Book 13 Chapter 16 | |
1 | kṛṣṇa uvāca |
1 | mūrdhnā nipatya niyatas tejaḥsaṃnicaye tataḥ
paramaṃ harṣam āgamya bhagavantam athābruvam |
2 | dharme dṛḍhatvaṃ yudhi śatrughātaṃ; yaśas tathāgryaṃ paramaṃ balaṃ ca
yogapriyatvaṃ tava saṃnikarṣaṃ; vṛṇe sutānāṃ ca śataṃ śatāni |
3 | evam astv iti tad vākyaṃ mayoktaḥ prāha śaṃkaraḥ |
4 | tato māṃ jagato mātā dharaṇī sarvapāvanī
uvācomā praṇihitā śarvāṇī tapasāṃ nidhiḥ |
5 | datto bhagavatā putraḥ sāmbo nāma tavānagha
matto 'py aṣṭau varān iṣṭān gṛhāṇa tvaṃ dadāmi te praṇamya śirasā sā ca mayoktā pāṇḍunandana |
6 | dvijeṣv akopaṃ pitṛtaḥ prasādaṃ; śataṃ sutānām upabhogaṃ paraṃ ca
kule prītiṃ mātṛtaś ca prasādaṃ; śamaprāptiṃ pravṛṇe cāpi dākṣyam |
7 | devy uvāca |
7 | evaṃ bhaviṣyaty amaraprabhāva; nāhaṃ mṛṣā jātu vade kadā cit
bhāryāsahasrāṇi ca ṣoḍaśaiva; tāsu priyatvaṃ ca tathākṣayatvam |
8 |
prītiṃ cāgryāṃ bāndhavānāṃ sakāśād; dadāmi te vapuṣaḥ kāmyatāṃ ca
bhokṣyante vai saptatir vai śatāni; gṛhe tubhyam atithīnāṃ ca nityam |
9 | vāsudeva uvāca |
9 | evaṃ dattvā varān devo mama devī ca bhārata
antarhitaḥ kṣaṇe tasmin sagaṇo bhīmapūrvaja |
10 | etad atyadbhutaṃ sarvaṃ brāhmaṇāyātitejase
upamanyave mayā kṛtsnam ākhyātaṃ kauravottama |
11 | namaskṛtvā tu sa prāha devadevāya suvrata
nāsti śarvasamo dāne nāsti śarvasamo raṇe nāsti śarvasamo devo nāsti śarvasamā gatiḥ |
12 | ṛṣir āsīt kṛte tāta taṇḍir ity eva viśrutaḥ
daśa varṣasahasrāṇi tena devaḥ samādhinā ārādhito 'bhūd bhaktena tasyodarkaṃ niśāmaya |
13 | sa dṛṣṭavān mahādevam astauṣīc ca stavair vibhum
pavitrāṇāṃ pavitras tvaṃ gatir gatimatāṃ vara atyugraṃ tejasāṃ tejas tapasāṃ paramaṃ tapaḥ |
14 | viśvāvasuhiraṇyākṣapuruhūtanamaskṛta
bhūrikalyāṇada vibho purusatya namo 'stu te |
15 | jātīmaraṇabhīrūṇāṃ yatīnāṃ yatatāṃ vibho
nirvāṇada sahasrāṃśo namas te 'stu sukhāśraya |
16 | brahmā śatakratur viṣṇur viśvedevā maharṣayaḥ
na vidus tvāṃ tu tattvena kuto vetsyāmahe vayam |
17 | tvattaḥ pravartate kālas tvayi kālaś ca līyate
kālākhyaḥ puruṣākhyaś ca brahmākhyaś ca tvam eva hi |
18 | tanavas te smṛtās tisraḥ purāṇajñaiḥ surarṣibhiḥ
adhipauruṣam adhyātmam adhibhūtādhidaivatam adhilokyādhivijñānam adhiyajñas tvam eva hi |
19 | tvāṃ viditvātmadehasthaṃ durvidaṃ daivatair api
vidvāṃso yānti nirmuktāḥ paraṃ bhāvam anāmayam |
20 | anicchatas tava vibho janmamṛtyur anekataḥ
dvāraṃ tvaṃ svargamokṣāṇām ākṣeptā tvaṃ dadāsi ca |
21 | tvam eva mokṣaḥ svargaś ca kāmaḥ krodhas tvam eva hi
sattvaṃ rajas tamaś caiva adhaś cordhvaṃ tvam eva hi |
22 | brahmā viṣṇuś ca rudraś ca skandendrau savitā yamaḥ
varuṇendū manur dhātā vidhātā tvaṃ dhaneśvaraḥ |
23 | bhūr vāyur jyotir āpaś ca vāg buddhis tvaṃ matir manaḥ
