Book 14 Chapter 50 | |
1 | brahmovāca |
1 | bhūtānām atha pañcānāṃ yathaiṣām īśvaraṃ manaḥ
niyame ca visarge ca bhūtātmā mana eva ca |
2 | adhiṣṭhātā mano nityaṃ bhūtānāṃ mahatāṃ tathā
buddhir aiśvaryam ācaṣṭe kṣetrajñaḥ sarva ucyate |
3 | indriyāṇi mano yuṅkte sadaśvān iva sārathiḥ
indriyāṇi mano buddhiṃ kṣetrajño yuñjate sadā |
4 | mahābhūtasamāyuktaṃ buddhisaṃyamanaṃ ratham
tam āruhya sa bhūtātmā samantāt paridhāvati |
5 | indriyagrāmasaṃyukto manaḥsārathir eva ca
buddhisaṃyamano nityaṃ mahān brahmamayo rathaḥ |
6 | evaṃ yo vetti vidvān vai sadā brahmamayaṃ ratham
sa dhīraḥ sarvalokeṣu na moham adhigacchati |
7 | avyaktādi viśeṣāntaṃ trasasthāvarasaṃkulam
candrasūryaprabhālokaṃ grahanakṣatramaṇḍitam |
8 | nadīparvatajālaiś ca sarvataḥ paribhūṣitam
vividhābhis tathādbhiś ca satataṃ samalaṃkṛtam |
9 | ājīvaḥ sarvabhūtānāṃ sarvaprāṇabhṛtāṃ gatiḥ
etad brahmavanaṃ nityaṃ yasmiṃś carati kṣetravit |
10 | loke 'smin yāni bhūtāni sthāvarāṇi carāṇi ca
tāny evāgre pralīyante paścād bhūtakṛtā guṇāḥ guṇebhyaḥ pañcabhūtāni eṣa bhūtasamucchrayaḥ |
11 | devā manuṣyā gandharvāḥ piśācāsurarākṣasāḥ
sarve svabhāvataḥ sṛṣṭā na kriyābhyo na kāraṇāt |
12 | ete viśvakṛto viprā jāyante ha punaḥ punaḥ
tebhyaḥ prasūtās teṣv eva mahābhūteṣu pañcasu pralīyante yathākālam ūrmayaḥ sāgare yathā |
13 | viśvasṛgbhyas tu bhūtebhyo mahābhūtāni gacchati
bhūtebhyaś cāpi pañcabhyo mukto gacchet prajāpatim |
14 | prajāpatir idaṃ sarvaṃ tapasaivāsṛjat prabhuḥ
tathaiva vedān ṛṣayas tapasā pratipedire |
15 | tapasaś cānupūrvyeṇa phalamūlāśinas tathā
trailokyaṃ tapasā siddhāḥ paśyantīha samāhitāḥ |
16 | oṣadhāny agadādīnī nānāvidyāś ca sarvaśaḥ
tapasaiva prasidhyanti tapomūlaṃ hi sādhanam |
17 | yad durāpaṃ durāmnāyaṃ durādharṣaṃ duranvayam
tat sarvaṃ tapasā sādhyaṃ tapo hi duratikramam |
18 | surāpo brahmahā steyī bhrūṇahā gurutalpagaḥ
tapasaiva sutaptena mucyante kilbiṣāt tataḥ |
19 | manuṣyāḥ pitaro devāḥ paśavo mṛgapakṣiṇaḥ
yāni cānyāni bhūtāni trasāni sthāvarāṇi ca |
20 | tapaḥparāyaṇā nityaṃ sidhyante tapasā sadā
tathaiva tapasā devā mahābhāgā divaṃ gatāḥ |
21 | āśīryuktāni karmāṇi kurvate ye tv atandritāḥ
ahaṃkārasamāyuktās te sakāśe prajāpateḥ |
22 | dhyānayogena śuddhena nirmamā nirahaṃkṛtāḥ
prāpnuvanti mahātmāno mahāntaṃ lokam uttamam |
23 | dhyānayogād upāgamya prasannamatayaḥ sadā
sukhopacayam avyaktaṃ praviśanty ātmavattayā |
24 | dhyānayogād upāgamya nirmamā nirahaṃkṛtāḥ
avyaktaṃ praviśantīha mahāntaṃ lokam uttamam |
25 | avyaktād eva saṃbhūtaḥ samayajño gataḥ punaḥ
tamorajobhyāṃ nirmuktaḥ sattvam āsthāya kevalam |
26 | vimuktaḥ sarvapāpebhyaḥ sarvaṃ tyajati niṣkalaḥ
kṣetrajña iti taṃ vidyād yas taṃ veda sa vedavit |
