Book 12 Chapter 326 | |
1 | bhīṣma uvāca |
1 | evaṃ stutaḥ sa bhagavān guhyais tathyaiś ca nāmabhiḥ
taṃ muniṃ darśayām āsa nāradaṃ viśvarūpadhṛk |
2 | kiṃ cic candraviśuddhātmā kiṃ cic candrād viśeṣavān
kṛśānuvarṇaḥ kiṃ cic ca kiṃ cid dhiṣṇyākṛtiḥ prabhuḥ |
3 | śukapatravarṇaḥ kiṃ cic ca kiṃ cit sphaṭikasaprabhaḥ
nīlāñjanacayaprakhyo jātarūpaprabhaḥ kva cit |
4 | pravālāṅkuravarṇaś ca śvetavarṇaḥ kva cid babhau
kva cit suvarṇavarṇābho vaiḍūryasadṛśaḥ kva cit |
5 | nīlavaiḍūryasadṛśa indranīlanibhaḥ kva cit
mayūragrīvavarṇābho muktāhāranibhaḥ kva cit |
6 | etān varṇān bahuvidhān rūpe bibhrat sanātanaḥ
sahasranayanaḥ śrīmāñ śataśīrṣaḥ sahasrapāt |
7 | sahasrodarabāhuś ca avyakta iti ca kva cit
oṃkāram udgiran vaktrāt sāvitrīṃ ca tadanvayām |
8 | śeṣebhyaś caiva vaktrebhyaś caturvedodgataṃ vasu
āraṇyakaṃ jagau devo harir nārāyaṇo vaśī |
9 | vedīṃ kamaṇḍaluṃ darbhān maṇirūpān athopalān
ajinaṃ daṇḍakāṣṭhaṃ ca jvalitaṃ ca hutāśanam dhārayām āsa deveśo hastair yajñapatis tadā |
10 | taṃ prasannaṃ prasannātmā nārado dvijasattamaḥ
vāgyataḥ prayato bhūtvā vavande parameśvaram tam uvāca nataṃ mūrdhnā devānām ādir avyayaḥ |
11 | ekataś ca dvitaś caiva tritaś caiva maharṣayaḥ
imaṃ deśam anuprāptā mama darśanalālasāḥ |
12 | na ca māṃ te dadṛśire na ca drakṣyati kaś cana
ṛte hy ekāntikaśreṣṭhāt tvaṃ caivaikāntiko mataḥ |
13 | mamaitās tanavaḥ śreṣṭhā jātā dharmagṛhe dvija
tās tvaṃ bhajasva satataṃ sādhayasva yathāgatam |
14 | vṛṇīṣva ca varaṃ vipra mattas tvaṃ yam ihecchasi
prasanno 'haṃ tavādyeha viśvamūrtir ihāvyayaḥ |
15 | nārada uvāca |
15 | adya me tapaso deva yamasya niyamasya ca
sadyaḥ phalam avāptaṃ vai dṛṣṭo yad bhagavān mayā |
16 | vara eṣa mamātyantaṃ dṛṣṭas tvaṃ yat sanātanaḥ
bhagavān viśvadṛk siṃhaḥ sarvamūrtir mahāprabhuḥ |
17 | bhīṣma uvāca |
17 | evaṃ saṃdarśayitvā tu nāradaṃ parameṣṭhijam
uvāca vacanaṃ bhūyo gaccha nārada māciram |
18 | ime hy anindriyāhārā madbhaktāś candravarcasaḥ
ekāgrāś cintayeyur māṃ naiṣāṃ vighno bhaved iti |
19 | siddhāś caite mahābhāgāḥ purā hy ekāntino 'bhavan
tamorajovinirmuktā māṃ pravekṣyanty asaṃśayam |
20 | na dṛśyaś cakṣuṣā yo 'sau na spṛśyaḥ sparśanena ca
na ghreyaś caiva gandhena rasena ca vivarjitaḥ |
