Book 14 Chapter 19 | |
1 | brāhmaṇa uvāca |
1 | yaḥ syād ekāyane līnas tūṣṇīṃ kiṃ cid acintayan
pūrvaṃ pūrvaṃ parityajya sa nirārambhako bhavet |
2 | sarvamitraḥ sarvasahaḥ samarakto jitendriyaḥ
vyapetabhayamanyuś ca kāmahā mucyate naraḥ |
3 | ātmavat sarvabhūteṣu yaś caren niyataḥ śuciḥ
amānī nirabhīmānaḥ sarvato mukta eva saḥ |
4 | jīvitaṃ maraṇaṃ cobhe sukhaduḥkhe tathaiva ca
lābhālābhe priyadveṣye yaḥ samaḥ sa ca mucyate |
5 | na kasya cit spṛhayate nāvajānāti kiṃ cana
nirdvaṃdvo vītarāgātmā sarvato mukta eva saḥ |
6 | anamitro 'tha nirbandhur anapatyaś ca yaḥ kva cit
tyaktadharmārthakāmaś ca nirākāṅkṣī sa mucyate |
7 | naiva dharmī na cādharmī pūrvopacitahā ca yaḥ
dhātukṣayapraśāntātmā nirdvaṃdvaḥ sa vimucyate |
8 | akarmā cāvikāṅkṣaś ca paśyañ jagad aśāśvatam
asvastham avaśaṃ nityaṃ janmasaṃsāramohitam |
9 | vairāgyabuddhiḥ satataṃ tāpadoṣavyapekṣakaḥ
ātmabandhavinirmokṣaṃ sa karoty acirād iva |
10 | agandharasam asparśam aśabdam aparigraham
arūpam anabhijñeyaṃ dṛṣṭvātmānaṃ vimucyate |
11 | pañcabhūtaguṇair hīnam amūrtimad alepakam
aguṇaṃ guṇabhoktāraṃ yaḥ paśyati sa mucyate |
12 | vihāya sarvasaṃkalpān buddhyā śārīramānasān
śanair nirvāṇam āpnoti nirindhana ivānalaḥ |
13 | vimuktaḥ sarvasaṃskārais tato brahma sanātanam
param āpnoti saṃśāntam acalaṃ divyam akṣaram |
14 | ataḥ paraṃ pravakṣyāmi yogaśāstram anuttamam
yaj jñātvā siddham ātmānaṃ loke paśyanti yoginaḥ |
15 | tasyopadeśaṃ paśyāmi yathāvat tan nibodha me
yair dvāraiś cārayan nityaṃ paśyaty ātmānam ātmani |
16 | indriyāṇi tu saṃhṛtya mana ātmani dhārayet
tīvraṃ taptvā tapaḥ pūrvaṃ tato yoktum upakramet |
17 | tapasvī tyaktasaṃkalpo dambhāhaṃkāravarjitaḥ
manīṣī manasā vipraḥ paśyaty ātmānam ātmani |
18 | sa cec chaknoty ayaṃ sādhur yoktum ātmānam ātmani
tata ekāntaśīlaḥ sa paśyaty ātmānam ātmani |
19 | saṃyataḥ satataṃ yukta ātmavān vijitendriyaḥ
tathāyam ātmanātmānaṃ sādhu yuktaḥ prapaśyati |
20 | yathā hi puruṣaḥ svapne dṛṣṭvā paśyaty asāv iti
tathārūpam ivātmānaṃ sādhu yuktaḥ prapaśyati |
21 | iṣīkāṃ vā yathā muñjāt kaś cin nirhṛtya darśayet
yogī niṣkṛṣṭam ātmānaṃ tathā saṃpaśyate tanau |
22 | muñjaṃ śarīraṃ tasyāhur iṣīkām ātmani śritām
etan nidarśanaṃ proktaṃ yogavidbhir anuttamam |
23 | yadā hi yuktam ātmānaṃ samyak paśyati dehabhṛt
tadāsya neśate kaś cit trailokyasyāpi yaḥ prabhuḥ |
24 | anyonyāś caiva tanavo yatheṣṭaṃ pratipadyate
vinivṛtya jarāmṛtyū na hṛṣyati na śocati |
25 | devānām api devatvaṃ yuktaḥ kārayate vaśī
brahma cāvyayam āpnoti hitvā deham aśāśvatam |
26 | vinaśyatsv api lokeṣu na bhayaṃ tasya jāyate
kliśyamāneṣu bhūteṣu na sa kliśyati kena cit |
27 | duḥkhaśokamayair ghoraiḥ saṅgasnehasamudbhavaiḥ
na vicālyeta yuktātmā niḥspṛhaḥ śāntamānasaḥ |
28 | nainaṃ śastrāṇi vidhyante na mṛtyuś cāsya vidyate
nātaḥ sukhataraṃ kiṃ cil loke kva cana vidyate |
29 | samyag yuktvā yadātmānam ātmany eva prapaśyati
tadaiva na spṛhayate sākṣād api śatakratoḥ |
30 | nirvedas tu na gantavyo yuñjānena kathaṃ cana
yogam ekāntaśīlas tu yathā yuñjīta tac chṛṇu |
31 | dṛṣṭapūrvāṃ diśaṃ cintya yasmin saṃnivaset pure
purasyābhyantare tasya manaś cāryaṃ na bāhyataḥ |
32 | purasyābhyantare tiṣṭhan yasminn āvasathe vaset
