Book 13 Chapter 6 | |
1 | yudhiṣṭhira uvāca |
1 | pitāmaha mahāprājña sarvaśāstraviśārada
daive puruṣakāre ca kiṃ svic chreṣṭhataraṃ bhavet |
2 | bhīṣma uvāca |
2 | atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
vasiṣṭhasya ca saṃvādaṃ brahmaṇaś ca yudhiṣṭhira |
3 | daivamānuṣayoḥ kiṃ svit karmaṇoḥ śreṣṭham ity uta
purā vasiṣṭho bhagavān pitāmaham apṛcchata |
4 | tataḥ padmodbhavo rājan devadevaḥ pitāmahaḥ
uvāca madhuraṃ vākyam arthavad dhetubhūṣitam |
5 | nābījaṃ jāyate kiṃ cin na bījena vinā phalam
bījād bījaṃ prabhavati bījād eva phalaṃ smṛtam |
6 | yādṛśaṃ vapate bījaṃ kṣetram āsādya karṣakaḥ
sukṛte duṣkṛte vāpi tādṛśaṃ labhate phalam |
7 | yathā bījaṃ vinā kṣetram uptaṃ bhavati niṣphalam
tathā puruṣakāreṇa vinā daivaṃ na sidhyati |
8 | kṣetraṃ puruṣakāras tu daivaṃ bījam udāhṛtam
kṣetrabījasamāyogāt tataḥ sasyaṃ samṛdhyate |
9 | karmaṇaḥ phalanirvṛttiṃ svayam aśnāti kārakaḥ
pratyakṣaṃ dṛśyate loke kṛtasyāpy akṛtasya ca |
10 | śubhena karmaṇā saukhyaṃ duḥkhaṃ pāpena karmaṇā
kṛtaṃ sarvatra labhate nākṛtaṃ bhujyate kva cit |
11 | kṛtī sarvatra labhate pratiṣṭhāṃ bhāgyavikṣataḥ
akṛtī labhate bhraṣṭaḥ kṣate kṣārāvasecanam |
12 | tapasā rūpasaubhāgyaṃ ratnāni vividhāni ca
prāpyate karmaṇā sarvaṃ na daivād akṛtātmanā |
13 | tathā svargaś ca bhogaś ca niṣṭhā yā ca manīṣitā
sarvaṃ puruṣakāreṇa kṛtenehopapadyate |
14 | jyotīṃṣi tridaśā nāgā yakṣāś candrārkamārutāḥ
sarve puruṣakāreṇa mānuṣyād devatāṃ gatāḥ |
15 | artho vā mitravargo vā aiśvaryaṃ vā kulānvitam
śrīś cāpi durlabhā bhoktuṃ tathaivākṛtakarmabhiḥ |
16 | śaucena labhate vipraḥ kṣatriyo vikrameṇa ca
vaiśyaḥ puruṣakāreṇa śūdraḥ śuśrūṣayā śriyam |
17 | nādātāraṃ bhajanty arthā na klībaṃ nāpi niṣkriyam
nākarmaśīlaṃ nāśūraṃ tathā naivātapasvinam |
18 | yena lokās trayaḥ sṛṣṭā daityāḥ sarvāś ca devatāḥ
sa eṣa bhagavān viṣṇuḥ samudre tapyate tapaḥ |
19 | svaṃ cet karmaphalaṃ na syāt sarvam evāphalaṃ bhavet
loko daivaṃ samālambya udāsīno bhaven na tu |
20 | akṛtvā mānuṣaṃ karma yo daivam anuvartate
vṛthā śrāmyati saṃprāpya patiṃ klībam ivāṅganā |
21 | na tathā mānuṣe loke bhayam asti śubhāśubhe
yathā tridaśaloke hi bhayam alpena jāyate |
22 | kṛtaḥ puruṣakāras tu daivam evānuvartate
na daivam akṛte kiṃ cit kasya cid dātum arhati |
23 | yadā sthānāny anityāni dṛśyante daivateṣv api
kathaṃ karma vinā daivaṃ sthāsyate sthāpayiṣyati |
24 | na daivatāni loke 'smin vyāpāraṃ yānti kasya cit
vyāsaṅgaṃ janayanty ugram ātmābhibhavaśaṅkayā |
25 | ṛṣīṇāṃ devatānāṃ ca sadā bhavati vigrahaḥ
kasya vācā hy adaivaṃ syād yato daivaṃ pravartate |
26 | kathaṃ cāsya samutpattir yathā daivaṃ pravartate
