśe vastuni viśādāviśadabhānameva durvacam /
saviśeṣe tu katipayākāreṇa bhānamaviśadam , sarvākārabhānaṃ viśadamiti viśeṣaḥ /
kiñca brahmaṇo dravyatve sadharmakatvam , adravyatve tu kasyaciddharmarūpatvaṃ prasajyate /
pratyakṣādīnī ti /
svasvaprameyaṃ yathāyathaṃ tattadasādhāraṇākārato vijātīyasajātīyāntaravyattamavagamayanti pratyakṣādīnīti prasiddham /
tadasādhāraṇākāreṇa sadbhāva eva vastūnāṃ pramāṇānitāni , na tu sadasadanirvacanīyatva iti bhāvaḥ // 172 // 173 //
etadevopapādayati yatheti /
nīle nīlamatiḥ , sphaṭike dhavalamatiśca naikaviṣayā , kintu parasparavyāvṛttaguṇaviṣayaiva ; tathā kṣīre madhuradhīḥ , nimbe kaṣāyadhīśca /
tathā cārthabhedālambanatvaṃ jñānānāṃ sthitamiti bhāvaḥ /
nīle nīlabuddhirekākārā ekaviṣayā /
tatra nīle na nīlānyaguṇaprasaṅgaḥ /
dhavalamatistu tato bhidyate bhinnākāretyarthaḥ /
naivetyasyāgre tādṛgiti ākṣipyate /
naivamiti vā pāṭhaḥ syāt /
tattadvastvasādhāraṇākārabhede 'bādhitapratītimuktvā vyavahāramapi tādṛśamupanyasyati pramāṇatayā vyavahārā iti /
abādhitapratyakṣādipramāṇatanmūlavyavahārabalādvastūnāṃ tattadasādhāraṇākāreṇa sattvamevopeyamiti bhāvaḥ // 174 // 175 //
śaṅkātrānūdyate satyamiti /
pariharati na ta diti /
sāghu iti śeṣaḥ /
kāryabalāttadanuguṇaṃ mūlamabādhitapratītīnāṃ yathārthyavyavasthāpakamanumīyatāmiti bhāvaḥ // 176 //
aduṣṭendriyādereva mitiyāthārthye hetutvamanvayavyatirekasiddhaṃ nāpalapyaṃ cetyāha kḷpta miti /
vastubhedo nirduṣṭendriyarūpeṇa pratyakṣapramāṇenaiva gṛhyate iti yāvat /
atra śaṅkate yaugapadye ti /
vyavacchedo bhedagrahaṇam /
vidhānaṃ svarūpagrahaṇam /
prātyakṣikapramiteryugapadevādhikaraṇatanniṣṭhabhedobhayagrāhitvaṃ na sambhavati , adhikaraṇagrahaṇasya pratiyogigraṇanairapekṣyāt , bhedagrahaṇasya tu tatsāpekṣatvāt /
prathamamadhikaraṇasvarūpaṃ gṛhītvāthaṃ bhedaṃ gṛhṇātīti kramo 'pi na sambhavati , pramiteḥ kṣaṇikatvādviramya vyāpārāyogādvā /
svarūpabhedayostadgrahaṇayoścaikyamapi na sambhavati /
ataḥ svarūpagrahasyaiva pratyakṣapramitirūpatvam , bhedagrahasya tu bhrāntilakṣaṇatvameveti bhāvaḥ /
śaṅkāṃ pratikṣipatīmām itī tyādinā /
bhedo 'nyonyābhāvaḥ , itaretarābhāvaḥ - anyasminnanyasya saṃsargābhāvaḥ /
yadvā bhedaḥ - saṃsārgābhāvabhedaḥ prāgabhāvādiḥ /
itarerābhāvaḥ - bhedaḥ /
tayoḥ svarūpayāthātmyājñānaprayukto niruktavidhaḥ pareṣāṃ bhrama ityarthaḥ // 177 // 178 //
bhedasya yāthātmyaṃ tāvadāha svarūpameve ti /
svarūpaṃ - svāsādhāraṇākāraḥ atra nidarśanaṃ yatheti /
yathā bhūtalasvarūpajñānameva ghaṭādyanupalambhe sati tattatsmaraṇasahakāri ghaṭādiśūnyatāvyavahārasādhanaṃ matamabhāvasyādhikaraṇasvarūpatvavādināṃ tathetyarthaḥ /
siddhānte tvadhikaraṇavṛttidharmaviśeṣarūpatvaṃ bhedāderiti vivekaḥ /
