Book 12 Chapter 316 | |
1 | bhīṣma uvāca |
1 | etasminn antare śūnye nāradaḥ samupāgamat
śukaṃ svādhyāyanirataṃ vedārthān vaktum īpsitān |
2 | devarṣiṃ tu śuko dṛṣṭvā nāradaṃ samupasthitam
arghyapūrveṇa vidhinā vedoktenābhyapūjayat |
3 | nārado 'thābravīt prīto brūhi brahmavidāṃ vara
kena tvāṃ śreyasā tāta yojayāmīti hṛṣṭavat |
4 | nāradasya vacaḥ śrutvā śukaḥ provāca bhārata
asmiṃl loke hitaṃ yat syāt tena māṃ yoktum arhasi |
5 | nārada uvāca |
5 | tattvaṃ jijñāsatāṃ pūrvam ṛṣīṇāṃ bhāvitātmanām
sanatkumāro bhagavān idaṃ vacanam abravīt |
6 | nāsti vidyāsamaṃ cakṣur nāsti vidyāsamaṃ tapaḥ
nāsti rāgasamaṃ duḥkhaṃ nāsti tyāgasamaṃ sukham |
7 | nivṛttiḥ karmaṇaḥ pāpāt satataṃ puṇyaśīlatā
sadvṛttiḥ samudācāraḥ śreya etad anuttamam |
8 | mānuṣyam asukhaṃ prāpya yaḥ sajjati sa muhyati
nālaṃ sa duḥkhamokṣāya saṅgo vai duḥkhalakṣaṇam |
9 | saktasya buddhiś calati mohajālavivardhinī
mohajālāvṛto duḥkham iha cāmutra cāśnute |
10 | sarvopāyena kāmasya krodhasya ca vinigrahaḥ
kāryaḥ śreyorthinā tau hi śreyoghātārtham udyatau |
11 | nityaṃ krodhāt tapo rakṣec chriyaṃ rakṣeta matsarāt
vidyāṃ mānāvamānābhyām ātmānaṃ tu pramādataḥ |
12 | ānṛśaṃsyaṃ paro dharmaḥ kṣamā ca paramaṃ balam
ātmajñānaṃ paraṃ jñānaṃ na satyād vidyate param |
13 | satyasya vacanaṃ śreyaḥ satyād api hitaṃ bhavet
yad bhūtahitam atyantam etat satyaṃ mataṃ mama |
14 | sarvārambhaphalatyāgī nirāśīr niṣparigrahaḥ
yena sarvaṃ parityaktaṃ sa vidvān sa ca paṇḍitaḥ |
15 | indriyair indriyārthebhyaś caraty ātmavaśair iha
asajjamānaḥ śāntātmā nirvikāraḥ samāhitaḥ |
16 | ātmabhūtair atadbhūtaḥ saha caiva vinaiva ca
sa vimuktaḥ paraṃ śreyo nacireṇādhigacchati |
17 | adarśanam asaṃsparśas tathāsaṃbhāṣaṇaṃ sadā
yasya bhūtaiḥ saha mune sa śreyo vindate param |
18 | na hiṃsyāt sarvabhūtāni maitrāyaṇagataś caret
nedaṃ janma samāsādya vairaṃ kurvīta kena cit |
19 | ākiṃcanyaṃ susaṃtoṣo nirāśīṣṭvam acāpalam
etad āhuḥ paraṃ śreya ātmajñasya jitātmanaḥ |
20 | parigrahaṃ parityajya bhava tāta jitendriyaḥ
aśokaṃ sthānam ātiṣṭha iha cāmutra cābhayam |
21 | nirāmiṣā na śocanti tyajehāmiṣam ātmanaḥ
parityajyāmiṣaṃ saumya duḥkhatāpād vimokṣyase |
22 | taponityena dāntena muninā saṃyatātmanā
ajitaṃ jetukāmena bhāvyaṃ saṅgeṣv asaṅginā |
23 | guṇasaṅgeṣv anāsakta ekacaryārataḥ sadā
brāhmaṇe nacirād eva sukham āyāty anuttamam |
24 | dvaṃdvārāmeṣu bhūteṣu ya eko ramate muniḥ
viddhi prajñānatṛptaṃ taṃ jñānatṛpto na śocati |
25 | śubhair labhati devatvaṃ vyāmiśrair janma mānuṣam
aśubhaiś cāpy adhojanma karmabhir labhate 'vaśaḥ |
26 | tatra mṛtyujarāduḥkhaiḥ satataṃ samabhidrutaḥ
saṃsāre pacyate jantus tat kathaṃ nāvabudhyase |
27 | ahite hitasaṃjñas tvam adhruve dhruvasaṃjñakaḥ
anarthe cārthasaṃjñas tvaṃ kimarthaṃ nāvabudhyase |
28 | saṃveṣṭyamānaṃ bahubhir mohatantubhir ātmajaiḥ
kośakāravad ātmānaṃ veṣṭayan nāvabudhyase |
29 | alaṃ parigraheṇeha doṣavān hi parigrahaḥ
kṛmir hi kośakāras tu badhyate svaparigrahāt |
30 | putradārakuṭumbeṣu saktāḥ sīdanti jantavaḥ
