Book 14 Chapter 42 | |
1 | brahmovāca |
1 | ahaṃkārāt prasūtāni mahābhūtāni pañca vai
pṛthivī vāyur ākāśam āpo jyotiś ca pañcamam |
2 | teṣu bhūtāni muhyante mahābhūteṣu pañcasu
śabdasparśanarūpeṣu rasagandhakriyāsu ca |
3 | mahābhūtavināśānte pralaye pratyupasthite
sarvaprāṇabhṛtāṃ dhīrā mahad utpadyate bhayam |
4 | yady asmāj jāyate bhūtaṃ tatra tat pravilīyate
līyante pratilomāni jāyante cottarottaram |
5 | tataḥ pralīne sarvasmin bhūte sthāvarajaṅgame
smṛtimantas tadā dhīrā na līyante kadā cana |
6 | śabdaḥ sparśas tathā rūpaṃ raso gandhaś ca pañcamaḥ
kriyākāraṇayuktāḥ syur anityā mohasaṃjñitāḥ |
7 | lobhaprajanasaṃyuktā nirviśeṣā hy akiṃcanāḥ
māṃsaśoṇitasaṃghātā anyonyasyopajīvinaḥ |
8 | bahir ātmāna ity ete dīnāḥ kṛpaṇavṛttayaḥ
prāṇāpānāv udānaś ca samāno vyāna eva ca |
9 | antarātmeti cāpy ete niyatāḥ pañca vāyavaḥ
vāṅmanobuddhir ity ebhiḥ sārdham aṣṭātmakaṃ jagat |
10 | tvagghrāṇaśrotracakṣūṃṣi rasanaṃ vāk ca saṃyatā
viśuddhaṃ ca mano yasya buddhiś cāvyabhicāriṇī |
11 | aṣṭau yasyāgnayo hy ete na dahante manaḥ sadā
sa tad brahma śubhaṃ yāti yasmād bhūyo na vidyate |
12 | ekādaśa ca yāny āhur indriyāṇi viśeṣataḥ
ahaṃkāraprasūtāni tāni vakṣyāmy ahaṃ dvijāḥ |
13 | śrotraṃ tvak cakṣuṣī jihvā nāsikā caiva pañcamī
pādau pāyur upasthaṃ ca hastau vāg daśamī bhavet |
14 | indriyagrāma ity eṣa mana ekādaśaṃ bhavet
etaṃ grāmaṃ jayet pūrvaṃ tato brahma prakāśate |
15 | buddhīndriyāṇi pañcāhuḥ pañca karmendriyāṇi ca
śrotrādīny api pañcāhur buddhiyuktāni tattvataḥ |
16 | aviśeṣāṇi cānyāni karmayuktāni tāni tu
ubhayatra mano jñeyaṃ buddhir dvādaśamī bhavet |
17 | ity uktānīndriyāṇīmāny ekādaśa mayā kramāt
manyante kṛtam ity eva viditvaitāni paṇḍitāḥ |
18 | trīṇi sthānāni bhūtānāṃ caturthaṃ nopapadyate
sthalam āpas tathākāśaṃ janma cāpi caturvidham |
19 | aṇḍajodbhijjasaṃsvedajarāyujam athāpi ca
caturdhā janma ity etad bhūtagrāmasya lakṣyate |
20 | acarāṇy api bhūtāni khecarāṇi tathaiva ca
aṇḍajāni vijānīyāt sarvāṃś caiva sarīsṛpān |
21 | saṃsvedāḥ kṛmayaḥ proktā jantavaś ca tathāvidhāḥ
janma dvitīyam ity etaj jaghanyataram ucyate |
22 | bhittvā tu pṛthivīṃ yāni jāyante kālaparyayāt
udbhijjānīti tāny āhur bhūtāni dvijasattamāḥ |
23 | dvipādabahupādāni tiryaggatimatīni ca
jarāyujāni bhūtāni vitta tāny api sattamāḥ |
24 | dvividhāpīha vijñeyā brahmayoniḥ sanātanā
tapaḥ karma ca yat puṇyam ity eṣa viduṣāṃ nayaḥ |
25 | dvividhaṃ karma vijñeyam ijyā dānaṃ ca yan makhe
jātasyādhyayanaṃ puṇyam iti vṛddhānuśāsanam |
26 | etad yo veda vidhivat sa muktaḥ syād dvijarṣabhāḥ
vimuktaḥ sarvapāpebhya iti caiva nibodhata |
27 | ākāśaṃ prathamaṃ bhūtaṃ śrotram adhyātmam ucyate
adhibhūtaṃ tathā śabdo diśas tatrādhidaivatam |
28 | dvitīyaṃ māruto bhūtaṃ tvag adhyātmaṃ ca viśrutam
spraṣṭavyam adhibhūtaṃ ca vidyut tatrādhidaivatam |
29 | tṛtīyaṃ jyotir ity āhuś cakṣur adhyātmam ucyate
adhibhūtaṃ tato rūpaṃ sūryas tatrādhidaivatam |
30 | caturtham āpo vijñeyaṃ jihvā cādhyātmam iṣyate
adhibhūtaṃ rasaś cātra somas tatrādhidaivatam |
31 | pṛthivī pañcamaṃ bhūtaṃ ghrāṇaś cādhyātmam iṣyate
adhibhūtaṃ tathā gandho vāyus tatrādhidaivatam |
