This e-text was provided to GRETIL in good faith that no copyright rights have been infringed.
If anyone wishes to assert copyright over this file, please contact the GRETIL management at
The Göttingen Register of Electronic Texts in Indian Languages (GRETIL) is a resource platform providing standardized machine-readable texts in Indian languages that have been contributed by various individuals and institutions.
Apparent errors have been silently corrected.
GRETIL normalizes all texts contributed consistently for each language. Sanskrit texts are normalized in accordance with the scheme of the International Alphabet of Sanskrit Transliteration (IAST) in order to facilitate word search across its corpus without additional transformations.
All characters that were fully equivalent to an IAST-conformant character in the text file contributed have been made to conform to the character list below.
Non-conformant characters with additional information including accents, capitalization, and whitespace have been preserved as
If indicated unambiguously in the text file contributed quotation marks have been replaced with the
Unnumbered
Interpretive markup which is visible only in analytic transformations of this file consists of:
A reference is given in the
[samayācāravidhiḥ]
iha hi śāstropakrame iti vastutrayasyāsya prāppādakṛtasaṃsthiteḥ| caryāyogakriyāpādairviniyogo 'bhidhāsyate||
iti yatprāksūtritaṃ tatrāvagatajñānakriyāyogānāmapi deśikādīnāṃ vihitācaraṇaniṣiddhavarjanarūpāṃ caryāṃ vinā na nirvighnato vāñchitaphalāvāptiriti kramāgataṃ yogapādasamāptāvupakṣiptasamanvayaṃ caryāpādamavatārayitumāha---
Vṛtti:
[deśikādīnām] ācāryasādhakaputrakasamayināṃ [sāmānyācārasaṃgrahaḥ] sādhāraṇāsādhāraṇācārasamuccayaḥ [avasaraprāptaḥ] kramāyātaḥ [samāsena] saṃkṣepād idānīm upadiśyate 'bhidhīyata iti|
[śaivabhedāḥ]
Vṛtti:
deśika ityācāryaḥ| [mantravṛttiḥ] mantra evānanyaniṣṭhā vṛttiḥ yasya sa sādhakaḥ| śaivānāmeva deśikādīnāmiha lakṣaṇam| śāktādayastu te anyādṛśā eveti vijñāpayituṃ śaivapadopādānam| dvividhāstu te śaivāḥ| vratino [avratino 'pi] vratavarjitāśca|
[vratinaḥ śaivāḥ] atha vratinastāvadāha
Vṛtti:
[vratino jaṭilā muṇḍāḥ] vratināmapi dvau bhedau jaṭitvaṃ muṇḍitā ca|jaṭilo 'pi vakṣyamāṇabhautikanaiṣṭhikabhedād dvividhaḥ| [teṣu] sarveṣu caiteṣu madhyād [agryāḥ] brāhmaṇāḥ [bhasmapāṇḍarāḥ] bhasmoddhūlitasarvāṅgāḥ| [bhūmipādayaḥ tilakaiḥ puṇḍrakaiḥ paṭṭaiḥ bhūṣitāḥ] kṣatriyāstilakālaṃkṛtatanavaḥ| vaiśyāstripuṇḍrakamaṇḍitāḥ| śūdrāstu paṭṭākṛtinā bhasmoddhūlanena bhūṣitāḥ syuriti śeṣaḥ||
[jaṭādhāraṇe 'yogyāḥ]
Vṛtti:
śūdramūrkhapramattastrīvṛddhāmayāvivikalāṅgairvā jaṭā na dhāraṇīyāḥ| bahuvacananiṣedhād ekajaṭā ete syuriti kecit|| [jaṭābandhanavidhiḥ] atha tadvidhānam---
Vṛtti:
[kalātattvapavitrāṇuśaktimantreśasaṃkhyayā] kalāḥ `tārā sutārā taraṇiḥ' ityādyā aṣṭatriṃśat| tattvāni ṣaṭtriṃśat| pavitrāṇavaḥ sadyojātādimantrāḥ pañca| śaktayo vāmādyā nava| mantreśā anantādividyeśā aṣṭau| ābhyaḥ saṃkhyābhyo madhyādanyatamayā saṃkhyayā keśān vibhajya [pratyaṃśaṃ] ekaikasminnaṃśe [saṃhitāṇubhiḥ] śivaikādaśikayā saṃhitayā [sampātya] sampātahomaṃ kṛtvābhyarcitasya vrateśvarasya śivasya purataḥ [śivatejasā] tanmūlenācāryasya jaṭāṃ badhnīyāt| [mantriṇaḥ] sādhakasya sādhyamantreṇa [putrayogyayoḥ] putrakasamasthayostu hṛdeti bhedaḥ||
tasya jaṭāvṛddhiviśeṣamāha---
Vṛtti: [kṛmighnadravyamiśreṇa] kaṭutailaviḍaṅgapāradādidravyasaṃyuktena [traiphalena bhasmanā] harītakyāmalakavibhītakabhasmanā [sāyacūrṇena] niśācūrṇamiśreṇa vā bhautikavratī tāḥ puṣṭiṃ [nayet] prāpayet||
[bhautikavratino naiṣṭhikavratinaśca] bhautikanaiṣṭhikavratidvayalakṣaṇamāha---
Vṛtti:
iyatā kālenaitadvrataṃ saṃnyastavyamiti sāvadhikaṃ yeṣāṃ vrataṃ te bhautikavratinaḥ| yeṣāṃ [dehapātāntakaṃ] śarīrapātāntaṃ nirvāhaḥ te [niṣṭhāvratinaḥ] naiṣṭhikāḥ||
atha ke te naiṣṭhikavratina ityāha---
Vṛtti:
[guravaḥ] ācāryāḥ putrakāḥ tathā [na prāthamikasādhakāḥ] dehapātāvadhimantrasādhakāśceti niṣṭhāvratino jñeyāḥ|
[sāntānikaḥ] bhautikavratamokṣāyāha---
Vṛtti:
samyag iti aviplutavratasya sataḥ [pūrṇavratāvadhiḥ] pūrṇo vratāvadhiryasya saḥ| tathā nirvyūḍhayathāmnātavrata ityarthaḥ| tatastu [vrateśāya] vrateśvarāya [arpitavrataḥ] vratasamarpaṇaṃ kṛtvā [nyastavratāṅgaḥ] vratāṅgāni ajinakamaṇḍalvādīni saṃnyasya| yathoktaṃ śrīmatkiraṇe---
tarpayitvā praṇamyeśaṃ vratameṣāṃ samarpayet| jaṭāstadbhasmadaṇḍaṃ ca kaupīnaṃ saṃyamaṃ kramāt|| samarpya brahmaṇe dhyātvā puṣpavāryakṣataistridhā| vrataṃ samarpya mantrāṇāṃ hṛnmantreṇa visarjanam|| jaṭāvataraṇaṃ tasya kāryam iti
evaṃ kṛte sati [sapatnīparigrahavibhūtimān] śobhanadāraparigrahabhūtiyuktaḥ san bhautikaḥ kāmya ityuktaḥ satsāntānika iti vā| yadvā vibhūtiyogino 'syaiva kāmya ityākhyā| tadvirahiṇastu sadā śobhanena sāntānikākhyena bhaikṣeṇa vartanātsāntānikatvam| yaduktaṃ śrīmatpauṣkare---
uttamaṃ dvijabhaikṣaṃ tu grāhyametattvayā sadā| taddhi sāntānikaṃ nāma bhaikṣaṃ hi parikalpitam|| iti|
[avratinaḥ śaivāḥ]
