Book 13 Chapter 10 | |
1 | yudhiṣṭhira uvāca |
1 | mitrasauhṛdabhāvena upadeśaṃ karoti yaḥ
jātyāvarasya rājarṣe doṣas tasya bhaven na vā |
2 | etad icchāmi tattvena vyākhyātuṃ vai pitāmaha
sūkṣmā gatir hi dharmasya yatra muhyanti mānavāḥ |
3 | bhīṣma uvāca |
3 | atra te vartayiṣyāmi śṛṇu rājan yathāgamam
ṛṣīṇāṃ vadatāṃ pūrvaṃ śrutam āsīd yathā mayā |
4 | upadeśo na kartavyo jātihīnasya kasya cit
upadeśe mahān doṣa upādhyāyasya bhāṣyate |
5 | nidarśanam idaṃ rājañ śṛṇu me bharatarṣabha
duruktavacane rājan yathā pūrvaṃ yudhiṣṭhira brahmāśramapade vṛttaṃ pārśve himavataḥ śubhe |
6 | tatrāśramapadaṃ puṇyaṃ nānāvṛkṣagaṇāyutam
bahugulmalatākīrṇaṃ mṛgadvijaniṣevitam |
7 | siddhacāraṇasaṃghuṣṭaṃ ramyaṃ puṣpitakānanam
vratibhir bahubhiḥ kīrṇaṃ tāpasair upaśobhitam |
8 | brāhmaṇaiś ca mahābhāgaiḥ sūryajvalanasaṃnibhaiḥ
niyamavratasaṃpannaiḥ samākīrṇaṃ tapasvibhiḥ dīkṣitair bharataśreṣṭha yatāhāraiḥ kṛtātmabhiḥ |
9 | vedādhyayanaghoṣaiś ca nāditaṃ bharatarṣabha
vālakhilyaiś ca bahubhir yatibhiś ca niṣevitam |
10 | tatra kaś cit samutsāhaṃ kṛtvā śūdro dayānvitaḥ
āgato hy āśramapadaṃ pūjitaś ca tapasvibhiḥ |
11 | tāṃs tu dṛṣṭvā munigaṇān devakalpān mahaujasaḥ
vahato vividhā dīkṣāḥ saṃprahṛṣyata bhārata |
12 | athāsya buddhir abhavat tapasye bharatarṣabha
tato 'bravīt kulapatiṃ pādau saṃgṛhya bhārata |
13 | bhavatprasādād icchāmi dharmaṃ cartuṃ dvijarṣabha
tan māṃ tvaṃ bhagavan vaktuṃ pravrājayitum arhasi |
14 | varṇāvaro 'haṃ bhagavañ śūdro jātyāsmi sattama
śuśrūṣāṃ kartum icchāmi prapannāya prasīda me |
15 | kulapatir uvāca |
15 | na śakyam iha śūdreṇa liṅgam āśritya vartitum
āsyatāṃ yadi te buddhiḥ śuśrūṣānirato bhava |
16 | bhīṣma uvāca |
16 | evam uktas tu muninā sa śūdro 'cintayan nṛpa
katham atra mayā kāryaṃ śraddhā dharme parā ca me vijñātam evaṃ bhavatu kariṣye priyam ātmanaḥ |
17 | gatvāśramapadād dūram uṭajaṃ kṛtavāṃs tu saḥ
tatra vediṃ ca bhūmiṃ ca devatāyatanāni ca niveśya bharataśreṣṭha niyamastho 'bhavat sukham |
18 | abhiṣekāṃś ca niyamān devatāyataneṣu ca
baliṃ ca kṛtvā hutvā ca devatāṃ cāpy apūjayat |
19 | saṃkalpaniyamopetaḥ phalāhāro jitendriyaḥ
nityaṃ saṃnihitābhiś ca oṣadhībhiḥ phalais tathā |
20 | atithīn pūjayām āsa yathāvat samupāgatān
evaṃ hi sumahān kālo vyatyakrāmat sa tasya vai |
21 | athāsya munir āgacchat saṃgatyā vai tam āśramam
saṃpūjya svāgatenarṣiṃ vidhivat paryatoṣayat |
22 | anukūlāḥ kathāḥ kṛtvā yathāvat paryapṛcchata
ṛṣiḥ paramatejasvī dharmātmā saṃyatendriyaḥ |
23 | evaṃ sa bahuśas tasya śūdrasya bharatarṣabha
so 'gacchad āśramam ṛṣiḥ śūdraṃ draṣṭuṃ nararṣabha |