32 | eṣa pañcasu bhūteṣu catuṣṭayavidhiḥ smṛtaḥ
ataḥ paraṃ pravakṣyāmi sarvaṃ trividham indriyam |
33 | pādāv adhyātmam ity āhur brāhmaṇās tattvadarśinaḥ
adhibhūtaṃ tu gantavyaṃ viṣṇus tatrādhidaivatam |
34 | avāggatir apānaś ca pāyur adhyātmam iṣyate
adhibhūtaṃ visargaś ca mitras tatrādhidaivatam |
35 | prajanaḥ sarvabhūtānām upastho 'dhyātmam ucyate
adhibhūtaṃ tathā śukraṃ daivataṃ ca prajāpatiḥ |
36 | hastāv adhyātmam ity āhur adhyātmaviduṣo janāḥ
adhibhūtaṃ tu karmāṇi śakras tatrādhidaivatam |
37 | vaiśvadevī manaḥpūrvā vāg adhyātmam ihocyate
vaktavyam adhibhūtaṃ ca vahnis tatrādhidaivatam |
38 | adhyātmaṃ mana ity āhuḥ pañcabhūtānucārakam
adhibhūtaṃ ca mantavyaṃ candramāś cādhidaivatam |
39 | adhyātmaṃ buddhir ity āhuḥ ṣaḍindriyavicāriṇī
adhibhūtaṃ tu vijñeyaṃ brahmā tatrādhidaivatam |
40 | yathāvad adhyātmavidhir eṣa vaḥ kīrtito mayā
jñānam asya hi dharmajñāḥ prāptaṃ buddhimatām iha |
41 | indriyāṇīndriyārthāś ca mahābhūtāni pañca ca
sarvāṇy etāni saṃdhāya manasā saṃpradhārayet |
42 | kṣīṇe manasi sarvasmin na janmasukham iṣyate
jñānasaṃpannasattvānāṃ tat sukhaṃ viduṣāṃ matam |
43 | ataḥ paraṃ pravakṣyāmi sūkṣmabhāvakarīṃ śivām
nivṛttiṃ sarvabhūteṣu mṛdunā dāruṇena vā |
44 | guṇāguṇam anāsaṅgam ekacaryam anantaram
etad brāhmaṇato vṛttam āhur ekapadaṃ sukham |
45 | vidvān kūrma ivāṅgāni kāmān saṃhṛtya sarvaśaḥ
virajāḥ sarvato mukto yo naraḥ sa sukhī sadā |
46 | kāmān ātmani saṃyamya kṣīṇatṛṣṇaḥ samāhitaḥ
sarvabhūtasuhṛn maitro brahmabhūyaṃ sa gacchati |
47 | indriyāṇāṃ nirodhena sarveṣāṃ viṣayaiṣiṇām
muner janapadatyāgād adhyātmāgniḥ samidhyate |
48 | yathāgnir indhanair iddho mahājyotiḥ prakāśate
tathendriyanirodhena mahān ātmā prakāśate |
49 | yadā paśyati bhūtāni prasannātmātmano hṛdi
svayaṃyonis tadā sūkṣmāt sūkṣmam āpnoty anuttamam |
50 | agnī rūpaṃ payaḥ sroto vāyuḥ sparśanam eva ca
mahī paṅkadharaṃ ghoram ākāśaṃ śravaṇaṃ tathā |
51 | rāgaśokasamāviṣṭaṃ pañcasrotaḥsamāvṛtam
pañcabhūtasamāyuktaṃ navadvāraṃ dvidaivatam |
52 | rajasvalam athādṛśyaṃ triguṇaṃ ca tridhātukam
saṃsargābhirataṃ mūḍhaṃ śarīram iti dhāraṇā |
53 | duścaraṃ jīvaloke 'smin sattvaṃ prati samāśritam
etad eva hi loke 'smin kālacakraṃ pravartate |
54 | etan mahārṇavaṃ ghoram agādhaṃ mohasaṃjñitam
visṛjet saṃkṣipec caiva bodhayet sāmaraṃ jagat |
55 | kāmakrodhau bhayaṃ moham abhidroham athānṛtam
indriyāṇāṃ nirodhena sa tāṃs tyajati dustyajān |
56 | yasyaite nirjitā loke triguṇāḥ pañca dhātavaḥ
vyomni tasya paraṃ sthānam anantam atha lakṣyate |
57 | kāmakūlām apārāntāṃ manaḥsrotobhayāvahām
nadīṃ durgahradāṃ tīrṇaḥ kāmakrodhāv ubhau jayet |
58 | sa sarvadoṣanirmuktas tataḥ paśyati yat param
mano manasi saṃdhāya paśyaty ātmānam ātmani |
59 | sarvavit sarvabhūteṣu vīkṣaty ātmānam ātmani
ekadhā bahudhā caiva vikurvāṇas tatas tataḥ |
60 | dhruvaṃ paśyati rūpāṇi dīpād dīpaśataṃ yathā
sa vai viṣṇuś ca mitraś ca varuṇo 'gniḥ prajāpatiḥ |
61 | sa hi dhātā vidhātā ca sa prabhuḥ sarvatomukhaḥ
hṛdayaṃ sarvabhūtānāṃ mahān ātmā prakāśate |
62 | taṃ viprasaṃghāś ca surāsurāś ca; yakṣāḥ piśācāḥ pitaro vayāṃsi
rakṣogaṇā bhūtagaṇāś ca sarve; maharṣayaś caiva sadā stuvanti |