karma satyānṛte cobhe tvam evāsti ca nāsti ca |
24 | indriyāṇīndriyārthāś ca tatparaṃ prakṛter dhruvam
viśvāviśvaparo bhāvaś cintyācintyas tvam eva hi |
25 | yac caitat paramaṃ brahma yac ca tat paramaṃ padam
yā gatiḥ sāṃkhyayogānāṃ sa bhavān nātra saṃśayaḥ |
26 | nūnam adya kṛtārthāḥ sma nūnaṃ prāptāḥ satāṃ gatim
yāṃ gatiṃ prāpnuvantīha jñānanirmalabuddhayaḥ |
27 | aho mūḍhāḥ sma suciram imaṃ kālam acetasaḥ
yan na vidmaḥ paraṃ devaṃ śāśvataṃ yaṃ vidur budhāḥ |
28 | so 'yam āsāditaḥ sākṣād bahubhir janmabhir mayā
bhaktānugrahakṛd devo yaṃ jñātvāmṛtam aśnute |
29 | devāsuramanuṣyāṇāṃ yac ca guhyaṃ sanātanam
guhāyāṃ nihitaṃ brahma durvijñeyaṃ surair api |
30 | sa eṣa bhagavān devaḥ sarvakṛt sarvatomukhaḥ
sarvātmā sarvadarśī ca sarvagaḥ sarvaveditā |
31 | prāṇakṛt prāṇabhṛt prāṇī prāṇadaḥ prāṇināṃ gatiḥ
dehakṛd dehabhṛd dehī dehabhug dehināṃ gatiḥ |
32 | adhyātmagatiniṣṭhānāṃ dhyāninām ātmavedinām
apunarmārakāmānāṃ yā gatiḥ so 'yam īśvaraḥ |
33 | ayaṃ ca sarvabhūtānāṃ śubhāśubhagatipradaḥ
ayaṃ ca janmamaraṇe vidadhyāt sarvajantuṣu |
34 | ayaṃ ca siddhikāmānām ṛṣīṇāṃ siddhidaḥ prabhuḥ
ayaṃ ca mokṣakāmānāṃ dvijānāṃ mokṣadaḥ prabhuḥ |
35 | bhūr ādyān sarvabhuvanān utpādya sadivaukasaḥ
vibharti devas tanubhir aṣṭābhiś ca dadāti ca |
36 | ataḥ pravartate sarvam asmin sarvaṃ pratiṣṭhitam
asmiṃś ca pralayaṃ yāti ayam ekaḥ sanātanaḥ |
37 | ayaṃ sa satyakāmānāṃ satyalokaḥ paraḥ satām
apavargaś ca muktānāṃ kaivalyaṃ cātmavādinām |
38 | ayaṃ brahmādibhiḥ siddhair guhāyāṃ gopitaḥ prabhuḥ
devāsuramanuṣyāṇāṃ na prakāśo bhaved iti |
39 | taṃ tvāṃ devāsuranarās tattvena na vidur bhavam
mohitāḥ khalv anenaiva hṛcchayena praveśitāḥ |
40 | ye cainaṃ saṃprapadyante bhaktiyogena bhārata
teṣām evātmanātmānaṃ darśayaty eṣa hṛcchayaḥ |
41 | yaṃ jñātvā na punarjanma maraṇaṃ cāpi vidyate
yaṃ viditvā paraṃ vedyaṃ veditavyaṃ na vidyate |
42 | yaṃ labdhvā paramaṃ lābhaṃ manyate nādhikaṃ punaḥ
prāṇasūkṣmāṃ parāṃ prāptim āgacchaty akṣayāvahām |
43 | yaṃ sāṃkhyā guṇatattvajñāḥ sāṃkhyaśāstraviśāradāḥ
sūkṣmajñānaratāḥ pūrvaṃ jñātvā mucyanti bandhanaiḥ |
44 | yaṃ ca vedavido vedyaṃ vedānteṣu pratiṣṭhitam
prāṇāyāmaparā nityaṃ yaṃ viśanti japanti ca |
45 | ayaṃ sa devayānānām ādityo dvāram ucyate
ayaṃ ca pitṛyānānāṃ candramā dvāram ucyate |
46 | eṣa kālagatiś citrā saṃvatsarayugādiṣu
bhāvābhāvau tadātve ca ayane dakṣiṇottare |
47 | evaṃ prajāpatiḥ pūrvam ārādhya bahubhiḥ stavaiḥ
varayām āsa putratve nīlalohitasaṃjñitam |
48 | ṛgbhir yam anuśaṃsanti tantre karmaṇi bahvṛcaḥ
yajurbhir yaṃ tridhā vedyaṃ juhvaty adhvaryavo 'dhvare |
49 | sāmabhir yaṃ ca gāyanti sāmagāḥ śuddhabuddhayaḥ
