Book 13 Chapter 2 | |
1 | yudhiṣṭhira uvāca |
1 | pitāmaha mahāprājña sarvaśāstraviśārada
śrutaṃ me mahad ākhyānam idaṃ matimatāṃ vara |
2 | bhūyas tu śrotum icchāmi dharmārthasahitaṃ nṛpa
kathyamānaṃ tvayā kiṃ cit tan me vyākhyātum arhasi |
3 | kena mṛtyur gṛhasthena dharmam āśritya nirjitaḥ
ity etat sarvam ācakṣva tattvena mama pārthiva |
4 | bhīṣma uvāca |
4 | atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
yathā mṛtyur gṛhasthena dharmam āśritya nirjitaḥ |
5 | manoḥ prajāpate rājann ikṣvākur abhavat sutaḥ
tasya putraśataṃ jajñe nṛpateḥ sūryavarcasaḥ |
6 | daśamas tasya putras tu daśāśvo nāma bhārata
māhiṣmatyām abhūd rājā dharmātmā satyavikramaḥ |
7 | daśāśvasya sutas tv āsīd rājā paramadhārmikaḥ
satye tapasi dāne ca yasya nityaṃ rataṃ manaḥ |
8 | madirāśva iti khyātaḥ pṛthivyāṃ pṛthivīpatiḥ
dhanurvede ca vede ca nirato yo 'bhavat sadā |
9 | madirāśvasya putras tu dyutimān nāma pārthivaḥ
mahābhāgo mahātejā mahāsattvo mahābalaḥ |
10 | putro dyutimatas tv āsīt suvīro nāma pārthivaḥ
dharmātmā kośavāṃś cāpi devarāja ivāparaḥ |
11 | suvīrasya tu putro 'bhūt sarvasaṃgrāmadurjayaḥ
durjayety abhivikhyātaḥ sarvaśāstraviśāradaḥ |
12 | durjayasyendravapuṣaḥ putro 'gnisadṛśadyutiḥ
duryodhano nāma mahān rājāsīd rājasattama |
13 | tasyendrasamavīryasya saṃgrāmeṣv anivartinaḥ
viṣayaś ca prabhāvaś ca tulyam evābhyavartata |
14 | ratnair dhanaiś ca paśubhiḥ sasyaiś cāpi pṛthagvidhaiḥ
nagaraṃ viṣayaś cāsya pratipūrṇaṃ tadābhavat |
15 | na tasya viṣaye cābhūt kṛpaṇo nāpi durgataḥ
vyādhito vā kṛśo vāpi tasmin nābhūn naraḥ kva cit |
16 | sudakṣiṇo madhuravāg anasūyur jitendriyaḥ
dharmātmā cānṛśaṃsaś ca vikrānto 'thāvikatthanaḥ |
17 | yajvā vadānyo medhāvī brahmaṇyaḥ satyasaṃgaraḥ
na cāvamantā dātā ca vedavedāṅgapāragaḥ |
18 | taṃ narmadā devanadī puṇyā śītajalā śivā
cakame puruṣaśreṣṭhaṃ svena bhāvena bhārata |
19 | tasya jajñe tadā nadyāṃ kanyā rājīvalocanā
nāmnā sudarśanā rājan rūpeṇa ca sudarśanā |
20 | tādṛgrūpā na nārīṣu bhūtapūrvā yudhiṣṭhira
duryodhanasutā yādṛg abhavad varavarṇinī |
21 | tām agniś cakame sākṣād rājakanyāṃ sudarśanām
bhūtvā ca brāhmaṇaḥ sākṣād varayām āsa taṃ nṛpam |
22 | daridraś cāsavarṇaś ca mamāyam iti pārthivaḥ
na ditsati sutāṃ tasmai tāṃ viprāya sudarśanām |
23 | tato 'sya vitate yajñe naṣṭo 'bhūd dhavyavāhanaḥ
tato duryodhano rājā vākyam āhartvijas tadā |
24 | duṣkṛtaṃ mama kiṃ nu syād bhavatāṃ vā dvijarṣabhāḥ
