Book 12 Chapter 335 | |
1 | janamejaya uvāca |
1 | śrutaṃ bhagavatas tasya māhātmyaṃ paramātmanaḥ
janma dharmagṛhe caiva naranārāyaṇātmakam mahāvarāhasṛṣṭā ca piṇḍotpattiḥ purātanī |
2 | pravṛttau ca nivṛttau ca yo yathā parikalpitaḥ
sa tathā naḥ śruto brahman kathyamānas tvayānagha |
3 | yac ca tat kathitaṃ pūrvaṃ tvayā hayaśiro mahat
havyakavyabhujo viṣṇor udakpūrve mahodadhau tac ca dṛṣṭaṃ bhagavatā brahmaṇā parameṣṭhinā |
4 | kiṃ tad utpāditaṃ pūrvaṃ hariṇā lokadhāriṇā
rūpaṃ prabhāvamahatām apūrvaṃ dhīmatāṃ vara |
5 | dṛṣṭvā hi vibudhaśreṣṭham apūrvam amitaujasam
tad aśvaśirasaṃ puṇyaṃ brahmā kim akaron mune |
6 | etan naḥ saṃśayaṃ brahman purāṇajñānasaṃbhavam
kathayasvottamamate mahāpuruṣanirmitam pāvitāḥ sma tvayā brahman puṇyāṃ kathayatā kathām |
7 | vaiśaṃpāyana uvāca |
7 | kathayiṣyāmi te sarvaṃ purāṇaṃ vedasaṃmitam
jagau yad bhagavān vyāso rājño dharmasutasya vai |
8 | śrutvāśvaśiraso mūrtiṃ devasya harimedhasaḥ
utpannasaṃśayo rājā tam eva samacodayat |
9 | yudhiṣṭhira uvāca |
9 | yat tad darśitavān brahmā devaṃ hayaśirodharam
kimarthaṃ tat samabhavad vapur devopakalpitam |
10 | vyāsa uvāca |
10 | yat kiṃ cid iha loke vai dehabaddhaṃ viśāṃ pate
sarvaṃ pañcabhir āviṣṭaṃ bhūtair īśvarabuddhijaiḥ |
11 | īśvaro hi jagatsraṣṭā prabhur nārāyaṇo virāṭ
bhūtāntarātmā varadaḥ saguṇo nirguṇo 'pi ca bhūtapralayam avyaktaṃ śṛṇuṣva nṛpasattama |
12 | dharaṇyām atha līnāyām apsu caikārṇave purā
jyotirbhūte jale cāpi līne jyotiṣi cānile |
13 | vāyau cākāśasaṃlīne ākāśe ca manonuge
vyakte manasi saṃlīne vyakte cāvyaktatāṃ gate |
14 | avyakte puruṣaṃ yāte puṃsi sarvagate 'pi ca
tama evābhavat sarvaṃ na prājñāyata kiṃ cana |
15 | tamaso brahma saṃbhūtaṃ tamomūlam ṛtātmakam
tad viśvabhāvasaṃjñāntaṃ pauruṣīṃ tanum āsthitam |
16 | so 'niruddha iti proktas tat pradhānaṃ pracakṣate
tad avyaktam iti jñeyaṃ triguṇaṃ nṛpasattama |
17 | vidyāsahāyavān devo viṣvakseno hariḥ prabhuḥ
apsv eva śayanaṃ cakre nidrāyogam upāgataḥ jagataś cintayan sṛṣṭiṃ citrāṃ bahuguṇodbhavām |
18 | tasya cintayataḥ sṛṣṭiṃ mahān ātmaguṇaḥ smṛtaḥ
ahaṃkāras tato jāto brahmā śubhacaturmukhaḥ hiraṇyagarbho bhagavān sarvalokapitāmahaḥ |
19 | padme 'niruddhāt saṃbhūtas tadā padmanibhekṣaṇaḥ
sahasrapatre dyutimān upaviṣṭaḥ sanātanaḥ |
20 | dadṛśe 'dbhutasaṃkāśe lokān āpomayān prabhuḥ
sattvasthaḥ parameṣṭhī sa tato bhūtagaṇān sṛjat |
21 | pūrvam eva ca padmasya patre sūryāṃśusaprabhe
