Book 13 Chapter 1 | |
1 | yudhiṣṭhira uvāca |
1 | śamo bahuvidhākāraḥ sūkṣma uktaḥ pitāmaha
na ca me hṛdaye śāntir asti kṛtvedam īdṛśam |
2 | asminn arthe bahuvidhā śāntir uktā tvayānagha
svakṛte kā nu śāntiḥ syāc chamād bahuvidhād api |
3 | śarācitaśarīraṃ hi tīvravraṇam udīkṣya ca
śamaṃ nopalabhe vīra duṣkṛtāny eva cintayan |
4 | rudhireṇāvasiktāṅgaṃ prasravantaṃ yathācalam
tvāṃ dṛṣṭvā puruṣavyāghra sīde varṣāsv ivāmbujam |
5 | ataḥ kaṣṭataraṃ kiṃ nu matkṛte yat pitāmahaḥ
imām avasthāṃ gamitaḥ pratyamitrai raṇājire tathaivānye nṛpatayaḥ sahaputrāḥ sabāndhavāḥ |
6 | vayaṃ hi dhārtarāṣṭrāś ca kālamanyuvaśānugāḥ
kṛtvedaṃ ninditaṃ karma prāpsyāmaḥ kāṃ gatiṃ nṛpa |
7 | ahaṃ tava hy antakaraḥ suhṛdvadhakaras tathā
na śāntim adhigacchāmi paśyaṃs tvāṃ duḥkhitaṃ kṣitau |
8 | bhīṣma uvāca |
8 | paratantraṃ kathaṃ hetum ātmānam anupaśyasi
karmaṇy asmin mahābhāga sūkṣmaṃ hy etad atīndriyam |
9 | atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
saṃvādaṃ mṛtyugautamyoḥ kālalubdhakapannagaiḥ |
10 | gautamī nāma kaunteya sthavirā śamasaṃyutā
sarpeṇa daṣṭaṃ svaṃ putram apaśyad gatacetanam |
11 | atha taṃ snāyupāśena baddhvā sarpam amarṣitaḥ
lubdhako 'rjunako nāma gautamyāḥ samupānayat |
12 | tāṃ cābravīd ayaṃ te sa putrahā pannagādhamaḥ
brūhi kṣipraṃ mahābhāge vadhyatāṃ kena hetunā |
13 | agnau prakṣipyatām eṣa cchidyatāṃ khaṇḍaśo 'pi vā
na hy ayaṃ bālahā pāpaś ciraṃ jīvitum arhati |
14 | gautamy uvāca |
14 | visṛjainam abuddhis tvaṃ na vadhyo 'rjunaka tvayā
ko hy ātmānaṃ guruṃ kuryāt prāptavye sati cintayan |
15 | plavante dharmalaghavo loke 'mbhasi yathā plavāḥ
majjanti pāpaguravaḥ śastraṃ skannam ivodake |
16 | na cāmṛtyur bhavitā vai hate 'smin; ko vātyayaḥ syād ahate 'smiñ janasya
asyotsarge prāṇayuktasya jantor; mṛtyor lokaṃ ko nu gacched anantam |
17 | lubdhaka uvāca |
17 | jānāmy evaṃ neha guṇāguṇajñāḥ; sarve niyuktā guravo vai bhavanti
svasthasyaite tūpadeśā bhavanti; tasmāt kṣudraṃ sarpam enaṃ haniṣye |
18 | samīpsantaḥ kālayogaṃ tyajanti; sadyaḥ śucaṃ tv arthavidas tyajanti
śreyaḥ kṣayaḥ śocatāṃ nityaśo hi; tasmāt tyājyaṃ jahi śokaṃ hate 'smin |
19 | gautamy uvāca |
19 | na caivārtir vidyate 'smadvidhānāṃ; dharmārāmaḥ satataṃ sajjano hi
nityāyasto bālajano na cāsti; dharmo hy eṣa prabhavāmy asya nāham |
20 | na brāhmaṇānāṃ kopo 'sti kutaḥ kopāc ca yātanā
mārdavāt kṣamyatāṃ sādho mucyatām eṣa pannagaḥ |
21 | lubdhaka uvāca |
21 | hatvā lābhaḥ śreya evāvyayaṃ syāt; sadyo lābho balavadbhiḥ praśastaḥ
kālāl lābho yas tu sadyo bhaveta; hate śreyaḥ kutsite tvīdṛśe syāt |
22 | gautamy uvāca |
22 | kārthaprāptir gṛhya śatruṃ nihatya; kā vā śāntiḥ prāpya śatruṃ namuktvā
kasmāt saumya bhujage na kṣameyaṃ; mokṣaṃ vā kiṃ kāraṇaṃ nāsya kuryām |
23 | lubdhaka uvāca |
23 | asmād ekasmād bahavo rakṣitavyā; naiko bahubhyo gautami rakṣitavyaḥ
kṛtāgasaṃ dharmavidas tyajanti; sarīsṛpaṃ pāpam imaṃ jahi tvam |
24 | gautamy uvāca |
