Book 13 Chapter 24 | |
1 | yudhiṣṭhira uvāca |
1 | śrāddhakāle ca daive ca dharme cāpi pitāmaha
icchāmīha tvayākhyātaṃ vihitaṃ yat surarṣibhiḥ |
2 | bhīṣma uvāca |
2 | daivaṃ pūrvāhṇike kuryād aparāhṇe tu paitṛkam
maṅgalācārasaṃpannaḥ kṛtaśaucaḥ prayatnavān |
3 | manuṣyāṇāṃ tu madhyāhne pradadyād upapattitaḥ
kālahīnaṃ tu yad dānaṃ taṃ bhāgaṃ rakṣasāṃ viduḥ |
4 | laṅghitaṃ cāvalīḍhaṃ ca kalipūrvaṃ ca yat kṛtam
rajasvalābhir dṛṣṭaṃ ca taṃ bhāgaṃ rakṣasāṃ viduḥ |
5 | avaghuṣṭaṃ ca yad bhuktam avratena ca bhārata
parāmṛṣṭaṃ śunā caiva taṃ bhāgaṃ rakṣasāṃ viduḥ |
6 | keśakīṭāvapatitaṃ kṣutaṃ śvabhir avekṣitam
ruditaṃ cāvadhūtaṃ ca taṃ bhāgaṃ rakṣasāṃ viduḥ |
7 | niroṃkāreṇa yad bhuktaṃ saśastreṇa ca bhārata
durātmanā ca yad bhuktaṃ taṃ bhāgaṃ rakṣasāṃ viduḥ |
8 | parocchiṣṭaṃ ca yad bhuktaṃ paribhuktaṃ ca yad bhavet
daive pitrye ca satataṃ taṃ bhāgaṃ rakṣasāṃ viduḥ |
9 | garhitaṃ ninditaṃ caiva pariviṣṭaṃ samanyunā
daivaṃ vāpy atha vā paitryaṃ taṃ bhāgaṃ rakṣasāṃ viduḥ |
10 | mantrahīnaṃ kriyāhīnaṃ yac chrāddhaṃ pariviṣyate
tribhir varṇair naraśreṣṭha taṃ bhāgaṃ rakṣasāṃ viduḥ |
11 | ājyāhutiṃ vinā caiva yat kiṃ cit pariviṣyate
durācāraiś ca yad bhuktaṃ taṃ bhāgaṃ rakṣasāṃ viduḥ |
12 | ye bhāgā rakṣasāṃ proktās ta uktā bharatarṣabha
ata ūrdhvaṃ visargasya parīkṣāṃ brāhmaṇe śṛṇu |
13 | yāvantaḥ patitā viprā jaḍonmattās tathaiva ca
daive vāpy atha vā pitrye rājan nārhanti ketanam |
14 | śvitrī kuṣṭhī ca klībaś ca tathā yakṣmahataś ca yaḥ
apasmārī ca yaś cāndho rājan nārhanti satkṛtim |
15 | cikitsakā devalakā vṛthāniyamadhāriṇaḥ
somavikrayiṇaś caiva śrāddhe nārhanti ketanam |
16 | gāyanā nartakāś caiva plavakā vādakās tathā
kathakā yodhakāś caiva rājan nārhanti ketanam |
17 | hotāro vṛṣalānāṃ ca vṛṣalādhyāpakās tathā
tathā vṛṣalaśiṣyāś ca rājan nārhanti ketanam |
18 | anuyoktā ca yo vipro anuyuktaś ca bhārata
nārhatas tāv api śrāddhaṃ brahmavikrayiṇau hi tau |
19 | agraṇīr yaḥ kṛtaḥ pūrvaṃ varṇāvaraparigrahaḥ
brāhmaṇaḥ sarvavidyo 'pi rājan nārhati ketanam |
20 | anagnayaś ca ye viprā mṛtaniryātakāś ca ye
stenāś ca patitāś caiva rājan nārhanti ketanam |
21 | aparijñātapūrvāś ca gaṇapūrvāś ca bhārata
putrikāpūrvaputrāś ca śrāddhe nārhanti ketanam |
22 | ṛṇakartā ca yo rājan yaś ca vārdhuṣiko dvijaḥ
prāṇivikrayavṛttiś ca rājan nārhanti ketanam |
23 | strīpūrvāḥ kāṇḍapṛṣṭhāś ca yāvanto bharatarṣabha
ajapā brāhmaṇāś caiva śrāddhe nārhanti ketanam |
24 | śrāddhe daive ca nirdiṣṭā brāhmaṇā bharatarṣabha
dātuḥ pratigrahītuś ca śṛṇuṣvānugrahaṃ punaḥ |
25 | cīrṇavratā guṇair yuktā bhaveyur ye 'pi karṣakāḥ
sāvitrījñāḥ kriyāvantas te rājan ketanakṣamāḥ |