ekasyaiva pritayogibhedena nānāvyavahārasādhanatvaṃ nidarśanamukhena draḍhayati hrasve ti /
ekatraiva ṣaḍaṅgulimite vastuni tadapekṣayādīrghaṃ pādarthāntaramapekṣya hrasvavyavahāraṃ hrasvaṃ tadapekṣya dīrghavyavahāraṃ ca tadvastujñānameva tattatpratiyogismaraṇasahakāreṇa janayati hīti bhāvaḥ // 180 //
eva miti /
svarūpalakṣaṇasya bhedasyādyakṣaṇa eva dharmigrahaṇe grahasambhavādbhedavyavahāra eva pratiyogismaraṇasyāpekṣitatvācca nānākāravibhinnapadārthasvarūpasya tattvaṃ pratyakṣapramāṇapramitaṃ nāpalapanārhamiti bhāvaḥ /
asādhāraṇākārarūpasya bhedasya svaparanirvāhakatvānnānavasthā /
tatprāgabhāvastatpūrvāvasthārūpaḥ /
dhvaṃsastaduttarāvasthārūpaḥ /
tadatyantābhāvastadadhikaraṇasvabhāvaviśeṣātmakaḥ /
sāmayikābhāvaḥ /
kālaviśeṣāvacchinnatattadadhikaraṇasvarūpātmakaḥ /
eṣāṃ ca tattatpratiyogyuparaktatvena vyavahāre punastattatpratiyogismaraṇāpekṣeti viveko 'tra bodhyaḥ // 181 //
evaṃ bhedaprapañcasya sattva eva pratyakṣaṃ pramāṇam , na sadasadanirvacanīyatva iti sthāpitam /
śāstrasyāpi na tatra prāṇāṇyamityāha āgama iti /
āgamaḥ - śāstraṃ , kāryaniṣṭhatvāt - kāryārthapratipādanatatparatvāt , īdṛśeṣar'the -kāryānanvayini siddhe prapañcānirvacanīyatvādau , na pramā - na pramāṇam /
mīmāṃsakamatenedam /
siddhāntimatenāpyāha prāmāṇye 'pīti /
siddhārthe śāstrasya pramāṇabhāve satyapi śāstrasya pramāṇaśabdamātrasya vā nānirvacanīyatvādau pramāṇatvam , na sannāpyasannityāderananvitārthakatvena śabdabodhājanakatvādityarthaḥ /
tat tatpratipādakatayeva pratīyamāno 'pi sandarbho 'viruddhārthaparatayā neya iti hārdam // 182 //
athānumānasyāpi sadasadanirvacanīyatve na pramāṇatvamityāha nāsa diti /
prapañcaḥ sadasadbhinnaḥ pratīyamānatve sati bādhyamānatvāditi yuktirapi na satī, prapañca sadasattvavān tata evetyābhāsa samānayogakṣematvāditi bhāvaḥ /
nirupādhikasattvāsattvayorvirodho 'trā bhipretaḥ /
tasmā diti /
anirvacanīyatvasyāprāṇāṇikatvāttadupapādakāvidyākalpanaṃ bhavadajñānakāryamevetyarthaḥ // 183 //
(iti prapañcasya sadasadvyatirekitvarūpamithyātvanirasanam ) pramāṇābhāvāddūṣitaṃ sadasadanirvacanīyatvarūpaṃ mithyātvaṃ prakārāntareṇāpi dūṣayati kiñceti /
bhedamithyātvasya mithyātve bhedasya satyatvaṃ siddham /bhedamithyātvasya satyatve brahmabhinnasyāpi kasyacitsatyatvopagamādapasiddhānto 'dvaitavyāghātaścetyarthaḥ /naca bhedamithyātvaṃ satyaṃ brahmasvarūpameveti nādvaitahānyādīti vācyam //
tathāsati brahmaṇo mithyāvastuguṇatvaprasaṅgādityanyatra vistaraḥ // 184 // 185 //
evaṃ mithyātvaṃ nirasya bhedaprapañcasya satyatvaṃ vyavasthāpayan parābhimataṃ sadadvaitaṃ pratikṣeptumupakramate sarvāṇyeveti /
yathodita mityatra yathāyatha miti syādvā /