27 | cittaṃ cittād upāgamya munir āsīta saṃyataḥ
yaccittas tanmanā bhūtvā guhyam etat sanātanam |
28 | avyaktādi viśeṣāntam avidyālakṣaṇaṃ smṛtam
nibodhata yathā hīdaṃ guṇair lakṣaṇam ity uta |
29 | dvyakṣaras tu bhaven mṛtyus tryakṣaraṃ brahma śāśvatam
mameti ca bhaven mṛtyur na mameti ca śāśvatam |
30 | karma ke cit praśaṃsanti mandabuddhitarā narāḥ
ye tu buddhā mahātmāno na praśaṃsanti karma te |
31 | karmaṇā jāyate jantur mūrtimān ṣoḍaśātmakaḥ
puruṣaṃ sṛjate 'vidyā agrāhyam amṛtāśinam |
32 | tasmāt karmasu niḥsnehā ye ke cit pāradarśinaḥ
vidyāmayo 'yaṃ puruṣo na tu karmamayaḥ smṛtaḥ |
33 | apūrvam amṛtaṃ nityaṃ ya enam avicāriṇam
ya enaṃ vindate 'tmānam agrāhyam amṛtāśinam agrāhyo 'mṛto bhavati ya ebhiḥ kāraṇair dhruvaḥ |
34 | apohya sarvasaṃkalpān saṃyamyātmānam ātmani
sa tad brahma śubhaṃ vetti yasmād bhūyo na vidyate |
35 | prasādenaiva sattvasya prasādaṃ samavāpnuyāt
lakṣaṇaṃ hi prasādasya yathā syāt svapnadarśanam |
36 | gatir eṣā tu muktānāṃ ye jñānapariniṣṭhitāḥ
pravṛttayaś ca yāḥ sarvāḥ paśyanti pariṇāmajāḥ |
37 | eṣā gatir asaktānām eṣa dharmaḥ sanātanaḥ
eṣā jñānavatāṃ prāptir etad vṛttam aninditam |
38 | samena sarvabhūteṣu niḥspṛheṇa nirāśiṣā
śakyā gatir iyaṃ gantuṃ sarvatra samadarśinā |
39 | etad vaḥ sarvam ākhyātaṃ mayā viprarṣisattamāḥ
evam ācarata kṣipraṃ tataḥ siddhim avāpsyatha |
40 | gurur uvāca |
40 | ity uktās te tu munayo brahmaṇā guruṇā tathā
kṛtavanto mahātmānas tato lokān avāpnuvan |
41 | tvam apy etan mahābhāga yathoktaṃ brahmaṇo vacaḥ
samyag ācara śuddhātmaṃs tataḥ siddhim avāpsyasi |
42 | vāsudeva uvāca |
42 | ity uktaḥ sa tadā śiṣyo guruṇā dharmam uttamam
cakāra sarvaṃ kaunteya tato mokṣam avāptavān |
43 | kṛtakṛtyaś ca sa tadā śiṣyaḥ kurukulodvaha
tat padaṃ samanuprāpto yatra gatvā na śocati |
44 | arjuna uvāca |
44 | ko nv asau brāhmaṇaḥ kṛṣṇa kaś ca śiṣyo janārdana
śrotavyaṃ cen mayaitad vai tat tvam ācakṣva me vibho |
45 | vāsudeva uvāca |
45 | ahaṃ gurur mahābāho manaḥ śiṣyaṃ ca viddhi me
tvatprītyā guhyam etac ca kathitaṃ me dhanaṃjaya |
46 | mayi ced asti te prītir nityaṃ kurukulodvaha
adhyātmam etac chrutvā tvaṃ samyag ācara suvrata |
47 | tatas tvaṃ samyag ācīrṇe dharme 'smin kurunandana
sarvapāpaviśuddhātmā mokṣaṃ prāpsyasi kevalam |
48 | pūrvam apy etad evoktaṃ yuddhakāla upasthite
mayā tava mahābāho tasmād atra manaḥ kuru |
49 | mayā tu bharataśreṣṭha ciradṛṣṭaḥ pitā vibho
tam ahaṃ draṣṭum icchāmi saṃmate tava phalguna |
50 | vaiśaṃpāyana uvāca |
50 | ity uktavacanaṃ kṛṣṇaṃ pratyuvāca dhanaṃjayaḥ
gacchāvo nagaraṃ kṛṣṇa gajasāhvayam adya vai |
51 | sametya tatra rājānaṃ dharmātmānaṃ yudhiṣṭhiram
samanujñāpya durdharṣaṃ svāṃ purīṃ yātum arhasi |