26 | kṣātradharmiṇam apy ājau ketayet kulajaṃ dvijam
na tv eva vaṇijaṃ tāta śrāddheṣu parikalpayet |
27 | agnihotrī ca yo vipro grāmavāsī ca yo bhavet
astenaś cātithijñaś ca sa rājan ketanakṣamaḥ |
28 | sāvitrīṃ japate yas tu trikālaṃ bharatarṣabha
bhikṣāvṛttiḥ kriyāvāṃś ca sa rājan ketanakṣamaḥ |
29 | uditāstamito yaś ca tathaivāstamitoditaḥ
ahiṃsraś cālpadoṣaś ca sa rājan ketanakṣamaḥ |
30 | akalkako hy atarkaś ca brāhmaṇo bharatarṣabha
sasaṃjño bhaikṣyavṛttiś ca sa rājan ketanakṣamaḥ |
31 | avratī kitavaḥ stenaḥ prāṇivikrayy atho vaṇik
paścāc ca pītavān somaṃ sa rājan ketanakṣamaḥ |
32 | arjayitvā dhanaṃ pūrvaṃ dāruṇaiḥ kṛṣikarmabhiḥ
bhavet sarvātithiḥ paścāt sa rājan ketanakṣamaḥ |
33 | brahmavikrayanirdiṣṭaṃ striyā yac cārjitaṃ dhanam
adeyaṃ pitṛdevebhyo yac ca klaibyād upārjitam |
34 | kriyamāṇe 'pavarge tu yo dvijo bharatarṣabha
na vyāharati yad yuktaṃ tasyādharmo gavānṛtam |
35 | śrāddhasya brāhmaṇaḥ kālaḥ prāptaṃ dadhi ghṛtaṃ tathā
somakṣayaś ca māṃsaṃ ca yad āraṇyaṃ yudhiṣṭhira |
36 | śrāddhāpavarge viprasya svadhā vai svaditā bhavet
kṣatriyasyāpy atho brūyāt prīyantāṃ pitaras tv iti |
37 | apavarge tu vaiśyasya śrāddhakarmaṇi bhārata
akṣayyam abhidhātavyaṃ svasti śūdrasya bhārata |
38 | puṇyāhavācanaṃ daive brāhmaṇasya vidhīyate
etad eva niroṃkāraṃ kṣatriyasya vidhīyate vaiśyasya caiva vaktavyaṃ prīyantāṃ devatā iti |
39 | karmaṇām ānupūrvīṃ ca vidhipūrvakṛtaṃ śṛṇu
jātakarmādikān sarvāṃs triṣu varṇeṣu bhārata brahmakṣatre hi mantroktā vaiśyasya ca yudhiṣṭhira |
40 | viprasya raśanā mauñjī maurvī rājanyagāminī
bālvajīty eva vaiśyasya dharma eṣa yudhiṣṭhira |
41 | dātuḥ pratigrahītuś ca dharmādharmāv imau śṛṇu
brāhmaṇasyānṛte 'dharmaḥ proktaḥ pātakasaṃjñitaḥ caturguṇaḥ kṣatriyasya vaiśyasyāṣṭaguṇaḥ smṛtaḥ |
42 | nānyatra brāhmaṇo 'śnīyāt pūrvaṃ vipreṇa ketitaḥ
yavīyān paśuhiṃsāyāṃ tulyadharmo bhavet sa hi |
43 | atha rājanyavaiśyābhyāṃ yady aśnīyāt tu ketitaḥ
yavīyān paśuhiṃsāyāṃ bhāgārdhaṃ samavāpnuyāt |
44 | daivaṃ vāpy atha vā pitryaṃ yo 'śnīyād brāhmaṇādiṣu
asnāto brāhmaṇo rājaṃs tasyādharmo gavānṛtam |
45 | āśauco brāhmaṇo rājan yo 'śnīyād brāhmaṇādiṣu
jñānapūrvam atho lobhāt tasyādharmo gavānṛtam |
46 | annenānnaṃ ca yo lipset karmārthaṃ caiva bhārata
āmantrayati rājendra tasyādharmo 'nṛtaṃ smṛtam |
47 | avedavratacāritrās tribhir varṇair yudhiṣṭhira
mantravat pariviṣyante teṣv adharmo gavānṛtam |
48 | yudhiṣṭhira uvāca |
48 | pitryaṃ vāpy atha vā daivaṃ dīyate yat pitāmaha
etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ dattaṃ yeṣu mahāphalam |
49 | bhīṣma uvāca |
49 | yeṣāṃ dārāḥ pratīkṣante suvṛṣṭim iva karṣakāḥ