24 | nāsmin hate pannage putrako me; saṃprāpsyate lubdhaka jīvitaṃ vai
guṇaṃ cānyaṃ nāsya vadhe prapaśye; tasmāt sarpaṃ lubdhaka muñca jīvam |
25 | lubdhaka uvāca |
25 | vṛtraṃ hatvā devarāṭ śreṣṭhabhāg vai; yajñaṃ hatvā bhāgam avāpa caiva
śūlī devo devavṛttaṃ kuru tvaṃ; kṣipraṃ sarpaṃ jahi mā bhūd viśaṅkā |
26 | bhīṣma uvāca |
26 | asakṛt procyamānāpi gautamī bhujagaṃ prati
lubdhakena mahābhāgā pāpe naivākaron matim |
27 | īṣad ucchvasamānas tu kṛcchrāt saṃstabhya pannagaḥ
utsasarja giraṃ mandāṃ mānuṣīṃ pāśapīḍitaḥ |
28 | ko nv arjunaka doṣo 'tra vidyate mama bāliśa
asvatantraṃ hi māṃ mṛtyur vivaśaṃ yad acūcudat |
29 | tasyāyaṃ vacanād daṣṭo na kopena na kāmyayā
tasya tat kilbiṣaṃ lubdha vidyate yadi kilbiṣam |
30 | lubdhaka uvāca |
30 | yady anyavaśagenedaṃ kṛtaṃ te pannagāśubham
kāraṇaṃ vai tvam apy atra tasmāt tvam api kilbiṣī |
31 | mṛtpātrasya kriyāyāṃ hi daṇḍacakrādayo yathā
kāraṇatve prakalpyante tathā tvam api pannaga |
32 | kilbiṣī cāpi me vadhyaḥ kilbiṣī cāsi pannaga
ātmānaṃ kāraṇaṃ hy atra tvam ākhyāsi bhujaṃgama |
33 | sarpa uvāca |
33 | sarva ete hy asvavaśā daṇḍacakrādayo yathā
tathāham api tasmān me naiṣa hetur matas tava |
34 | atha vā matam etat te te 'py anyonyaprayojakāḥ
kāryakāraṇasaṃdeho bhavaty anyonyacodanāt |
35 | evaṃ sati na doṣo me nāsmi vadhyo na kilbiṣī
kilbiṣaṃ samavāye syān manyase yadi kilbiṣam |
36 | lubdhaka uvāca |
36 | kāraṇaṃ yadi na syād vai na kartā syās tvam apy uta
vināśe kāraṇaṃ tvaṃ ca tasmād vadhyo 'si me mataḥ |
37 | asaty api kṛte kārye neha pannaga lipyate
tasmān nātraiva hetuḥ syād vadhyaḥ kiṃ bahu bhāṣase |
38 | sarpa uvāca |
38 | kāryābhāve kriyā na syāt saty asaty api kāraṇe
tasmāt tvam asmin hetau me vācyo hetur viśeṣataḥ |
39 | yady ahaṃ kāraṇatvena mato lubdhaka tattvataḥ
anyaḥ prayoge syād atra kilbiṣī jantunāśane |
40 | lubdhaka uvāca |
40 | vadhyas tvaṃ mama durbuddhe bālaghātī nṛśaṃsakṛt
bhāṣase kiṃ bahu punar vadhyaḥ san pannagādhama |
41 | sarpa uvāca |
41 | yathā havīṃṣi juhvānā makhe vai lubdhakartvijaḥ
na phalaṃ prāpnuvanty atra paraloke tathā hy aham |
42 | bhīṣma uvāca |
42 | tathā bruvati tasmiṃs tu pannage mṛtyucodite
ājagāma tato mṛtyuḥ pannagaṃ cābravīd idam |
43 | kālenāhaṃ praṇuditaḥ pannaga tvām acūcudam
vināśahetur nāsya tvam ahaṃ vā prāṇinaḥ śiśoḥ |
44 | yathā vāyur jaladharān vikarṣati tatas tataḥ
tadvaj jaladavat sarpa kālasyāhaṃ vaśānugaḥ |
45 | sāttvikā rājasāś caiva tāmasā ye ca ke cana
bhāvāḥ kālātmakāḥ sarve pravartante hi jantuṣu |
46 | jaṅgamāḥ sthāvarāś caiva divi vā yadi vā bhuvi
sarve kālātmakāḥ sarpa kālātmakam idaṃ jagat |
47 | pravṛttayaś ca yā loke tathaiva ca nivṛttayaḥ
tāsāṃ vikṛtayo yāś ca sarvaṃ kālātmakaṃ smṛtam |
48 | ādityaś candramā viṣṇur āpo vāyuḥ śatakratuḥ
agniḥ khaṃ pṛthivī mitra oṣadhyo vasavas tathā |
49 | saritaḥ sāgarāś caiva bhāvābhāvau ca pannaga
sarve kālena sṛjyante hriyante ca tathā punaḥ |
50 | evaṃ jñātvā kathaṃ māṃ tvaṃ sadoṣaṃ sarpa manyase