Vṛtti: sādhakasya śivadharmilaukikadharmibhedād dvaividhye sati lokadharmī yaḥ sādhakaḥ, putrakaḥ, tathā [snātako gṛhī] gṛhasthatve sati snātaḥ, samayī, [prāggṛhasthaḥ] pūrvaṃ gṛhasthaścetyete vratavarjitā jñeyāḥ| prāggṛhasthasśca ityuttarakālaṃ gārhasthyatyāgāpekṣayā| yataḥ sambhavanti kecana ājīvanamujjhitagṛhāvasthitayaḥ| tadvailakṣaṇyārthaṃ prāggṛhasthagrahaṇam||
[śaivānāṃ sādhāraṇa ācāraḥ]
Vṛtti:
teṣāṃ vratināmidamavratibhiḥ sādhāraṇaṃ karma ityagrasthiteṣu ślokeṣvapi sambandhanīyam| kiṃ tadityāha---[sandhyopāsanamarcanam] sandhyopāsanārcanādi| [tadaṅgāni] tasya karmaṇo yānyaṅgāni snānādīni tānyapi sādhāraṇānyeva| parvasu cāṣṭamīcaturdaśyayanaviṣuvādiṣu [dviguṇakriyā] pūjājapādikriyādvaiguṇyam||
[bhojane varjyāni patrāṇi; bhaikṣyagrahaṇaṃ ca] kiṃ ca---
Vṛtti:
[nyagrodhāśvatthapatreṣu] nyagrodhasya vaṭasya, aśvatthasya cordhvodgatamūlastadviśeṣasya patreṣu, [vātaghnākṣadaleṣu] vātaghnasya cairaṇḍādeḥ akṣasya vibhītakasya sambandhiṣu patreṣu, kāṃsye pātre abhojanaṃ, [cāturvarṇyam akutsitaṃ bhaikṣaṃ] brāhmaṇādivarṇacatuṣṭayādaninditādbhaikṣagrahaṇaṃ ca sarvasādhāraṇam||
[annavarjanam]
Vṛtti:
[sarvāmarapratiṣṭhāsu] sarvadevapratiṣṭhāsu [setvādīnāṃ niveśane] setuprapāvihārādipratipādane [sīmantonnayanādyeṣu saṃskāreṣu] sīmantonnayanādiṣu saṃskāreṣu ca annavarjanam annādivarjanaṃ sarveṣāṃ sādhāraṇam||
[parvasvāhāraniyamaḥ] kiṃ ca---
Vṛtti:
[caturdaśyām aṣṭamyāṃ pañcadaśyāṃ ca] caturdaśyaṣṭamīpañcadaśīṣu [caruṇā phalamūlairvā] carvādibhiḥ vartanaṃ prāṇayātrā| haviṣyeṇāpareṇa vā ityanena ājyapayoyavādinā havirarheṇa vastunā phalamūlādivyatiriktena vartanaṃ sādhāraṇamiti prāguktena sambandhaḥ||
[puṇyakāleṣu viśeṣaniyamāḥ] tathā
Vṛtti:
vyatīpātaḥ puṇyakālaviśeṣo jyotiḥśāstrāmnāto bṛhadvaidhṛtyādyupalakṣitaḥ| ayane dakṣiṇottare| ādigrahaṇādviṣuvadarkendugrahaṇakālāḥ| eṣu kāleṣu viśeṣasaṃyamaḥ [śaivānāṃ ca pratarpaṇaṃ] śaivajanatarpaṇaṃ ca sarveṣāmeva sādhāraṇam||
[āpadi śaivānāṃ rakṣaṇam]
Vṛtti:
[śivayoginaḥ] śivaśāsane yuktasya sarvasyaiva mārgakṣīṇādiviṣaye samuddhāraḥ sarvātmanā [kartavyaḥ] karaṇīyaḥ| [mārgakṣīṇe] mārgasya adhvanaḥ kṣīṇe paricyutau, naṣṭo mārge adhvani yaḥ kṣīṇapātheyaḥ kṣīṇadeho vā tasmin| ripugraste śatrubhirvaśīkṛte| rogārte vyādhyutkrānte| [kṣutprapīḍite] kṣudhā ca prakarṣeṇa pīḍite| [sarvātmanā samuddhāraḥ] sarvaprakāramuddhāraṇaṃ tasmāttasyā āpado mocanamavaśyaṃ kāryam||
[vratināṃ varjyāni] vratino bhautikasya ca naiṣṭhikasya sāmānyavartanalakṣaṇamāha---
Vṛtti:
vratina idamavaśyamanuṣṭheyam| māṃsayoṣinmadhutyāgaḥ māṃsasya yoṣito madhunaśca varjanam| māṃsatyāgastvatra śūdrasyaiva| anyeṣāmavratitve 'pi tanniṣedhāsiddheḥ| kṣitiśāyitā iti sthalaśāyitvam| [mātrārakṣaṇam] ajinākṣasūtradaṇḍakamaṇḍalvādimātrāyāḥ svopayoginaḥ parikarasya rakṣaṇam apramādaḥ| [ekasya kamaṇḍalusahāyatā] ekasyaiva kamaṇḍaludvitīyasyāvasthānam| [strīgītanartitālāpavilāsānāṃ] srīsambandhino gītanṛtyasalāpavilāsādeḥ [upekṣaṇaṃ] pariharaṇam| [striyā raho 'vyavasthānam] striyā ca sahaikānte 'vasthitivarjanamiti sahāvasthitimātrasyeha niṣedhaḥ, pūrvaṃ tu tatsambhogasyeti na paunaruktyam| [sragabhyaṅgādivarjanaṃ] sragvilepanābhyaṅgādivarjanaṃ ca||
[śrāddhakālāḥ] kiṃ ca---
[pūjyāḥ]
Vṛtti:
[kṛṣṇapakṣe caturdaśyāmaṣṭamyāṃ] kṛṣṇāṣṭamīcaturdaśyoḥ [siddhadarśane] siddhasandarśane [viṣuve] viṣuvaduttarāyaṇārkendugrahaṇādiṣu [sarveṣu parvasu] sarvaparvakāleṣu ca śrāddhaṃ viśeṣataśca aṣṭakādiṣu iti, kanyāgate 'rke māghatryodaśīprabhṛtiṣu ca kuryāt|
[vratasamāptau bhautikavratina ācāraḥ] satpatnīparigrahavibhūtimattvaṃ bhautikasya yaduktaṃ tadviśeṣayitumāha---
(contd.)
Vṛtti:
[svakāle strīniṣevaṇam] vratasamāpterūrdhvaṃ dārasaṃgrahakālaḥ strīṇāṃ svakālaḥ, tasminniṣevaṇam| [maṅgalācārayogitvaṃ gandhamālyādidhāraṇam] maṅgalācaraṇayogaṃ prakaṭaṃ sragādidhāraṇaṃ ca kuryāt||
[śaivānām asādhāraṇa ācāraḥ] idānīṃ `paraścāvasaraprāpta' iti prākprakrānto 'sādhāraṇa ācārasaṃgrahaḥ sūtryate---
Vṛtti:
eteṣāṃ deśikādīnāṃ pṛthakpṛthag vidhiniṣedhātmaka ācāro vidhīyate anuśāsyate|
[deśikācāravidhiḥ] atra deśikasya tāvadāha---
Vṛtti:
sā śaktirāpatatyādyā puṃso janmanyapaścime|
[saṃjīvanākhyaṃ karma] prasaṅgād vyabhicāriṇi dīkṣite saṃjīvanākhyaṃ karma vaktumāha---
Vṛtti:
kṛtrimasaṃsāravaitṛṣṇyagurudevādibhaktiprakarṣāsṃdarśanādaparipakvve jane vyabhicāriṇi dīkṣite sati [sṛṣṭitaḥ] sṛṣṭikrameṇa pratitattvasaṃhitāhomāt sarvasamāptau [adhaḥ] adhastāt [pūrṇāsamanvitaṃ] pūrṇāhutidānataḥ [saṃjīvanaṃ] saṃjīvanākhyaṃ karma dīkṣāphalapratibandhakaṃ bhavati|
nanu dīkṣāyāṃ karmadāhasya vṛttatvāt punaḥ saṃjīvanam kathamupapadyata ityetadāha---
Vṛtti:
dīkṣitasya tāvadanarhatvādeva dīkṣāphalaṃ na siddham| ataḥ kiṃ tasya saṃjīvanoktyā| na ca dagdhasya karmaṇaḥ [saṃjīvanamasti] saṃjīvanopapattiḥ| [khedanāpāyaśamanam] api tu asthāne vṛthaiva mantrāḥ kheditāḥ, tataḥ pratyavāyo mā bhūditi tacchāntaye gurostatprāyaścittam||
[matāntarīyāṇāṃ dīkṣā]
Vṛtti:
[darśanāntarasaṃsthābhyaḥ] yāḥ kāpilasaugatādiparadarśanoditāḥ saṃsthā uktayastābhyaḥ cyutānāṃ bhāvanādivaśād bhraṣṭānām [anuvartināṃ] kālāntarataḥ śaktipātamāhātmyād andhatvanivṛttyā śaivamārgānuvartināṃ satāṃ prāyaścittārtham evam iti prāgvatsṛṣṭikramātsāmānyamantrasaṃhitāhomaṃ svajātyantaṃ kuryāt| svajātiśabdena caturdaśavidhabhūtasargamadhyasthabrāhmaṇādijātisamāśrayo bhūloke lakṣyate|
