Book 14 Chapter 49 | |
1 | brahmovāca |
1 | hanta vaḥ saṃpravakṣyāmi yan māṃ pṛcchatha sattamāḥ
samastam iha tac chrutvā samyag evāvadhāryatām |
2 | ahiṃsā sarvabhūtānām etat kṛtyatamaṃ matam
etat padam anudvignaṃ variṣṭhaṃ dharmalakṣaṇam |
3 | jñānaṃ niḥśreya ity āhur vṛddhā niścayadarśinaḥ
tasmāj jñānena śuddhena mucyate sarvapātakaiḥ |
4 | hiṃsāparāś ca ye loke ye ca nāstikavṛttayaḥ
lobhamohasamāyuktās te vai nirayagāminaḥ |
5 | āśīryuktāni karmāṇi kurvate ye tv atandritāḥ
te 'smiṃl loke pramodante jāyamānāḥ punaḥ punaḥ |
6 | kurvate ye tu karmāṇi śraddadhānā vipaścitaḥ
anāśīryogasaṃyuktās te dhīrāḥ sādhudarśinaḥ |
7 | ataḥ paraṃ pravakṣyāmi sattvakṣetrajñayor yathā
saṃyogo viprayogaś ca tan nibodhata sattamāḥ |
8 | viṣayo viṣayitvaṃ ca saṃbandho 'yam ihocyate
viṣayī puruṣo nityaṃ sattvaṃ ca viṣayaḥ smṛtaḥ |
9 | vyākhyātaṃ pūrvakalpena maśakodumbaraṃ yathā
bhujyamānaṃ na jānīte nityaṃ sattvam acetanam yas tv eva tu vijānīte yo bhuṅkte yaś ca bhujyate |
10 | anityaṃ dvaṃdvasaṃyuktaṃ sattvam āhur guṇātmakam
nirdvaṃdvo niṣkalo nityaḥ kṣetrajño nirguṇātmakaḥ |
11 | samaḥ saṃjñāgatas tv evaṃ yadā sarvatra dṛśyate
upabhuṅkte sadā sattvam āpaḥ puṣkaraparṇavat |
12 | sarvair api guṇair vidvān vyatiṣakto na lipyate
jalabindur yathā lolaḥ padminīpatrasaṃsthitaḥ evam evāpy asaṃsaktaḥ puruṣaḥ syān na saṃśayaḥ |
13 | dravyamātram abhūt sattvaṃ puruṣasyeti niścayaḥ
yathā dravyaṃ ca kartā ca saṃyogo 'py anayos tathā |
14 | yathā pradīpam ādāya kaś cit tamasi gacchati
tathā sattvapradīpena gacchanti paramaiṣiṇaḥ |
15 | yāvad dravyaguṇas tāvat pradīpaḥ saṃprakāśate
kṣīṇadravyaguṇaṃ jyotir antardhānāya gacchati |
16 | vyaktaḥ sattvaguṇas tv evaṃ puruṣo 'vyakta iṣyate
etad viprā vijānīta hanta bhūyo bravīmi vaḥ |
17 | sahasreṇāpi durmedhā na vṛddhim adhigacchati
caturthenāpy athāṃśena buddhimān sukham edhate |
18 | evaṃ dharmasya vijñeyaṃ saṃsādhanam upāyataḥ
upāyajño hi medhāvī sukham atyantam aśnute |
19 | yathādhvānam apātheyaḥ prapanno mānavaḥ kva cit
kleśena yāti mahatā vinaśyaty antarāpi vā |
20 | tathā karmasu vijñeyaṃ phalaṃ bhavati vā na vā
puruṣasyātmaniḥśreyaḥ śubhāśubhanidarśanam |
21 | yathā ca dīrgham adhvānaṃ padbhyām eva prapadyate
adṛṣṭapūrvaṃ sahasā tattvadarśanavarjitaḥ |
22 | tam eva ca yathādhvānaṃ rathenehāśugāminā
yāyād aśvaprayuktena tathā buddhimatāṃ gatiḥ |
23 | uccaṃ parvatam āruhya nānvavekṣeta bhūgatam
rathena rathinaṃ paśyet kliśyamānam acetanam |
24 | yāvad rathapathas tāvad rathena sa tu gacchati
kṣīṇe rathapathe prājño ratham utsṛjya gacchati |
25 | evaṃ gacchati medhāvī tattvayogavidhānavit
samājñāya mahābuddhir uttarād uttarottaram |
26 | yathā mahārṇavaṃ ghoram aplavaḥ saṃpragāhate
bāhubhyām eva saṃmohād vadhaṃ carcchaty asaṃśayam |
27 | nāvā cāpi yathā prājño vibhāgajñas taritrayā
aklāntaḥ salilaṃ gāhet kṣipraṃ saṃtarati dhruvam |
28 | tīrṇo gacchet paraṃ pāraṃ nāvam utsṛjya nirmamaḥ