yathoditamityasya na pratyakṣāderanirvacanīyapratyāyakatvamati pūrvanirūpitānatikrameṇetyarthaḥ // 186 //
svasvaprameyasyāsato 'bhāvādbhāvāntarebhyaśca vyāvṛttākāratāpratyāyakatvaṃ pramāṇānāṃ prasiddhamiti yaduktam , tadevopapādayati tathā hīhe ti /
ihedānīṃ ghaṭo 'stīti pratītistadānīṃ tatra svāsādhāraṇākāreṇa ghaṭasya sattāmevāvagāhate , nābhāvam -nāsattām , na vā paṭatvādyarthāntaradharmavattāmityaryarthaḥ /
tathā cāsadvyāvṛttaṃ sadantaravyāvṛttaṃ ca vastunaḥ santaṃ ghaṭādikameva pratipādayanti pratītayaḥ ghaṭo 'sti , paṭo 'stītyādaya iti sannānātvameva sidhyati , na sadadvaitamiti bhāvaḥ // 187 //
atra codayati nanvastīti /
ghaṭapaṭādipadenāpi astītyuktaṃ sanmātramucyate cetsiddhaṃ saddvaitam /
stor'thāntaraṃ cettena bodhyate tarhi ghaṭāderāpatitaṃ sadasada nirvācya tvam pratītibalāccāsadvyāvṛttiriti bhāvaḥ // 188 //
evaṃ sarvatra samānādhikaraṇavākye 'nabhimataviruddhākāraprasaṅga ityāha ānandeti /
ānando brahmetyādau ānandādimātraṃ brahmapadenocyate cetpadāntarāmnānavaiyarthyam , tadatiriktabodhane tvānandānānandavilakṣaṇatvādi brahmaṇaḥ prasajyata ityarthaḥ /
ānandapadenānānandavyāvṛttiḥ brahmapadena cānandavyāvṛttirbhavediti yāvat //
atathābhāvaḥ - anānandatvādiḥ // 190 //
parasyāniṣṭāntaraṃ ca prasañjayati sadasa diti /
sadasadvyatiriktaḥ prapañca ityapi svārthātpracyaveta /
niruktarītyā sadasadvyatiriktānyatvameva prapañcasya sidhyediti bhāvaḥ /
ya diti /
yatkiñcidapi vastu yathā - yena prakāreṇocyate , tasya sarvasya tathā - tvadupadarśitarītyā tatprakārarāhityaṃ prasajyatā ityarthaḥ // 191 //
(iti sadadvaitanirāsena bhedaprapañcasya pāramārthikatvasamarthanam ) sajātīye ti /
vijātīya sajātīyāntaravyāvartakena svasvāsādhāraṇākāreṇa tasya tasya padārthasya yā sthitiḥ - kālasambandhaḥ pramāṇasambandho vā , sā tattatpadārthasya sattā /
sā ca pratipadārthaṃ vyavasthitā , dhātvarthatvātkartṛparatantrā ca /
tatsattāyāṃ svatantratvamadvaitaṃ ca bhavadabhimataṃ naiva yuktamiti bhāvaḥ // 193 //
evaṃ prameyabhūtasannānātvaṃ vyavasthāpya pramitinānātvamapi vyavasthāpayati parābhimatacidadvaitanirāsena naceti /
viṣayāśrayaviśeṣaiḥ pratyakṣādisvagataviśeṣaiścānubhūyamānaṃ saṃvinnānātvamapi na kṣeptuṃ śakyamityarthaḥ /
atra paraiḥ saṃvido nirviśeṣatve proktamanumānamanūdya pratikṣipati na vedya miti /
saṃvidi nirviśeṣatvarūpaḥ sādhyadharma upagamyate na vā , upagamyate cennirnimitta ekasmin dharme pakṣapātaste prasajyate - eko dharma upadamyate , anye prāmāṇikā api nopadamyanta itītyarthaḥ /
tathā cābhyupagatanirviśeṣatvavirodhaprasaṅga iti hārdam /
pakṣabādhaḥsyā diti pāṭhāntaram /
