Book 14 Chapter 43 | |
1 | brahmovāca |
1 | manuṣyāṇāṃ tu rājanyaḥ kṣatriyo madhyamo guṇaḥ
kuñjaro vāhanānāṃ ca siṃhaś cāraṇyavāsinām |
2 | aviḥ paśūnāṃ sarveṣām ākhuś ca bilavāsinām
gavāṃ govṛṣabhaś caiva strīṇāṃ puruṣa eva ca |
3 | nyagrodho jambuvṛkṣaś ca pippalaḥ śālmalis tathā
śiṃśapā meṣaśṛṅgaś ca tathā kīcakaveṇavaḥ ete drumāṇāṃ rājāno loke 'smin nātra saṃśayaḥ |
4 | himavān pāriyātraś ca sahyo vindhyas trikūṭavān
śveto nīlaś ca bhāsaś ca kāṣṭhavāṃś caiva parvataḥ |
5 | śubhaskandho mahendraś ca mālyavān parvatas tathā
ete parvatarājāno gaṇānāṃ marutas tathā |
6 | sūryo grahāṇām adhipo nakṣatrāṇāṃ ca candramāḥ
yamaḥ pitṝṇām adhipaḥ saritām atha sāgaraḥ |
7 | ambhasāṃ varuṇo rājā sattvānāṃ mitra ucyate
arko 'dhipatir uṣṇānāṃ jyotiṣām indur ucyate |
8 | agnir bhūtapatir nityaṃ brāhmaṇānāṃ bṛhaspatiḥ
oṣadhīnāṃ patiḥ somo viṣṇur balavatāṃ varaḥ |
9 | tvaṣṭādhirājo rūpāṇāṃ paśūnām īśvaraḥ śivaḥ
dakṣiṇānāṃ tathā yajño vedānām ṛṣayas tathā |
10 | diśām udīcī viprāṇāṃ somo rājā pratāpavān
kuberaḥ sarvayakṣāṇāṃ devatānāṃ puraṃdaraḥ eṣa bhūtādikaḥ sargaḥ prajānāṃ ca prajāpatiḥ |
11 | sarveṣām eva bhūtānām ahaṃ brahmamayo mahān
bhūtaṃ parataraṃ matto viṣṇor vāpi na vidyate |
12 | rājādhirājaḥ sarvāsāṃ viṣṇur brahmamayo mahān
īśvaraṃ taṃ vijānīmaḥ sa vibhuḥ sa prajāpatiḥ |
13 | narakiṃnarayakṣāṇāṃ gandharvoragarakṣasām
devadānavanāgānāṃ sarveṣām īśvaro hi saḥ |
14 | bhagadevānuyātānāṃ sarvāsāṃ vāmalocanā
māheśvarī mahādevī procyate pārvatīti yā |
15 | umāṃ devīṃ vijānīta nārīṇām uttamāṃ śubhām
ratīnāṃ vasumatyas tu strīṇām apsarasas tathā |
16 | dharmakāmāś ca rājāno brāhmaṇā dharmalakṣaṇāḥ
tasmād rājā dvijātīnāṃ prayateteha rakṣaṇe |
17 | rājñāṃ hi viṣaye yeṣām avasīdanti sādhavaḥ
hīnās te svaguṇaiḥ sarvaiḥ pretyāvāṅmārgagāminaḥ |
18 | rājñāṃ tu viṣaye yeṣāṃ sādhavaḥ parirakṣitāḥ
te 'smiṃl loke pramodante pretya cānantyam eva ca prāpnuvanti mahātmāna iti vitta dvijarṣabhāḥ |
19 | ata ūrdhvaṃ pravakṣyāmi niyataṃ dharmalakṣaṇam
ahiṃsālakṣaṇo dharmo hiṃsā cādharmalakṣaṇā |
20 | prakāśalakṣaṇā devā manuṣyāḥ karmalakṣaṇāḥ
