Book 12 Chapter 330 | |
1 | śrībhagavān uvāca |
1 | sūryācandramasau śaśvat keśair me aṃśusaṃjñitaiḥ
bodhayaṃs tāpayaṃś caiva jagad uttiṣṭhataḥ pṛthak |
2 | bodhanāt tāpanāc caiva jagato harṣaṇaṃ bhavet
agnīṣomakṛtair ebhiḥ karmabhiḥ pāṇḍunandana hṛṣīkeśo 'ham īśāno varado lokabhāvanaḥ |
3 | iḍopahūtayogena hare bhāgaṃ kratuṣv aham
varṇaś ca me hariśreṣṭhas tasmād dharir ahaṃ smṛtaḥ |
4 | dhāma sāro hi lokānām ṛtaṃ caiva vicāritam
ṛtadhāmā tato vipraiḥ satyaś cāhaṃ prakīrtitaḥ |
5 | naṣṭāṃ ca dharaṇīṃ pūrvam avindaṃ vai guhāgatām
govinda iti māṃ devā vāgbhiḥ samabhituṣṭuvuḥ |
6 | śipiviṣṭeti cākhyāyāṃ hīnaromā ca yo bhavet
tenāviṣṭaṃ hi yat kiṃ cic chipiviṣṭaṃ hi tat smṛtam |
7 | yāsko mām ṛṣir avyagro naikayajñeṣu gītavān
śipiviṣṭa iti hy asmād guhyanāmadharo hy aham |
8 | stutvā māṃ śipiviṣṭeti yāsko ṛṣir udāradhīḥ
matprasādād adho naṣṭaṃ niruktam abhijagmivān |
9 | na hi jāto na jāye 'haṃ na janiṣye kadā cana
kṣetrajñaḥ sarvabhūtānāṃ tasmād aham ajaḥ smṛtaḥ |
10 | noktapūrvaṃ mayā kṣudram aślīlaṃ vā kadā cana
ṛtā brahmasutā sā me satyā devī sarasvatī |
11 | sac cāsac caiva kaunteya mayāveśitam ātmani
pauṣkare brahmasadane satyaṃ mām ṛṣayo viduḥ |
12 | sattvān na cyutapūrvo 'haṃ sattvaṃ vai viddhi matkṛtam
janmanīhābhavat sattvaṃ paurvikaṃ me dhanaṃjaya |
13 | nirāśīḥkarmasaṃyuktaṃ sātvataṃ māṃ prakalpaya
sātvatajñānadṛṣṭo 'haṃ sātvataḥ sātvatāṃ patiḥ |
14 | kṛṣāmi medinīṃ pārtha bhūtvā kārṣṇāyaso mahān
kṛṣṇo varṇaś ca me yasmāt tasmāt kṛṣṇo 'ham arjuna |
15 | mayā saṃśleṣitā bhūmir adbhir vyoma ca vāyunā
vāyuś ca tejasā sārdhaṃ vaikuṇṭhatvaṃ tato mama |
16 | nirvāṇaṃ paramaṃ saukhyaṃ dharmo 'sau para ucyate
tasmān na cyutapūrvo 'ham acyutas tena karmaṇā |
17 | pṛthivīnabhasī cobhe viśrute viśvalaukike
tayoḥ saṃdhāraṇārthaṃ hi mām adhokṣajam añjasā |
18 | niruktaṃ vedaviduṣo ye ca śabdārthacintakāḥ
te māṃ gāyanti prāgvaṃśe adhokṣaja iti sthitiḥ |
19 | śabda ekamatair eṣa vyāhṛtaḥ paramarṣibhiḥ
nānyo hy adhokṣajo loke ṛte nārāyaṇaṃ prabhum |
20 | ghṛtaṃ mamārciṣo loke jantūnāṃ prāṇadhāraṇam
ghṛtārcir aham avyagrair vedajñaiḥ parikīrtitaḥ |
21 | trayo hi dhātavaḥ khyātāḥ karmajā iti ca smṛtāḥ
pittaṃ śleṣmā ca vāyuś ca eṣa saṃghāta ucyate |
22 | etaiś ca dhāryate jantur etaiḥ kṣīṇaiś ca kṣīyate
āyurvedavidas tasmāt tridhātuṃ māṃ pracakṣate |
23 | vṛṣo hi bhagavān dharmaḥ khyāto lokeṣu bhārata
naighaṇṭukapadākhyātaṃ viddhi māṃ vṛṣam uttamam |
24 | kapir varāhaḥ śreṣṭhaś ca dharmaś ca vṛṣa ucyate
tasmād vṛṣākapiṃ prāha kaśyapo māṃ prajāpatiḥ |
25 |
na cādiṃ na madhyaṃ tathā naiva cāntaṃ; kadā cid vidante surāś cāsurāś ca