yajñasya paramā yoniḥ patiś cāyaṃ paraḥ smṛtaḥ |
50 | rātryahaḥśrotranayanaḥ pakṣamāsaśirobhujaḥ
ṛtuvīryas tapodhairyo hy abdaguhyorupādavān |
51 | mṛtyur yamo hutāśaś ca kālaḥ saṃhāravegavān
kālasya paramā yoniḥ kālaś cāyaṃ sanātanaḥ |
52 | candrādityau sanakṣatrau sagrahau saha vāyunā
dhruvaḥ saptarṣayaś caiva bhuvanāḥ sapta eva ca |
53 | pradhānaṃ mahad avyaktaṃ viśeṣāntaṃ savaikṛtam
brahmādi stambaparyantaṃ bhūtādi sad asac ca yat |
54 | aṣṭau prakṛtayaś caiva prakṛtibhyaś ca yat param
asya devasya yad bhāgaṃ kṛtsnaṃ saṃparivartate |
55 | etat paramam ānandaṃ yat tac chāśvatam eva ca
eṣā gatir viraktānām eṣa bhāvaḥ paraḥ satām |
56 | etat padam anudvignam etad brahma sanātanam
śāstravedāṅgaviduṣām etad dhyānaṃ paraṃ padam |
57 | iyaṃ sā paramā kāṣṭhā iyaṃ sā paramā kalā
iyaṃ sā paramā siddhir iyaṃ sā paramā gatiḥ |
58 | iyaṃ sā paramā śāntir iyaṃ sā nirvṛtiḥ parā
yaṃ prāpya kṛtakṛtyāḥ sma ity amanyanta vedhasaḥ |
59 | iyaṃ tuṣṭir iyaṃ siddhir iyaṃ śrutir iyaṃ smṛtiḥ
adhyātmagatiniṣṭhānāṃ viduṣāṃ prāptir avyayā |
60 | yajatāṃ yajñakāmānāṃ yajñair vipuladakṣiṇaiḥ
yā gatir daivatair divyā sā gatis tvaṃ sanātana |
61 | japyahomavrataiḥ kṛcchrair niyamair dehapātanaiḥ
tapyatāṃ yā gatir deva vairāje sā gatir bhavān |
62 | karmanyāsakṛtānāṃ ca viraktānāṃ tatas tataḥ
yā gatir brahmabhavane sā gatis tvaṃ sanātana |
63 | apunarmārakāmānāṃ vairāgye vartatāṃ pare
vikṛtīnāṃ layānāṃ ca sā gatis tvaṃ sanātana |
64 | jñānavijñānaniṣṭhānāṃ nirupākhyā nirañjanā
kaivalyā yā gatir deva paramā sā gatir bhavān |
65 | vedaśāstrapurāṇoktāḥ pañcaitā gatayaḥ smṛtāḥ
tvatprasādād dhi labhyante na labhyante 'nyathā vibho |
66 | iti taṇḍis tapoyogāt tuṣṭāveśānam avyayam
jagau ca paramaṃ brahma yat purā lokakṛj jagau |
67 | brahmā śatakratur viṣṇur viśvedevā maharṣayaḥ
na vidus tvām iti tatas tuṣṭaḥ provāca taṃ śivaḥ |
68 | akṣayaś cāvyayaś caiva bhavitā duḥkhavarjitaḥ
yaśasvī tejasā yukto divyajñānasamanvitaḥ |
69 | ṛṣīṇām abhigamyaś ca sūtrakartā sutas tava
matprasādād dvijaśreṣṭha bhaviṣyati na saṃśayaḥ |
70 | kaṃ vā kāmaṃ dadāmy adya brūhi yad vatsa kāṅkṣase
prāñjaliḥ sa uvācedaṃ tvayi bhaktir dṛḍhāstu me |
71 | evaṃ dattvā varaṃ devo vandyamānaḥ surarṣibhiḥ
stūyamānaś ca vibudhais tatraivāntaradhīyata |
72 | antarhite bhagavati sānuge yādaveśvara
ṛṣir āśramam āgamya mamaitat proktavān iha |
73 | yāni ca prathitāny ādau taṇḍir ākhyātavān mama
nāmāni mānavaśreṣṭha tāni tvaṃ śṛṇu siddhaye |
74 | daśa nāmasahasrāṇi vedeṣv āha pitāmahaḥ
śarvasya śāstreṣu tathā daśa nāmaśatāni vai |
75 | guhyānīmāni nāmāni taṇḍir bhagavato 'cyuta
devaprasādād deveśa purā prāha mahātmane |