saraḥpaṅkārṇave magnā jīrṇā vanagajā iva |
31 | mahājālasamākṛṣṭān sthale matsyān ivoddhṛtān
snehajālasamākṛṣṭān paśya jantūn suduḥkhitān |
32 | kuṭumbaṃ putradāraṃ ca śarīraṃ dravyasaṃcayāḥ
pārakyam adhruvaṃ sarvaṃ kiṃ svaṃ sukṛtaduṣkṛtam |
33 | yadā sarvaṃ parityajya gantavyam avaśena te
anarthe kiṃ prasaktas tvaṃ svam arthaṃ nānutiṣṭhasi |
34 | aviśrāntam anālambam apātheyam adaiśikam
tamaḥkāntāram adhvānaṃ katham eko gamiṣyasi |
35 | na hi tvā prasthitaṃ kaś cit pṛṣṭhato 'nugamiṣyati
sukṛtaṃ duṣkṛtaṃ ca tvā yāsyantam anuyāsyati |
36 | vidyā karma ca śauryaṃ ca jñānaṃ ca bahuvistaram
arthārtham anusāryante siddhārthas tu vimucyate |
37 | nibandhanī rajjur eṣā yā grāme vasato ratiḥ
chittvaināṃ sukṛto yānti naināṃ chindanti duṣkṛtaḥ |
38 | rūpakūlāṃ manaḥsrotāṃ sparśadvīpāṃ rasāvahām
gandhapaṅkāṃ śabdajalāṃ svargamārgadurāvahām |
39 | kṣamāritrāṃ satyamayīṃ dharmasthairyavaṭākarām
tyāgavātādhvagāṃ śīghrāṃ buddhināvā nadīṃ taret |
40 | tyaja dharmam adharmaṃ ca ubhe satyānṛte tyaja
ubhe satyānṛte tyaktvā yena tyajasi taṃ tyaja |
41 | tyaja dharmam asaṃkalpād adharmaṃ cāpy ahiṃsayā
ubhe satyānṛte buddhyā buddhiṃ paramaniścayāt |
42 | asthisthūṇaṃ snāyuyutaṃ māṃsaśoṇitalepanam
carmāvanaddhaṃ durgandhi pūrṇaṃ mūtrapurīṣayoḥ |
43 | jarāśokasamāviṣṭaṃ rogāyatanam āturam
rajasvalam anityaṃ ca bhūtāvāsaṃ samutsṛja |
44 | idaṃ viśvaṃ jagat sarvam ajagac cāpi yad bhavet
mahābhūtātmakaṃ sarvaṃ mahad yat paramāṇu yat |
45 | indriyāṇi ca pañcaiva tamaḥ sattvaṃ rajas tathā
ity eṣa saptadaśako rāśir avyaktasaṃjñakaḥ |
46 | sarvair ihendriyārthaiś ca vyaktāvyaktair hi saṃhitaḥ
pañcaviṃśaka ity eṣa vyaktāvyaktamayo guṇaḥ |
47 | etaiḥ sarvaiḥ samāyuktaḥ pumān ity abhidhīyate
trivargo 'tra sukhaṃ duḥkhaṃ jīvitaṃ maraṇaṃ tathā |
48 | ya idaṃ veda tattvena sa veda prabhavāpyayau
pārāśaryeha boddhavyaṃ jñānānāṃ yac ca kiṃ cana |
49 | indriyair gṛhyate yad yat tat tad vyaktam iti sthitiḥ
avyaktam iti vijñeyaṃ liṅgagrāhyam atīndriyam |
50 | indriyair niyatair dehī dhārābhir iva tarpyate
loke vitatam ātmānaṃ lokaṃ cātmani paśyati |
51 | parāvaradṛśaḥ śaktir jñānavelāṃ na paśyati
paśyataḥ sarvabhūtāni sarvāvasthāsu sarvadā |
52 | brahmabhūtasya saṃyogo nāśubhenopapadyate
jñānena vividhān kleśān ativṛttasya mohajān loke buddhiprakāśena lokamārgo na riṣyate |
53 | anādinidhanaṃ jantum ātmani sthitam avyayam
akartāram amūrtaṃ ca bhagavān āha tīrthavit |
54 | yo jantuḥ svakṛtais tais taiḥ karmabhir nityaduḥkhitaḥ
sa duḥkhapratighātārthaṃ hanti jantūn anekadhā |
55 | tataḥ karma samādatte punar anyan navaṃ bahu
tapyate 'tha punas tena bhuktvāpathyam ivāturaḥ |
56 | ajasram eva mohārto duḥkheṣu sukhasaṃjñitaḥ
badhyate mathyate caiva karmabhir manthavat sadā |
57 | tato nivṛtto bandhāt svāt karmaṇām udayād iha
paribhramati saṃsāraṃ cakravad bahuvedanaḥ |
58 | sa tvaṃ nivṛttabandhas tu nivṛttaś cāpi karmataḥ
sarvavit sarvajit siddho bhava bhāvavivarjitaḥ |
59 | saṃyamena navaṃ bandhaṃ nivartya tapaso balāt
saṃprāptā bahavaḥ siddhim apy abādhāṃ sukhodayām |