nopeyate cetsādhyadharmaḥ , tarhi tatsādhanārthasaṃrambhavaiyarthaṃ prasajyata ityarthaḥ // 194 // 195 //
ata iti /
yathā rathādibhirvāhyairnaikyaṃ yātī ti pūrvamudritapāṭho 'śuddhaḥ /
ataḥ - saṃvinnirviśeṣatvādyanumānapratikṣepāt , svarasto viṣayāśrayasvagataviśeṣairviśiṣṭā vilakṣaṇatvena sphuṭaṃ pratīyamānāḥ saṃvidaḥ yathāvasthitairvabāhyair ghaṭādibhirarthairnaikyaṃ yāntītyarthaḥ /
vedyaveditrorvittyabhedamataṃ pratikṣeptumayamupakṣepaḥ // 196 //
sahopalambhaniyama iti /
etacchlokasyottarārdhaṃ na cāsti citisāmānyaṃ sarvasaṃvedanāspada miti vā na cidasti sasāmānyaṃ sarvasaṃvedanāspada miti vā sambhāvyate /
saṃvidā sahaivopalabhyamānatvājjñeyajñātrostadabheda iti na yuktam , tattatsaṃvedanaviśeṣeṇa sahopalambhaniyamābhāvāt , ekaṃ jñānaṃ vinā jñānāntareṇāpyarthopalabdheḥ /
viśeṣeṇa sahopalambhasya vyabhicāre 'pi citsāmānyena sahopalambhaniyamo 'stīti cet , tadapi na samyak , viśeṣavyatiriktasya citsāmānyasyaivānuvṛttasya sarvaviṣayavijñānaviṣayasyābhāvadityarthaḥ /
yathāmudritapāṭhe tvayamarthaḥ - sahopalambhaniyamo na siddhayati cet sarvaṃ sasāmānyaviseṣaṃ jñātṛjñeyātmakaṃ jñeyajātaṃ jñānabhinnatayāstyevetyarthaḥ /
evaṃ mitimātṛmeyabhidāyāthārthyaṃ samarthitaṃ bhavati /
ayaṃ ślokaḥ sahopalambhaniyamā dityādinā prapañca sphuṭamañcatī tyantena anūdyamānaparapakṣa pratikṣepabhāge susaṅgataḥ /
tasmādupalabhyamānasaṃvitsiddhibhāgāntimaślokānantaraṃ saṃyojanīyaḥ /
ayaṃ ca śloko jñeyajñātroḥ saṃvidaikyasādha kasahopalambhaniyamarūpahetorasiddhipratipādaka iti dhyeyam // 197 //
atra nirasanīyamatānuvādaḥ sahopalambhaniyamā dityādinā /
arthaprakāśe niyamena saṃvido bhānāsiddhyarthaṃ tasyāḥ svaprakāśatvamāha yadetaditi /
svayamprakāśatāpravṛttinimittakaḥ śabdo yasya tat svayaṃprakāśatāśabdaṃ svayaṃprakāśaśabdavācyam /
anena sahopalambhaniyamaḥ siddhaḥ /
yasmi nniti /
saṃvitprakāśābhāver'thasyāpi na prakāśa iti saṃvitprakāśābhāvavyāpakābhāvapratiyogiprakāśasyārthasya saṃvidananyatvaṃ sidhyati, bimbāprakośe 'prakāśamānasya pratibambasyeva bimbānanyatvamityarthaḥ /
abhāsamāna iti /
ātmā - jñātā , artha - jñeyam /
saṃvidvivartatvama saṃvidadhiṣṭhānakāropaviṣayatvaṃ prapañcaḥ - vedyaveditṛprapañcaḥ , añjaticchati , prāpnotīti yāvat /
adhiṣṭhānasattātiriktasattāśūnyatvalakṣaṇaṃ saṃvidananyatvaṃ prapañcasya vivakṣitam /
nīlapītādibāhyakāro vāsanākalpito jñāne iti yogācārapakṣaḥ , nīlāpītādyartho 'vidyākalpitastatreti māyipakṣaśca nirācikīrṣito 'treti bodhyam // 198 // 199 // 200 //
saṃrakṣyamāṇabhedāste nānumānānuvartinaḥ // 201 //
etatpakṣaṃ pratikṣipati maiva mityādinā /
evaṃ jñātṛjñeyalakṣaṇārthān mā sma paribhavaḥ, na pratikṣiperityarthaḥ /
pratikṣepeṣāṃ kuto na ghaṭate ? tatrāha pratyakṣeṇe , ti /
