Book 14 Chapter 93 | |
1 | nakula uvāca |
1 | hanta vo vartayiṣyāmi dānasya paramaṃ phalam
nyāyalabdhasya sūkṣmasya vipradattasya yad dvijāḥ |
2 | dharmakṣetre kurukṣetre dharmajñair bahubhir vṛte
uñchavṛttir dvijaḥ kaś cit kāpotir abhavat purā |
3 | sabhāryaḥ saha putreṇa sasnuṣas tapasi sthitaḥ
vadhūcaturtho vṛddhaḥ sa dharmātmā niyatendriyaḥ |
4 | ṣaṣṭhe kāle tadā vipro bhuṅkte taiḥ saha suvrataḥ
ṣaṣṭhe kāle kadā cic ca tasyāhāro na vidyate bhuṅkte 'nyasmin kadā cit sa ṣaṣṭhe kāle dvijottamaḥ |
5 | kapotadharmiṇas tasya durbhikṣe sati dāruṇe
nāvidyata tadā viprāḥ saṃcayas tān nibodhata kṣīṇauṣadhisamāvāyo dravyahīno 'bhavat tadā |
6 | kāle kāle 'sya saṃprāpte naiva vidyeta bhojanam
kṣudhāparigatāḥ sarve prātiṣṭhanta tadā tu te |
7 | uñchaṃs tadā śuklapakṣe madhyaṃ tapati bhāskare
uṣṇārtaś ca kṣudhārtaś ca sa vipras tapasi sthitaḥ uñcham aprāptavān eva sārdhaṃ parijanena ha |
8 | sa tathaiva kṣudhāviṣṭaḥ spṛṣṭvā toyaṃ yathāvidhi
kṣapayām āsa taṃ kālaṃ kṛcchraprāṇo dvijottamaḥ |
9 | atha ṣaṣṭhe gate kāle yavaprastham upārjayat
yavaprasthaṃ ca te saktūn akurvanta tapasvinaḥ |
10 | kṛtajapyāhvikās te tu hutvā vahniṃ yathāvidhi
kuḍavaṃ kuḍavaṃ sarve vyabhajanta tapasvinaḥ |
11 | athāgacchad dvijaḥ kaś cid atithir bhuñjatāṃ tadā
te taṃ dṛṣṭvātithiṃ tatra prahṛṣṭamanaso 'bhavan |
12 | te 'bhivādya sukhapraśnaṃ pṛṣṭvā tam atithiṃ tadā
viśuddhamanaso dāntāḥ śraddhādamasamanvitāḥ |
13 | anasūyavo gatakrodhāḥ sādhavo gatamatsarāḥ
tyaktamānā jitakrodhā dharmajñā dvijasattamāḥ |
14 | sabrahmacaryaṃ svaṃ gotraṃ samākhyāya parasparam
kuṭīṃ praveśayām āsuḥ kṣudhārtam atithiṃ tadā |
15 | idam arghyaṃ ca pādyaṃ ca bṛsī ceyaṃ tavānagha
śucayaḥ saktavaś ceme niyamopārjitāḥ prabho pratigṛhṇīṣva bhadraṃ te mayā dattā dvijottama |
16 | ity uktaḥ pratigṛhyātha saktūnāṃ kuḍavaṃ dvijaḥ
bhakṣayām āsa rājendra na ca tuṣṭiṃ jagāma saḥ |
17 | sa uñchavṛttiḥ taṃ prekṣya kṣudhāparigataṃ dvijam
āhāraṃ cintayām āsa kathaṃ tuṣṭo bhaved iti |
18 | tasya bhāryābravīd rājan madbhāgo dīyatām iti
gacchatv eṣa yathākāmaṃ saṃtuṣṭo dvijasattamaḥ |
19 | iti bruvantīṃ tāṃ sādhvīṃ dharmātmā sa dvijarṣabhaḥ
kṣudhāparigatāṃ jñātvā saktūṃs tān nābhyanandata |
20 | jānan vṛddhāṃ kṣudhārtāṃ ca śrāntāṃ glānāṃ tapasvinīm
tvagasthibhūtāṃ vepantīṃ tato bhāryām uvāca tām |
21 | api kīṭapataṃgānāṃ mṛgāṇāṃ caiva śobhane
striyo rakṣyāś ca poṣyāś ca naivaṃ tvaṃ vaktum arhasi |
22 | anukampito naro nāryā puṣṭo rakṣita eva ca
prapated yaśaso dīptān na ca lokān avāpnuyāt |
