Book 12 Chapter 327 | |
1 | janamejaya uvāca |
1 | kathaṃ sa bhagavān devo yajñeṣv agraharaḥ prabhuḥ
yajñadhārī ca satataṃ vedavedāṅgavit tathā |
2 | nivṛttaṃ cāsthito dharmaṃ kṣemī bhāgavatapriyaḥ
pravṛttidharmān vidadhe sa eva bhagavān prabhuḥ |
3 | kathaṃ pravṛttidharmeṣu bhāgārhā devatāḥ kṛtāḥ
kathaṃ nivṛttidharmāś ca kṛtā vyāvṛttabuddhayaḥ |
4 | etaṃ naḥ saṃśayaṃ vipra chindhi guhyaṃ sanātanam
tvayā nārāyaṇakathā śrutā vai dharmasaṃhitā |
5 | ime sabrahmakā lokāḥ sasurāsuramānavāḥ
kriyāsv abhyudayoktāsu saktā dṛśyanti sarvaśaḥ mokṣaś coktas tvayā brahman nirvāṇaṃ paramaṃ sukham |
6 | ye ca muktā bhavantīha puṇyapāpavivarjitāḥ
te sahasrārciṣaṃ devaṃ praviśantīti śuśrumaḥ |
7 | aho hi duranuṣṭheyo mokṣadharmaḥ sanātanaḥ
yaṃ hitvā devatāḥ sarvā havyakavyabhujo 'bhavan |
8 | kiṃ nu brahmā ca rudraś ca śakraś ca balabhit prabhuḥ
sūryas tārādhipo vāyur agnir varuṇa eva ca ākāśaṃ jagatī caiva ye ca śeṣā divaukasaḥ |
9 | pralayaṃ na vijānanti ātmanaḥ parinirmitam
tatas te nāsthitā mārgaṃ dhruvam akṣayam avyayam |
10 | smṛtvā kālaparīmāṇaṃ pravṛttiṃ ye samāsthitāḥ
doṣaḥ kālaparīmāṇe mahān eṣa kriyāvatām |
11 | etan me saṃśayaṃ vipra hṛdi śalyam ivārpitam
chindhītihāsakathanāt paraṃ kautūhalaṃ hi me |
12 | kathaṃ bhāgaharāḥ proktā devatāḥ kratuṣu dvija
kimarthaṃ cādhvare brahmann ijyante tridivaukasaḥ |
13 | ye ca bhāgaṃ pragṛhṇanti yajñeṣu dvijasattama
te yajanto mahāyajñaiḥ kasya bhāgaṃ dadanti vai |
14 | vaiśaṃpāyana uvāca |
14 | aho gūḍhatamaḥ praśnas tvayā pṛṣṭo janeśvara
nātaptatapasā hy eṣa nāvedaviduṣā tathā nāpurāṇavidā cāpi śakyo vyāhartum añjasā |
15 | hanta te kathayiṣyāmi yan me pṛṣṭaḥ purā guruḥ
kṛṣṇadvaipāyano vyāso vedavyāso mahān ṛṣiḥ |
16 | sumantur jaiminiś caiva pailaś ca sudṛḍhavrataḥ
ahaṃ caturthaḥ śiṣyo vai pañcamaś ca śukaḥ smṛtaḥ |
17 | etān samāgatān sarvān pañca śiṣyān damānvitān
śaucācārasamāyuktāñ jitakrodhāñ jitendriyān |
18 | vedān adhyāpayām āsa mahābhāratapañcamān
merau girivare ramye siddhacāraṇasevite |
19 | teṣām abhyasyatāṃ vedān kadā cit saṃśayo 'bhavat
eṣa vai yas tvayā pṛṣṭas tena teṣāṃ prakīrtitaḥ tataḥ śruto mayā cāpi tavākhyeyo 'dya bhārata |
20 | śiṣyāṇāṃ vacanaṃ śrutvā sarvājñānatamonudaḥ
parāśarasutaḥ śrīmān vyāso vākyam uvāca ha |
21 | mayā hi sumahat taptaṃ tapaḥ paramadāruṇam
bhūtaṃ bhavyaṃ bhaviṣyac ca jānīyām iti sattamāḥ |
22 | tasya me taptatapaso nigṛhītendriyasya ca
