Book 13 Chapter 129 | |
1 | umovāca |
1 | uktās tvayā pṛthagdharmāś cāturvarṇyahitāḥ śubhāḥ
sarvavyāpī tu yo dharmo bhagavaṃs taṃ bravīhi me |
2 | maheśvara uvāca |
2 | brāhmaṇā lokasāreṇa sṛṣṭā dhātrā guṇārthinā
lokāṃs tārayituṃ kṛtsnān martyeṣu kṣitidevatāḥ |
3 | teṣām imaṃ pravakṣyāmi dharmakarmaphalodayam
brāhmaṇeṣu hi yo dharmaḥ sa dharmaḥ paramo mataḥ |
4 | ime tu lokadharmārthaṃ trayaḥ sṛṣṭāḥ svayaṃbhuvā
pṛthivyāḥ sarjane nityaṃ sṛṣṭās tān api me śṛṇu |
5 | vedoktaḥ paramo dharmaḥ smṛtiśāstragato 'paraḥ
śiṣṭācīrṇaḥ paraḥ proktas trayo dharmāḥ sanātanāḥ |
6 | traividyo brāhmaṇo vidvān na cādhyayanajīvanaḥ
trikarmā triparikrānto maitra eṣa smṛto dvijaḥ |
7 | ṣaḍ imāni tu karmāṇi provāca bhuvaneśvaraḥ
vṛttyarthaṃ brāhmaṇānāṃ vai śṛṇu tāni samāhitā |
8 | yajanaṃ yājanaṃ caiva tathā dānapratigrahau
adhyāpanam adhītaṃ ca ṣaṭkarmā dharmabhāg dvijaḥ |
9 | nityasvādhyāyatā dharmo dharmo yajñaḥ sanātanaḥ
dānaṃ praśasyate cāsya yathāśakti yathāvidhi |
10 | ayaṃ tu paramo dharmaḥ pravṛttaḥ satsu nityaśaḥ
gṛhasthatā viśuddhānāṃ dharmasya nicayo mahān |
11 | pañcayajñaviśuddhātmā satyavāg anasūyakaḥ
dātā brāhmaṇasatkartā susaṃmṛṣṭaniveśanaḥ |
12 | amānī ca sadājihmaḥ snigdhavāṇīpradas tathā
atithyabhyāgataratiḥ śeṣānnakṛtabhojanaḥ |
13 | pādyam arghyaṃ yathānyāyam āsanaṃ śayanaṃ tathā
dīpaṃ pratiśrayaṃ cāpi yo dadāti sa dhārmikaḥ |
14 | prātar utthāya cācamya bhojanenopamantrya ca
satkṛtyānuvrajed yaś ca tasya dharmaḥ sanātanaḥ |
15 | sarvātithyaṃ trivargasya yathāśakti divāniśam
śūdradharmaḥ samākhyātas trivarṇaparicāraṇam |
16 | pravṛttilakṣaṇo dharmo gṛhastheṣu vidhīyate
tam ahaṃ kīrtayiṣyāmi sarvabhūtahitaṃ śubham |
17 | dātavyam asakṛc chaktyā yaṣṭavyam asakṛt tathā
puṣṭikarmavidhānaṃ ca kartavyaṃ bhūtim icchatā |
18 | dharmeṇārthaḥ samāhāryo dharmalabdhaṃ tridhā dhanam
kartavyaṃ dharmaparamaṃ mānavena prayatnataḥ |
19 | ekenāṃśena dharmārthaś cartavyo bhūtim icchatā
ekenāṃśena kāmārtha ekam aṃśaṃ vivardhayet |
20 | nivṛttilakṣaṇas tv anyo dharmo mokṣa iti smṛtaḥ
tasya vṛttiṃ pravakṣyāmi śṛṇu me devi tattvataḥ |
21 | sarvabhūtadayā dharmo na caikagrāmavāsitā
āśāpāśavimokṣaś ca śasyate mokṣakāṅkṣiṇām |
22 | na kuṇḍyāṃ nodake saṅgo na vāsasi na cāsane
na tridaṇḍe na śayane nāgnau na śaraṇālaye |
23 | adhyātmagatacitto yas tanmanās tatparāyaṇaḥ
yukto yogaṃ prati sadā pratisaṃkhyānam eva ca |
24 | vṛkṣamūlaśayo nityaṃ śūnyāgāraniveśanaḥ
nadīpulinaśāyī ca nadītīraratiś ca yaḥ |
25 | vimuktaḥ sarvasaṅgeṣu snehabandheṣu ca dvijaḥ
ātmany evātmano bhāvaṃ samāsajyāṭati dvijaḥ |
26 | sthāṇubhūto nirāhāro mokṣadṛṣṭena karmaṇā
parivrajati yo yuktas tasya dharmaḥ sanātanaḥ |
27 | na caikatra cirāsakto na caikagrāmagocaraḥ
yukto hy aṭati nirmukto na caikapulineśayaḥ |
28 | eṣa mokṣavidāṃ dharmo vedoktaḥ satpathaḥ satām