23 | ity uktā sā tataḥ prāha dharmārthau nau samau dvija
saktuprasthacaturbhāgaṃ gṛhāṇemaṃ prasīda me |
24 | satyaṃ ratiś ca dharmaś ca svargaś ca guṇanirjitaḥ
strīṇāṃ patisamādhīnaṃ kāṅkṣitaṃ ca dvijottama |
25 | ṛtur mātuḥ pitur bījaṃ daivataṃ paramaṃ patiḥ
bhartuḥ prasādāt strīṇāṃ vai ratiḥ putraphalaṃ tathā |
26 | pālanād dhi patis tvaṃ me bhartāsi bharaṇān mama
putrapradānād varadas tasmāt saktūn gṛhāṇa me |
27 | jarāparigato vṛddhaḥ kṣudhārto durbalo bhṛśam
upavāsapariśrānto yadā tvam api karśitaḥ |
28 | ity uktaḥ sa tayā saktūn pragṛhyedaṃ vaco 'bravīt
dvija saktūn imān bhūyaḥ pratigṛhṇīṣva sattama |
29 | sa tān pragṛhya bhuktvā ca na tuṣṭim agamad dvijaḥ
tam uñchavṛttir ālakṣya tataś cintāparo 'bhavat |
30 | putra uvāca |
30 | saktūn imān pragṛhya tvaṃ dehi viprāya sattama
ity evaṃ sukṛtaṃ manye tasmād etat karomy aham |
31 | bhavān hi paripālyo me sarvayatnair dvijottama
sādhūnāṃ kāṅkṣitaṃ hy etat pitur vṛddhasya poṣaṇam |
32 | putrārtho vihito hy eṣa sthāvirye paripālanam
śrutir eṣā hi viprarṣe triṣu lokeṣu viśrutā |
33 | prāṇadhāraṇamātreṇa śakyaṃ kartuṃ tapas tvayā
prāṇo hi paramo dharmaḥ sthito deheṣu dehinām |
34 | pitovāca |
34 | api varṣasahasrī tvaṃ bāla eva mato mama
utpādya putraṃ hi pitā kṛtakṛtyo bhavaty uta |
35 | bālānāṃ kṣud balavatī jānāmy etad ahaṃ vibho
vṛddho 'haṃ dhārayiṣyāmi tvaṃ balī bhava putraka |
36 | jīrṇena vayasā putra na mā kṣud bādhate 'pi ca
dīrghakālaṃ tapas taptaṃ na me maraṇato bhayam |
37 | putra uvāca |
37 | apatyam asmi te putras trāṇāt putro hi viśrutaḥ
ātmā putraḥ smṛtas tasmāt trāhy ātmānam ihātmanā |
38 | pitovāca |
38 | rūpeṇa sadṛśas tvaṃ me śīlena ca damena ca
parīkṣitaś ca bahudhā saktūn ādadmi te tataḥ |
39 | ity uktvādāya tān saktūn prītātmā dvijasattamaḥ
prahasann iva viprāya sa tasmai pradadau tadā |
40 | bhuktvā tān api saktūn sa naiva tuṣṭo babhūva ha
uñchavṛttis tu savrīḍo babhūva dvijasattamaḥ |
41 | taṃ vai vadhūḥ sthitā sādhvī brāhmaṇapriyakāmyayā
saktūn ādāya saṃhṛṣṭā guruṃ taṃ vākyam abravīt |
42 | saṃtānāt tava saṃtānaṃ mama vipra bhaviṣyati
saktūn imān atithaye gṛhītvā tvaṃ prayaccha me |
43 | tava prasavanirvṛtyā mama lokāḥ kilākṣayāḥ
pautreṇa tān avāpnoti yatra gatvā na śocati |
44 | dharmādyā hi yathā tretā vahnitretā tathaiva ca
tathaiva putrapautrāṇāṃ svarge tretā kilākṣayā |
45 | pitṝṃs trāṇāt tārayati putra ity anuśuśruma
putrapautraiś ca niyataṃ sādhulokān upāśnute |
46 | śvaśura uvāca |
46 | vātātapaviśīrṇāṅgīṃ tvāṃ vivarṇāṃ nirīkṣya vai