24 | atha taṃ tāpasaṃ śūdraḥ so 'bravīd bharatarṣabha
pitṛkāryaṃ kariṣyāmi tatra me 'nugrahaṃ kuru |
25 | bāḍham ity eva taṃ vipra uvāca bharatarṣabha
śucir bhūtvā sa śūdras tu tasyarṣeḥ pādyam ānayat |
26 | atha darbhāṃś ca vanyāś ca oṣadhīr bharatarṣabha
pavitram āsanaṃ caiva bṛsīṃ ca samupānayat |
27 | atha dakṣiṇam āvṛtya bṛsīṃ paramaśīrṣikām
kṛtām anyāyato dṛṣṭvā tatas tam ṛṣir abravīt |
28 | kuruṣvaitāṃ pūrvaśīrṣāṃ bhava codaṅmukhaḥ śuciḥ
sa ca tat kṛtavāñ śūdraḥ sarvaṃ yad ṛṣir abravīt |
29 | yathopadiṣṭaṃ medhāvī darbhādīṃs tān yathātatham
havyakavyavidhiṃ kṛtsnam uktaṃ tena tapasvinā |
30 | ṛṣiṇā pitṛkārye ca sa ca dharmapathe sthitaḥ
pitṛkārye kṛte cāpi visṛṣṭaḥ sa jagāma ha |
31 | atha dīrghasya kālasya sa tapyañ śūdratāpasaḥ
vane pañcatvam agamat sukṛtena ca tena vai ajāyata mahārājarājavaṃśe mahādyutiḥ |
32 | tathaiva sa ṛṣis tāta kāladharmam avāpya ha
purohitakule vipra ājāto bharatarṣabha |
33 | evaṃ tau tatra saṃbhūtāv ubhau śūdramunī tadā
krameṇa vardhitau cāpi vidyāsu kuśalāv ubhau |
34 | atharvavede vede ca babhūvarṣiḥ suniścitaḥ
kalpaprayoge cotpanne jyotiṣe ca paraṃ gataḥ sakhye cāpi parā prītis tayoś cāpi vyavardhata |
35 | pitary uparate cāpi kṛtaśaucaḥ sa bhārata
abhiṣiktaḥ prakṛtibhī rājaputraḥ sa pārthivaḥ abhiṣiktena sa ṛṣir abhiṣiktaḥ purohitaḥ |
36 | sa taṃ purodhāya sukham avasad bharatarṣabha
rājyaṃ śaśāsa dharmeṇa prajāś ca paripālayan |
37 | puṇyāhavācane nityaṃ dharmakāryeṣu cāsakṛt
utsmayan prāhasac cāpi dṛṣṭvā rājā purohitam evaṃ sa bahuśo rājan purodhasam upāhasat |
38 | lakṣayitvā purodhās tu bahuśastaṃ narādhipam
utsmayantaṃ ca satataṃ dṛṣṭvāsau manyumān abhūt |
39 | atha śūnye purodhās tu saha rājñā samāgataḥ
kathābhir anukūlābhī rājānam abhirāmayat |
40 | tato 'bravīn narendraṃ sa purodhā bharatarṣabha
varam icchāmy ahaṃ tv ekaṃ tvayā dattaṃ mahādyute |
41 | rājovāca |
41 | varāṇāṃ te śataṃ dadyāṃ kim utaikaṃ dvijottama
snehāc ca bahumānāc ca nāsty adeyaṃ hi me tava |
42 | purohita uvāca |
42 | ekaṃ vai varam icchāmi yadi tuṣṭo 'si pārthiva
yad dadāsi mahārāja satyaṃ tad vada mānṛtam |
43 | bhīṣma uvāca |
43 | bāḍham ity eva taṃ rājā pratyuvāca yudhiṣṭhira
yadi jñāsyāmi vakṣyāmi ajānan na tu saṃvade |
44 | purohita uvāca |
44 | puṇyāhavācane nityaṃ dharmakṛtyeṣu cāsakṛt
śāntihomeṣu ca sadā kiṃ tvaṃ hasasi vīkṣya mām |
45 | savrīḍaṃ vai bhavati hi mano me hasatā tvayā
kāmayā śāpito rājan nānyathā vaktum arhasi |
46 | bhāvyaṃ hi kāraṇenātra na te hāsyam akāraṇam
kautūhalaṃ me subhṛśaṃ tattvena kathayasva me |
47 | rājovāca |