[mantragopanam]
Vṛtti:
te caiva dīkṣitā api punarbhavatayā [mantraprayoktāraḥ na matāḥ] mantraprayogārhā na bhavanti| nānyasyānugrahādivyāpārayogyāḥ| nāpyātmano [mantrasādhanasaṃsiddheḥ] mantrasādhanajanitāyāḥ siddheḥ prayoktāraḥ prayojakāḥ syuḥ| mantrasiddhyarthamāmnātasya kriyākāṇḍasya prayoge teṣāmanarhakatvaṃ bhavatīti yāvat| ataḥ ebhyaḥ sakāśād [itarāṇi kuryād] mantrasādhanānyanyāni sampādayet pṛthak kuryāt| na tveṣāṃ tāni prakaṭayedityarthaḥ||
[mantravyākhyānārhāḥ] na ca sarvatra tadgopanīyam| api tu---
Vṛtti:
[gurusantatiṃ pālayan] gurvāmnāyakramaṃ rakṣan [nyāyavartibhyaḥ] śāstrānuṣṭhānaparebhyaḥ śivabhaktebhyaḥ tantrārthaṃ [gatamatsaraḥ] anviṣṭaḥ san [nyāyataḥ] vakṣyamāṇanyāyena vyākuryāt||
[vyākhyāne varjyāḥ kālāḥ]
Vṛtti:
[ajīrṇāmlarasodgāre] ajīrṇatvādāmlāmburasodgāre [viṇmūtrabādhane] mūtrapurīṣottambhane [chardyāṃ] vāntau na vṛttāyāṃ atisāre ca na vyākhyānaṃ kuryāt| [nāsnātaḥ kṛtamaithunaḥ] na cāpyupabhogānantaramakṛtasnānaḥ san||
[vyākhyānavidhiḥ] vyākhyāvidhimāha---
Vṛtti:
[pūte] upalepanādinā pavitrite [paśuśravaṇavarjite] adīkṣitaśravaṇarakṣite [mahītale] bhūtale [paridhyantaḥsthitaṃ] sūtroccāṭanakṛtamaryādātmakaparidhyantarasthaṃ [śivaṃ praṇavavigrahaṃ] praṇavākāraṃ parameśvaraṃ [gaṇādhyakṣaṃ] gaṇeśvaraṃ guruṃ ca [iṣṭvā] abhyarcya [kriyāśrayaṃ kārakaṃ ca] vyākhyākriyopayogikaraṇīsūtrādikārakamiṣṭvā
kiṃ ca
Vṛtti:
[sroto 'nusroto bhedān saṃkhyānameva ca] sroto 'nusrotastadbhedasaṃkhyānaṃ [svaṃ guruṃ ca] sva gurukramaṃ ca [pravṛttaye brūyād] śāstrapravṛttihetuṃ vadet| [tadakīrtanāt steyī bhavet] gurorakīrtanāddhi steyaṃ bhavati|
[srotāṃsi] atha kāni srotāṃsi kānyupasrotāṃsi cetyāha---
Vṛtti:
kāmikādi kāmikādīni jñānāni [ūrdhvaṃ srotāṃsi] ūrdhvasrotaḥ| [asitāṅgādi] asitāṅgādīni dakṣiṇam| sammohādi sammohādīni uttaram| trotalādijñānāni [prācyaṃ] prācyāni| [caṇḍāsidhārādi] caṇḍāsidhārādīni [āpyaṃ] paścimam| tacca [caṇḍanāthaparigrahaṃ] caṇḍeśvaraparigrahatayā jñeyamiti pañcasrotaḥkathanam||
[anusrotāṃsi] athānusrotāṃsyucyante---
Vṛtti:
śaivādīni aṣṭau srotāṃsi [pratisroto 'nuyāyīni] pratisroto 'nuvidhāyinīti, etānyekaikasminnūrdhvādau srotasyanusrotastvena sthitānītyarthaḥ| [tāni] etāni ca vibhāgaśaḥ [brūyāt] kathayet||
[śaivam] athaitebhyaḥ prathamoddiṣṭaṃ śaivaṃ tāvadvyācaṣṭe---
Vṛtti:
[prāk] prāthamye sargaprārambha eva yacchivabhaṭṭārakāpāditatantranirmāṇam [ājñāsiddham] ājñāmātrasiddham [asaṃśayam] asandehamativīryavat tajjñānaṃ śaivam|
[māntreśvaraṃ, gāṇaṃ, divyaṃ, ārṣaṃ ca] māntreśādicatuṣṭayamāha---
Vṛtti:
[tat] taccaivaṃ jñānaṃ [īśānaiḥ] mantreśvaraiḥ gaṇaiḥ devaiḥ munibhiśca vijñāya [tadicchayā] śivecchayaiva [svoktyā] svavācā sampraṇītaṃ sat krameṇa [tādākhyaṃ samupāgatam] māntreśvaraṃ gāṇeśvaraṃ divyamārṣaṃ ca saṃjñayā sampannam||
[gauhyakam] gauhyakaṃ vyācaṣṭe---
Vṛtti:
guhyakākhyayā bhujagayakṣadānavā ucyante| [śiveritāḥ yadūcurupasaṃhṛtya] taiḥ śivabhaṭṭārakapreritaiḥ yatsaṃkṣipyoktaṃ tad gauhyakaṃ srotaḥ||
[yoginīkaulam] yoginīkaulamāha---
Vṛtti:
sadyaḥ tatkṣaṇameva [yogāvabhāsakaṃ] yogamavabhāsayati yattathāvidhaṃ jñānaṃ śivabhaṭṭārakād yoginyaḥ [lebhire] prāpuḥ| tacca tābhya eva sakāśād nottīrṇaṃ nānyatra prasṛtam āsveva sampradāyatayā sthitamityarthaḥ||
[siddhakaulam] atha siddhakaulākhyamucyate---
Vṛtti:
yadanyat siddhakaulākhyaṃ jñānaṃ tat tathā iti yoginīkaulavat| yathā na tad yoginībhya uttīrṇaṃ tathedaṃ siddhebhyasteṣveva pāramparyeṇa sthitamiti yāvat| [yaḥ] yastu [miśraḥ] vyāmiśraḥ saṃhāraḥ saṃgraho yathā māntreśvaramapi munibhiḥ āṛṣaṃ vā guhyakaiḥ saṃkṣipyoktaṃ sa miśra eva saṃkṣepaḥ etatsaṃjñayā yukto jñeyaḥ||
ye caite 'nusrotobhedāḥ---
Vṛtti:
vaktṛbhedabhinnāni asaṃkhyānyevaitāni|| athordhvasrotasi daśāṣṭādaśabhedabhinnatāmāha---
Vṛtti:
śaivāḥ kāmikādayo vakṣyamāṇā daśa bhedāḥ| raudrā vijayādayo 'ṣṭādaśa| ete [ūrdhvake] ūrdhvasrotasi [mahābhedāḥ] bhedāḥ| tatra śaivāḥ śivabhaṭṭārakeṇa upadiṣṭāḥ| raudrāstu [śivāviṣṭaiḥ] śivādhiṣṭhai rudraiḥ [udgīrṇāḥ| na svabuddhitaḥ] na svamanīṣikayā||
[aṣṭāviṃśatiḥ śaivāgamāḥ] tāneva bhedān paṭhati---
Vṛtti:
spaṣṭam| [vyākhyānārambhavidhiḥ]
Vṛtti:
[tadārabhya] tat śaivaṃ raudraṃ tantramārabhya nāticiraṃ prathame 'hani prathame 'hni [vyākuryād] vyācakṣīta| nāpi śiṣyaḥ prārambhe [sampraśnapratipraśnātimātrakaṃ] sampraśnapratipraśnairatimātraṃ prārambhaṃ kaluṣīkuryādityadhyāhāraḥ| kīdṛśastarhi prārambhaḥ syādityāha---trīṇīti, vakṣyamāṇalakṣaṇāni mūlāni sūtrāṇi mūlasūtrāṇi trīṇi [tathā dve] yadvā dve sūtre, [athāpi vā ekam] yadvā ekameva sūtram| vidhāya iti vyākhyāya [uparamed] viramed| [ūrdhvaṃ vadan vighnaiḥ viruddhyate] tadadhikaṃ vyākurvantaṃ hi vighnā rundhantītyarthaḥ||
[mūlasūtralakṣaṇam] trīṇi mūlāni sūtrāṇītyuktam| tāni darśayati---
Vṛtti:
[yatra] yasmin sūtre [mahātantrārthapādapaḥ bīja iva] sakalatantrārtho bīja iva mahāvṛkṣa ārūḍhaḥ ābhāti śaktyātmanāvasthitaḥ pratibhāti [tad athaśabdādyalaṃkṛtaṃ] tadathaśabdaśivasiddhādimaṅgalyaśabdālaṃkṛtaṃ mūlasūtraṃ mūlaṃ sūtraṃ jñeyam| yathā---`athānādimalāpeta' ityādi||% \quote{athānādimalāpetaḥ ${\rm \Mrg\VP\ 2:1a.}$}
Vṛtti:
tasya mūlasūtropakṣiptasya tantrārthasya [uddeśakam] uddeśaḥ [anyad] dvitīyamūlasūtram [syāt] yat saṃkhyāsaṃjñādivācakaṃ saṃkhyāsaṃjñādikaṃ vakti| yathehaiva---
tripadārthaṃ catuṣpādaṃ mahātantraṃ jagatpatiḥ| sūtreṇaikena saṃgṛhya prāha vistaraśaḥ punaḥ|| iti|% \quote{tripadārthaṃ catuṣpādaṃ \devdot\ prāha vistaraśaḥ punaḥ ${\rm \Mrg\VP\ 2:2.}$}
tṛtīyamapi mūlasūtratvena jñeyaṃ yatra tallakṣaṇaṃ svarūpoktiścāsti| yathā---
jagajjanmasthitidhvaṃsatirobhāvavimuktayaḥ| iti|% \quote{jagajjanmasthitidhvaṃsatirobhāvavimuktayaḥ ${\rm \Mrg\VP\ 2:3ab.}$}
atra hi śivaḥ pāśajālamapohatīti mūlasūtropakṣiptamapohanaṃ lakṣyate| pañcavidhakṛtyātmakamapohanasvarūpamuktam| [tadanyaḥ] tatastvanyāni yāni sūtrāṇi tadvyākhyānāya pravṛttatvād [bhāṣyasaṃgrahaḥ] bhāṣyasaṃgrahatvena jñeyāni| yadvā tallakṣaṇaṃ svarūpoktiriti tairmūlasūtroddeśasūtrādibhiḥ sūtrairyadabhidheyasya lakṣaṇaṃ sā svarūpoktirjñeyā| mūlasūtradvayapramukhasūtrasaṅgrahaḥ svarūpākhyayā boddhavya ityarthaḥ|
[vyākhyāne phalam]
Vṛtti:
[evam] ityuktakrameṇa yo brūte vyākurute| [yaḥ] yaśca adhīte śṛṇoti tau [ubhau] dvāvapi guruśiṣyau [hatakalmaṣau] nirastapāpau [loke] jagati [dīptaṃ] śubhraṃ yaśaḥ prāpya uttarakālaṃ [śāṃkaraṃ dhāma] parameśvaratejo viśetāṃ tatsāyujyaṃ gacchetām||
[anadhyāye vyākhyāne doṣaḥ] anyathā tu--- \newpartvs
Vṛtti:
svatantroktavidhinā [anadhyāye] ye anadhyāyāsteṣu [śṛṇvate] yaḥ śṛṇoti tasya [mṛṣā] vyarthaṃ tacchrutam| atha tathāvidhaṃ mṛṣā vyarthaṃ śṛṇvate śaivaṃ śāstraṃ [vadan] kathayan iha loke tāvad alpāyuḥ bhavati| mṛtaḥ jīvitādūrdhvaṃ [pretatvaṃ] pretabhāvamājñāvilaṅghanataḥ kravyādayonim [aśnute] prāpnoti||
[anadhyāyāḥ] athe ke te anadhyāyā yadvilaṅganādīdṛkphalāvāptirityata āha---
Vṛtti: arkasaṃkramaḥ saṃkrāntidivasaḥ| spaṣṭamanyat||
Vṛtti:
[nirghātolkāmahīkampapaścāccāpeṣu] nirghātaḥ āntarikṣaḥ śabdaḥ| ulkā daṇḍākāratejorūpā| mahīkampaḥ bhūmikampaḥ| paścāccāpaḥ vāruṇyāṃ diśīndradhanuḥ| eteṣu [vāsaraḥ] ekavāsaro 'nadhyāyaḥ| sandhyāstanitadigdāhapariveṣopaleṣu ca] sandhyayormeghagarjitaśrutau, digdāhe, sūryapariveṣadarśane, antarikṣād upalavarṣe caśabdādekāhameva||
Vṛtti:
[nīhāraprāgdhanurvyomapureṣu] nīhāre himākhyayā prasiddhe| prāgdhanuṣi ca pūrvadiksthendradhanurdarśane| vyomapure gandharvanagare ca dṛṣṭe| [eteṣu darśanāt] taddarśanaṃ yāvadanadhyāyaḥ kāryaḥ||
Vṛtti:
[ravīndusthe kīlake] candrārkabimbasthakīlakākṛtyutpātadarśane svarbhānudarśane] rāhudṛṣṭau ca tryaham anadhyāyaḥ||
Vṛtti:
[harimakhe] indrotsave hariprabodhādau vā [makhadviṣaḥ pavitre ca] parameśvarapavitrārohaṇe [pañcarātraṃ] pañcāham||
Vṛtti:
[biḍālavyālabhekeṣu] mārjārasarpamaṇḍūkeṣu [antarato] vyākhyātṛśrotṛmadhye gateṣu [dinam] ekāham||
Vṛtti:
triphaṇini vyāle sarpe dṛṣṭe tryaham| dviphaṇini tu dvyaham anadhyāyaḥ||\newverse
Vṛtti:
[antaḥ] vyākhyānakālamadhye [śavaśrutau] śavapaṭaharodanādiśrutau [dāhe] gṛhadāhādiśravaṇe [śavagandhe] śavanikaṭadhūmāghrāṇe [kharānile] paruṣatare vāyau ca vahati tadvirāmaṃ vinā vyākhyānaṃ na kuryāt| [khyātajantumṛtyau] prakhyāte kasmiṃścijjantau mṛte [vāsaram] naikāhaṃ vyācakṣīta||
Vṛtti:
gurau śivībhūte māsam anadhyāyaḥ| [bhrātṛśiṣyādike] bhrātari śiṣye ca śivībhūte tryaham| [saptāhaṃ] saptarātraṃ śaive [rājani] rājñi| paśudharmiṇi rājanyuparate trirātraṃ vyākhyāniṣedhaḥ||
Vṛtti:
atha anyeṣvapi [svakalpānvayasiddheṣu] svakalpopāyena svaśāstrasādhāraṇyenānviṣṭeṣu śivībhūteṣu [deśikaḥ] ācāryaḥ [tathā] tryahamanadhyāyaṃ kuryāt||
[vyākhyānavidhiḥ] vyācakṣāṇastu---
Vṛtti:
pūrvavyākhyānapratyavamarśanāt tadviruddhaṃ yatkiṃcitsyāttatsamādadhyāat|
Vṛtti:
gurugṛhanivāsinā samayinā putrakeṇa vā [kiṃcidapūrvakaṃ] kimapyapūrvaṃ vastu jñātvā tadanujñātena [gurave pīṭhavartine] pīṭhasthagurave nivedanīyam| gṛhītācāryābhiṣeke kimapyapūrvamanyato 'dhigataṃ putrakasamayinordattānujñayoḥ sakāśāt pīṭhasthena guruṇāvagantavyam||
yadvā
Vṛtti: [svābhiṣiktāt] svayamabhiṣiktācāryād yogapīṭhe śrīmatkiraṇādāvāmnātalakṣaṇe viśiṣṭe devaguruśāstrapūjādhāre [iṣṭaśaṃkaraḥ śṛṇuyāt] pūjitaparameśvareṇādhigantavyam| yadi tu bahiḥ sthitaḥ deśāntareṣvaṭan granthānadhigantumicchet tadā bahiḥsaṃsthāt bahiḥsthitāt parasiktād anyābhiṣiktād apīṭhagāt apīṭhasthādapyadhigantavyam||
[ācāryaniyamāḥ]
Vṛtti:
upānadgrahaṇaṃ pādukādyupalakṣaṇam| [anupānatkaḥ] nagnapādaḥ [asahāyavān] ekākī [nātiprāk] aprabhāte [ativelāyāṃ] sāyaṃ [rātrau] niśāyāṃ [kharātape] tīvrātape vā na gururgacchet||
Vṛtti:
[na nīcaiḥ saṃvaset] na nikṛṣṭairjanaiḥ sahavāsaṃ kuryāt| vṛthā [gṛhādgṛhamapi gṛhād gṛhāntaraṃ ca [na yāyāt] na paryaṭet| [kaṃcinnopahased nānukuryāt] na ca kasyāpyupahāsamanukaraṇaṃ ca kuryāt| [na kaṃcit pīḍayet] na ca kaṃcinmarmodghāṭanadehatāḍanadhanāpaharaṇairhiṃsyāt||
Vṛtti:
[asadācaritam] asadbhirācaritaṃ na kiṃcidācaret| [yataḥ sa guruḥ] yasmātsarveṣu sādhakaputrakasamayiṣvasyaiva garīyastvam| [tadāpannam amānyatvam] ācārye 'pūjyatvamāpādyamānaṃ [mantryādiṣu na vāryate] tatsādhakādiṣu durnivāram| tadanugṛhītānāmapyeṣāṃ tattatpadāvāpteḥ||