anādyo hy amadhyas tathā cāpy anantaḥ; pragīto 'ham īśo vibhur lokasākṣī |
26 | śucīni śravaṇīyāni śṛṇomīha dhanaṃjaya
na ca pāpāni gṛhṇāmi tato 'haṃ vai śuciśravāḥ |
27 | ekaśṛṅgaḥ purā bhūtvā varāho divyadarśanaḥ
imām uddhṛtavān bhūmim ekaśṛṅgas tato hy aham |
28 | tathaivāsaṃ trikakudo vārāhaṃ rūpam āsthitaḥ
trikakut tena vikhyātaḥ śarīrasya tu māpanāt |
29 | viriñca iti yaḥ proktaḥ kapilajñānacintakaiḥ
sa prajāpatir evāhaṃ cetanāt sarvalokakṛt |
30 | vidyāsahāyavantaṃ mām ādityasthaṃ sanātanam
kapilaṃ prāhur ācāryāḥ sāṃkhyā niścitaniścayāḥ |
31 | hiraṇyagarbho dyutimān eṣa yaś chandasi stutaḥ
yogaiḥ saṃpūjyate nityaṃ sa evāhaṃ vibhuḥ smṛtaḥ |
32 | ekaviṃśatiśākhaṃ ca ṛgvedaṃ māṃ pracakṣate
sahasraśākhaṃ yat sāma ye vai vedavido janāḥ gāyanty āraṇyake viprā madbhaktās te 'pi durlabhāḥ |
33 | ṣaṭpañcāśatam aṣṭau ca saptatriṃśatam ity uta
yasmiñ śākhā yajurvede so 'ham ādhvaryave smṛtaḥ |
34 | pañcakalpam atharvāṇaṃ kṛtyābhiḥ paribṛṃhitam
kalpayanti hi māṃ viprā atharvāṇavidas tathā |
35 | śākhābhedāś ca ye ke cid yāś ca śākhāsu gītayaḥ
svaravarṇasamuccārāḥ sarvāṃs tān viddhi matkṛtān |
36 | yat tad dhayaśiraḥ pārtha samudeti varapradam
so 'ham evottare bhāge kramākṣaravibhāgavit |
37 | rāmādeśitamārgeṇa matprasādān mahātmanā
pāñcālena kramaḥ prāptas tasmād bhūtāt sanātanāt bābhravyagotraḥ sa babhau prathamaḥ kramapāragaḥ |
38 | nārāyaṇād varaṃ labdhvā prāpya yogam anuttamam
kramaṃ praṇīya śikṣāṃ ca praṇayitvā sa gālavaḥ |
39 | kaṇḍarīko 'tha rājā ca brahmadattaḥ pratāpavān
jātīmaraṇajaṃ duḥkhaṃ smṛtvā smṛtvā punaḥ punaḥ saptajātiṣu mukhyatvād yogānāṃ saṃpadaṃ gataḥ |
40 | purāham ātmajaḥ pārtha prathitaḥ kāraṇāntare
dharmasya kuruśārdūla tato 'haṃ dharmajaḥ smṛtaḥ |
41 | naranārāyaṇau pūrvaṃ tapas tepatur avyayam
dharmayānaṃ samārūḍhau parvate gandhamādane |
42 | tatkālasamayaṃ caiva dakṣayajño babhūva ha
na caivākalpayad bhāgaṃ dakṣo rudrasya bhārata |
43 | tato dadhīcivacanād dakṣayajñam apāharat
sasarja śūlaṃ krodhena prajvalantaṃ muhur muhuḥ |
44 | tac chūlaṃ bhasmasāt kṛtvā dakṣayajñaṃ savistaram
āvayoḥ sahasāgacchad badaryāśramam antikāt vegena mahatā pārtha patan nārāyaṇorasi |
45 | tataḥ svatejasāviṣṭāḥ keśā nārāyaṇasya ha
babhūvur muñjavarṇās tu tato 'haṃ muñjakeśavān |
46 | tac ca śūlaṃ vinirdhūtaṃ huṃkāreṇa mahātmanā
jagāma śaṃkarakaraṃ nārāyaṇasamāhatam |
47 | atha rudra upādhāvat tāv ṛṣī tapasānvitau
tata enaṃ samuddhūtaṃ kaṇṭhe jagrāha pāṇinā nārāyaṇaḥ sa viśvātmā tenāsya śitikaṇṭhatā |
48 | atha rudravighātārtham iṣīkāṃ jagṛhe naraḥ
mantraiś ca saṃyuyojāśu so 'bhavat paraśur mahān |
49 | kṣiptaś ca sahasā rudre khaṇḍanaṃ prāptavāṃs tadā