uccheṣapariśeṣaṃ hi tān bhojaya yudhiṣṭhira |
50 | cāritraniyatā rājan ye kṛśāḥ kṛśavṛttayaḥ
arthinaś copagacchanti teṣu dattaṃ mahāphalam |
51 | tadbhaktās tadgṛhā rājaṃs taddhanās tadapāśrayāḥ
arthinaś ca bhavanty arthe teṣu dattaṃ mahāphalam |
52 | taskarebhyaḥ parebhyo vā ye bhayārtā yudhiṣṭhira
arthino bhoktum icchanti teṣu dattaṃ mahāphalam |
53 | akalkakasya viprasya bhaikṣotkarakṛtātmanaḥ
baṭavo yasya bhikṣanti tebhyo dattaṃ mahāphalam |
54 | hṛtasvā hṛtadārāś ca ye viprā deśasaṃplave
arthārtham abhigacchanti tebhyo dattaṃ mahāphalam |
55 | vratino niyamasthāś ca ye viprāḥ śrutasaṃmatāḥ
tatsamāptyartham icchanti teṣu dattaṃ mahāphalam |
56 | avyutkrāntāś ca dharmeṣu pāṣaṇḍasamayeṣu ca
kṛśaprāṇāḥ kṛśadhanās teṣu dattaṃ mahāphalam |
57 | kṛtasarvasvaharaṇā nirdoṣāḥ prabhaviṣṇubhiḥ
spṛhayanti ca bhuktānnaṃ teṣu dattaṃ mahāphalam |
58 | tapasvinas taponiṣṭhās teṣāṃ bhaikṣacarāś ca ye
arthinaḥ kiṃ cid icchanti teṣu dattaṃ mahāphalam |
59 | mahāphalavidhir dāne śrutas te bharatarṣabha
nirayaṃ yena gacchanti svargaṃ caiva hi tac chṛṇu |
60 | gurvarthaṃ vābhayārthaṃ vā varjayitvā yudhiṣṭhira
ye 'nṛtaṃ kathayanti sma te vai nirayagāminaḥ |
61 | paradārābhihartāraḥ paradārābhimarśinaḥ
paradāraprayoktāras te vai nirayagāminaḥ |
62 | ye parasvāpahartāraḥ parasvānāṃ ca nāśakāḥ
sūcakāś ca pareṣāṃ ye te vai nirayagāminaḥ |
63 | prapāṇāṃ ca sabhānāṃ ca saṃkramāṇāṃ ca bhārata
agārāṇāṃ ca bhettāro narā nirayagāminaḥ |
64 | anāthāṃ pramadāṃ bālāṃ vṛddhāṃ bhītāṃ tapasvinīm
vañcayanti narā ye ca te vai nirayagāminaḥ |
65 | vṛtticchedaṃ gṛhacchedaṃ dāracchedaṃ ca bhārata
mitracchedaṃ tathāśāyās te vai nirayagāminaḥ |
66 | sūcakāḥ saṃdhibhettāraḥ paravṛttyupajīvakāḥ
akṛtajñāś ca mitrāṇāṃ te vai nirayagāminaḥ |
67 | pāṣaṇḍā dūṣakāś caiva samayānāṃ ca dūṣakāḥ
ye pratyavasitāś caiva te vai nirayagāminaḥ |
68 | kṛtāśaṃ kṛtanirveśaṃ kṛtabhaktaṃ kṛtaśramam
bhedair ye vyapakarṣanti te vai nirayagāminaḥ |
69 | paryaśnanti ca ye dārān agnibhṛtyātithīṃs tathā
utsannapitṛdevejyās te vai nirayagāminaḥ |
70 | vedavikrayiṇaś caiva vedānāṃ caiva dūṣakāḥ
vedānāṃ lekhakāś caiva te vai nirayagāminaḥ |
71 | cāturāśramyabāhyāś ca śrutibāhyāś ca ye narāḥ
vikarmabhiś ca jīvanti te vai nirayagāminaḥ |
72 | keśavikrayikā rājan viṣavikrayikāś ca ye
kṣīravikrayikāś caiva te vai nirayagāminaḥ |
73 | brāhmaṇānāṃ gavāṃ caiva kanyānāṃ ca yudhiṣṭhira
ye 'ntaraṃ yānti kāryeṣu te vai nirayagāminaḥ |
74 | śastravikrayakāś caiva kartāraś ca yudhiṣṭhira
śalyānāṃ dhanuṣāṃ caiva te vai nirayagāminaḥ |
75 | śalyair vā śaṅkubhir vāpi śvabhrair vā bharatarṣabha
ye mārgam anurundhanti te vai nirayagāminaḥ |