yena nāśaṃ jagāmāgniḥ kṛtaṃ kupuruṣeṣv iva |
25 | na hy alpaṃ duṣkṛtaṃ no 'sti yenāgnir nāśam āgataḥ
bhavatāṃ vātha vā mahyaṃ tattvenaitad vimṛśyatām |
26 | etad rājño vacaḥ śrutvā viprās te bharatarṣabha
niyatā vāgyatāś caiva pāvakaṃ śaraṇaṃ yayuḥ |
27 | tān darśayām āsa tadā bhagavān havyavāhanaḥ
svaṃ rūpaṃ dīptimat kṛtvā śaradarkasamadyutiḥ |
28 | tato mahātmā tān āha dahano brāhmaṇarṣabhān
varayāmy ātmano 'rthāya duryodhanasutām iti |
29 | tatas te kālyam utthāya tasmai rājñe nyavedayan
brāhmaṇā vismitāḥ sarve yad uktaṃ citrabhānunā |
30 | tataḥ sa rājā tac chrutvā vacanaṃ brahmavādinām
avāpya paramaṃ harṣaṃ tatheti prāha buddhimān |
31 | prāyācata nṛpaḥ śulkaṃ bhagavantaṃ vibhāvasum
nityaṃ sāṃnidhyam iha te citrabhāno bhaved iti tam āha bhagavān agnir evam astv iti pārthivam |
32 | tataḥ sāṃnidhyam adhyāpi māhiṣmatyāṃ vibhāvasoḥ
dṛṣṭaṃ hi sahadevena diśo vijayatā tadā |
33 | tatas tāṃ samalaṃkṛtya kanyām ahatavāsasam
dadau duryodhano rājā pāvakāya mahātmane |
34 | pratijagrāha cāgnis tāṃ rājaputrīṃ sudarśanām
vidhinā vedadṛṣṭena vasor dhārām ivādhvare |
35 | tasyā rūpeṇa śīlena kulena vapuṣā śriyā
abhavat prītimān agnir garbhaṃ tasyāṃ samādadhe |
36 | tasyāṃ samabhavat putro nāmnāgneyaḥ sudarśanaḥ
śiśur evādhyagāt sarvaṃ sa ca brahma sanātanam |
37 | athaughavān nāma nṛpo nṛgasyāsīt pitāmahaḥ
tasyāpy oghavatī kanyā putraś caugharatho 'bhavat |
38 | tām oghavān dadau tasmai svayam oghavatīṃ sutām
sudarśanāya viduṣe bhāryārthe devarūpiṇīm |
39 | sa gṛhasthāśramaratas tayā saha sudarśanaḥ
kurukṣetre 'vasad rājann oghavatyā samanvitaḥ |
40 | gṛhasthaś cāvajeṣyāmi mṛtyum ity eva sa prabho
pratijñām akarod dhīmān dīptatejā viśāṃ pate |
41 | tām athaughavatīṃ rājan sa pāvakasuto 'bravīt
atitheḥ pratikūlaṃ te na kartavyaṃ kathaṃ cana |
42 | yena yena ca tuṣyeta nityam eva tvayātithiḥ
apy ātmanaḥ pradānena na te kāryā vicāraṇā |
43 | etad vrataṃ mama sadā hṛdi saṃparivartate
gṛhasthānāṃ hi suśroṇi nātither vidyate param |
44 | pramāṇaṃ yadi vāmoru vacas te mama śobhane
idaṃ vacanam avyagrā hṛdi tvaṃ dhārayeḥ sadā |
45 | niṣkrānte mayi kalyāṇi tathā saṃnihite 'naghe
nātithis te 'vamantavyaḥ pramāṇaṃ yady ahaṃ tava |
46 | tam abravīd oghavatī yatā mūrdhni kṛtāñjaliḥ
na me tvadvacanāt kiṃ cid akartavyaṃ kathaṃ cana |
47 | jigīṣamāṇaṃ tu gṛhe tadā mṛtyuḥ sudarśanam
pṛṣṭhato 'nvagamad rājan randhrānveṣī tadā sadā |