nārāyaṇaprasādena kṣīrodasyānukūlataḥ |
23 | traikālikam idaṃ jñānaṃ prādurbhūtaṃ yathepsitam
tac chṛṇudhvaṃ yathājñānaṃ vakṣye saṃśayam uttamam yathā vṛttaṃ hi kalpādau dṛṣṭaṃ me jñānacakṣuṣā |
24 | paramātmeti yaṃ prāhuḥ sāṃkhyayogavido janāḥ
mahāpuruṣasaṃjñāṃ sa labhate svena karmaṇā |
25 | tasmāt prasūtam avyaktaṃ pradhānaṃ tad vidur budhāḥ
avyaktād vyaktam utpannaṃ lokasṛṣṭyartham īśvarāt |
26 | aniruddho hi lokeṣu mahān ātmeti kathyate
yo 'sau vyaktatvam āpanno nirmame ca pitāmaham so 'haṃkāra iti proktaḥ sarvatejomayo hi saḥ |
27 | pṛthivī vāyur ākāśam āpo jyotiś ca pañcamam
ahaṃkāraprasūtāni mahābhūtāni bhārata |
28 | mahābhūtāni sṛṣṭvātha tadguṇān nirmame punaḥ
bhūtebhyaś caiva niṣpannā mūrtimanto 'ṣṭa tāñ śṛṇu |
29 | marīcir aṅgirāś cātriḥ pulastyaḥ pulahaḥ kratuḥ
vasiṣṭhaś ca mahātmā vai manuḥ svāyaṃbhuvas tathā jñeyāḥ prakṛtayo 'ṣṭau tā yāsu lokāḥ pratiṣṭhitāḥ |
30 | vedān vedāṅgasaṃyuktān yajñān yajñāṅgasaṃyutān
nirmame lokasiddhyarthaṃ brahmā lokapitāmahaḥ aṣṭābhyaḥ prakṛtibhyaś ca jātaṃ viśvam idaṃ jagat |
31 | rudro roṣātmako jāto daśānyān so 'sṛjat svayam
ekādaśaite rudrās tu vikārāḥ puruṣāḥ smṛtāḥ |
32 | te rudrāḥ prakṛtiś caiva sarve caiva surarṣayaḥ
utpannā lokasiddhyarthaṃ brahmāṇaṃ samupasthitāḥ |
33 | vayaṃ hi sṛṣṭā bhagavaṃs tvayā vai prabhaviṣṇunā
yena yasminn adhīkāre vartitavyaṃ pitāmaha |
34 | yo 'sau tvayā vinirdiṣṭo adhikāro 'rthacintakaḥ
paripālyaḥ kathaṃ tena so 'dhikāro 'dhikāriṇā |
35 | pradiśasva balaṃ tasya yo 'dhikārārthacintakaḥ
evam ukto mahādevo devāṃs tān idam abravīt |
36 | sādhv ahaṃ jñāpito devā yuṣmābhir bhadram astu vaḥ
mamāpy eṣā samutpannā cintā yā bhavatāṃ matā |
37 | lokatantrasya kṛtsnasya kathaṃ kāryaḥ parigrahaḥ
kathaṃ balakṣayo na syād yuṣmākaṃ hy ātmanaś ca me |
38 | itaḥ sarve 'pi gacchāmaḥ śaraṇaṃ lokasākṣiṇam
mahāpuruṣam avyaktaṃ sa no vakṣyati yad dhitam |
39 | tatas te brahmaṇā sārdham ṛṣayo vibudhās tathā
kṣīrodasyottaraṃ kūlaṃ jagmur lokahitārthinaḥ |
40 | te tapaḥ samupātiṣṭhan brahmoktaṃ vedakalpitam
sa mahāniyamo nāma tapaścaryā sudāruṇā |
41 | ūrdhvaṃ dṛṣṭir bāhavaś ca ekāgraṃ ca mano 'bhavat
ekapādasthitāḥ samyak kāṣṭhabhūtāḥ samāhitāḥ |
42 | divyaṃ varṣasahasraṃ te tapas taptvā tad uttamam
śuśruvur madhurāṃ vāṇīṃ vedavedāṅgabhūṣitām |
43 | bho bhoḥ sabrahmakā devā ṛṣayaś ca tapodhanāḥ
svāgatenārcya vaḥ sarvāñ śrāvaye vākyam uttamam |
