Book 14 Chapter 35 | |
1 | arjuna uvāca |
1 | brahma yat paramaṃ vedyaṃ tan me vyākhyātum arhasi
bhavato hi prasādena sūkṣme me ramate matiḥ |
2 | vāsudeva uvāca |
2 | atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
saṃvādaṃ mokṣasaṃyuktaṃ śiṣyasya guruṇā saha |
3 | kaś cid brāhmaṇam āsīnam ācāryaṃ saṃśitavratam
śiṣyaḥ papraccha medhāvī kiṃ svic chreyaḥ paraṃtapa |
4 | bhagavantaṃ prapanno 'haṃ niḥśreyasaparāyaṇaḥ
yāce tvāṃ śirasā vipra yad brūyāṃ tad vicakṣva me |
5 | tam evaṃvādinaṃ pārtha śiṣyaṃ gurur uvāca ha
kathayasva pravakṣyāmi yatra te saṃśayo dvija |
6 | ity uktaḥ sa kuruśreṣṭha guruṇā guruvatsalaḥ
prāñjaliḥ paripapraccha yat tac chṛṇu mahāmate |
7 | śiṣya uvāca |
7 | kutaś cāhaṃ kutaś ca tvaṃ tat satyaṃ brūhi yat param
kuto jātāni bhūtāni sthāvarāṇi carāṇi ca |
8 | kena jīvanti bhūtāni teṣām āyuḥ kim ātmakam
kiṃ satyaṃ kiṃ tapo vipra ke guṇāḥ sadbhir īritāḥ ke panthānaḥ śivāḥ santi kiṃ sukhaṃ kiṃ ca duṣkṛtam |
9 | etān me bhagavan praśnān yāthātathyena sattama
vaktum arhasi viprarṣe yathāvad iha tattvataḥ |
10 | vāsudeva uvāca |
10 | tasmai saṃpratipannāya yathāvat paripṛcchate
śiṣyāya guṇayuktāya śāntāya guruvartine chāyābhūtāya dāntāya yataye brahmacāriṇe |
11 | tān praśnān abravīt pārtha medhāvī sa dhṛtavrataḥ
guruḥ kurukulaśreṣṭha samyak sarvān ariṃdama |
12 | brahmaproktam idaṃ dharmam ṛṣipravarasevitam
vedavidyāsamāvāpyaṃ tattvabhūtārthabhāvanam |
13 | bhūtabhavyabhaviṣyādidharmakāmārthaniścayam
siddhasaṃghaparijñātaṃ purākalpaṃ sanātanam |
14 | pravakṣye 'haṃ mahāprājña padam uttamam adya te
buddhvā yad iha saṃsiddhā bhavantīha manīṣiṇaḥ |
15 | upagamyarṣayaḥ pūrvaṃ jijñāsantaḥ parasparam
bṛhaspatibharadvājau gautamo bhārgavas tathā |
16 | vasiṣṭhaḥ kāśyapaś caiva viśvāmitro 'trir eva ca
mārgān sarvān parikramya pariśrāntāḥ svakarmabhiḥ |
17 | ṛṣim āṅgirasaṃ vṛddhaṃ puraskṛtya tu te dvijāḥ
dadṛśur brahmabhavane brahmāṇaṃ vītakalmaṣam |
18 | taṃ praṇamya mahātmānaṃ sukhāsīnaṃ maharṣayaḥ
papracchur vinayopetā niḥśreyasam idaṃ param |
19 | kathaṃ karma kriyāt sādhu kathaṃ mucyeta kilbiṣāt
ke no mārgāḥ śivāś ca syuḥ kiṃ satyaṃ kiṃ ca duṣkṛtam |
20 | kenobhau karmapanthānau mahattvaṃ kena vindati
pralayaṃ cāpavargaṃ ca bhūtānāṃ prabhavāpyayau |
21 | ity uktaḥ sa muniśreṣṭhair yad āha prapitāmahaḥ
tat te 'haṃ saṃpravakṣyāmi śṛṇu śiṣya yathāgamam |
22 | brahmovāca |
22 | satyād bhūtāni jātāni sthāvarāṇi carāṇi ca
tapasā tāni jīvanti iti tad vitta suvratāḥ |
23 | svāṃ yoniṃ punar āgamya vartante svena karmaṇā
satyaṃ hi guṇasaṃyuktaṃ niyataṃ pañcalakṣaṇam |
24 | brahma satyaṃ tapaḥ satyaṃ satyaṃ caiva prajāpatiḥ
satyād bhūtāni jātāni bhūtaṃ satyamayaṃ mahat |
25 | tasmāt satyāśrayā viprā nityaṃ yogaparāyaṇāḥ
atītakrodhasaṃtāpā niyatā dharmasetavaḥ |
26 | anyonyaniyatān vaidyān dharmasetupravartakān
tān ahaṃ saṃpravakṣyāmi śāśvatān lokabhāvanān |
27 | cāturvidyaṃ tathā varṇāṃś caturaś cāśramān pṛthak
dharmam ekaṃ catuṣpādaṃ nityam āhur manīṣiṇaḥ |
28 | panthānaṃ vaḥ pravakṣyāmi śivaṃ kṣemakaraṃ dvijāḥ
niyataṃ brahmabhāvāya yātaṃ pūrvaṃ manīṣibhiḥ |
29 | gadatas taṃ mamādyeha panthānaṃ durvidaṃ param
nibodhata mahābhāgā nikhilena paraṃ padam |
30 | brahmacārikam evāhur āśramaṃ prathamaṃ padam
gārhasthyaṃ tu dvitīyaṃ syād vānaprastham ataḥ param tataḥ paraṃ tu vijñeyam adhyātmaṃ paramaṃ padam |
31 | jyotir ākāśam ādityo vāyur indraḥ prajāpatiḥ
nopaiti yāvad adhyātmaṃ tāvad etān na paśyati tasyopāyaṃ pravakṣyāmi purastāt taṃ nibodhata |
32 | phalamūlānilabhujāṃ munīnāṃ vasatāṃ vane
vānaprasthaṃ dvijātīnāṃ trayāṇām upadiśyate |
33 | sarveṣām eva varṇānāṃ gārhasthyaṃ tad vidhīyate
śraddhālakṣaṇam ity evaṃ dharmaṃ dhīrāḥ pracakṣate |
34 | ity ete devayānā vaḥ panthānaḥ parikīrtitāḥ
sadbhir adhyāsitā dhīraiḥ karmabhir dharmasetavaḥ |
35 | eteṣāṃ pṛthag adhyāste yo dharmaṃ saṃśitavrataḥ
kālāt paśyati bhūtānāṃ sadaiva prabhavāpyayau |
36 | atas tattvāni vakṣyāmi yāthātathyena hetunā
viṣayasthāni sarvāṇi vartamānāni bhāgaśaḥ |
37 | mahān ātmā tathāvyaktam ahaṃkāras tathaiva ca
indriyāṇi daśaikaṃ ca mahābhūtāni pañca ca |
38 | viśeṣāḥ pañcabhūtānām ity eṣā vaidikī śrutiḥ
caturviṃśatir eṣā vas tattvānāṃ saṃprakīrtitā |
39 | tattvānām atha yo veda sarveṣāṃ prabhavāpyayau
sa dhīraḥ sarvabhūteṣu na moham adhigacchati |
40 | tattvāni yo vedayate yathātathaṃ; guṇāṃś ca sarvān akhilāś ca devatāḥ
vidhūtapāpmā pravimucya bandhanaṃ; sa sarvalokān amalān samaśnute |