karśitāṃ suvratācāre kṣudhāvihvalacetasam |
47 | kathaṃ saktūn grahīṣyāmi bhūtvā dharmopaghātakaḥ
kalyāṇavṛtte kalyāṇi naivaṃ tvaṃ vaktum arhasi |
48 | ṣaṣṭhe kāle vratavatīṃ śīlaśaucasamanvitām
kṛcchravṛttiṃ nirāhārāṃ drakṣyāmi tvāṃ kathaṃ nv aham |
49 | bālā kṣudhārtā nārī ca rakṣyā tvaṃ satataṃ mayā
upavāsapariśrāntā tvaṃ hi bāndhavanandinī |
50 | snuṣovāca |
50 | guror mama gurus tvaṃ vai yato daivatadaivatam
devātidevas tasmāt tvaṃ saktūn ādatsva me vibho |
51 | dehaḥ prāṇaś ca dharmaś ca śuśrūṣārtham idaṃ guroḥ
tava vipra prasādena lokān prāpsyāmy abhīpsitān |
52 | avekṣyā iti kṛtvā tvaṃ dṛḍhabhaktyeti vā dvija
cintyā mameyam iti vā saktūn ādātum arhasi |
53 | śvaśura uvāca |
53 | anena nityaṃ sādhvī tvaṃ śīlavṛttena śobhase
yā tvaṃ dharmavratopetā guruvṛttim avekṣase |
54 | tasmāt saktūn grahīṣyāmi vadhūr nārhasi vañcanām
gaṇayitvā mahābhāge tvaṃ hi dharmabhṛtāṃ varā |
55 | ity uktvā tān upādāya saktūn prādād dvijātaye
tatas tuṣṭo 'bhavad vipras tasya sādhor mahātmanaḥ |
56 | prītātmā sa tu taṃ vākyam idam āha dvijarṣabham
vāgmī tadā dvijaśreṣṭho dharmaḥ puruṣavigrahaḥ |
57 | śuddhena tava dānena nyāyopāttena yatnataḥ
yathāśakti vimuktena prīto 'smi dvijasattama |
58 | aho dānaṃ ghuṣyate te svarge svarganivāsibhiḥ
gaganāt puṣpavarṣaṃ ca paśyasva patitaṃ bhuvi |
59 | surarṣidevagandharvā ye ca devapuraḥsarāḥ
stuvanto devadūtāś ca sthitā dānena vismitāḥ |
60 | brahmarṣayo vimānasthā brahmalokagatāś ca ye
kāṅkṣante darśanaṃ tubhyaṃ divaṃ gaccha dvijarṣabha |
61 | pitṛlokagatāḥ sarve tāritāḥ pitaras tvayā
anāgatāś ca bahavaḥ subahūni yugāni ca |
62 | brahmacaryeṇa yajñena dānena tapasā tathā
agahvareṇa dharmeṇa tasmād gaccha divaṃ dvija |
63 | śraddhayā parayā yas tvaṃ tapaś carasi suvrata
tasmād devās tavānena prītā dvijavarottama |
64 | sarvasvam etad yasmāt te tyaktaṃ śuddhena cetasā
kṛcchrakāle tataḥ svargo jito 'yaṃ tava karmaṇā |
65 | kṣudhā nirṇudati prajñāṃ dharmyāṃ buddhiṃ vyapohati
kṣudhāparigatajñāno dhṛtiṃ tyajati caiva ha |
66 | bubhukṣāṃ jayate yas tu sa svargaṃ jayate dhruvam
yadā dānarucir bhavati tadā dharmo na sīdati |
67 | anavekṣya sutasnehaṃ kalatrasneham eva ca
dharmam eva guruṃ jñātvā tṛṣṇā na gaṇitā tvayā |
68 | dravyāgamo nṛṇāṃ sūkṣmaḥ pātre dānaṃ tataḥ param
kālaḥ parataro dānāc chraddhā cāpi tataḥ parā |
69 | svargadvāraṃ susūkṣmaṃ hi narair mohān na dṛśyate
svargārgalaṃ lobhabījaṃ rāgaguptaṃ durāsadam |
70 | tat tu paśyanti puruṣā jitakrodhā jitendriyāḥ