[putrakasamayinorācāraḥ] itthamācāryasya caryāmabhidhāya putrakasamayinorvaktumāha---
Vṛtti:
putrakaḥ samayī ca [prātaḥ] brāhme muhūrte utthāya kṛtāhnikaḥ kṛtapraṇāmo [guruṇā anujñātaḥ] gurvanujñātaḥ [kṛtyam] karaṇīyam [ācaret] kuryāt||
[śāstraśravaṇavidhiḥ] kiṃ tat karaṇīyamityāha---
Vṛtti:
samayinā putrakeṇa [śāstramadhītya] śāstrapāṭhānantaraṃ [gurau vasan gurutantraḥ] gurugṛhādhivāsinā tatpāratantryeṇa ca [abhimānamātsaryaḍambhasantatim] abhimānam ahaṃkāraṃ mātsaryaṃ dveṣaṃ ḍambhaṃ kṛtrimaṃ vyasanasantatiṃ kleśahelāparamparāṃ tyaktvā vihāya [śṛṇuyāt] tacchravaṇaṃ kāryam||
[gurusannidhau varjyāni]
Vṛtti:
uttarīyaiḥ kaṇṭhaveṣṭanaṃ kaṇṭhaprāvṛtiḥ| niṣṭhīvo mukhapānīyanirasanam| kāsahāsau prasiddhau| ādigrahaṇād aślīlabhāṣaṇakrīḍādi guroḥ sannidhau na kuryāt| [kaiścid no vādaṃ kuryāt] na ca kenacitsaha vivadet| na ca sannihite gurau [utkṛṣṭaveṣavā] utkṛṣṭaveṣaḥ syāt| udvaranādikaṃ na kuryādityabhisambadhyate| tatra udvartanaṃ prasiddham| aṅgasaṃskāraḥ snānodvapanasamālambhanādi| jṛmbhaṇaṃ vidāritāsyagātravinamanam| āsanasaṃsthitiḥ āsane 'vasthānam| samānālāpaḥ sāmyenāpihitavaktrasyānamrasya saṃkathanam| etacca paryaṅgabandhadhyānādi ca na kuryāt| ādigrahaṇād anyasyāpyavinayasya lokaprasiddhasya niṣedhaḥ|| [gurau vartanam]
Vṛtti:
[bhuñjānaṃ samādhisthaṃ caṅkramantaṃ] bhojanasamādhānacaṅkramaṇavyagramācāryaṃ [kriyodyataṃ] kāryeṣvāsaktaṃ [gurusamīpe sthitam] gurusaṃnikarṣasthaṃ ca [matimān] prājño nābhivādayet||
Vṛtti:
[gacchantaṃ] vrajantaṃ gurum [pṛṣṭhato yāyād] anuvrajet| viśantaṃ [anusaṃviśed] anupraviśet| [tadvaco nānuyuñjīta] tadājñāparyanuyogaṃ na kuryāt| na cainaṃ [śayānaṃ] suptaṃ prabodhayet| [anujñātaḥ] tadājñayā bhaikṣaṃ caret| [prāptam] āhṛtya [niveditaṃ] tasmai nivedya tadājñayaiva adyāt| tasmiṃśca supte [śayīta] supyāt| [yacca] ityevamādyanyadapi [vidhyuditaṃ] sāmānyaśāstravihitaṃ karaṇīyaṃ [kuryād] anutiṣṭhet||
[putrakasamayinorviśeṣācārāḥ] itthaṃ samayinaḥ putrakasya ca sādhāraṇacaryopadeśaḥ kṛtaḥ| iyāṃsu viśeṣaḥ| yaduta---
Vṛtti:
[putrako dhāmni vased, anujñātaḥ kāmaṃ caredvā] putrakasya gurugṛhanivasanaṃ tadājñayā deśāntarāṭanamiti kāmacāraḥ| [samayī prāggṛhasthaśca yatnena gurumupacaret] samayinaḥ prāguktasya prāggṛhasthasya ca yatnato guruparicaryādyabhijñā||
kuta ityāha---
Vṛtti:
[sādhyakoṭeḥ] sādhyasyābhipretasya koṭeḥ sampatteḥ alabdhatvāt [tallābho 'pi tadāśrayaḥ] tallābhasya ca gurvāśrayatvāt samayinaḥ prāggṛhasthasya ca gurūpasadanamavaśyaṃ kāryam| yasmād anyavṛttiniṣṭhasya sato [na ca] na tallābhaḥ| tasmāt [tatsādhako bhavet] ācāryaparicaryāsādhanaparau syātām||
[sādhakācārāḥ] atha sādhakacaryā---
Vṛtti:
vakṣyamāṇavanniyatakṣetraṃ parigṛhya tiṣṭhato vividhasiddhikṣetracāriṇo vā sādhakasya sādhāraṇī ceyaṃ caryā| yad [gurvanujñātaḥ] guroḥ prāptānujñaḥ [puṇyakṣetraṃ samāśritaḥ] pavitrasthānasthitaḥ [sādhyaveṣadharaḥ] sādhyadevatāviśeṣaveṣadhārī [maunī] saṃyatavāg [haviṣyacaruśākabhuk] haviṣyeṇa ghṛtakṣīrayavādinā caruṇā vā mantritena pāyasena śākena vā kṛtavṛttiḥ [phalamūlabhugeva vā] phalamūlāśī vā [sahāyavān] sasahāyaḥ [apramattaḥ] tyaktapramādaḥ [śivamiṣṭvā] śivamabhyarcya [sādhyaṃ yajet] sādhyamantraṃ pūjāprakaraṇoktavadyajet| japaṃ ca---
kṣudrasiddhau japaḥ kāryo bhāṣyo 'nyaśraṇātmakaḥ| upāṃśurmadhyasiddhyādau
iti śrīmatparākhyādāvuktatvādvaśīkaraṇavidveṣādyadhamasiddhyapekṣayā bhāṣyarūpaṃ khaḍgāñjanādi madhyamasiddhyānuguṇyenopāṃśusaṃjñaṃ cakravartitvādyuttamasiddhyapekṣayā ca mānasaṃ kuryāt| yadi vā---
uttamāḥ śivamantrādyā mantreśādyāstu madhyamāḥ| gaṇāśca rudramantrāśca bhaginyo mātarastathā| adhamāḥ kīrtitāḥ mantrāḥ iti|
tathā---
utamānmanasā mantrānmadhyamānapyupāṃśunā| adhamānapi mantrāṃstu bhāṣyeṇeha japedbudhaḥ||
iti śrīmatpauṣkaroktarītyā sādhyamantrasyaiva adhamamadhyamottamatvena bhāṣyopāṃśumānasabhedena [tridhoditaṃ japaṃ kuryād] triprakāratayā japaṃ vidadhyāt|
mānasādivibhāgena japtvānte siddhyapekṣayā|% \quote{mānasādivibhāgena japvānte siddhyapekṣayā ${\rm \Mrg\KP\ 4:5ab.}$}
iti sādhyamantrārcanaprakaraṇe 'bhihitaṃ yataḥ| [daśāṃśaṃ hutvā] japācca daśāṃśena homaṃ kṛtvā [tadyāgakumbhasnātaḥ] tadyāgāvabhṛthasnātaḥ [śubhe dine] śubhe 'hani [kṣetrasthaḥ] niyatakṣetre [siddhisaṃśrayaṃ caranvā] kṣetrāṇi vā caran [karma prārabhet] karmārambhaṃ kuryāt||
sa cobharūpo 'pi---
Vṛtti:
bhikṣārthaṃ paryaṭan bhaikṣyalobhāt [na kaṃcidanugṛhṇīyād] āśīrvādaparo na bhavet| [na niṣeveta bhartsayed] nāpi praśaṃsāparo bhaved bhikṣāyā alābhād garhayedvā| [vinā kṣetraparigrahād anyatra] sādhyamantrajapārthaṃ parigṛhītapavitrasthānādanyadeśe [ciraṃ nāsīta] bhikṣāṃ pratīkṣamāṇo bahukālaṃ na caret||
Vṛtti:
[sarvamantramukhe] sarveṣāṃ mantrāṇāṃ yanmukhamiva mukhaṃ sannidhisthānaṃ tasmin [puṇye] pāvane [parameśādhidaivate] śivadaivate [dinārthe] mādhyāhnikākhe savane [gate] nirvartite mādhūkarīm aniyatāṃ bhikṣāṃ caret| tathoktaṃ śrīmatpauṣkare---
gṛhādgṛhaṃ paryaṭato bhaikṣaṃ mādhūkaraṃ smṛtam|| iti||