atha caivaṃgate doṣo mayi tvam api doṣavān |
51 | sarpa uvāca |
51 | nirdoṣaṃ doṣavantaṃ vā na tvā mṛtyo bravīmy aham
tvayāhaṃ codita iti bravīmy etāvad eva tu |
52 | yadi kāle tu doṣo 'sti yadi tatrāpi neṣyate
doṣo naiva parīkṣyo me na hy atrādhikṛtā vayam |
53 | nirmokṣas tv asya doṣasya mayā kāryo yathā tathā
mṛtyo vidoṣaḥ syām eva yathā tan me prayojanam |
54 | bhīṣma uvāca |
54 | sarpo 'thārjunakaṃ prāha śrutaṃ te mṛtyubhāṣitam
nānāgasaṃ māṃ pāśena saṃtāpayitum arhasi |
55 | lubdhaka uvāca |
55 | mṛtyoḥ śrutaṃ me vacanaṃ tava caiva bhujaṃgama
naiva tāvad vidoṣatvaṃ bhavati tvayi pannaga |
56 | mṛtyus tvaṃ caiva hetur hi jantor asya vināśane
ubhayaṃ kāraṇaṃ manye na kāraṇam akāraṇam |
57 | dhiṅ mṛtyuṃ ca durātmānaṃ krūraṃ duḥkhakaraṃ satām
tvāṃ caivāhaṃ vadhiṣyāmi pāpaṃ pāpasya kāraṇam |
58 | mṛtyur uvāca |
58 | vivaśau kālavaśagāv āvāṃ tad diṣṭakāriṇau
nāvāṃ doṣeṇa gantavyau yadi samyak prapaśyasi |
59 | lubdhaka uvāca |
59 | yuvām ubhau kālavaśau yadi vai mṛtyupannagau
harṣakrodhau kathaṃ syātām etad icchāmi veditum |
60 | mṛtyur uvāca |
60 | yāḥ kāś cid iha ceṣṭāḥ syuḥ sarvāḥ kālapracoditāḥ
pūrvam evaitad uktaṃ hi mayā lubdhaka kālataḥ |
61 | tasmād ubhau kālavaśāv āvāṃ tad diṣṭakāriṇau
nāvāṃ doṣeṇa gantavyau tvayā lubdhaka karhi cit |
62 | bhīṣma uvāca |
62 | athopagamya kālas tu tasmin dharmārthasaṃśaye
abravīt pannagaṃ mṛtyuṃ lubdham arjunakaṃ ca tam |
63 | kāla uvāca |
63 | naivāhaṃ nāpy ayaṃ mṛtyur nāyaṃ lubdhaka pannagaḥ
kilbiṣī jantumaraṇe na vayaṃ hi prayojakāḥ |
64 | akarod yad ayaṃ karma tan no 'rjunaka codakam
praṇāśahetur nānyo 'sya vadhyate 'yaṃ svakarmaṇā |
65 | yad anena kṛtaṃ karma tenāyaṃ nidhanaṃ gataḥ
vināśahetuḥ karmāsya sarve karmavaśā vayam |
66 | karmadāyādavāṃl lokaḥ karmasaṃbandhalakṣaṇaḥ
karmāṇi codayantīha yathānyonyaṃ tathā vayam |
67 | yathā mṛtpiṇḍataḥ kartā kurute yad yad icchati
evam ātmakṛtaṃ karma mānavaḥ pratipadyate |
68 | yathā chāyātapau nityaṃ susaṃbaddhau nirantaram
tathā karma ca kartā ca saṃbaddhāv ātmakarmabhiḥ |
69 | evaṃ nāhaṃ na vai mṛtyur na sarpo na tathā bhavān
na ceyaṃ brāhmaṇī vṛddhā śiśur evātra kāraṇam |
70 | tasmiṃs tathā bruvāṇe tu brāhmaṇī gautamī nṛpa
svakarmapratyayāṃl lokān matvārjunakam abravīt |
71 | naiva kālo na bhujago na mṛtyur iha kāraṇam
svakarmabhir ayaṃ bālaḥ kālena nidhanaṃ gataḥ |
72 | mayā ca tat kṛtaṃ karma yenāyaṃ me mṛtaḥ sutaḥ
yātu kālas tathā mṛtyur muñcārjunaka pannagam |
73 | bhīṣma uvāca |
73 | tato yathāgataṃ jagmur mṛtyuḥ kālo 'tha pannagaḥ
abhūd viroṣo 'rjunako viśokā caiva gautamī |
74 | etac chrutvā śamaṃ gaccha mā bhūś cintāparo nṛpa
svakarmapratyayāṃl lokāṃs trīn viddhi manujarṣabha |
75 | na tu tvayā kṛtaṃ pārtha nāpi duryodhanena vai
kālena tat kṛtaṃ viddhi vihatā yena pārthivāḥ |
76 | vaiśaṃpāyana uvāca |
76 | ity etad vacanaṃ śrutvā babhūva vigatajvaraḥ
yudhiṣṭhiro mahātejāḥ papracchedaṃ ca dharmavit |