nārāyaṇakṛtau bindū apām āstāṃ guṇottarau |
22 | tāv apaśyat sa bhagavān anādinidhano 'cyutaḥ
ekas tatrābhavad bindur madhvābho ruciraprabhaḥ |
23 | sa tāmaso madhur jātas tadā nārāyaṇājñayā
kaṭhinas tv aparo binduḥ kaiṭabho rājasas tu saḥ |
24 | tāv abhyadhāvatāṃ śreṣṭhau tamorajaguṇānvitau
balavantau gadāhastau padmanālānusāriṇau |
25 | dadṛśāte 'ravindasthaṃ brahmāṇam amitaprabham
sṛjantaṃ prathamaṃ vedāṃś caturaś cāruvigrahān |
26 | tato vigrahavantau tau vedān dṛṣṭvāsurottamau
sahasā jagṛhatur vedān brahmaṇaḥ paśyatas tadā |
27 | atha tau dānavaśreṣṭhau vedān gṛhya sanātanān
rasāṃ viviśatus tūrṇam udakpūrve mahodadhau |
28 | tato hṛteṣu vedeṣu brahmā kaśmalam āviśat
tato vacanam īśānaṃ prāha vedair vinākṛtaḥ |
29 | vedā me paramaṃ cakṣur vedā me paramaṃ balam
vedā me paramaṃ dhāma vedā me brahma cottamam |
30 | mama vedā hṛtāḥ sarve dānavābhyāṃ balād itaḥ
andhakārā hi me lokā jātā vedair vinākṛtāḥ vedān ṛte hi kiṃ kuryāṃ lokān vai sraṣṭum udyataḥ |
31 | aho bata mahad duḥkhaṃ vedanāśanajaṃ mama
prāptaṃ dunoti hṛdayaṃ tīvraśokāya randhayan |
32 | ko hi śokārṇave magnaṃ mām ito 'dya samuddharet
vedāṃs tān ānayen naṣṭān kasya cāhaṃ priyo bhave |
33 | ity evaṃ bhāṣamāṇasya brahmaṇo nṛpasattama
hareḥ stotrārtham udbhūtā buddhir buddhimatāṃ vara tato jagau paraṃ japyaṃ sāñjalipragrahaḥ prabhuḥ |
34 | namas te brahmahṛdaya namas te mama pūrvaja
lokādya bhuvanaśreṣṭha sāṃkhyayoganidhe vibho |
35 | vyaktāvyaktakarācintya kṣemaṃ panthānam āsthita
viśvabhuk sarvabhūtānām antarātmann ayonija |
36 | ahaṃ prasādajas tubhyaṃ lokadhāmne svayaṃbhuve
tvatto me mānasaṃ janma prathamaṃ dvijapūjitam |
37 | cākṣuṣaṃ vai dvitīyaṃ me janma cāsīt purātanam
tvatprasādāc ca me janma tṛtīyaṃ vācikaṃ mahat |
38 | tvattaḥ śravaṇajaṃ cāpi caturthaṃ janma me vibho
nāsikyaṃ cāpi me janma tvattaḥ pañcamam ucyate |
39 | aṇḍajaṃ cāpi me janma tvattaḥ ṣaṣṭhaṃ vinirmitam
idaṃ ca saptamaṃ janma padmajaṃ me 'mitaprabha |
40 | sarge sarge hy ahaṃ putras tava triguṇavarjitaḥ
prathitaḥ puṇḍarīkākṣa pradhānaguṇakalpitaḥ |
41 | tvam īśvarasvabhāvaś ca svayaṃbhūḥ puruṣottamaḥ
tvayā vinirmito 'haṃ vai vedacakṣur vayotigaḥ |
42 | te me vedā hṛtāś cakṣur andho jāto 'smi jāgṛhi
dadasva cakṣuṣī mahyaṃ priyo 'haṃ te priyo 'si me |
43 | evaṃ stutaḥ sa bhagavān puruṣaḥ sarvatomukhaḥ
jahau nidrām atha tadā vedakāryārtham udyataḥ aiśvareṇa prayogeṇa dvitīyāṃ tanum āsthitaḥ |