Vṛtti:
tat [sūrapūjitaṃ] sarvāmarārcitaṃ mādhyandinaṃ savanaṃ tadānīṃ mantrajapadevatārcanāgnihavanādi [anirvartya] avidhāya yo [aśnāti] bhuṅkte taṃ [yogapīṭhavyavasthitā mantrāḥ] yogapīṭha āvāhitamantrā nādhitiṣṭhanti nainamīpsitaphalena yojayantīti yāvat| yogapīṭhaṃ nāmārcādhāraḥ saṃhitāntaroktalakṣaṇaḥ| tathā ca pauṣkare---
pīṭhaṃ teṣāṃ tu mantrāṇāṃ kāryaṃ padmāṅkitodaram| śrīparṇikādidārūtthāṃ vṛttaṃ tu śubhalakṣaṇam|| iti||
Vṛtti:
bhikṣāṃ [bhikṣāṃ carataḥ] bhikṣācarād [nādadyāt] na gṛhṇīyāt| na ca śaivād vigarhitāt kṣudrācārāt| na ca [svāyambhuvādeḥ] svayaṃbhūpāsanopajīvinaḥ| ādigrahaṇānnānyasmādapi liṅgopajīvinaḥ pūjakādeśca| na ca [liṅginaḥ] mahāvrataśākyādicihnabhṛtaḥ sakāśād bhikṣāmādadīta| [miṣṭānnapracurāṃ] svādvannabhūyiṣṭhām| [atisaṃskṛtām] atisaṃskārapuraḥsarām| parihāsakrīḍālāpapraṇayakuśalāśca yatra [nāryaḥ] yoṣitaḥ tato gṛhād bhikṣāṃ [nādadyād] nādadīteti pūrveṇa sambandhaḥ||
Vṛtti:
[maunamāsthitaḥ] saṃyatavāk sakalīkaraṇādinā kṛtarakṣaḥ [astraṃ smaran] astramantraṃ japan bhikṣāṃ paryaṭet| tāṃ ca alabdhvā tadarthaṃ vā ciraṃ vidhṛtaḥ san [no kopaṃ kuryāt] na kupyeta| na ca [adhvasu] mārgeṣu [pradhāvatsu] ye pradhāvanto janāḥ satsu teṣvanyeṣu ca| [kenacid apriyam uktaḥ] apriyavādiṣu na kopaṃ kuryāt||
Vṛtti:
[gurvagniśivavidhyābhyaḥ kṣetrapālāya ca] gurvādibhyo [aṃśakaṃ samuddhṛtya] bhāgamuddhṛtya [sahāyena] `ātmārthabhāgamavasthāpya śiṣṭaṃ mahyaṃ sthāpayet' ityevamanuśāsitena sadyo vibhajya kṛtatattadvidhiḥ [kṣitau] bhūmau sthāpitapātraḥ [śuciḥ] samāhitaḥ san [adyād] bhuñjīta||
Vṛtti:
[samācāntaḥ] samyagācāntaḥ [mantraṃ] sādhyamantraṃ japan vaiṣṇave samaye sāyaṃsamaya āsīta| [tato vyatīte] tasmiṃścātikrānte kṣetrapālāya svāheti [nairṛte] nirṛtidigbhāge baliṃ [gandhadhūpapuraḥsaraṃ] vilepanadhūpasrakpradhānaṃ dadyāt||
Vṛtti:
[tataḥ] paścāt [saccarma prasārya] mṛgājinamāstīrya [āsanam] ardhacandrapadmasvastikādyāsanaṃ baddhvā vidvān iti yogapādapradarśitadhyānādividhijño 'nalasaḥ san [mantraṃ dhyāyan japet] tattanmantrajapadhyānaṃ kuryāt| [khinnaḥ] śrāntaśca tasmin tatra śayane [laghu] stokaṃ [svapet] śayīta||
Vṛtti:
ardharātre samutthāya iti samyag dakṣiṇapārśvena parameśvarasmaraṇapūrvakaṃ śayanādutthāya [pūjājapādikaṃ] japārcanādi kuryāt||
Vṛtti:
[tataḥ] paścād brāhme ca savane prabhāte [samidādi] samitkuśakusumāni āharet| tataśca [āvasathaprāptān] svāvasathaprāptān śaivān [liṅgaiḥ tāṃśca jñātvā] viśiṣṭaiścihnairācāryasādhakādīn brahmacārigṛhasthādīn brāhmaṇakṣatriyādīṃśca buddhvā [yathārhataḥ sampannaiḥ kārakaiḥ] yathocitāmatropakaraṇādisampattyā [parayā śraddhayā] utkṛṣṭayā bhaktyā [arcayet] sammānayet|
Vṛtti:
[na kaṃcitpraṇāmed] guruvanna kaṃcinnamet| sādhyamantraṃ na [kasyacid brūyāt] prakāśayet| [oṣadhīḥ] oṣadhyādīn garhāṃ kurvan nākṣipet| [yataḥ] yasmāt [śivasya] parameśvarasya ete [vyaktisthānaṃ] vyaktisthānāni| eṣu vyaktaḥ śivabhaṭṭārakastattatphalado bhavati| [sā] tannindā śivanindaiva iti garhaṇayā na tānākṣipet|
Vṛtti:
parvasu aṣṭamīcaturdaśyādiṣu [viśiṣṭenopahāreṇa] saviśeṣeṇa balyādyupahāreṇa [śaṅkaraṃ] parameśvaraṃ [sādhyāṇuṃ] sādhyamantraṃ kṣetrapālaṃ ca [yajed] arcayet| sādhyamantrasaṃskṛtaniveditaṃ caruṃ na [kasyacid] anyasmai dadyāt| kiṃ ca [labdhānujñaḥ] he bhagavan idamahaṃ karomi, anujānīhi māmiti prārthyājñāṃ labdhvā [mṛṣā] tāṃ tāmakurvan [jātu] yadā kadācit [ekamapi kṣaṇaṃ] kṣaṇamapi [na tiṣṭhet] nāsīta||
[siddhikṣetracāriṇo niyamāḥ] idānīṃ leśataḥ siddhikṣetracāriṇaṃ prati viśeṣamāha---
Vṛtti:
[guptākṣasūtrapūjāṅgaḥ] aprakāśitākṣasūtrapūjopakaraṇaḥ [kriyākālavibhāgavit] kriyākālavibhāgajñaśca [siddhikṣetrāṇi saṃcaran] siddhikṣetracārī sādhakaḥ [kramaśaḥ] kramāt siddhim [āpnoti] labhate| yadyapi caitatsthāsnorapi sādhāraṇaviśeṣaṇaṃ, tathāpyasya pratyahaṃ deśāntarāṭane sati saviśeṣaṃ kriyākālajñatvam arcāliṅgākṣasūtrādiguptiśca sutarām upayogītyetadadhikaraṇe iyamuktiḥ||
[kṣetraparigrahavidhiḥ] kṣetraparigrahārthamāha---
Vṛtti:
[atha vā salliṅgādhikṛtaṃ] dāhabhaṅgasphuṭitādidoṣarahitaśreṣṭhaliṅgāśrayaṃ vā kṣetraṃ parigṛhya vaset||
tathā ca sati
Vṛtti: tataśca kṣetre parameśvarapratiṣṭhānāt pūrvakaṃ [gaṇeśavṛṣabhaskandamātṛlokeśakīlitaṃ] gaṇeśādyākrāntaṃ [dakṣiṇottaradigdvāraṃ] yāmyodaggatadvāraṃ śivadhāma [anyarakṣitam] anyasya sādhakasya rakṣitaṃ [mahājanākulaṃ] bahulokākīrṇaṃ [dūrasamitpuṣpakuśodakaṃ] viprakṛṣṭakuśakusumasamijjalaṃ [sopadravaṃ ca] hiṃsraprāṇicorādyupadravayutaṃ ca [saṃtyajya] tyaktvā [parigrahaṇamācared] etaddoṣarahitaṃ gṛhṇīyāt||
Vṛtti:
[bāṇe liṅge] tripurīnarmadāpravāhādiparigṛhīte [svayaṃ vyakte] svayaṃbhūsthāne, tathā [munisiddhaniṣevite] munisiddhaparyupāsite [svakalpoktena vidhinā] svaśāstroktakrameṇa [svayaṃ vā parikalpite] svayaṃ vā vakṣyamāṇavatpratiṣṭhāpite|
Vṛtti:
[ādau] prathamaṃ yāgadhāma [vidhāya] kṛtvā tatra vighopaśamanāya [māheśvaram astraṃ yajet] pārameśvaramastramiṣṭvā [daśasahasrāṇi japtvā] daśasahasrasaṃkhyayā taṃ japan [daśāṃśam anuhomayet] taddaśāṃśena ca homaṃ kuryāt||
Vṛtti:
[bhūrisragbalidhūpādyaiḥ] prabhūtasraṅnaivedyadhūpagandhādibhiḥ [iṣṭaliṅgasthaśaṃkaraḥ] arcito liṅgāśrayaḥ śivo yasya tathāvidhaḥ sādhakaḥ kṣetraparigrahāya śakrādīn [digīśvarān] indrādidikpatīn [śaṅkuvigrahān] śaṅkuśarīrān [dikṣu] prācyādidikṣu nyaset| tataśca [nāḍībhūtena] nāḍyātmanā sūtreṇa sandhāya digbandhanaṃ kuryāt| [bahiḥ] tadbāhye [dīptaṃ māheśvaramastraṃ] jvalatpārameśvamastraṃ japan [bhasmanā prākāram ālikhed] bhasmaprākāraṃ vilikhet| [tadantaḥ] tasyāntaḥ [akhilaiḥ bījaiḥ] sarvabījaiḥ [varmālabdhaiḥ] kavacādyabhimantritaiḥ [taduccaran] tanmantramuccārayan [kavacaṃ prākāraṃ] kavacaprākāraṃ [kuryād] vidadhyāt| [evameva hi] itthameva nityaṃ [svadhāmno 'pi] svanivāse kurvīta|| [kṣetraparigrāhiṇo dharmāḥ] tataśca
Vṛtti:
[dhāmaśaṅkuṣu] nivāsaparicchadahetuṣu dikṣvaṣṭasu niviṣṭeṣu śaṅkuṣu [lokeśān] indrādilokapālān [pradoṣe] rātryārambhe [prativāsaraṃ] pratyahaṃ pūjayet| [bāhyāvṛtau] bāhyaprākāranimittaṃ ca śakrādidigaṣṭake śaṅkuṣu [tadastrāṇi] vajrādyāyudhāni antarghanacchadam iti kavacādyāvaraṇaṃ ca yajet| [svadigbhāge] prāgukte nairṛtasthāne kṣetrapālaṃ yajet| parv asu caturdaśyaṣṭamyādiṣu kṣetranemigān indrādilokapālān yajet| tathā hyuktaṃ prāk---
nyaseddigīśvarāndikṣu śakrādīn śaṅkuvigrahān|| iti||
Vṛtti:
siddhyarthaṃ parigṛhīte kṣetre yat kuśakusumasamidādi nāsti, taddūrād viprakṛṣṭād [sahāyopahṛtaṃ bhajed] anyataḥ sahāyenānayet|
nanu dūrasamitpuṣpakuśodakasya kṣetrasyāgrahaṇameva prāṅnirūpitam|
prāgvyākhyātaparāmarśasamādhāneṣṭikṛdbhavet|| iti||
Vṛtti:
[siddhikṣetramutsṛjya] siddhikṣetrāvasthitaḥ sādhakastattyaktvā padamapi na anyato [vrajed] gacchet| [mantro varṇalakṣajapād] mantras ca sādhyasya yāvanto varṇāstāvallakṣajapāt [daśamāṃśato homācca] taddaśāṃśahomāt [svaśāstravihitāṃ vṛttimāsthitasya prasiddhyati] svaśāstrāmnātacaryācaraṇācca siddhiḥ||
[prāyaścittavidhiḥ]
Vṛtti:
[akāmād] anicchātaḥ [saṃjātavyutkramaḥ] svaśāstrāmnātavidhyatikrame [vidhisthitaṃ] tacchāstropadiṣṭaṃ prāyaścittaṃ kuryāt| [kāmataḥ] icchātaḥ triguṇam| sudhīriti suṣṭhu śobhanā tadanuṣṭhāne pravaṇā dhīryasya saḥ||
evam---
Vṛtti:
[sādhakāhnikavicchede] ahnā nirvartyaḥ āhnikaḥ pratyahaṃ kāryo vidhiḥ sādhakasādhyaḥ prāgukto vidhiḥ, tasyecchāto vicchede tallope [sadyojātāyutaṃ] daśasahasrāṇi sadyojātasya japet| yadvā [vāsaraṃ mārutāśanaḥ] ekāhopoṣitaḥ [saṃyataprāṇaḥ] prāṇāyāmaśatena tameva [śataṃ] śataśo japet| atra ca dūrasthādapi yathāyogaṃ prāktanamakāmakṛta ekaguṇatvaṃ kāmakṛte tu traiguṇyamabhisambandhanīyam||
Vṛtti:
saṃmyataprāṇo nirāhārī śataṃ [vāmasya] vāmadevasya anicchākṛte [annavyatikare] abhojyānnabhojane japet| evaṃ hiṃsāyāṃ kṛtāyāṃ [bahurūpiṇaḥ] bahurūpaśatam| icchayā tattriguṇam| rātrau [syandane] vīryotsarge [vaktrasya] tatpuruṣamantraṃ śataśo 'bhijapet| divā tu taddviguṇaṃ prāyaścittamācaret| atra cecchākṛtatvaṃ na sambhavatītyanicchaiva mukhyā||
Vṛtti:
[dvijādyucchiṣṭasaṃsarge] adīkṣitabrāhmaṇādyucchiṣṭasaṅkare puruṣāghoravāmājā jātīśā brāhmaṇāditaḥ iti% \quote{puruṣāghoravāmājā jātīśā brāhmaṇāditaḥ ${\rm \Kir\ 46:6cd.}$}
śrīkiraṇoktatajjātyadhipatayaḥ kramād [vaktrādyanyatamaṃ guṇaṃ] tatpuruṣabahurūpavāmadevasadyojātamantrāḥ [daturdalābjamadhyeṣṭyā] caturdalapadmamadhyayogena pūjyāḥ| evaṃ jātyanusāreṇa madhye 'rcya tatsthāne [pañcamam] īśānabhaṭṭārakaṃ [yajed] arcayet|
japahomārthamāha---
Vṛtti:
tasminyāge pūrvaṃ [śuddhikāraṇāt] śuddhihetoḥ dvijādyucchiṣṭasparśaśāntyai [ṣaḍahopoṣitaḥ] kramādekāhadvyahatryahaṣaḍahopoṣito [vanyāśano 'pi vā] vanyaiḥ nīvārādibhiḥ kṛtavṛttirvā yaṣṭavyamantraṃ lakṣaṃ japet| yadi vājānataḥ sthito 'pyatikramastadā ayutaṃ juhuyāt| anyathā [dviguṇaṃ] taddviguṇam| japasya cāyameva kramaḥ| yathā homastathā japaḥ iti śruteḥ||
Vṛtti:
[nirmālyasamparke] nirmālyasāṅkarye sati [sarvabrahmāṇi lakṣaśo japed] brahmamantrāḥ pratyekaṃ lakṣaśo japyāḥ| [nirmālyabhojane] sākṣāttu tadbhojane [samagrasaṃhitālakṣaṃ japet] sādhyamantrasaṃhitāyāḥ śivaikādaśinyā ekaikamantralakṣaṃ japet||
Vṛtti:
[śākyapādārthikakapālināṃ] saugatārhatamahāvratānāṃ [vāmādyāḥ] vāmadevāghoratatpuruṣāḥ patayaḥ| [trayīnaiṣṭhikaliṅgināṃ] trayīnaiṣṭhikāḥ saṃnyāsāśramiṇaḥ anye ca liṅgino anyadarśanāmnātavratadhāriṇaḥ, teṣām [ajāto 'dhipatiḥ] sadyojātaḥ patiḥ| tadannabhojane [śuddhiḥ] prāyaścittaṃ [jātisamparkaśuddhivat] tadadhipatiścaturdalābjamadhye tatsthāne ca īśānabhaṭṭārakaḥ|
yadi tveṣāmannaṃ na bhuktaṃ tadāha---
Vṛtti:
[tatsaṅkaraviśuddhaye] sāṅkaryamātre jāte tu tacchuddhyai lakṣam īśānasya japet| [kāpālikasaṃkrame] kāpālikasaṅkare tu [kṛtasaṃyamaḥ] triṣavaṇasnāto nirāhāraḥ trīṇi lakṣāṇi||
Vṛtti:
[liṅge sākṣasūtrake pramādādddhārite bhraṣṭe vā] daivānmānuṣādvā prabalālliṅgākṣasūtrayorhāritayorbhraṣṭayorvā [maheśasya lakṣaṃ japet] parameśvaramantralakṣajapaṃ kṛtvā [punaḥ parigrahaṃ kuryāt] punarguṇotkṛṣṭayoranyayoḥ saṃgrahaṃ kuryāt||
Vṛtti:
janite bhaṅge bhraṃśe vā prāgukto vidhiḥ| yadi tu [tadanyatra] pūjāvisraṃsananirmālyamadhyapātādyādvā janite bhraṃśe adhaḥpāte liṅgasya akṣasūtrasya vā tadā [daśāṃśaḥ] taddaśāṃśo vihitaḥ| ayutaṃ japedityarthaḥ| tāvanapi vyājo yatra notpātaḥ tathāvidhe bhadrapīṭhād āsanādvā bhraṃśe jāte [ardhamūlaṃ] tato 'pyardhaṃ pañca sahasrāṇi| [sulaghīyasi] suṣṭhu laghīyasi alpe karacalane skhalane bhadrapīṭhe vā āsane vā karādvicyāve sahasraṃ japaḥ||