47 | evam ukte tvayā vipra yad avācyaṃ bhaved api
avaśyam eva vaktavyaṃ śṛṇuṣvaikamanā dvija |
48 | pūrvadehe yathā vṛttaṃ tan nibodha dvijottama
jātiṃ smarāmy ahaṃ brahmann avadhānena me śṛṇu |
49 | śūdro 'ham abhavaṃ pūrvaṃ tāpaso bhṛśasaṃyutaḥ
ṛṣir ugratapās tvaṃ ca tadābhūr dvijasattama |
50 | prīyatā hi tadā brahman mamānugrahabuddhinā
pitṛkārye tvayā pūrvam upadeśaḥ kṛto 'nagha bṛsyāṃ darbheṣu havye ca kavye ca munisattama |
51 | etena karmadoṣeṇa purodhās tvam ajāyathāḥ
ahaṃ rājā ca viprendra paśya kālasya paryayam matkṛte hy upadeśena tvayā prāptam idaṃ phalam |
52 | etasmāt kāraṇād brahman prahase tvāṃ dvijottama
na tvāṃ paribhavan brahman prahasāmi gurur bhavān |
53 | viparyayeṇa me manyus tena saṃtapyate manaḥ
jātiṃ smarāmy ahaṃ tubhyam atas tvāṃ prahasāmi vai |
54 | evaṃ tavograṃ hi tapa upadeśena nāśitam
purohitatvam utsṛjya yatasva tvaṃ punarbhave |
55 | itas tvam adhamām anyāṃ mā yoniṃ prāpsyase dvija
gṛhyatāṃ draviṇaṃ vipra pūtātmā bhava sattama |
56 | bhīṣma uvāca |
56 | tato visṛṣṭo rājñā tu vipro dānāny anekaśaḥ
brāhmaṇebhyo dadau vittaṃ bhūmiṃ grāmāṃś ca sarvaśaḥ |
57 | kṛcchrāṇi cīrtvā ca tato yathoktāni dvijottamaḥ
tīrthāni cābhigatvā vai dānāni vividhāni ca |
58 | dattvā gāś caiva viprāṇāṃ pūtātmā so 'bhavad dvijaḥ
tam eva cāśramaṃ gatvā cacāra vipulaṃ tapaḥ |
59 | tataḥ siddhiṃ parāṃ prāpto brāhmaṇo rājasattama
saṃmataś cābhavat teṣām āśrame 'śramavāsinām |
60 | evaṃ prāpto mahat kṛcchram ṛṣiḥ sa nṛpasattama
brāhmaṇena na vaktavyaṃ tasmād varṇāvare jane |
61 | varjayed upadeśaṃ ca sadaiva brāhmaṇo nṛpa
upadeśaṃ hi kurvāṇo dvijaḥ kṛcchram avāpnuyāt |
62 | eṣitavyaṃ sadā vācā nṛpeṇa dvijasattamāt
na pravaktavyam iha hi kiṃ cid varṇāvare jane |
63 | brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyās trayo varṇā dvijātayaḥ
eteṣu kathayan rājan brāhmaṇo na praduṣyati |
64 | tasmāt sadbhir na vaktavyaṃ kasya cit kiṃ cid agrataḥ
sūkṣmā gatir hi dharmasya durjñeyā hy akṛtātmabhiḥ |
65 | tasmān maunāni munayo dīkṣāṃ kurvanti cādṛtāḥ
duruktasya bhayād rājan nānubhāṣanti kiṃ cana |
66 | dhārmikā guṇasaṃpannāḥ satyārjavaparāyaṇāḥ
duruktavācābhihatāḥ prāpnuvantīha duṣkṛtam |
67 | upadeśo na kartavyaḥ kadā cid api kasya cit
upadeśād dhi tat pāpaṃ brāhmaṇaḥ samavāpnuyāt |
68 | vimṛśya tasmāt prājñena vaktavyaṃ dharmam icchatā
satyānṛtena hi kṛta upadeśo hinasti vai |
69 | vaktavyam iha pṛṣṭena viniścitya viparyayam
sa copadeśaḥ kartavyo yena dharmam avāpnuyāt |
70 | etat te sarvam ākhyātam upadeśe kṛte sati
mahān kleśo hi bhavati tasmān nopadiśet kva cit |