Book 12 Chapter 337 | |
1 | janamejaya uvāca |
1 | sāṃkhyaṃ yogaṃ pañcarātraṃ vedāraṇyakam eva ca
jñānāny etāni brahmarṣe lokeṣu pracaranti ha |
2 | kim etāny ekaniṣṭhāni pṛthaṅniṣṭhāni vā mune
prabrūhi vai mayā pṛṣṭaḥ pravṛttiṃ ca yathākramam |
3 | vaiśaṃpāyana uvāca |
3 | jajñe bahujñaṃ param atyudāraṃ; yaṃ dvīpamadhye sutam ātmavantam
parāśarād gandhavatī maharṣiṃ; tasmai namo 'jñānatamonudāya |
4 | pitāmahādyaṃ pravadanti ṣaṣṭhaṃ; maharṣim ārṣeyavibhūtiyuktam
nārāyaṇasyāṃśajam ekaputraṃ; dvaipāyanaṃ vedamahānidhānam |
5 | tam ādikāleṣu mahāvibhūtir; nārāyaṇo brahmamahānidhānam
sasarja putrārtham udāratejā; vyāsaṃ mahātmānam ajaḥ purāṇaḥ |
6 | janamejaya uvāca |
6 | tvayaiva kathitaḥ pūrvaṃ saṃbhavo dvijasattama
vasiṣṭhasya sutaḥ śaktiḥ śakteḥ putraḥ parāśaraḥ |
7 | parāśarasya dāyādaḥ kṛṣṇadvaipāyano muniḥ
bhūyo nārāyaṇasutaṃ tvam evainaṃ prabhāṣase |
8 | kim ataḥ pūrvajaṃ janma vyāsasyāmitatejasaḥ
kathayasvottamamate janma nārāyaṇodbhavam |
9 | vaiśaṃpāyana uvāca |
9 | vedārthān vettukāmasya dharmiṣṭhasya taponidheḥ
guror me jñānaniṣṭhasya himavatpāda āsataḥ |
10 | kṛtvā bhāratam ākhyānaṃ tapaḥśrāntasya dhīmataḥ
śuśrūṣāṃ tatparā rājan kṛtavanto vayaṃ tadā |
11 | sumantur jaiminiś caiva pailaś ca sudṛḍhavrataḥ
ahaṃ caturthaḥ śiṣyo vai śuko vyāsātmajas tathā |
12 | ebhiḥ parivṛto vyāsaḥ śiṣyaiḥ pañcabhir uttamaiḥ
śuśubhe himavatpāde bhūtair bhūtapatir yathā |
13 | vedān āvartayan sāṅgān bhāratārthāṃś ca sarvaśaḥ
tam ekamanasaṃ dāntaṃ yuktā vayam upāsmahe |
14 | kathāntare 'tha kasmiṃś cit pṛṣṭo 'smābhir dvijottamaḥ
vedārthān bhāratārthāṃś ca janma nārāyaṇāt tathā |
15 | sa pūrvam uktvā vedārthān bhāratārthāṃś ca tattvavit
nārāyaṇād idaṃ janma vyāhartum upacakrame |
16 | śṛṇudhvam ākhyānavaram etad ārṣeyam uttamam
ādikālodbhavaṃ viprās tapasādhigataṃ mayā |
17 | prāpte prajāvisarge vai saptame padmasaṃbhave
nārāyaṇo mahāyogī śubhāśubhavivarjitaḥ |
18 | sasṛje nābhitaḥ putraṃ brahmāṇam amitaprabham
tataḥ sa prādurabhavad athainaṃ vākyam abravīt |
19 | mama tvaṃ nābhito jātaḥ prajāsargakaraḥ prabhuḥ
sṛja prajās tvaṃ vividhā brahman sajaḍapaṇḍitāḥ |
20 | sa evam ukto vimukhaś cintāvyākulamānasaḥ
praṇamya varadaṃ devam uvāca harim īśvaram |
21 | kā śaktir mama deveśa prajāḥ sraṣṭuṃ namo 'stu te
aprajñāvān ahaṃ deva vidhatsva yad anantaram |
22 | sa evam ukto bhagavān bhūtvāthāntarhitas tataḥ
cintayām āsa deveśo buddhiṃ buddhimatāṃ varaḥ |
23 | svarūpiṇī tato buddhir upatasthe hariṃ prabhum
yogena caināṃ niryogaḥ svayaṃ niyuyuje tadā |