21 | sattvaṃ rajas tamaś caiva na guṇās taṃ bhajanti vai
yaś ca sarvagataḥ sākṣī lokasyātmeti kathyate |
22 | bhūtagrāmaśarīreṣu naśyatsu na vinaśyati
ajo nityaḥ śāśvataś ca nirguṇo niṣkalas tathā |
23 | dvirdvādaśebhyas tattvebhyaḥ khyāto yaḥ pañcaviṃśakaḥ
puruṣo niṣkriyaś caiva jñānadṛśyaś ca kathyate |
24 | yaṃ praviśya bhavantīha muktā vai dvijasattama
sa vāsudevo vijñeyaḥ paramātmā sanātanaḥ |
25 | paśya devasya māhātmyaṃ mahimānaṃ ca nārada
śubhāśubhaiḥ karmabhir yo na lipyati kadā cana |
26 | sattvaṃ rajas tamaś caiva guṇān etān pracakṣate
ete sarvaśarīreṣu tiṣṭhanti vicaranti ca |
27 | etān guṇāṃs tu kṣetrajño bhuṅkte naibhiḥ sa bhujyate
nirguṇo guṇabhuk caiva guṇasraṣṭā guṇādhikaḥ |
28 | jagatpratiṣṭhā devarṣe pṛthivy apsu pralīyate
jyotiṣy āpaḥ pralīyante jyotir vāyau pralīyate |
29 | khe vāyuḥ pralayaṃ yāti manasy ākāśam eva ca
mano hi paramaṃ bhūtaṃ tad avyakte pralīyate |
30 | avyaktaṃ puruṣe brahman niṣkriye saṃpralīyate
nāsti tasmāt parataraṃ puruṣād vai sanātanāt |
31 | nityaṃ hi nāsti jagati bhūtaṃ sthāvarajaṅgamam
ṛte tam ekaṃ puruṣaṃ vāsudevaṃ sanātanam sarvabhūtātmabhūto hi vāsudevo mahābalaḥ |
32 | pṛthivī vāyur ākāśam āpo jyotiś ca pañcamam
te sametā mahātmānaḥ śarīram iti saṃjñitam |
33 | tadāviśati yo brahmann adṛśyo laghuvikramaḥ
utpanna eva bhavati śarīraṃ ceṣṭayan prabhuḥ |
34 | na vinā dhātusaṃghātaṃ śarīraṃ bhavati kva cit
na ca jīvaṃ vinā brahman dhātavaś ceṣṭayanty uta |
35 | sa jīvaḥ parisaṃkhyātaḥ śeṣaḥ saṃkarṣaṇaḥ prabhuḥ
tasmāt sanatkumāratvaṃ yo labheta svakarmaṇā |
36 | yasmiṃś ca sarvabhūtāni pralayaṃ yānti saṃkṣaye
sa manaḥ sarvabhūtānāṃ pradyumnaḥ paripaṭhyate |
37 | tasmāt prasūto yaḥ kartā kāryaṃ kāraṇam eva ca
yasmāt sarvaṃ prabhavati jagat sthāvarajaṅgamam so 'niruddhaḥ sa īśāno vyaktiḥ sā sarvakarmasu |
38 | yo vāsudevo bhagavān kṣetrajño nirguṇātmakaḥ
jñeyaḥ sa eva bhagavāñ jīvaḥ saṃkarṣaṇaḥ prabhuḥ |
39 | saṃkarṣaṇāc ca pradyumno manobhūtaḥ sa ucyate
pradyumnād yo 'niruddhas tu so 'haṃkāro maheśvaraḥ |
40 | mattaḥ sarvaṃ saṃbhavati jagat sthāvarajaṅgamam
akṣaraṃ ca kṣaraṃ caiva sac cāsac caiva nārada |
41 | māṃ praviśya bhavantīha muktā bhaktās tu ye mama
ahaṃ hi puruṣo jñeyo niṣkriyaḥ pañcaviṃśakaḥ |
42 | nirguṇo niṣkalaś caiva nirdvaṃdvo niṣparigrahaḥ