44 | vijñātaṃ vo mayā kāryaṃ tac ca lokahitaṃ mahat
pravṛttiyuktaṃ kartavyaṃ yuṣmatprāṇopabṛṃhaṇam |
45 | sutaptaṃ vas tapo devā mamārādhanakāmyayā
bhokṣyathāsya mahāsattvās tapasaḥ phalam uttamam |
46 | eṣa brahmā lokaguruḥ sarvalokapitāmahaḥ
yūyaṃ ca vibudhaśreṣṭhā māṃ yajadhvaṃ samāhitāḥ |
47 | sarve bhāgān kalpayadhvaṃ yajñeṣu mama nityaśaḥ
tathā śreyo vidhāsyāmi yathādhīkāram īśvarāḥ |
48 | śrutvaitad devadevasya vākyaṃ hṛṣṭatanūruhāḥ
tatas te vibudhāḥ sarve brahmā te ca maharṣayaḥ |
49 | vedadṛṣṭena vidhinā vaiṣṇavaṃ kratum āharan
tasmin satre tadā brahmā svayaṃ bhāgam akalpayat devā devarṣayaś caiva sarve bhāgān akalpayan |
50 | te kārtayugadharmāṇo bhāgāḥ paramasatkṛtāḥ
prāpur ādityavarṇaṃ taṃ puruṣaṃ tamasaḥ param bṛhantaṃ sarvagaṃ devam īśānaṃ varadaṃ prabhum |
51 | tato 'tha varado devas tān sarvān amarān sthitān
aśarīro babhāṣedaṃ vākyaṃ khastho maheśvaraḥ |
52 | yena yaḥ kalpito bhāgaḥ sa tathā samupāgataḥ
prīto 'haṃ pradiśāmy adya phalam āvṛttilakṣaṇam |
53 | etad vo lakṣaṇaṃ devā matprasādasamudbhavam
yūyaṃ yajñair ijyamānāḥ samāptavaradakṣiṇaiḥ yuge yuge bhaviṣyadhvaṃ pravṛttiphalabhoginaḥ |
54 | yajñair ye cāpi yakṣyanti sarvalokeṣu vai surāḥ
kalpayiṣyanti vo bhāgāṃs te narā vedakalpitān |
55 | yo me yathā kalpitavān bhāgam asmin mahākratau
sa tathā yajñabhāgārho vedasūtre mayā kṛtaḥ |
56 | yūyaṃ lokān dhārayadhvaṃ yajñabhāgaphaloditāḥ
sarvārthacintakā loke yathādhīkāranirmitāḥ |
57 | yāḥ kriyāḥ pracariṣyanti pravṛttiphalasatkṛtāḥ
tābhir āpyāyitabalā lokān vai dhārayiṣyatha |
58 | yūyaṃ hi bhāvitā loke sarvayajñeṣu mānavaiḥ
māṃ tato bhāvayiṣyadhvam eṣā vo bhāvanā mama |
59 | ityarthaṃ nirmitā vedā yajñāś cauṣadhibhiḥ saha
ebhiḥ samyak prayuktair hi prīyante devatāḥ kṣitau |
60 | nirmāṇam etad yuṣmākaṃ pravṛttiguṇakalpitam
mayā kṛtaṃ suraśreṣṭhā yāvat kalpakṣayād iti cintayadhvaṃ lokahitaṃ yathādhīkāram īśvarāḥ |
61 | marīcir aṅgirāś cātriḥ pulastyaḥ pulahaḥ kratuḥ
vasiṣṭha iti saptaite mānasā nirmitā hi vai |
62 | ete vedavido mukhyā vedācāryāś ca kalpitāḥ
pravṛttidharmiṇaś caiva prājāpatyena kalpitāḥ |
63 | ayaṃ kriyāvatāṃ panthā vyaktībhūtaḥ sanātanaḥ
aniruddha iti prokto lokasargakaraḥ prabhuḥ |
64 | sanaḥ sanatsujātaś ca sanakaḥ sasanandanaḥ
sanatkumāraḥ kapilaḥ saptamaś ca sanātanaḥ |
65 | saptaite mānasāḥ proktā ṛṣayo brahmaṇaḥ sutāḥ
svayamāgatavijñānā nivṛttaṃ dharmam āsthitāḥ |