evaṃ tridaśaloke 'pi prāpyante bahavaś chalāḥ |
27 | ātmaiva hy ātmano bandhur ātmaiva ripur ātmanaḥ
ātmaiva cātmanaḥ sākṣī kṛtasyāpy akṛtasya ca |
28 | kṛtaṃ ca vikṛtaṃ kiṃ cit kṛte karmaṇi sidhyati
sukṛte duṣkṛtaṃ karma na yathārthaṃ prapadyate |
29 | devānāṃ śaraṇaṃ puṇyaṃ sarvaṃ puṇyair avāpyate
puṇyaśīlaṃ naraṃ prāpya kiṃ daivaṃ prakariṣyati |
30 | purā yayātir vibhraṣṭaś cyāvitaḥ patitaḥ kṣitau
punar āropitaḥ svargaṃ dauhitraiḥ puṇyakarmabhiḥ |
31 | purūravāś ca rājarṣir dvijair abhihitaḥ purā
aila ity abhivikhyātaḥ svargaṃ prāpto mahīpatiḥ |
32 | aśvamedhādibhir yajñaiḥ satkṛtaḥ kosalādhipaḥ
maharṣiśāpāt saudāsaḥ puruṣādatvam āgataḥ |
33 | aśvatthāmā ca rāmaś ca muniputrau dhanurdharau
na gacchataḥ svargalokaṃ sukṛteneha karmaṇā |
34 | vasur yajñaśatair iṣṭvā dvitīya iva vāsavaḥ
mithyābhidhānenaikena rasātalatalaṃ gataḥ |
35 | balir vairocanir baddho dharmapāśena daivataiḥ
viṣṇoḥ puruṣakāreṇa pātālaśayanaḥ kṛtaḥ |
36 | śakrasyodasya caraṇaṃ prasthito janamejayaḥ
dvijastrīṇāṃ vadhaṃ kṛtvā kiṃ daivena na vāritaḥ |
37 | ajñānād brāhmaṇaṃ hatvā spṛṣṭo bālavadhena ca
vaiśaṃpāyanaviprarṣiḥ kiṃ daivena nivāritaḥ |
38 | gopradānena mithyā ca brāhmaṇebhyo mahāmakhe
purā nṛgaś ca rājarṣiḥ kṛkalāsatvam āgataḥ |
39 | dhundhumāraś ca rājarṣiḥ satreṣv eva jarāṃ gataḥ
prītidāyaṃ parityajya suṣvāpa sa girivraje |
40 | pāṇḍavānāṃ hṛtaṃ rājyaṃ dhārtarāṣṭrair mahābalaiḥ
punaḥ pratyāhṛtaṃ caiva na daivād bhujasaṃśrayāt |
41 | taponiyamasaṃyuktā munayaḥ saṃśitavratāḥ
kiṃ te daivabalāc chāpam utsṛjante na karmaṇā |
42 | pāpam utsṛjate loke sarvaṃ prāpya sudurlabham
lobhamohasamāpannaṃ na daivaṃ trāyate naram |
43 | yathāgniḥ pavanoddhūtaḥ sūkṣmo 'pi bhavate mahān
tathā karmasamāyuktaṃ daivaṃ sādhu vivardhate |
44 | yathā tailakṣayād dīpaḥ pramlānim upagacchati
tathā karmakṣayād daivaṃ pramlānim upagacchati |
45 |
vipulam api dhanaughaṃ prāpya bhogān striyo vā; puruṣa iha na śaktaḥ karmahīno 'pi bhoktum
sunihitam api cārthaṃ daivatai rakṣyamāṇaṃ; vyayaguṇam api sādhuṃ karmaṇā saṃśrayante |
46 | bhavati manujalokād devaloko viśiṣṭo; bahutarasusamṛddhyā mānuṣāṇāṃ gṛhāṇi
pitṛvanabhavanābhaṃ dṛśyate cāmarāṇāṃ; na ca phalati vikarmā jīvalokena daivam |
47 | vyapanayati vimārgaṃ nāsti daive prabhutvaṃ; gurum iva kṛtam agryaṃ karma saṃyāti daivam
anupahatam adīnaṃ kāmakāreṇa daivaṃ; nayati puruṣakāraḥ saṃcitas tatra tatra |
48 | etat te sarvam ākhyātaṃ mayā vai munisattama
phalaṃ puruṣakārasya sadā saṃdṛśya tattvataḥ |
49 | abhyutthānena daivasya samārabdhena karmaṇā
vidhinā karmaṇā caiva svargamārgam avāpnuyāt |