etat tvayā na vijñeyaṃ rūpavān iti dṛśyate icchan muhūrtān naśyeyam īśo 'haṃ jagato guruḥ |
43 | māyā hy eṣā mayā sṛṣṭā yan māṃ paśyasi nārada
sarvabhūtaguṇair yuktaṃ naivaṃ tvaṃ jñātum arhasi mayaitat kathitaṃ samyak tava mūrticatuṣṭayam |
44 | siddhā hy ete mahābhāgā narā hy ekāntino 'bhavan
tamorajobhyāṃ nirmuktāḥ pravekṣyanti ca māṃ mune |
45 | ahaṃ kartā ca kāryaṃ ca kāraṇaṃ cāpi nārada
ahaṃ hi jīvasaṃjño vai mayi jīvaḥ samāhitaḥ maivaṃ te buddhir atrābhūd dṛṣṭo jīvo mayeti ca |
46 | ahaṃ sarvatrago brahman bhūtagrāmāntarātmakaḥ
bhūtagrāmaśarīreṣu naśyatsu na naśāmy aham |
47 | hiraṇyagarbho lokādiś caturvaktro niruktagaḥ
brahmā sanātano devo mama bahvarthacintakaḥ |
48 | paśyaikādaśa me rudrān dakṣiṇaṃ pārśvam āsthitān
dvādaśaiva tathādityān vāmaṃ pārśvaṃ samāsthitān |
49 | agrataś caiva me paśya vasūn aṣṭau surottamān
nāsatyaṃ caiva dasraṃ ca bhiṣajau paśya pṛṣṭhataḥ |
50 | sarvān prajāpatīn paśya paśya sapta ṛṣīn api
vedān yajñāṃś ca śataśaḥ paśyāmṛtam athauṣadhīḥ |
51 | tapāṃsi niyamāṃś caiva yamān api pṛthagvidhān
tathāṣṭaguṇam aiśvaryam ekasthaṃ paśya mūrtimat |
52 | śriyaṃ lakṣmīṃ ca kīrtiṃ ca pṛthivīṃ ca kakudminīm
vedānāṃ mātaraṃ paśya matsthāṃ devīṃ sarasvatīm |
53 | dhruvaṃ ca jyotiṣāṃ śreṣṭhaṃ paśya nārada khecaram
ambhodharān samudrāṃś ca sarāṃsi saritas tathā |
54 | mūrtimantaḥ pitṛgaṇāṃś caturaḥ paśya sattama
trīṃś caivemān guṇān paśya matsthān mūrtivivarjitān |
55 | devakāryād api mune pitṛkāryaṃ viśiṣyate
devānāṃ ca pitṝṇāṃ ca pitā hy eko 'ham āditaḥ |
56 | ahaṃ hayaśiro bhūtvā samudre paścimottare
pibāmi suhutaṃ havyaṃ kavyaṃ ca śraddhayānvitam |
57 | mayā sṛṣṭaḥ purā brahmā madyajñam ayajat svayam
tatas tasmai varān prīto dadāv aham anuttamān |
58 | matputratvaṃ ca kalpādau lokādhyakṣatvam eva ca
ahaṃkārakṛtaṃ caiva nāma paryāyavācakam |
59 | tvayā kṛtāṃ ca maryādāṃ nātikrāmyati kaś cana
tvaṃ caiva varado brahman varepsūnāṃ bhaviṣyasi |
60 | surāsuragaṇānāṃ ca ṛṣīṇāṃ ca tapodhana
pitṝṇāṃ ca mahābhāga satataṃ saṃśitavrata vividhānāṃ ca bhūtānāṃ tvam upāsyo bhaviṣyasi |
61 | prādurbhāvagataś cāhaṃ surakāryeṣu nityadā
anuśāsyas tvayā brahman niyojyaś ca suto yathā |
62 | etāṃś cānyāṃś ca rucirān brahmaṇe 'mitatejase