66 | ete yogavido mukhyāḥ sāṃkhyadharmavidas tathā
ācāryā mokṣaśāstre ca mokṣadharmapravartakāḥ |
67 | yato 'haṃ prasṛtaḥ pūrvam avyaktāt triguṇo mahān
tasmāt parataro yo 'sau kṣetrajña iti kalpitaḥ so 'haṃ kriyāvatāṃ panthāḥ punarāvṛttidurlabhaḥ |
68 | yo yathā nirmito jantur yasmin yasmiṃś ca karmaṇi
pravṛttau vā nivṛttau vā tatphalaṃ so 'śnute 'vaśaḥ |
69 | eṣa lokagurur brahmā jagadādikaraḥ prabhuḥ
eṣa mātā pitā caiva yuṣmākaṃ ca pitāmahaḥ mayānuśiṣṭo bhavitā sarvabhūtavarapradaḥ |
70 | asya caivānujo rudro lalāṭād yaḥ samutthitaḥ
brahmānuśiṣṭo bhavitā sarvatrasavarapradaḥ |
71 | gacchadhvaṃ svān adhīkārāṃś cintayadhvaṃ yathāvidhi
pravartantāṃ kriyāḥ sarvāḥ sarvalokeṣu māciram |
72 | pradṛśyantāṃ ca karmāṇi prāṇināṃ gatayas tathā
parinirmitakālāni āyūṃṣi ca surottamāḥ |
73 | idaṃ kṛtayugaṃ nāma kālaḥ śreṣṭhaḥ pravartate
ahiṃsyā yajñapaśavo yuge 'smin naitad anyathā catuṣpāt sakalo dharmo bhaviṣyaty atra vai surāḥ |
74 | tatas tretāyugaṃ nāma trayī yatra bhaviṣyati
prokṣitā yatra paśavo vadhaṃ prāpsyanti vai makhe tatra pādacaturtho vai dharmasya na bhaviṣyati |
75 | tato vai dvāparaṃ nāma miśraḥ kālo bhaviṣyati
dvipādahīno dharmaś ca yuge tasmin bhaviṣyati |
76 | tatas tiṣye 'tha saṃprāpte yuge kalipuraskṛte
ekapādasthito dharmo yatra tatra bhaviṣyati |
77 | devā ūcuḥ |
77 | ekapādasthite dharme yatrakvacanagāmini
kathaṃ kartavyam asmābhir bhagavaṃs tad vadasva naḥ |
78 | śrībhagavān uvāca |
78 | yatra vedāś ca yajñāś ca tapaḥ satyaṃ damas tathā
ahiṃsādharmasaṃyuktāḥ pracareyuḥ surottamāḥ sa vai deśaḥ sevitavyo mā vo 'dharmaḥ padā spṛśet |
79 | vyāsa uvāca |
79 | te 'nuśiṣṭā bhagavatā devāḥ sarṣigaṇās tathā
namaskṛtvā bhagavate jagmur deśān yathepsitān |
80 | gateṣu tridivaukaḥsu brahmaikaḥ paryavasthitaḥ
didṛkṣur bhagavantaṃ tam aniruddhatanau sthitam |
81 | taṃ devo darśayām āsa kṛtvā hayaśiro mahat
sāṅgān āvartayan vedān kamaṇḍalugaṇitradhṛk |
82 | tato 'śvaśirasaṃ dṛṣṭvā taṃ devam amitaujasam
lokakartā prabhur brahmā lokānāṃ hitakāmyayā |
83 | mūrdhnā praṇamya varadaṃ tasthau prāñjalir agrataḥ
sa pariṣvajya devena vacanaṃ śrāvitas tadā |
84 | lokakāryagatīḥ sarvās tvaṃ cintaya yathāvidhi
dhātā tvaṃ sarvabhūtānāṃ tvaṃ prabhur jagato guruḥ tvayy āveśitabhāro 'haṃ dhṛtiṃ prāpsyāmy athāñjasā |
85 | yadā ca surakāryaṃ te aviṣahyaṃ bhaviṣyati
prādurbhāvaṃ gamiṣyāmi tadātmajñānadeśikaḥ |
86 | evam uktvā hayaśirās tatraivāntaradhīyata