śabdalakṣaṇam ākāśaṃ vāyus tu sparśalakṣaṇaḥ |
21 | jyotiṣāṃ lakṣaṇaṃ rūpam āpaś ca rasalakṣaṇāḥ
dharaṇī sarvabhūtānāṃ pṛthivī gandhalakṣaṇā |
22 | svaravyañjanasaṃskārā bhāratī satyalakṣaṇā
manaso lakṣaṇaṃ cintā tathoktā buddhir anvayāt |
23 | manasā cintayāno 'rthān buddhyā caiva vyavasyati
buddhir hi vyavasāyena lakṣyate nātra saṃśayaḥ |
24 | lakṣaṇaṃ mahato dhyānam avyaktaṃ sādhulakṣaṇam
pravṛttilakṣaṇo yogo jñānaṃ saṃnyāsalakṣaṇam |
25 | tasmāj jñānaṃ puraskṛtya saṃnyased iha buddhimān
saṃnyāsī jñānasaṃyuktaḥ prāpnoti paramāṃ gatim atīto 'dvaṃdvam abhyeti tamomṛtyujarātigam |
26 | dharmalakṣaṇasaṃyuktam uktaṃ vo vidhivan mayā
guṇānāṃ grahaṇaṃ samyag vakṣyāmy aham ataḥ param |
27 | pārthivo yas tu gandho vai ghrāṇeneha sa gṛhyate
ghrāṇasthaś ca tathā vāyur gandhajñāne vidhīyate |
28 | apāṃ dhāturaso nityaṃ jihvayā sa tu gṛhyate
jihvāsthaś ca tathā somo rasajñāne vidhīyate |
29 | jyotiṣaś ca guṇo rūpaṃ cakṣuṣā tac ca gṛhyate
cakṣuḥsthaś ca tathādityo rūpajñāne vidhīyate |
30 | vāyavyas tu tathā sparśas tvacā prajñāyate ca saḥ
tvaksthaś caiva tathā vāyuḥ sparśajñāne vidhīyate |
31 | ākāśasya guṇo ghoṣaḥ śrotreṇa sa tu gṛhyate
śrotrasthāś ca diśaḥ sarvāḥ śabdajñāne prakīrtitāḥ |
32 | manasas tu guṇaś cintā prajñayā sa tu gṛhyate
hṛdisthacetanādhātur manojñāne vidhīyate |
33 | buddhir adhyavasāyena dhyānena ca mahāṃs tathā
niścitya grahaṇaṃ nityam avyaktaṃ nātra saṃśayaḥ |
34 | aliṅgagrahaṇo nityaḥ kṣetrajño nirguṇātmakaḥ
tasmād aliṅgaḥ kṣetrajñaḥ kevalaṃ jñānalakṣaṇaḥ |
35 | avyaktaṃ kṣetram uddiṣṭaṃ guṇānāṃ prabhavāpyayam
sadā paśyāmy ahaṃ līnaṃ vijānāmi śṛṇomi ca |
36 | puruṣas tad vijānīte tasmāt kṣetrajña ucyate
guṇavṛttaṃ tathā kṛtsnaṃ kṣetrajñaḥ paripaśyati |
37 | ādimadhyāvasānāntaṃ sṛjyamānam acetanam
na guṇā vidur ātmānaṃ sṛjyamānaṃ punaḥ punaḥ |
38 | na satyaṃ veda vai kaś cit kṣetrajñas tv eva vindati
guṇānāṃ guṇabhūtānāṃ yat paraṃ parato mahat |
39 | tasmād guṇāṃś ca tattvaṃ ca parityajyeha tattvavit
kṣīṇadoṣo guṇān hitvā kṣetrajñaṃ praviśaty atha |
40 | nirdvaṃdvo nirnamaskāro niḥsvadhākāra eva ca
acalaś cāniketaś ca kṣetrajñaḥ sa paro vibhuḥ |