48 | idhmārthaṃ tu gate tasminn agniputre sudarśane
atithir brāhmaṇaḥ śrīmāṃs tām āhaughavatīṃ tadā |
49 | ātithyaṃ dattam icchāmi tvayādya varavarṇini
pramāṇaṃ yadi dharmas te gṛhasthāśramasaṃmataḥ |
50 | ity uktā tena vipreṇa rājaputrī yaśasvinī
vidhinā pratijagrāha vedoktena viśāṃ pate |
51 | āsanaṃ caiva pādyaṃ ca tasmai dattvā dvijātaye
provācaughavatī vipraṃ kenārthaḥ kiṃ dadāmi te |
52 | tām abravīt tato vipro rājaputrīṃ sudarśanām
tvayā mamārthaḥ kalyāṇi nirviśaṅke tad ācara |
53 | yadi pramāṇaṃ dharmas te gṛhasthāśramasaṃmataḥ
pradānenātmano rājñi kartum arhasi me priyam |
54 | tathā saṃchandyamāno 'nyair īpsitair nṛpakanyayā
nānyam ātmapradānāt sa tasyā vavre varaṃ dvijaḥ |
55 | sā tu rājasutā smṛtvā bhartur vacanam āditaḥ
tatheti lajjamānā sā tam uvāca dvijarṣabham |
56 | tato rahaḥ sa viprarṣiḥ sā caivopaviveśa ha
saṃsmṛtya bhartur vacanaṃ gṛhasthāśramakāṅkṣiṇaḥ |
57 | athedhmān samupādāya sa pāvakir upāgamat
mṛtyunā raudrabhāvena nityaṃ bandhur ivānvitaḥ |
58 | tatas tv āśramam āgamya sa pāvakasutas tadā
tām ājuhāvaughavatīṃ kvāsi yāteti cāsakṛt |
59 | tasmai prativacaḥ sā tu bhartre na pradadau tadā
karābhyāṃ tena vipreṇa spṛṣṭā bhartṛvratā satī |
60 | ucchiṣṭāsmīti manvānā lajjitā bhartur eva ca
tūṣṇīṃbhūtābhavat sādhvī na covācātha kiṃ cana |
61 | atha tāṃ punar evedaṃ provāca sa sudarśanaḥ
kva sā sādhvī kva sā yātā garīyaḥ kim ato mama |
62 | pativratā satyaśīlā nityaṃ caivārjave ratā
kathaṃ na pratyudety adya smayamānā yathā purā |
63 | uṭajasthas tu taṃ vipraḥ pratyuvāca sudarśanam
atithiṃ viddhi saṃprāptaṃ pāvake brāhmaṇaṃ ca mām |
64 | anayā chandyamāno 'haṃ bhāryayā tava sattama
tais tair atithisatkārair ārjave 'syā dṛḍhaṃ manaḥ |
65 | anena vidhinā seyaṃ mām arcati śubhānanā
anurūpaṃ yad atrādya tad bhavān vaktum arhati |
66 | kūṭamudgarahastas tu mṛtyus taṃ vai samanvayāt
hīnapratijñam atrainaṃ vadhiṣyāmīti cintayan |
67 | sudarśanas tu manasā karmaṇā cakṣuṣā girā
tyakterṣyas tyaktamanyuś ca smayamāno 'bravīd idam |
68 | surataṃ te 'stu viprāgrya prītir hi paramā mama
gṛhasthasya hi dharmo 'gryaḥ saṃprāptātithipūjanam |
69 | atithiḥ pūjito yasya gṛhasthasya tu gacchati
nānyas tasmāt paro dharma iti prāhur manīṣiṇaḥ |
70 | prāṇā hi mama dārāś ca yac cānyad vidyate vasu
atithibhyo mayā deyam iti me vratam āhitam |
71 | niḥsaṃdigdhaṃ mayā vākyam etat te samudāhṛtam
tenāhaṃ vipra satyena svayam ātmānam ālabhe |