tenānuśiṣṭo brahmāpi svaṃ lokam acirād gataḥ |
87 | evam eṣa mahābhāgaḥ padmanābhaḥ sanātanaḥ
yajñeṣv agraharaḥ prokto yajñadhārī ca nityadā |
88 | nivṛttiṃ cāsthito dharmaṃ gatim akṣayadharmiṇām
pravṛttidharmān vidadhe kṛtvā lokasya citratām |
89 |
sa ādiḥ sa madhyaḥ sa cāntaḥ prajānāṃ; sa dhātā sa dheyaḥ sa kartā sa kāryam
yugānte sa suptaḥ susaṃkṣipya lokān; yugādau prabuddho jagad dhy utsasarja |
90 | tasmai namadhvaṃ devāya nirguṇāya guṇātmane
ajāya viśvarūpāya dhāmne sarvadivaukasām |
91 | mahābhūtādhipataye rudrāṇāṃ pataye tathā
ādityapataye caiva vasūnāṃ pataye tathā |
92 | aśvibhyāṃ pataye caiva marutāṃ pataye tathā
vedayajñādhipataye vedāṅgapataye 'pi ca |
93 | samudravāsine nityaṃ haraye muñjakeśine
śāntaye sarvabhūtānāṃ mokṣadharmānubhāṣiṇe |
94 | tapasāṃ tejasāṃ caiva pataye yaśaso 'pi ca
vācaś ca pataye nityaṃ saritāṃ pataye tathā |
95 | kapardine varāhāya ekaśṛṅgāya dhīmate
vivasvate 'śvaśirase caturmūrtidhṛte sadā |
96 | guhyāya jñānadṛśyāya akṣarāya kṣarāya ca
eṣa devaḥ saṃcarati sarvatragatir avyayaḥ |
97 | evam etat purā dṛṣṭaṃ mayā vai jñānacakṣuṣā
kathitaṃ tac ca vaḥ sarvaṃ mayā pṛṣṭena tattvataḥ |
98 | kriyatāṃ madvacaḥ śiṣyāḥ sevyatāṃ harir īśvaraḥ
gīyatāṃ vedaśabdaiś ca pūjyatāṃ ca yathāvidhi |
99 | vaiśaṃpāyana uvāca |
99 | ity uktās tu vayaṃ tena vedavyāsena dhīmatā
sarve śiṣyāḥ sutaś cāsya śukaḥ paramadharmavit |
100 | sa cāsmākam upādhyāyaḥ sahāsmābhir viśāṃ pate
caturvedodgatābhiś ca ṛgbhis tam abhituṣṭuve |
101 | etat te sarvam ākhyātaṃ yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi
evaṃ me 'kathayad rājan purā dvaipāyano guruḥ |
102 | yaś cedaṃ śṛṇuyān nityaṃ yaś cedaṃ parikīrtayet
namo bhagavate kṛtvā samāhitamanā naraḥ |
103 | bhavaty arogo dyutimān balarūpasamanvitaḥ
āturo mucyate rogād baddho mucyeta bandhanāt |
104 | kāmakāmī labhet kāmaṃ dīrgham āyur avāpnuyāt
brāhmaṇaḥ sarvavedī syāt kṣatriyo vijayī bhavet vaiśyo vipulalābhaḥ syāc chūdraḥ sukham avāpnuyāt |
105 | aputro labhate putraṃ kanyā caivepsitaṃ patim
lagnagarbhā vimucyeta garbhiṇī janayet sutam vandhyā prasavam āpnoti putrapautrasamṛddhimat |
106 | kṣemeṇa gacched adhvānam idaṃ yaḥ paṭhate pathi
yo yaṃ kāmaṃ kāmayate sa tam āpnoti ca dhruvam |
107 | idaṃ maharṣer vacanaṃ viniścitaṃ; mahātmanaḥ puruṣavarasya kīrtanam
samāgamaṃ carṣidivaukasām imaṃ; niśamya bhaktāḥ susukhaṃ labhante |