Vṛtti:
iṣṭaliṅge akṣasūtre vā [paśunā] adīkṣiteṇa dṛṣṭe sahasraṃ japet| spṛṣṭe tu [daśaguṇaṃ japed] ayutaṃ japyam| saṃkhyāsūtrasya ityakṣasūtrasya akasmād [guṇacchede] sūtrasya cchede hāritārthaṃ lakṣārdhaṃ doṣanut| [kaphaviṇmūtraspṛṣṭasya kaphādispṛṣṭasya tyāgaḥ kāryaḥ| anyatra taijasād iti hemādilohasya duṣṭasya tenaiva dravyeṇa punarghaṭanaṃ na tu tyāga iti| ayaṃ ca liṅgākṣasūtravidhiḥ sādhakādanyatrāpi vijñeyaḥ||
Vṛtti:
[pramādād yoṣitaṃ gatvā] anicchayā nikhilāni balīvardanyāyena pramādāt pramadayā kṛtapariṣvaṅgasya tadupabhoge [praṇavoccārasaṃśritaṃ] praṇavoccārapuraḥsaraṃ [prāṇāyāmāyutaṃ bhajet] prāṇāmāyadaśasahasraṃ kuryāt|
Vṛtti:
[mahāpātakasaṃyoge] `brahmahatyā surāpānaṃ steyaṃ gurvaṅganāgamaḥ| tatsamparkaśca' iti mahāpātakāni|
Vṛtti:
[pātakeṣu] tebhyo mahāpātakopapātakebhyo yānyanyāni pātakāni tattaddravyāpaharaṇaniṣiddhānnabhakṣaṇādīni teṣu teṣvapi [tadanyeṣu kriyāvyatikareṣu] anyeṣu ca kriyācchidreṣu [ekādaśa] śivavaktrāṇyaṅgasahitāni japet| yadvā tattadanusāreṇa bahurūpanāthamevāvartayet||
Vṛtti:
pūrvoktamahāpātakādiyoginānucareṇa
Vṛtti:
[bahudaivasike yoge] sañjātapātakena sakhyānekāhike samparke sati [tulyaṃ] tatsamameva sādhakasya prāyaścittam|
Vṛtti:
deśiko mantravṛttiśca putrakaḥ samayī ca yaḥ| catvāra ete śaivāḥ syurvratino 'vratino 'pi vā|| iti pūrvamuktatvāt
Vṛtti:
sa eva guruḥ svavaśa icchākṛtapātakaścet [triguṇaṃ] vratamanutiṣṭhet| itthaṃ sakāmākāmatvena vratitvāvratitvabhedena ca guroścaturdhā prāyaścittamuktam| adhunā putrakaṃ pratyucyate| tryaṃśaṃ vinā tatputrakaścaret| svavaśastadicchāvān putrakaḥ sādhakoktāt tribhāgaṃ prāyaścittaṃ caret| sa evānicchāvān vratī tryaṃśaṃ vineti dvibhāgamevānutiṣṭhet prathamasamayinaḥ| putrakārdhaṃ tu iti, putrakoktād vratādardhaṃ samayī pūrvoktānuktapāpmanāṃ prāguktānāmanuktānāṃ ca pāpānāṃ śāntaye vrataṃ kuryāt||
Vṛtti:
asaṃviditapātakavicchittyai [nirvighnasiddhimanvicchan] nirvighnasiddhiprepsuḥ [sānucaraḥ] sasahāyaḥ [mantrī] sādhakaḥ [itare trayaḥ] tadanye ca deśikaputrakasamayinastrayaḥ [muktyarthaṃ] vighnavarjitamuktyarthaṃ pratiṣaṇmāsaṃ kṛcchramācareyuḥ| [athavā] yadvā [pratyabdaṃ] prativarṣam [aindavaṃ] cāndrāyaṇaṃ parākaṃ taptakṛcchraṃ vā kuryuḥ| kṛcchracāndrāyaṇādilakṣaṇaṃ tantrāntarājjñeyam| yathoktaṃ śrīmatkiraṇe---
ekabhuktaṃ tryahaṃ kuryāttryahaṃ tu yadayācitam| tryahaṃ syānnaktabhojī tu tryahaṃ syānmārutāśanaḥ|| eṣa kṛcchraḥ samākhyātaḥ prājāpatya iti smṛtaḥ| māsārdhaṃ grāsavṛddhiḥ syācchukle kṛṣṇe tu hrāsayet|| cāndrāyaṇavidhiḥ proktaḥ iti
tathā
dvādaśāhaṃ nirāhāraḥ parāka iti saṃsmṛtaḥ| iti|
tryahamuṣṇaṃ pibedvāri tryahaṃ kṣīraṃ tathā pibet| tryahamuṣṇaṃ ghṛtaṃ pītvā tryahaṃ vai kevalaṃ tataḥ|| taptakṛcchro 'yamākhyātaḥ iti
[atha pavitravidhiḥ]
Vṛtti:
eṣāṃ sādhakādīnāṃ [sarvacchidrāpahaḥ] samayalopādijasakalacchidrāpahaḥ [anyo] yaḥ pavitrākhyo vidhiḥ prāg devaiḥ [harāt] parameśvarāt tapasā [prāptaḥ] labdhaḥ sa eveṣāmeva [svavidhipuṣṭaye] svavidhipuṣṭyarthaṃ [nigadyate] ucyate||
Vṛtti:
śrāvaṇe māsi [tadupānte vā] saḥ śrāvaṇa upānto yasya kālasya sa tadupānaḥ kālaḥ| āṣāḍhapaurṇamāsī vā caturdaśī vā tasmin| yathoktaṃ śrīmanmaye---`āṣāḍhyāścādime 'hani' iti| nabhasye vā iti bhādrapade|
[eteṣvanyatame kāle ucyamānavat vakṣyamāṇarītyā śambhoḥ pavitramāpādya maheśvaramūrdhni pavitrāṇyāropya vārṣikaṃ vidhiṃ pūrayet pratyabdamanuṣṭheyaṃ nityāṅgabhūtaṃ prāyaścittātmakaṃ vidhiṃ samāpayet]
\gap\ tatkathanamathādhikyata iti prakaraṇasambandhaḥ| liṅgaṃ parameśvarapūjādhikaraṇam| amarārcitam iti liṅgārādhanatastatprāptirjanānāmiti jñāpayitum| tathā coktaṃ śrīmanmaye---
ādityā vasavo rudrā ṛṣayaśca mahaujasaḥ| vidhivalliṅgamārādhya padamisṭ.atamaṃ gatāḥ|| iti|
[vyaktaṃ] pratimā| avyaktam anabhivyaktāṅgam| ubhayātmakaṃ vyaktāvyaktaṃ mukhaliṅgamityarthaḥ| \gap\ siddhyarthaṃ sādhaka ātmanaḥ kṛte sthāpayet paraiḥ samayisādhakaputrakādibhiḥ abhyarthito vā guruḥ ācāryaḥ pratiṣṭhāpayet| parairiti viśeṣaṇād guroḥ pare ye sādhakādayastaistadevaṃsiddhaye ātmanaḥ pratiṣṭhā kāryā| ācāryeṇa tu caturṇāmapīti tātparyam||
tadeva liṅga viśinaṣṭi---
Vṛtti:
tad liṅgaṃ bubhukṣoḥ bhogecchoḥ [itarasya vā] anyasya vā munerarcane prabhavatīti| yataḥ sarvajñatvamato 'khilakartṛprasaram| tathā bāhulyena śailalohamṛdratnadāruprakṛtijaṃ praśastam| kvaccittu svaśāstrāmnātānyaprakṛtijamapi bhāvyam||
prādhānyātprathamasya ratnajasya mānamāha---
Vṛtti:
[ekāṅgulam] ekāṅgulādārabhya [dvihastāntaṃ] caturviṃśatyaṅgulāntaṃ [ratnajaṃ] ratnamayaṃ liṅgaṃ kuryāt| na tu tataḥ param iti| paramityadhikam| ādhikyaviṣaya evāyaṃ niṣedhaḥ| tasmādaṅgulānnyūnasyāpi siddhiḥ|
siddhaye badarādātharvaṇakādvāpi śasyate| saukṃsye 'ṇu ca guṇo yena balīyān sarvadoṣahṛt||
iti śrīmanmayādāvaṅgulonasyāpyāmnātatvāt| yattu śrīmatkiraṇādau--- aṅgulādivitastyantaṃ nordhvaṃ liṅgaṃ tu ratnajam|
iti mānaṃ sādhakāyāvaśyamānasya viṣayam| na ca liṅgaviṣayaṃ jñeyam| lohādīnāṃ mānamucyate---