ahaṃ dattvā varān prīto nivṛttiparamo 'bhavam |
63 | nirvāṇaṃ sarvadharmāṇāṃ nivṛttiḥ paramā smṛtā
tasmān nivṛttim āpannaś caret sarvāṅganirvṛtaḥ |
64 | vidyāsahāyavantaṃ mām ādityasthaṃ sanātanam
kapilaṃ prāhur ācāryāḥ sāṃkhyaniścitaniścayāḥ |
65 | hiraṇyagarbho bhagavān eṣa chandasi suṣṭutaḥ
so 'haṃ yogagatir brahman yogaśāstreṣu śabditaḥ |
66 | eṣo 'haṃ vyaktim āgamya tiṣṭhāmi divi śāśvataḥ
tato yugasahasrānte saṃhariṣye jagat punaḥ kṛtvātmasthāni bhūtāni sthāvarāṇi carāṇi ca |
67 | ekākī vidyayā sārdhaṃ vihariṣye dvijottama
tato bhūyo jagat sarvaṃ kariṣyāmīha vidyayā |
68 | asmanmūrtiś caturthī yā sāsṛjac cheṣam avyayam
sa hi saṃkarṣaṇaḥ proktaḥ pradyumnaṃ so 'py ajījanat |
69 | pradyumnād aniruddho 'haṃ sargo mama punaḥ punaḥ
aniruddhāt tathā brahmā tatrādikamalodbhavaḥ |
70 | brahmaṇaḥ sarvabhūtāni carāṇi sthāvarāṇi ca
etāṃ sṛṣṭiṃ vijānīhi kalpādiṣu punaḥ punaḥ |
71 | yathā sūryasya gaganād udayāstamayāv iha
naṣṭau punar balāt kāla ānayaty amitadyutiḥ tathā balād ahaṃ pṛthvīṃ sarvabhūtahitāya vai |
72 | sattvair ākrāntasarvāṅgāṃ naṣṭāṃ sāgaramekhalām
ānayiṣyāmi svaṃ sthānaṃ vārāhaṃ rūpam āsthitaḥ |
73 | hiraṇyākṣaṃ haniṣyāmi daiteyaṃ balagarvitam
nārasiṃhaṃ vapuḥ kṛtvā hiraṇyakaśipuṃ punaḥ surakārye haniṣyāmi yajñaghnaṃ ditinandanam |
74 | virocanasya balavān baliḥ putro mahāsuraḥ
bhaviṣyati sa śakraṃ ca svarājyāc cyāvayiṣyati |
75 | trailokye 'pahṛte tena vimukhe ca śacīpatau
adityāṃ dvādaśaḥ putraḥ saṃbhaviṣyāmi kaśyapāt |
76 | tato rājyaṃ pradāsyāmi śakrāyāmitatejase
devatāḥ sthāpayiṣyāmi sveṣu sthāneṣu nārada baliṃ caiva kariṣyāmi pātālatalavāsinam |
77 | tretāyuge bhaviṣyāmi rāmo bhṛgukulodvahaḥ
kṣatraṃ cotsādayiṣyāmi samṛddhabalavāhanam |
78 | saṃdhau tu samanuprāpte tretāyāṃ dvāparasya ca
rāmo dāśarathir bhūtvā bhaviṣyāmi jagatpatiḥ |
79 | tritopaghātād vairūpyam ekato 'tha dvitas tathā
prāpsyato vānaratvaṃ hi prajāpatisutāv ṛṣī |
80 | tayor ye tv anvaye jātā bhaviṣyanti vanaukasaḥ
te sahāyā bhaviṣyanti surakārye mama dvija |
81 | tato rakṣaḥpatiṃ ghoraṃ pulastyakulapāṃsanam
haniṣye rāvaṇaṃ saṃkhye sagaṇaṃ lokakaṇṭakam |
82 | dvāparasya kaleś caiva saṃdhau paryavasānike
prādurbhāvaḥ kaṃsahetor mathurāyāṃ bhaviṣyati |
83 | tatrāhaṃ dānavān hatvā subahūn devakaṇṭakān