44 | sunāsikena kāyena bhūtvā candraprabhas tadā
kṛtvā hayaśiraḥ śubhraṃ vedānām ālayaṃ prabhuḥ |
45 | tasya mūrdhā samabhavad dyauḥ sanakṣatratārakā
keśāś cāsyābhavan dīrghā raver aṃśusamaprabhāḥ |
46 | karṇāv ākāśapātāle lalāṭaṃ bhūtadhāriṇī
gaṅgā sarasvatī puṇyā bhruvāv āstāṃ mahānadī |
47 | cakṣuṣī somasūryau te nāsā saṃdhyā punaḥ smṛtā
oṃkāras tv atha saṃskāro vidyuj jihvā ca nirmitā |
48 | dantāś ca pitaro rājan somapā iti viśrutāḥ
goloko brahmalokaś ca oṣṭhāv āstāṃ mahātmanaḥ grīvā cāsyābhavad rājan kālarātrir guṇottarā |
49 | etad dhayaśiraḥ kṛtvā nānāmūrtibhir āvṛtam
antardadhe sa viśveśo viveśa ca rasāṃ prabhuḥ |
50 | rasāṃ punaḥ praviṣṭaś ca yogaṃ paramam āsthitaḥ
śaikṣaṃ svaraṃ samāsthāya om iti prāsṛjat svaram |
51 | sa svaraḥ sānunādī ca sarvagaḥ snigdha eva ca
babhūvāntarmahībhūtaḥ sarvabhūtaguṇoditaḥ |
52 | tatas tāv asurau kṛtvā vedān samayabandhanān
rasātale vinikṣipya yataḥ śabdas tato drutau |
53 | etasminn antare rājan devo hayaśirodharaḥ
jagrāha vedān akhilān rasātalagatān hariḥ prādāc ca brahmaṇe bhūyas tataḥ svāṃ prakṛtiṃ gataḥ |
54 | sthāpayitvā hayaśira udakpūrve mahodadhau
vedānām ālayaś cāpi babhūvāśvaśirās tataḥ |
55 | atha kiṃ cid apaśyantau dānavau madhukaiṭabhau
punar ājagmatus tatra vegitau paśyatāṃ ca tau yatra vedā vinikṣiptās tat sthānaṃ śūnyam eva ca |
56 | tata uttamam āsthāya vegaṃ balavatāṃ varau
punar uttasthatuḥ śīghraṃ rasānām ālayāt tadā dadṛśāte ca puruṣaṃ tam evādikaraṃ prabhum |
57 | śvetaṃ candraviśuddhābham aniruddhatanau sthitam
bhūyo 'py amitavikrāntaṃ nidrāyogam upāgatam |
58 | ātmapramāṇaracite apām upari kalpite
śayane nāgabhogāḍhye jvālāmālāsamāvṛte |
59 | niṣkalmaṣeṇa sattvena saṃpannaṃ ruciraprabham
taṃ dṛṣṭvā dānavendrau tau mahāhāsam amuñcatām |
60 | ūcatuś ca samāviṣṭau rajasā tamasā ca tau
ayaṃ sa puruṣaḥ śvetaḥ śete nidrām upāgataḥ |
61 | anena nūnaṃ vedānāṃ kṛtam āharaṇaṃ rasāt
kasyaiṣa ko nu khalv eṣa kiṃ ca svapiti bhogavān |
62 | ity uccāritavākyau tau bodhayām āsatur harim
yuddhārthinau tu vijñāya vibuddhaḥ puruṣottamaḥ |
63 | nirīkṣya cāsurendrau tau tato yuddhe mano dadhe
atha yuddhaṃ samabhavat tayor nārāyaṇasya ca |
64 | rajastamoviṣṭatanū tāv ubhau madhukaiṭabhau
brahmaṇopacitiṃ kurvañ jaghāna madhusūdanaḥ |
65 | tatas tayor vadhenāśu vedāpaharaṇena ca
śokāpanayanaṃ cakre brahmaṇaḥ puruṣottamaḥ |
66 | tataḥ parivṛto brahmā hatārir vedasatkṛtaḥ