tasminn āvasathe dhāryaṃ sabāhyābhyantaraṃ manaḥ |
33 | pracintyāvasathaṃ kṛtsnaṃ yasmin kāye 'vatiṣṭhate
tasmin kāye manaś cāryaṃ na kathaṃ cana bāhyataḥ |
34 | saṃniyamyendriyagrāmaṃ nirghoṣe nirjane vane
kāyam abhyantaraṃ kṛtsnam ekāgraḥ paricintayet |
35 | dantāṃs tālu ca jihvāṃ ca galaṃ grīvāṃ tathaiva ca
hṛdayaṃ cintayec cāpi tathā hṛdayabandhanam |
36 | ity uktaḥ sa mayā śiṣyo medhāvī madhusūdana
papraccha punar evemaṃ mokṣadharmaṃ sudurvacam |
37 | bhuktaṃ bhuktaṃ katham idam annaṃ koṣṭhe vipacyate
kathaṃ rasatvaṃ vrajati śoṇitaṃ jāyate katham tathā māṃsaṃ ca medaś ca snāyvasthīni ca poṣati |
38 | katham etāni sarvāṇi śarīrāṇi śarīriṇām
vardhante vardhamānasya vardhate ca kathaṃ balam nirojasāṃ niṣkramaṇaṃ malānāṃ ca pṛthak pṛthak |
39 | kuto vāyaṃ praśvasiti ucchvasity api vā punaḥ
kaṃ ca deśam adhiṣṭhāya tiṣṭhaty ātmāyam ātmani |
40 | jīvaḥ kāyaṃ vahati cec ceṣṭayānaḥ kalevaram
kiṃvarṇaṃ kīdṛśaṃ caiva niveśayati vai manaḥ yāthātathyena bhagavan vaktum arhasi me 'nagha |
41 | iti saṃparipṛṣṭo 'haṃ tena vipreṇa mādhava
pratyabruvaṃ mahābāho yathāśrutam ariṃdama |
42 | yathā svakoṣṭhe prakṣipya koṣṭhaṃ bhāṇḍamanā bhavet
tathā svakāye prakṣipya mano dvārair aniścalaiḥ ātmānaṃ tatra mārgeta pramādaṃ parivarjayet |
43 | evaṃ satatam udyuktaḥ prītātmā nacirād iva
āsādayati tad brahma yad dṛṣṭvā syāt pradhānavit |
44 | na tv asau cakṣuṣā grāhyo na ca sarvair apīndriyaiḥ
manasaiva pradīpena mahān ātmani dṛśyate |
45 | sarvataḥpāṇipādaṃ taṃ sarvatokṣiśiromukham
jīvo niṣkrāntam ātmānaṃ śarīrāt saṃprapaśyati |
46 | sa tad utsṛjya dehaṃ svaṃ dhārayan brahma kevalam
ātmānam ālokayati manasā prahasann iva |
47 | idaṃ sarvarahasyaṃ te mayoktaṃ dvijasattama
āpṛcche sādhayiṣyāmi gaccha śiṣya yathāsukham |
48 | ity uktaḥ sa tadā kṛṣṇa mayā śiṣyo mahātapāḥ
agacchata yathākāmaṃ brāhmaṇaś chinnasaṃśayaḥ |
49 | vāsudeva uvāca |
49 | ity uktvā sa tadā vākyaṃ māṃ pārtha dvijapuṃgavaḥ
mokṣadharmāśritaḥ samyak tatraivāntaradhīyata |
50 | kaccid etat tvayā pārtha śrutam ekāgracetasā
tadāpi hi rathasthas tvaṃ śrutavān etad eva hi |
51 | naitat pārtha suvijñeyaṃ vyāmiśreṇeti me matiḥ
nareṇākṛtasaṃjñena vidagdhenākṛtātmanā |
52 | surahasyam idaṃ proktaṃ devānāṃ bharatarṣabha
kaccin nedaṃ śrutaṃ pārtha martyenānyena kena cit |
53 | na hy etac chrotum arho 'nyo manuṣyas tvām ṛte 'nagha
naitad adya suvijñeyaṃ vyāmiśreṇāntarātmanā |
54 | kriyāvadbhir hi kaunteya devalokaḥ samāvṛtaḥ
na caitad iṣṭaṃ devānāṃ martyai rūpanivartanam |
55 | parā hi sā gatiḥ pārtha yat tad brahma sanātanam
yatrāmṛtatvaṃ prāpnoti tyaktvā duḥkhaṃ sadā sukhī |
56 | evaṃ hi dharmam āsthāya ye 'pi syuḥ pāpayonayaḥ
striyo vaiśyās tathā śūdrās te 'pi yānti parāṃ gatim |
57 | kiṃ punar brāhmaṇāḥ pārtha kṣatriyā vā bahuśrutāḥ
svadharmaratayo nityaṃ brahmalokaparāyaṇāḥ |
58 | hetumac caitad uddiṣṭam upāyāś cāsya sādhane
siddheḥ phalaṃ ca mokṣaś ca duḥkhasya ca vinirṇayaḥ ataḥ paraṃ sukhaṃ tv anyat kiṃ nu syād bharatarṣabha |
59 | śrutavāñ śraddadhānaś ca parākrāntaś ca pāṇḍava
yaḥ parityajate martyo lokatantram asāravat etair upāyaiḥ sa kṣipraṃ parāṃ gatim avāpnuyāt |
60 | etāvad eva vaktavyaṃ nāto bhūyo 'sti kiṃ cana
ṣaṇmāsān nityayuktasya yogaḥ pārtha pravartate |