kuśasthalīṃ kariṣyāmi nivāsaṃ dvārakāṃ purīm |
84 | vasānas tatra vai puryām aditer vipriyaṃkaram
haniṣye narakaṃ bhaumaṃ muraṃ pīṭhaṃ ca dānavam |
85 | prāgjyotiṣapuraṃ ramyaṃ nānādhanasamanvitam
kuśasthalīṃ nayiṣyāmi hatvā vai dānavottamān |
86 | śaṃkaraṃ ca mahāsenaṃ bāṇapriyahitaiṣiṇam
parājeṣyāmy athodyuktau devalokanamaskṛtau |
87 | tataḥ sutaṃ baler jitvā bāṇaṃ bāhusahasriṇam
vināśayiṣyāmi tataḥ sarvān saubhanivāsinaḥ |
88 | yaḥ kālayavanaḥ khyāto gargatejobhisaṃvṛtaḥ
bhaviṣyati vadhas tasya matta eva dvijottama |
89 | jarāsaṃdhaś ca balavān sarvarājavirodhakaḥ
bhaviṣyaty asuraḥ sphīto bhūmipālo girivraje mama buddhiparispandād vadhas tasya bhaviṣyati |
90 | samāgateṣu baliṣu pṛthivyāṃ sarvarājasu
vāsaviḥ susahāyo vai mama hy eko bhaviṣyati |
91 | evaṃ lokā vadiṣyanti naranārāyaṇāv ṛṣī
udyuktau dahataḥ kṣatraṃ lokakāryārtham īśvarau |
92 | kṛtvā bhārāvataraṇaṃ vasudhāyā yathepsitam
sarvasātvatamukhyānāṃ dvārakāyāś ca sattama kariṣye pralayaṃ ghoram ātmajñātivināśanam |
93 | karmāṇy aparimeyāni caturmūrtidharo hy aham
kṛtvā lokān gamiṣyāmi svān ahaṃ brahmasatkṛtān |
94 | haṃso hayaśirāś caiva prādurbhāvā dvijottama
yadā vedaśrutir naṣṭā mayā pratyāhṛtā tadā savedāḥ saśrutīkāś ca kṛtāḥ pūrvaṃ kṛte yuge |
95 | atikrāntāḥ purāṇeṣu śrutās te yadi vā kva cit
atikrāntāś ca bahavaḥ prādurbhāvā mamottamāḥ lokakāryāṇi kṛtvā ca punaḥ svāṃ prakṛtiṃ gatāḥ |
96 | na hy etad brahmaṇā prāptam īdṛśaṃ mama darśanam
yat tvayā prāptam adyeha ekāntagatabuddhinā |
97 | etat te sarvam ākhyātaṃ brahman bhaktimato mayā
purāṇaṃ ca bhaviṣyaṃ ca sarahasyaṃ ca sattama |
98 | evaṃ sa bhagavān devo viśvamūrtidharo 'vyayaḥ
etāvad uktvā vacanaṃ tatraivāntaradhīyata |
99 | nārado 'pi mahātejāḥ prāpyānugraham īpsitam
naranārāyaṇau draṣṭuṃ prādravad badarāśramam |
100 | idaṃ mahopaniṣadaṃ caturvedasamanvitam
sāṃkhyayogakṛtaṃ tena pañcarātrānuśabditam |
101 | nārāyaṇamukhodgītaṃ nārado 'śrāvayat punaḥ
brahmaṇaḥ sadane tāta yathā dṛṣṭaṃ yathā śrutam |
102 | yudhiṣṭhira uvāca |
102 | etad āścaryabhūtaṃ hi māhātmyaṃ tasya dhīmataḥ
kiṃ brahmā na vijānīte yataḥ śuśrāva nāradāt |
103 | pitāmaho hi bhagavāṃs tasmād devād anantaraḥ
kathaṃ sa na vijānīyāt prabhāvam amitaujasaḥ |