balavattarapratyakṣapramāṇasaṃrakṣyamāṇā ete na tvadīyasaṃvidaikyānumānānuvartino jñātṛjñeyabhedā ityarthaḥ /
balīyastvaṃ ca pratyakṣasyopajīvyatvena /
artheṣu saṃvidaikyasādhanārthaṃ hi arthānāṃ saṃvidaśca svarūpagrahaṇaṃ tāvadapekṣitam /
tata eva ca mithasteṣāṃ bhedo 'pi siddha iti pratyakṣabādhitamanumānaṃ na pravartata ityarthaḥ /
atra jvālābhedānumānavaiṣamyaprakāro vivṛta ātmasiddhau , tata evānusandheyaḥ // 201 //
tathā hi ti /
anyonyānātmanā - parasparabhinnatvena , trayaṃ jñātṛjñeyajñānalakṣaṇapadārthatrayam /
atra śrīparaśarabhaṭṭāryaśrīsūktiranusandheyā ahamidamabhivedmītyātmabittyorvibhede sphurati yadi tadaikyaṃ bāhyamapyekamastu /
pramitirapi mṛṣā syātanmeyamithyātvavāde yadi tadapi saheran dīrdhamasmanmatāyuḥ iti // 202 //
pratyakṣeti /
pratipakṣaṃ - viruddham /
vahneranuṣṇatvānumānamiva pratyakṣabādhitamarthajñātroḥ saṃvidaikyānumānaṃ bhavadīyamiti proktaṃ bhavati // 203 //
kañci sāhityaṃ bhedaniyataṃ jñānārthayorhetughaṭakaṃ tadabhedasādhane viruddhamityāha kiñce ti /
saṃvitsaṃvidā sahopalabhyata iti hi tavāpi na sammatam /
tatsaṃvidā tatsaṃvidā sahopalabhyamānamarthajātaṃ niyamena tadbhinnameva bhavediti yāvat // 204 //
atra śaṅkate nīlādyupaplave ti /
arthoparāgamantarā jñānaṃ bhāsate svāpādau /
naivamartho jñānādvinā kadāpi bhāsate /
tatpratibimbasyevārthajātasyamithyātvaṃ saṃvidi kalpitasyeti bhāvaḥ // 205 //
hetvasiddhimevopapādayati yasmāditi /
nirbhāta iti śatrantātpañcamī /
nirbhātādityarthaḥ /
ghaṭādṛte bhātātatpaṭādṛte bhānaṃ ghaṭasya yathā sidhyati , tathār'thaṃ vinābhātājjñānādvinā bhānasarthasya sidhyatīti sahopalambhaniyamo nanīladitaddhiyāṃ sidhyatītyarthaḥ /
nanu jñānenaivārthaprakāśasya vācyatvājjñānasya ca svaprakāśatvājjñānabhānaṃ vinārṃ'thabhānaṃ na yujyata iti cedevamapi sahopalambhaniyamo na yujyata eva jñānaviśeṣeṇa jñānasāmānyena vā , pūrvatra vyabhicārāt uttaratra paramate 'siddhaśce /
idamartha eva sahopalambhaniyama iti 197 tamaḥ ślokaḥ , sa cātrānusandheya iti prāgevoktam /
evaṃ mitimātṛmeyabhidāyāthātmyaṃ na nihnotuṃ śakyata iti vyavasthāpi tamatreti dhyeyam // 207 //
iti śrīnagapurī (tirunāṅgūra) divyadeśābhijanena prativādibhayaṅkarācāryānvaya -
bhūṣaṇāvidvadvarya śrīkṛṣṇamācāryākhyācāryavaryarutraratrena catustantrīpā-
rāvarapārīṇadigantaviśrantakīrti-dayāmūrti-śrīmadbhāṣyakāra-
divyavaṃśāvatīrṇa-śrībhūtapurīnivāsarasika-vidvatsārva-
bhoma-hārīta-śrīmadāsūrirāmānujācāryadeśi-
kendracaraṇakamalavarivasyāsaṃmadhigatapadavākya -
pramāṇatantrahṛdayena śrīvaiṣṇavadāsena pra.bha.
aṇṇaṅgarācāryeṇa nyāyavyākaraṇa -
śiromaṇinobhayavedāntaviduṣā
pramītaṃ saṃvitsiddharvyākhyānaṃ
siddhāñjanaṃ saṃpūrṇaṃ