76 | upādhyāyāṃś ca bhṛtyāṃś ca bhaktāṃś ca bharatarṣabha
ye tyajanty asamarthāṃs tāṃs te vai nirayagāminaḥ |
77 | aprāptadamakāś caiva nāsānāṃ vedhakās tathā
bandhakāś ca paśūnāṃ ye te vai nirayagāminaḥ |
78 | agoptāraś chaladravyā baliṣaḍbhāgatatparāḥ
samarthāś cāpy adātāras te vai nirayagāminaḥ |
79 | kṣāntān dāntāṃs tathā prājñān dīrghakālaṃ sahoṣitān
tyajanti kṛtakṛtyā ye te vai nirayagāminaḥ |
80 | bālānām atha vṛddhānāṃ dāsānāṃ caiva ye narāḥ
adattvā bhakṣayanty agre te vai nirayagāminaḥ |
81 | ete pūrvarṣibhir dṛṣṭāḥ proktā nirayagāminaḥ
bhāginaḥ svargalokasya vakṣyāmi bharatarṣabha |
82 | sarveṣv eva tu kāryeṣu daivapūrveṣu bhārata
hanti putrān paśūn kṛtsnān brāhmaṇātikramaḥ kṛtaḥ |
83 | dānena tapasā caiva satyena ca yudhiṣṭhira
ye dharmam anuvartante te narāḥ svargagāminaḥ |
84 | śuśrūṣābhis tapobhiś ca śrutam ādāya bhārata
ye pratigrahaniḥsnehās te narāḥ svargagāminaḥ |
85 | bhayāt pāpāt tathābādhād dāridryād vyādhidharṣaṇāt
yatkṛte pratimucyante te narāḥ svargagāminaḥ |
86 | kṣamāvantaś ca dhīrāś ca dharmakāryeṣu cotthitāḥ
maṅgalācārayuktāś ca te narāḥ svargagāminaḥ |
87 | nivṛttā madhumāṃsebhyaḥ paradārebhya eva ca
nivṛttāś caiva madyebhyas te narāḥ svargagāminaḥ |
88 | āśramāṇāṃ ca kartāraḥ kulānāṃ caiva bhārata
deśānāṃ nagarāṇāṃ ca te narāḥ svargagāminaḥ |
89 | vastrābharaṇadātāro bhakṣapānānnadās tathā
kuṭumbānāṃ ca dātāras te narāḥ svargagāminaḥ |
90 | sarvahiṃsānivṛttāś ca narāḥ sarvasahāś ca ye
sarvasyāśrayabhūtāś ca te narāḥ svargagāminaḥ |
91 | mātaraṃ pitaraṃ caiva śuśrūṣanti jitendriyāḥ
bhrātṝṇāṃ caiva sasnehās te narāḥ svargagāminaḥ |
92 | āḍhyāś ca balavantaś ca yauvanasthāś ca bhārata
ye vai jitendriyā dhīrās te narāḥ svargagāminaḥ |
93 | aparāddheṣu sasnehā mṛdavo mitravatsalāḥ
ārādhanasukhāś cāpi te narāḥ svargagāminaḥ |
94 | sahasrapariveṣṭāras tathaiva ca sahasradāḥ
trātāraś ca sahasrāṇāṃ puruṣāḥ svargagāminaḥ |
95 | suvarṇasya ca dātāro gavāṃ ca bharatarṣabha
yānānāṃ vāhanānāṃ ca te narāḥ svargagāminaḥ |
96 | vaivāhikānāṃ kanyānāṃ preṣyāṇāṃ ca yudhiṣṭhira
dātāro vāsasāṃ caiva te narāḥ svargagāminaḥ |
97 | vihārāvasathodyānakūpārāmasabhāpradāḥ
vaprāṇāṃ caiva kartāras te narāḥ svargagāminaḥ |
98 | niveśanānāṃ kṣetrāṇāṃ vasatīnāṃ ca bhārata
dātāraḥ prārthitānāṃ ca te narāḥ svargagāminaḥ |
99 | rasānām atha bījānāṃ dhānyānāṃ ca yudhiṣṭhira
svayam utpādya dātāraḥ puruṣāḥ svargagāminaḥ |
100 | yasmin kasmin kule jātā bahuputrāḥ śatāyuṣaḥ
sānukrośā jitakrodhāḥ puruṣāḥ svargagāminaḥ |
101 | etad uktam amutrārthaṃ daivaṃ pitryaṃ ca bhārata
dharmādharmau ca dānasya yathā pūrvarṣibhiḥ kṛtau |