yo mārgam anuyātīmaṃ padaṃ tasya na vidyate |
29 | caturvidhā bhikṣavas te kuṭīcarakṛtodakaḥ
haṃsaḥ paramahaṃsaś ca yo yaḥ paścāt sa uttamaḥ |
30 | ataḥ parataraṃ nāsti nādharaṃ na tiro 'grataḥ
aduḥkham asukhaṃ saumyam ajarāmaram avyayam |
31 | umovāca |
31 | gārhasthyo mokṣadharmaś ca sajjanācaritas tvayā
bhāṣito martyalokasya mārgaḥ śreyaskaro mahān |
32 | ṛṣidharmaṃ tu dharmajña śrotum icchāmy anuttamam
spṛhā bhavati me nityaṃ tapovananivāsiṣu |
33 | ājyadhūmodbhavo gandho ruṇaddhīva tapovanam
taṃ dṛṣṭvā me manaḥ prītaṃ maheśvara sadā bhavet |
34 | etaṃ me saṃśayaṃ deva munidharmakṛtaṃ vibho
sarvadharmārthatattvajña devadeva vadasva me nikhilena mayā pṛṣṭaṃ mahādeva yathātatham |
35 | maheśvara uvāca |
35 | hanta te 'haṃ pravakṣyāmi munidharmam anuttamam
yaṃ kṛtvā munayo yānti siddhiṃ svatapasā śubhe |
36 | phenapānām ṛṣīṇāṃ yo dharmo dharmavidāṃ sadā
taṃ me śṛṇu mahābhāge dharmajñe dharmam āditaḥ |
37 | uñchanti satataṃ tasmin brāhmaṃ phenotkaraṃ śubham
amṛtaṃ brahmaṇā pītaṃ madhuraṃ prasṛtaṃ divi |
38 | eṣa teṣāṃ viśuddhānāṃ phenapānāṃ tapodhane
dharmacaryākṛto mārgo vālakhilyagaṇe śṛṇu |
39 | vālakhilyās tapaḥsiddhā munayaḥ sūryamaṇḍale
uñcham uñchanti dharmajñāḥ śākunīṃ vṛttim āsthitāḥ |
40 | mṛganirmokavasanāś cīravalkalavāsasaḥ
nirdvaṃdvāḥ satpathaṃ prāptā vālakhilyās tapodhanāḥ |
41 | aṅguṣṭhaparvamātrās te sveṣv aṅgeṣu vyavasthitāḥ
tapaścaraṇam īhante teṣāṃ dharmaphalaṃ mahat |
42 | te suraiḥ samatāṃ yānti surakāryārthasiddhaye
dyotayanto diśaḥ sarvās tapasā dagdhakilbiṣāḥ |
43 | ye tv anye śuddhamanaso dayādharmaparāyaṇāḥ
santaś cakracarāḥ puṇyāḥ somalokacarāś ca ye |
44 | pitṛlokasamīpasthās ta uñchanti yathāvidhi
saṃprakṣālāśmakuṭṭāś ca dantolūkhalinas tathā |
45 | somapānāṃ ca devānām ūṣmapāṇāṃ tathaiva ca
uñchanti ye samīpasthāḥ svabhāvaniyatendriyāḥ |
46 | teṣām agnipariṣyandaḥ pitṛdevārcanaṃ tathā
yajñānāṃ cāpi pañcānāṃ yajanaṃ dharma ucyate |
47 | eṣa cakracarair devi devalokacarair dvijaiḥ
ṛṣidharmaḥ sadā cīrṇo yo 'nyas tam api me śṛṇu |
48 | sarveṣv evarṣidharmeṣu jeya ātmā jitendriyaḥ
kāmakrodhau tataḥ paścāj jetavyāv iti me matiḥ |
49 | agnihotraparispando dharmarātrisamāsanam
somayajñābhyanujñānaṃ pañcamī yajñadakṣiṇā |
50 | nityaṃ yajñakriyā dharmaḥ pitṛdevārcane ratiḥ
sarvātithyaṃ ca kartavyam annenoñchārjitena vai |
51 | nivṛttir upabhogasya gorasānāṃ ca vai ratiḥ
sthaṇḍile śayanaṃ yogaḥ śākaparṇaniṣevaṇam |
52 | phalamūlāśanaṃ vāyur āpaḥ śaivalabhakṣaṇam
ṛṣīṇāṃ niyamā hy ete yair jayanty ajitāṃ gatim |
53 | vidhūme nyastamusale vyaṅgāre bhuktavaj jane
atītapātrasaṃcāre kāle vigatabhaikṣake |
54 | atithiṃ kāṅkṣamāṇo vai śeṣānnakṛtabhojanaḥ
satyadharmaratiḥ kṣānto munidharmeṇa yujyate |
55 | na stambhī na ca mānī yo na pramatto na vismitaḥ
mitrāmitrasamo maitro yaḥ sa dharmavid uttamaḥ |