104 | bhīṣma uvāca |
104 | mahākalpasahasrāṇi mahākalpaśatāni ca
samatītāni rājendra sargāś ca pralayāś ca ha |
105 | sargasyādau smṛto brahmā prajāsargakaraḥ prabhuḥ
jānāti devapravaraṃ bhūyaś cāto 'dhikaṃ nṛpa paramātmānam īśānam ātmanaḥ prabhavaṃ tathā |
106 | ye tv anye brahmasadane siddhasaṃghāḥ samāgatāḥ
tebhyas tac chrāvayām āsa purāṇaṃ vedasaṃmitam |
107 | teṣāṃ sakāśāt sūryaś ca śrutvā vai bhāvitātmanām
ātmānugāmināṃ brahma śrāvayām āsa bhārata |
108 | ṣaṭṣaṣṭir hi sahasrāṇi ṛṣīṇāṃ bhāvitātmanām
sūryasya tapato lokān nirmitā ye puraḥsarāḥ teṣām akathayat sūryaḥ sarveṣāṃ bhāvitātmanām |
109 | sūryānugāmibhis tāta ṛṣibhis tair mahātmabhiḥ
merau samāgatā devāḥ śrāvitāś cedam uttamam |
110 | devānāṃ tu sakāśād vai tataḥ śrutvāsito dvijaḥ
śrāvayām āsa rājendra pitṝṇāṃ munisattamaḥ |
111 | mama cāpi pitā tāta kathayām āsa śaṃtanuḥ
tato mayaitac chrutvā ca kīrtitaṃ tava bhārata |
112 | surair vā munibhir vāpi purāṇaṃ yair idaṃ śrutam
sarve te paramātmānaṃ pūjayanti punaḥ punaḥ |
113 | idam ākhyānam ārṣeyaṃ pāraṃparyāgataṃ nṛpa
nāvāsudevabhaktāya tvayā deyaṃ kathaṃ cana |
114 | matto 'nyāni ca te rājann upākhyānaśatāni vai
yāni śrutāni dharmyāṇi teṣāṃ sāro 'yam uddhṛtaḥ |
115 | surāsurair yathā rājan nirmathyāmṛtam uddhṛtam
evam etat purā vipraiḥ kathāmṛtam ihoddhṛtam |
116 | yaś cedaṃ paṭhate nityaṃ yaś cedaṃ śṛṇuyān naraḥ
ekāntabhāvopagata ekānte susamāhitaḥ |
117 | prāpya śvetaṃ mahādvīpaṃ bhūtvā candraprabho naraḥ
sa sahasrārciṣaṃ devaṃ praviśen nātra saṃśayaḥ |
118 | mucyed ārtas tathā rogāc chrutvemām āditaḥ kathām
jijñāsur labhate kāmān bhakto bhaktagatiṃ vrajet |
119 | tvayāpi satataṃ rājann abhyarcyaḥ puruṣottamaḥ
sa hi mātā pitā caiva kṛtsnasya jagato guruḥ |
120 | brahmaṇyadevo bhagavān prīyatāṃ te sanātanaḥ
yudhiṣṭhira mahābāho mahābāhur janārdanaḥ |
121 | vaiśaṃpāyana uvāca |
121 | śrutvaitad ākhyānavaraṃ dharmarāḍ janamejaya
bhrātaraś cāsya te sarve nārāyaṇaparābhavan |
122 | jitaṃ bhagavatā tena puruṣeṇeti bhārata
nityaṃ japyaparā bhūtvā sarasvatīm udīrayan |
123 | yo hy asmākaṃ guruḥ śreṣṭhaḥ kṛṣṇadvaipāyano muniḥ
sa jagau paramaṃ japyaṃ nārāyaṇam udīrayan |
124 | gatvāntarikṣāt satataṃ kṣīrodam amṛtāśayam
pūjayitvā ca deveśaṃ punar āyāt svam āśramam |