tato 'haṃ khaṇḍaparaśuḥ smṛtaḥ paraśukhaṇḍanāt |
50 | arjuna uvāca |
50 | asmin yuddhe tu vārṣṇeya trailokyamathane tadā
jayaṃ kaḥ prāptavāṃs tatra śaṃsaitan me janārdana |
51 | śrībhagavān uvāca |
51 | tayoḥ saṃlagnayor yuddhe rudranārāyaṇātmanoḥ
udvignāḥ sahasā kṛtsnā lokāḥ sarve 'bhavaṃs tadā |
52 | nāgṛhṇāt pāvakaḥ śubhraṃ makheṣu suhutaṃ haviḥ
vedā na pratibhānti sma ṛṣīṇāṃ bhāvitātmanām |
53 | devān rajas tamaś caiva samāviviśatus tadā
vasudhā saṃcakampe 'tha nabhaś ca vipaphāla ha |
54 | niṣprabhāṇi ca tejāṃsi brahmā caivāsanāc cyutaḥ
agāc choṣaṃ samudraś ca himavāṃś ca vyaśīryata |
55 | tasminn evaṃ samutpanne nimitte pāṇḍunandana
brahmā vṛto devagaṇair ṛṣibhiś ca mahātmabhiḥ ājagāmāśu taṃ deśaṃ yatra yuddham avartata |
56 | sāñjalipragraho bhūtvā caturvaktro niruktagaḥ
uvāca vacanaṃ rudraṃ lokānām astu vai śivam nyasyāyudhāni viśveśa jagato hitakāmyayā |
57 | yad akṣaram athāvyaktam īśaṃ lokasya bhāvanam
kūṭasthaṃ kartṛnirdvaṃdvam akarteti ca yaṃ viduḥ |
58 | vyaktibhāvagatasyāsya ekā mūrtir iyaṃ śivā
naro nārāyaṇaś caiva jātau dharmakulodvahau |
59 | tapasā mahatā yuktau devaśreṣṭhau mahāvratau
ahaṃ prasādajas tasya kasmiṃś cit kāraṇāntare tvaṃ caiva krodhajas tāta pūrvasarge sanātanaḥ |
60 | mayā ca sārdhaṃ varadaṃ vibudhaiś ca maharṣibhiḥ
prasādayāśu lokānāṃ śāntir bhavatu māciram |
61 | brahmaṇā tv evam uktas tu rudraḥ krodhāgnim utsṛjan
prasādayām āsa tato devaṃ nārāyaṇaṃ prabhum śaraṇaṃ ca jagāmādyaṃ vareṇyaṃ varadaṃ harim |
62 | tato 'tha varado devo jitakrodho jitendriyaḥ
prītimān abhavat tatra rudreṇa saha saṃgataḥ |
63 | ṛṣibhir brahmaṇā caiva vibudhaiś ca supūjitaḥ
uvāca devam īśānam īśaḥ sa jagato hariḥ |
64 | yas tvāṃ vetti sa māṃ vetti yas tvām anu sa mām anu
nāvayor antaraṃ kiṃ cin mā te bhūd buddhir anyathā |
65 | adya prabhṛti śrīvatsaḥ śūlāṅko 'yaṃ bhavatv ayam
mama pāṇyaṅkitaś cāpi śrīkaṇṭhas tvaṃ bhaviṣyasi |
66 | evaṃ lakṣaṇam utpādya parasparakṛtaṃ tadā
sakhyaṃ caivātulaṃ kṛtvā rudreṇa sahitāv ṛṣī tapas tepatur avyagrau visṛjya tridivaukasaḥ |
67 | eṣa te kathitaḥ pārtha nārāyaṇajayo mṛdhe
nāmāni caiva guhyāni niruktāni ca bhārata ṛṣibhiḥ kathitānīha yāni saṃkīrtitāni te |
68 | evaṃ bahuvidhai rūpaiś carāmīha vasuṃdharām
brahmalokaṃ ca kaunteya golokaṃ ca sanātanam mayā tvaṃ rakṣito yuddhe mahāntaṃ prāptavāñ jayam |
69 | yas tu te so 'grato yāti yuddhe saṃpraty upasthite
taṃ viddhi rudraṃ kaunteya devadevaṃ kapardinam |
70 | kālaḥ sa eva kathitaḥ krodhajeti mayā tava
nihatāṃs tena vai pūrvaṃ hatavān asi vai ripūn |
71 | aprameyaprabhāvaṃ taṃ devadevam umāpatim
namasva devaṃ prayato viśveśaṃ haram avyayam |