brāhmaṇās tapasā yuktā yathāśaktipradāyinaḥ |
71 | sahasraśaktiś ca śataṃ śataśaktir daśāpi ca
dadyād apaś ca yaḥ śaktyā sarve tulyaphalāḥ smṛtāḥ |
72 | rantidevo hi nṛpatir apaḥ prādād akiṃcanaḥ
śuddhena manasā vipra nākapṛṣṭhaṃ tato gataḥ |
73 | na dharmaḥ prīyate tāta dānair dattair mahāphalaiḥ
nyāyalabdhair yathā sūkṣmaiḥ śraddhāpūtaiḥ sa tuṣyati |
74 | gopradānasahasrāṇi dvijebhyo 'dān nṛgo nṛpaḥ
ekāṃ dattvā sa pārakyāṃ narakaṃ samavāptavān |
75 | ātmamāṃsapradānena śibir auśīnaro nṛpaḥ
prāpya puṇyakṛtāṃl lokān modate divi suvrataḥ |
76 | vibhave na nṛṇāṃ puṇyaṃ svaśaktyā svarjitaṃ satām
na yajñair vividhair vipra yathānyāyena saṃcitaiḥ |
77 | krodho dānaphalaṃ hanti lobhāt svargaṃ na gacchati
nyāyavṛttir hi tapasā dānavit svargam aśnute |
78 | na rājasūyair bahubhir iṣṭvā vipuladakṣiṇaiḥ
na cāśvamedhair bahubhiḥ phalaṃ samam idaṃ tava |
79 | saktuprasthena hi jito brahmalokas tvayānagha
virajo brahmabhavanaṃ gaccha vipra yathecchakam |
80 | sarveṣāṃ vo dvijaśreṣṭha divyaṃ yānam upasthitam
ārohata yathākāmaṃ dharmo 'smi dvija paśya mām |
81 | pāvito hi tvayā deho loke kīrtiḥ sthirā ca te
sabhāryaḥ sahaputraś ca sasnuṣaś ca divaṃ vraja |
82 | ity uktavākyo dharmeṇa yānam āruhya sa dvijaḥ
sabhāryaḥ sasutaś cāpi sasnuṣaś ca divaṃ yayau |
83 | tasmin vipre gate svargaṃ sasute sasnuṣe tadā
bhāryācaturthe dharmajñe tato 'haṃ niḥsṛto bilāt |
84 | tatas tu saktugandhena kledena salilasya ca
divyapuṣpāvamardāc ca sādhor dānalavaiś ca taiḥ viprasya tapasā tasya śiro me kāñcanīkṛtam |
85 | tasya satyābhisaṃdhasya sūkṣmadānena caiva ha
śarīrārdhaṃ ca me viprāḥ śātakumbhamayaṃ kṛtam paśyatedaṃ suvipulaṃ tapasā tasya dhīmataḥ |
86 | katham evaṃvidhaṃ me syād anyat pārśvam iti dvijāḥ
tapovanāni yajñāṃś ca hṛṣṭo 'bhyemi punaḥ punaḥ |
87 | yajñaṃ tv aham imaṃ śrutvā kururājasya dhīmataḥ
āśayā parayā prāpto na cāhaṃ kāñcanīkṛtaḥ |
88 | tato mayoktaṃ tad vākyaṃ prahasya dvijasattamāḥ
saktuprasthena yajño 'yaṃ saṃmito neti sarvathā |
89 | saktuprasthalavais tair hi tadāhaṃ kāñcanīkṛtaḥ
na hi yajño mahān eṣa sadṛśas tair mato mama |
90 | vaiśaṃpāyana uvāca |
90 | ity uktvā nakulaḥ sarvān yajñe dvijavarāṃs tadā
jagāmādarśanaṃ rājan viprās te ca yayur gṛhān |
91 | etat te sarvam ākhyātaṃ mayā parapuraṃjaya
yad āścaryam abhūt tasmin vājimedhe mahākratau |
92 | na vismayas te nṛpate yajñe kāryaḥ kathaṃ cana
ṛṣikoṭisahasrāṇi tapobhir ye divaṃ gatāḥ |
93 | adrohaḥ sarvabhūteṣu saṃtoṣaḥ śīlam ārjavam
tapo damaś ca satyaṃ ca dānaṃ ceti samaṃ matam |