nirmame sa tadā lokān kṛtsnān sthāvarajaṅgamān |
67 | dattvā pitāmahāyāgryāṃ buddhiṃ lokavisargikīm
tatraivāntardadhe devo yata evāgato hariḥ |
68 | tau dānavau harir hatvā kṛtvā hayaśiras tanum
punaḥ pravṛttidharmārthaṃ tām eva vidadhe tanum |
69 | evam eṣa mahābhāgo babhūvāśvaśirā hariḥ
paurāṇam etad ākhyātaṃ rūpaṃ varadam aiśvaram |
70 | yo hy etad brāhmaṇo nityaṃ śṛṇuyād dhārayeta vā
na tasyādhyayanaṃ nāśam upagacchet kadā cana |
71 | ārādhya tapasogreṇa devaṃ hayaśirodharam
pāñcālena kramaḥ prāpto rāmeṇa pathi deśite |
72 | etad dhayaśiro rājann ākhyānaṃ tava kīrtitam
purāṇaṃ vedasamitaṃ yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi |
73 | yāṃ yām icchet tanuṃ devaḥ kartuṃ kāryavidhau kva cit
tāṃ tāṃ kuryād vikurvāṇaḥ svayam ātmānam ātmanā |
74 | eṣa vedanidhiḥ śrīmān eṣa vai tapaso nidhiḥ
eṣa yogaś ca sāṃkhyaṃ ca brahma cāgryaṃ harir vibhuḥ |
75 | nārāyaṇaparā vedā yajñā nārāyaṇātmakāḥ
tapo nārāyaṇaparaṃ nārāyaṇaparā gatiḥ |
76 | nārāyaṇaparaṃ satyam ṛtaṃ nārāyaṇātmakam
nārāyaṇaparo dharmaḥ punarāvṛttidurlabhaḥ |
77 | pravṛttilakṣaṇaś caiva dharmo nārāyaṇātmakaḥ
nārāyaṇātmako gandho bhūmau śreṣṭhatamaḥ smṛtaḥ |
78 | apāṃ caiva guṇo rājan raso nārāyaṇātmakaḥ
jyotiṣāṃ ca guṇo rūpaṃ smṛtaṃ nārāyaṇātmakam |
79 | nārāyaṇātmakaś cāpi sparśo vāyuguṇaḥ smṛtaḥ
nārāyaṇātmakaś cāpi śabda ākāśasaṃbhavaḥ |
80 | manaś cāpi tato bhūtam avyaktaguṇalakṣaṇam
nārāyaṇaparaḥ kālo jyotiṣām ayanaṃ ca yat |
81 | nārāyaṇaparā kīrtiḥ śrīś ca lakṣmīś ca devatāḥ
nārāyaṇaparaṃ sāṃkhyaṃ yogo nārāyaṇātmakaḥ |
82 | kāraṇaṃ puruṣo yeṣāṃ pradhānaṃ cāpi kāraṇam
svabhāvaś caiva karmāṇi daivaṃ yeṣāṃ ca kāraṇam |
83 | pañcakāraṇasaṃkhyāto niṣṭhā sarvatra vai hariḥ
tattvaṃ jijñāsamānānāṃ hetubhiḥ sarvatomukhaiḥ |
84 | tattvam eko mahāyogī harir nārāyaṇaḥ prabhuḥ
sabrahmakānāṃ lokānām ṛṣīṇāṃ ca mahātmanām |
85 | sāṃkhyānāṃ yogināṃ cāpi yatīnām ātmavedinām
manīṣitaṃ vijānāti keśavo na tu tasya te |
86 | ye ke cit sarvalokeṣu daivaṃ pitryaṃ ca kurvate
dānāni ca prayacchanti tapyanti ca tapo mahat |
87 | sarveṣām āśrayo viṣṇur aiśvaraṃ vidhim āsthitaḥ
sarvabhūtakṛtāvāso vāsudeveti cocyate |
88 | ayaṃ hi nityaḥ paramo maharṣir; mahāvibhūtir guṇavān nirguṇākhyaḥ
guṇaiś ca saṃyogam upaiti śīghraṃ; kālo yathartāv ṛtusaṃprayuktaḥ |
89 | naivāsya vindanti gatiṃ mahātmano; na cāgatiṃ kaś cid ihānupasyati
jñānātmakāḥ saṃyamino maharṣayaḥ; paśyanti nityaṃ puruṣaṃ guṇādhikam |