24 | sa tām aiśvaryayogasthāṃ buddhiṃ śaktimatīṃ satīm
uvāca vacanaṃ devo buddhiṃ vai prabhur avyayaḥ |
25 | brahmāṇaṃ praviśasveti lokasṛṣṭyarthasiddhaye
tatas tam īśvarādiṣṭā buddhiḥ kṣipraṃ viveśa sā |
26 | athainaṃ buddhisaṃyuktaṃ punaḥ sa dadṛśe hariḥ
bhūyaś cainaṃ vacaḥ prāha sṛjemā vividhāḥ prajāḥ |
27 | evam uktvā sa bhagavāṃs tatraivāntaradhīyata
prāpa caiva muhūrtena svasthānaṃ devasaṃjñitam |
28 | tāṃ caiva prakṛtiṃ prāpya ekībhāvagato 'bhavat
athāsya buddhir abhavat punar anyā tadā kila |
29 | sṛṣṭā imāḥ prajāḥ sarvā brahmaṇā parameṣṭhinā
daityadānavagandharvarakṣogaṇasamākulāḥ jātā hīyaṃ vasumatī bhārākrāntā tapasvinī |
30 | bahavo balinaḥ pṛthvyāṃ daityadānavarākṣasāḥ
bhaviṣyanti tapoyuktā varān prāpsyanti cottamān |
31 | avaśyam eva taiḥ sarvair varadānena darpitaiḥ
bādhitavyāḥ suragaṇā ṛṣayaś ca tapodhanāḥ tatra nyāyyam idaṃ kartuṃ bhārāvataraṇaṃ mayā |
32 | atha nānāsamudbhūtair vasudhāyāṃ yathākramam
nigraheṇa ca pāpānāṃ sādhūnāṃ pragraheṇa ca |
33 | imāṃ tapasvinīṃ satyāṃ dhārayiṣyāmi medinīm
mayā hy eṣā hi dhriyate pātālasthena bhoginā |
34 | mayā dhṛtā dhārayati jagad dhi sacarācaram
tasmāt pṛthvyāḥ paritrāṇaṃ kariṣye saṃbhavaṃ gataḥ |
35 | evaṃ sa cintayitvā tu bhagavān madhusūdanaḥ
rūpāṇy anekāny asṛjat prādurbhāvabhavāya saḥ |
36 | vārāhaṃ nārasiṃhaṃ ca vāmanaṃ mānuṣaṃ tathā
ebhir mayā nihantavyā durvinītāḥ surārayaḥ |
37 | atha bhūyo jagatsraṣṭā bhoḥśabdenānunādayan
sarasvatīm uccacāra tatra sārasvato 'bhavat |
38 | apāntaratamā nāma suto vāksaṃbhavo vibhoḥ
bhūtabhavyabhaviṣyajñaḥ satyavādī dṛḍhavrataḥ |
39 | tam uvāca nataṃ mūrdhnā devānām ādir avyayaḥ
vedākhyāne śrutiḥ kāryā tvayā matimatāṃ vara tasmāt kuru yathājñaptaṃ mayaitad vacanaṃ mune |
40 | tena bhinnās tadā vedā manoḥ svāyaṃbhuve 'ntare
tatas tutoṣa bhagavān haris tenāsya karmaṇā tapasā ca sutaptena yamena niyamena ca |
41 | śrībhagavān uvāca |
41 | manvantareṣu putra tvam evaṃ lokapravartakaḥ
bhaviṣyasy acalo brahmann apradhṛṣyaś ca nityaśaḥ |
42 | punas tiṣye ca saṃprāpte kuravo nāma bhāratāḥ
bhaviṣyanti mahātmāno rājānaḥ prathitā bhuvi |
43 | teṣāṃ tvattaḥ prasūtānāṃ kulabhedo bhaviṣyati
parasparavināśārthaṃ tvām ṛte dvijasattama |
44 | tatrāpy anekadhā vedān bhetsyase tapasānvitaḥ
kṛṣṇe yuge ca saṃprāpte kṛṣṇavarṇo bhaviṣyasi |
45 | dharmāṇāṃ vividhānāṃ ca kartā jñānakaras tathā
bhaviṣyasi tapoyukto na ca rāgād vimokṣyase |
46 | vītarāgaś ca putras te paramātmā bhaviṣyati
maheśvaraprasādena naitad vacanam anyathā |
47 | yaṃ mānasaṃ vai pravadanti putraṃ; pitāmahasyottamabuddhiyuktam
