Book 14 Chapter 39 | |
1 | brahmovāca |
1 | naiva śakyā guṇā vaktuṃ pṛthaktveneha sarvaśaḥ
avicchinnāni dṛśyante rajaḥ sattvaṃ tamas tathā |
2 | anyonyam anuṣajjante anyonyaṃ cānujīvinaḥ
anyonyāpāśrayāḥ sarve tathānyonyānuvartinaḥ |
3 | yāvat sattvaṃ tamas tāvad vartate nātra saṃśayaḥ
yāvat tamaś ca sattvaṃ ca rajas tāvad ihocyate |
4 | saṃhatya kurvate yātrāṃ sahitāḥ saṃghacāriṇaḥ
saṃghātavṛttayo hy ete vartante hetvahetubhiḥ |
5 | udrekavyatirekāṇāṃ teṣām anyonyavartinām
vartate tad yathānyūnaṃ vyatiriktaṃ ca sarvaśaḥ |
6 | vyatiriktaṃ tamo yatra tiryagbhāvagataṃ bhavet
alpaṃ tatra rajo jñeyaṃ sattvaṃ cālpataraṃ tataḥ |
7 | udriktaṃ ca rajo yatra madhyasrotogataṃ bhavet
alpaṃ tatra tamo jñeyaṃ sattvaṃ cālpataraṃ tataḥ |
8 | udriktaṃ ca yadā sattvam ūrdhvasrotogataṃ bhavet
alpaṃ tatra rajo jñeyaṃ tamaś cālpataraṃ tataḥ |
9 | sattvaṃ vaikārikaṃ yonir indriyāṇāṃ prakāśikā
na hi sattvāt paro bhāvaḥ kaś cid anyo vidhīyate |
10 | ūrdhvaṃ gacchanti sattvasthā madhye tiṣṭhanti rājasāḥ
jaghanyaguṇasaṃyuktā yānty adhas tāmasā janāḥ |
11 | tamaḥ śūdre rajaḥ kṣatre brāhmaṇe sattvam uttamam
ity evaṃ triṣu varṇeṣu vivartante guṇās trayaḥ |
12 | dūrād api hi dṛśyante sahitāḥ saṃghacāriṇaḥ
tamaḥ sattvaṃ rajaś caiva pṛthaktvaṃ nānuśuśruma |
13 | dṛṣṭvā cādityam udyantaṃ kucorāṇāṃ bhayaṃ bhavet
adhvagāḥ paritapyeraṃs tṛṣṇārtā duḥkhabhāginaḥ |
14 | ādityaḥ sattvam uddiṣṭaṃ kucorās tu yathā tamaḥ
paritāpo 'dhvagānāṃ ca rājaso guṇa ucyate |
15 | prākāśyaṃ sattvam āditye saṃtāpo rājaso guṇaḥ
upaplavas tu vijñeyas tāmasas tasya parvasu |
16 | evaṃ jyotiḥṣu sarveṣu vivartante guṇās trayaḥ
paryāyeṇa ca vartante tatra tatra tathā tathā |
17 | sthāvareṣu ca bhūteṣu tiryagbhāvagataṃ tamaḥ
rājasās tu vivartante snehabhāvas tu sāttvikaḥ |
18 | ahas tridhā tu vijñeyaṃ tridhā rātrir vidhīyate
māsārdhamāsavarṣāṇi ṛtavaḥ saṃdhayas tathā |
19 | tridhā dānāni dīyante tridhā yajñaḥ pravartate
tridhā lokās tridhā vedās tridhā vidyās tridhā gatiḥ |
20 | bhūtaṃ bhavyaṃ bhaviṣyac ca dharmo 'rthaḥ kāma ity api
prāṇāpānāv udānaś cāpy eta eva trayo guṇāḥ |
21 | yat kiṃ cid iha vai loke sarvam eṣv eva tat triṣu
trayo guṇāḥ pravartante avyaktā nityam eva tu sattvaṃ rajas tamaś caiva guṇasargaḥ sanātanaḥ |
22 | tamo 'vyaktaṃ śivaṃ nityam ajaṃ yoniḥ sanātanaḥ
prakṛtir vikāraḥ pralayaḥ pradhānaṃ prabhavāpyayau |
23 | anudriktam anūnaṃ ca hy akampam acalaṃ dhruvam
sad asac caiva tat sarvam avyaktaṃ triguṇaṃ smṛtam jñeyāni nāmadheyāni narair adhyātmacintakaiḥ |
24 | avyaktanāmāni guṇāṃś ca tattvato; yo veda sarvāṇi gatīś ca kevalāḥ
vimuktadehaḥ pravibhāgatattvavit; sa mucyate sarvaguṇair nirāmayaḥ |