72 | pṛthivī vāyur ākāśam āpo jyotiś ca pañcamam
buddhir ātmā manaḥ kālo diśaś caiva guṇā daśa |
73 | nityam ete hi paśyanti dehināṃ dehasaṃśritāḥ
sukṛtaṃ duṣkṛtaṃ cāpi karma dharmabhṛtāṃ vara |
74 | yathaiṣā nānṛtā vāṇī mayādya samudāhṛtā
tena satyena māṃ devāḥ pālayantu dahantu vā |
75 | tato nādaḥ samabhavad dikṣu sarvāsu bhārata
asakṛt satyam ity eva naitan mithyeti sarvaśaḥ |
76 | uṭajāt tu tatas tasmān niścakrāma sa vai dvijaḥ
vapuṣā khaṃ ca bhūmiṃ ca vyāpya vāyur ivodyataḥ |
77 | svareṇa vipraḥ śaikṣeṇa trīṃl lokān anunādayan
uvāca cainaṃ dharmajñaṃ pūrvam āmantrya nāmataḥ |
78 | dharmo 'ham asmi bhadraṃ te jijñāsārthaṃ tavānagha
prāptaḥ satyaṃ ca te jñātvā prītir me paramā tvayi |
79 | vijitaś ca tvayā mṛtyur yo 'yaṃ tvām anugacchati
randhrānveṣī tava sadā tvayā dhṛtyā vaśīkṛtaḥ |
80 | na cāsti śaktis trailokye kasya cit puruṣottama
pativratām imāṃ sādhvīṃ tavodvīkṣitum apy uta |
81 | rakṣitā tvadguṇair eṣā pativrataguṇais tathā
adhṛṣyā yad iyaṃ brūyāt tathā tan nānyathā bhavet |
82 | eṣā hi tapasā svena saṃyuktā brahmavādinī
pāvanārthaṃ ca lokasya saricchreṣṭhā bhaviṣyati |
83 | ardhenaughavatī nāma tvām ardhenānuyāsyati
śarīreṇa mahābhāgā yogo hy asyā vaśe sthitaḥ |
84 | anayā saha lokāṃś ca gantāsi tapasārjitān
yatra nāvṛttim abhyeti śāśvatāṃs tān sanātanān |
85 | anena caiva dehena lokāṃs tvam abhipatsyase
nirjitaś ca tvayā mṛtyur aiśvaryaṃ ca tavottamam |
86 | pañca bhūtāny atikrāntaḥ svavīryāc ca manobhavaḥ
gṛhasthadharmeṇānena kāmakrodhau ca te jitau |
87 | sneho rāgaś ca tandrī ca moho drohaś ca kevalaḥ
tava śuśrūṣayā rājan rājaputryā vinirjitāḥ |
88 | bhīṣma uvāca |
88 | śuklānāṃ tu sahasreṇa vājināṃ ratham uttamam
yuktaṃ pragṛhya bhagavān vyavasāyo jagāma tam |
89 | mṛtyur ātmā ca lokāś ca jitā bhūtāni pañca ca
buddhiḥ kālo mano vyoma kāmakrodhau tathaiva ca |
90 | tasmād gṛhāśramasthasya nānyad daivatam asti vai
ṛte 'tithiṃ naravyāghra manasaitad vicāraya |
91 | atithiḥ pūjito yasya dhyāyate manasā śubham
na tat kratuśatenāpi tulyam āhur manīṣiṇaḥ |
92 | pātraṃ tv atithim āsādya śīlāḍhyaṃ yo na pūjayet
sa dattvā sukṛtaṃ tasya kṣapayeta hy anarcitaḥ |
93 | etat te kathitaṃ putra mayākhyānam anuttamam
yathā hi vijito mṛtyur gṛhasthena purābhavat |
94 | dhanyaṃ yaśasyam āyuṣyam idam ākhyānam uttamam
bubhūṣatābhimantavyaṃ sarvaduścaritāpaham |
95 | ya idaṃ kathayed vidvān ahany ahani bhārata
sudarśanasya caritaṃ puṇyāṃl lokān avāpnuyāt |