vasiṣṭham agryaṃ tapaso nidhānaṃ; yaś cāpi sūryaṃ vyatiricya bhāti |
48 | tasyānvaye cāpi tato maharṣiḥ; parāśaro nāma mahāprabhāvaḥ
pitā sa te vedanidhir variṣṭho; mahātapā vai tapaso nivāsaḥ kānīnagarbhaḥ pitṛkanyakāyāṃ; tasmād ṛṣes tvaṃ bhavitā ca putraḥ |
49 | bhūtabhavyabhaviṣyāṇāṃ chinnasarvārthasaṃśayaḥ
ye hy atikrāntakāḥ pūrvaṃ sahasrayugaparyayāḥ |
50 | tāṃś ca sarvān mayoddiṣṭān drakṣyase tapasānvitaḥ
punar drakṣyasi cānekasahasrayugaparyayān |
51 | anādinidhanaṃ loke cakrahastaṃ ca māṃ mune
anudhyānān mama mune naitad vacanam anyathā |
52 | śanaiścaraḥ sūryaputro bhaviṣyati manur mahān
tasmin manvantare caiva saptarṣigaṇapūrvakaḥ tvam eva bhavitā vatsa matprasādān na saṃśayaḥ |
53 | vyāsa uvāca |
53 | evaṃ sārasvatam ṛṣim apāntaratamaṃ tadā
uktvā vacanam īśānaḥ sādhayasvety athābravīt |
54 | so 'haṃ tasya prasādena devasya harimedhasaḥ
apāntaratamā nāma tato jāto 'jñayā hareḥ punaś ca jāto vikhyāto vasiṣṭhakulanandanaḥ |
55 | tad etat kathitaṃ janma mayā pūrvakam ātmanaḥ
nārāyaṇaprasādena tathā nārāyaṇāṃśajam |
56 | mayā hi sumahat taptaṃ tapaḥ paramadāruṇam
purā matimatāṃ śreṣṭhāḥ parameṇa samādhinā |
57 | etad vaḥ kathitaṃ sarvaṃ yan māṃ pṛcchatha putrakāḥ
pūrvajanma bhaviṣyaṃ ca bhaktānāṃ snehato mayā |
58 | vaiśaṃpāyana uvāca |
58 | eṣa te kathitaḥ pūrvaṃ saṃbhavo 'smadguror nṛpa
vyāsasyākliṣṭamanaso yathā pṛṣṭaḥ punaḥ śṛṇu |
59 | sāṃkhyaṃ yogaṃ pañcarātraṃ vedāḥ pāśupataṃ tathā
jñānāny etāni rājarṣe viddhi nānāmatāni vai |
60 | sāṃkhyasya vaktā kapilaḥ paramarṣiḥ sa ucyate
hiraṇyagarbho yogasya vettā nānyaḥ purātanaḥ |
61 | apāntaratamāś caiva vedācāryaḥ sa ucyate
prācīnagarbhaṃ tam ṛṣiṃ pravadantīha ke cana |
62 | umāpatir bhūtapatiḥ śrīkaṇṭho brahmaṇaḥ sutaḥ
uktavān idam avyagro jñānaṃ pāśupataṃ śivaḥ |
63 | pañcarātrasya kṛtsnasya vettā tu bhagavān svayam
sarveṣu ca nṛpaśreṣṭha jñāneṣv eteṣu dṛśyate |
64 | yathāgamaṃ yathājñānaṃ niṣṭhā nārāyaṇaḥ prabhuḥ
na cainam evaṃ jānanti tamobhūtā viśāṃ pate |
65 | tam eva śāstrakartāraṃ pravadanti manīṣiṇaḥ
niṣṭhāṃ nārāyaṇam ṛṣiṃ nānyo 'stīti ca vādinaḥ |
66 | niḥsaṃśayeṣu sarveṣu nityaṃ vasati vai hariḥ
sasaṃśayān hetubalān nādhyāvasati mādhavaḥ |
67 | pañcarātravido ye tu yathākramaparā nṛpa
ekāntabhāvopagatās te hariṃ praviśanti vai |
68 | sāṃkhyaṃ ca yogaṃ ca sanātane dve; vedāś ca sarve nikhilena rājan
sarvaiḥ samastair ṛṣibhir nirukto; nārāyaṇo viśvam idaṃ purāṇam |
69 | śubhāśubhaṃ karma samīritaṃ yat; pravartate sarvalokeṣu kiṃ cit
tasmād ṛṣes tad bhavatīti vidyād; divy antarikṣe bhuvi cāpsu cāpi |