vyākhyātaṃ pūrvakalpena yathā rathipadātinau |
29 | snehāt saṃmoham āpanno nāvi dāśo yathā tathā
mamatvenābhibhūtaḥ sa tatraiva parivartate |
30 | nāvaṃ na śakyam āruhya sthale viparivartitum
tathaiva ratham āruhya nāpsu caryā vidhīyate |
31 | evaṃ karma kṛtaṃ citraṃ viṣayasthaṃ pṛthak pṛthak
yathā karma kṛtaṃ loke tathā tad upapadyate |
32 | yan naiva gandhino rasyaṃ na rūpasparśaśabdavat
manyante munayo buddhyā tat pradhānaṃ pracakṣate |
33 | tatra pradhānam avyaktam avyaktasya guṇo mahān
mahataḥ pradhānabhūtasya guṇo 'haṃkāra eva ca |
34 | ahaṃkārapradhānasya mahābhūtakṛto guṇaḥ
pṛthaktvena hi bhūtānāṃ viṣayā vai guṇāḥ smṛtāḥ |
35 | bījadharmaṃ yathāvyaktaṃ tathaiva prasavātmakam
bījadharmā mahān ātmā prasavaś ceti naḥ śrutam |
36 | bījadharmā tv ahaṃkāraḥ prasavaś ca punaḥ punaḥ
bījaprasavadharmāṇi mahābhūtāni pañca vai |
37 | bījadharmiṇa ity āhuḥ prasavaṃ ca na kurvate
viśeṣāḥ pañcabhūtānāṃ teṣāṃ vittaṃ viśeṣaṇam |
38 | tatraikaguṇam ākāśaṃ dviguṇo vāyur ucyate
triguṇaṃ jyotir ity āhur āpaś cāpi caturguṇāḥ |
39 | pṛthvī pañcaguṇā jñeyā trasasthāvarasaṃkulā
sarvabhūtakarī devī śubhāśubhanidarśanā |
40 | śabdaḥ sparśas tathā rūpaṃ raso gandhaś ca pañcamaḥ
ete pañca guṇā bhūmer vijñeyā dvijasattamāḥ |
41 | pārthivaś ca sadā gandho gandhaś ca bahudhā smṛtaḥ
tasya gandhasya vakṣyāmi vistareṇa bahūn guṇān |
42 | iṣṭaś cāniṣṭagandhaś ca madhuro 'mlaḥ kaṭus tathā
nirhārī saṃhataḥ snigdho rūkṣo viśada eva ca evaṃ daśavidho jñeyaḥ pārthivo gandha ity uta |
43 | śabdaḥ sparśas tathā rūpaṃ rasaś cāpāṃ guṇāḥ smṛtāḥ
rasajñānaṃ tu vakṣyāmi rasas tu bahudhā smṛtaḥ |
44 | madhuro 'mlaḥ kaṭus tiktaḥ kaṣāyo lavaṇas tathā
evaṃ ṣaḍvidhavistāro raso vārimayaḥ smṛtaḥ |
45 | śabdaḥ sparśas tathā rūpaṃ triguṇaṃ jyotir ucyate
jyotiṣaś ca guṇo rūpaṃ rūpaṃ ca bahudhā smṛtam |
46 | śuklaṃ kṛṣṇaṃ tathā raktaṃ nīlaṃ pītāruṇaṃ tathā
hrasvaṃ dīrghaṃ tathā sthūlaṃ caturasrāṇu vṛttakam |
47 | evaṃ dvādaśavistāraṃ tejaso rūpam ucyate
vijñeyaṃ brāhmaṇair nityaṃ dharmajñaiḥ satyavādibhiḥ |
48 | śabdasparśau ca vijñeyau dviguṇo vāyur ucyate
vāyoś cāpi guṇaḥ sparśaḥ sparśaś ca bahudhā smṛtaḥ |
49 | uṣṇaḥ śītaḥ sukho duḥkhaḥ snigdho viśada eva ca
kaṭhinaś cikkaṇaḥ ślakṣṇaḥ picchilo dāruṇo mṛduḥ |
50 | evaṃ dvādaśavistāro vāyavyo guṇa ucyate
vidhivad brahmaṇaiḥ siddhair dharmajñais tattvadarśibhiḥ |
51 | tatraikaguṇam ākāśaṃ śabda ity eva ca smṛtaḥ
tasya śabdasya vakṣyāmi vistareṇa bahūn guṇān |
52 | ṣaḍjarṣabhau ca gāndhāro madhyamaḥ pañcamas tathā
ataḥ paraṃ tu vijñeyo niṣādo dhaivatas tathā |
53 | iṣṭo 'niṣṭaś ca śabdas tu saṃhataḥ pravibhāgavān
evaṃ bahuvidho jñeyaḥ śabda ākāśasaṃbhavaḥ |
54 | ākāśam uttamaṃ bhūtam ahaṃkāras tataḥ param
ahaṃkārāt parā buddhir buddher ātmā tataḥ paraḥ |
55 | tasmāt tu param avyaktam avyaktāt puruṣaḥ paraḥ
parāvarajño bhūtānāṃ yaṃ prāpyānantyam aśnute |