Book 14 Chapter 36 | |
1 | brahmovāca |
1 | tad avyaktam anudriktaṃ sarvavyāpi dhruvaṃ sthiram
navadvāraṃ puraṃ vidyāt triguṇaṃ pañcadhātukam |
2 | ekādaśaparikṣepaṃ mano vyākaraṇātmakam
buddhisvāmikam ity etat param ekādaśaṃ bhavet |
3 | trīṇi srotāṃsi yāny asminn āpyāyante punaḥ punaḥ
praṇāḍyas tisra evaitāḥ pravartante guṇātmikāḥ |
4 | tamo rajas tathā sattvaṃ guṇān etān pracakṣate
anyonyamithunāḥ sarve tathānyonyānujīvinaḥ |
5 | anyonyāpāśrayāś caiva tathānyonyānuvartinaḥ
anyonyavyatiṣaktāś ca triguṇāḥ pañca dhātavaḥ |
6 | tamaso mithunaṃ sattvaṃ sattvasya mithunaṃ rajaḥ
rajasaś cāpi sattvaṃ syāt sattvasya mithunaṃ tamaḥ |
7 | niyamyate tamo yatra rajas tatra pravartate
niyamyate rajo yatra sattvaṃ tatra pravartate |
8 | naiśātmakaṃ tamo vidyāt triguṇaṃ mohasaṃjñitam
adharmalakṣaṇaṃ caiva niyataṃ pāpakarmasu |
9 | pravṛttyātmakam evāhū rajaḥ paryāyakārakam
pravṛttaṃ sarvabhūteṣu dṛśyatotpattilakṣaṇam |
10 | prakāśaṃ sarvabhūteṣu lāghavaṃ śraddadhānatā
sāttvikaṃ rūpam evaṃ tu lāghavaṃ sādhusaṃmitam |
11 | eteṣāṃ guṇatattvaṃ hi vakṣyate hetvahetubhiḥ
samāsavyāsayuktāni tattvatas tāni vitta me |
12 | saṃmoho 'jñānam atyāgaḥ karmaṇām avinirṇayaḥ
svapnaḥ stambho bhayaṃ lobhaḥ śokaḥ sukṛtadūṣaṇam |
13 | asmṛtiś cāvipākaś ca nāstikyaṃ bhinnavṛttitā
nirviśeṣatvam andhatvaṃ jaghanyaguṇavṛttitā |
14 | akṛte kṛtamānitvam ajñāne jñānamānitā
amaitrī vikṛto bhāvo aśraddhā mūḍhabhāvanā |
15 | anārjavam asaṃjñatvaṃ karma pāpam acetanā
gurutvaṃ sannabhāvatvam asitatvam avāg gatiḥ |
16 | sarva ete guṇā viprās tāmasāḥ saṃprakīrtitāḥ
ye cānye niyatā bhāvā loke 'smin mohasaṃjñitāḥ |
17 | tatra tatra niyamyante sarve te tāmasā guṇāḥ
parivādakathā nityaṃ devabrāhmaṇavaidikāḥ |
18 | atyāgaś cābhimānaś ca moho manyus tathākṣamā
matsaraś caiva bhūteṣu tāmasaṃ vṛttam iṣyate |
19 | vṛthārambhāś ca ye ke cid vṛthādānāni yāni ca
vṛthābhakṣaṇam ity etat tāmasaṃ vṛttam iṣyate |
20 | ativādo 'titikṣā ca mātsaryam atimānitā
aśraddadhānatā caiva tāmasaṃ vṛttam iṣyate |
21 | evaṃvidhās tu ye ke cil loke 'smin pāpakarmiṇaḥ
manuṣyā bhinnamaryādāḥ sarve te tāmasā janāḥ |
22 | teṣāṃ yoniṃ pravakṣyāmi niyatāṃ pāpakarmaṇām
avāṅnirayabhāvāya tiryaṅnirayagāminaḥ |
23 | sthāvarāṇi ca bhūtāni paśavo vāhanāni ca
kravyādā dandaśūkāś ca kṛmikīṭavihaṃgamāḥ |
24 | aṇḍajā jantavo ye ca sarve cāpi catuṣpadāḥ
unmattā badhirā mūkā ye cānye pāparogiṇaḥ |
25 | magnās tamasi durvṛttāḥ svakarmakṛtalakṣaṇāḥ
avāksrotasa ity ete magnās tamasi tāmasāḥ |
26 | teṣām utkarṣam udrekaṃ vakṣyāmy aham ataḥ param
yathā te sukṛtāṃl lokāṃl labhante puṇyakarmiṇaḥ |
27 | anyathā pratipannās tu vivṛddhā ye ca karmasu
svakarmaniratānāṃ ca brāhmaṇānāṃ śubhaiṣiṇām |
28 | saṃskāreṇordhvam āyānti yatamānāḥ salokatām
svargaṃ gacchanti devānām ity eṣā vaidikī śrutiḥ |
29 | anyathā pratipannās tu vivṛddhāḥ sveṣu karmasu
punarāvṛttidharmāṇas te bhavantīha mānuṣāḥ |
30 | pāpayoniṃ samāpannāś caṇḍālā mūkacūcukāḥ
varṇān paryāyaśaś cāpi prāpnuvanty uttarottaram |
31 | śūdrayonim atikramya ye cānye tāmasā guṇāḥ
srotomadhye samāgamya vartante tāmase guṇe |
32 | abhiṣaṅgas tu kāmeṣu mahāmoha iti smṛtaḥ
ṛṣayo munayo devā muhyanty atra sukhepsavaḥ |
33 | tamo moho mahāmohas tāmisraḥ krodhasaṃjñitaḥ
maraṇaṃ tv andhatāmisraṃ tāmisraṃ krodha ucyate |
34 | bhāvato guṇataś caiva yonitaś caiva tattvataḥ
sarvam etat tamo viprāḥ kīrtitaṃ vo yathāvidhi |
35 | ko nv etad budhyate sādhu ko nv etat sādhu paśyati
atattve tattvadarśī yas tamasas tattvalakṣaṇam |
36 | tamoguṇā vo bahudhā prakīrtitā; yathāvad uktaṃ ca tamaḥ parāvaram
naro hi yo veda guṇān imān sadā; sa tāmasaiḥ sarvaguṇaiḥ pramucyate |