Book 12 Chapter 313 | |
1 | bhīṣma uvāca |
1 | tataḥ sa rājā janako mantribhiḥ saha bhārata
puraḥ purohitaṃ kṛtvā sarvāṇy antaḥpurāṇi ca |
2 | āsanaṃ ca puraskṛtya ratnāni vividhāni ca
śirasā cārghyam ādāya guruputraṃ samabhyagāt |
3 | sa tad āsanam ādāya bahuratnavibhūṣitam
spardhyāstaraṇasaṃstīrṇaṃ sarvatobhadram ṛddhimat |
4 | purodhasā saṃgṛhītaṃ hastenālabhya pārthivaḥ
pradadau guruputrāya śukāya paramārcitam |
5 | tatropaviṣṭaṃ taṃ kārṣṇiṃ śāstrataḥ pratyapūjayat
pādyaṃ nivedya prathamam arghyaṃ gāṃ ca nyavedayat sa ca tāṃ mantravat pūjāṃ pratyagṛhṇād yathāvidhi |
6 | pratigṛhya ca tāṃ pūjāṃ janakād dvijasattamaḥ
gāṃ caiva samanujñāya rājānam anumānya ca |
7 | paryapṛcchan mahātejā rājñaḥ kuśalam avyayam
anāmayaṃ ca rājendra śukaḥ sānucarasya ha |
8 | anujñātaḥ sa tenātha niṣasāda sahānugaḥ
udārasattvābhijano bhūmau rājā kṛtāñjaliḥ |
9 | kuśalaṃ cāvyayaṃ caiva pṛṣṭvā vaiyāsakiṃ nṛpaḥ
kim āgamanam ity eva paryapṛcchata pārthivaḥ |
10 | śuka uvāca |
10 | pitrāham ukto bhadraṃ te mokṣadharmārthakovidaḥ
videharājo yājyo me janako nāma viśrutaḥ |
11 | tatra gacchasva vai tūrṇaṃ yadi te hṛdi saṃśayaḥ
pravṛttau vā nivṛttau vā sa te chetsyati saṃśayam |
12 | so 'haṃ pitur niyogāt tvām upapraṣṭum ihāgataḥ
tan me dharmabhṛtāṃ śreṣṭha yathāvad vaktum arhasi |
13 | kiṃ kāryaṃ brāhmaṇeneha mokṣārthaś ca kim ātmakaḥ
kathaṃ ca mokṣaḥ kartavyo jñānena tapasāpi vā |
14 | janaka uvāca |
14 | yat kāryaṃ brāhmaṇeneha janmaprabhṛti tac chṛṇu
kṛtopanayanas tāta bhaved vedaparāyaṇaḥ |
15 | tapasā guruvṛttyā ca brahmacaryeṇa cābhibho
devatānāṃ pitṝṇāṃ cāpy anṛṇaś cānasūyakaḥ |
16 | vedān adhītya niyato dakṣiṇām apavarjya ca
abhyanujñām atha prāpya samāvarteta vai dvijaḥ |
17 | samāvṛttas tu gārhasthye sadāro niyato vaset
anasūyur yathānyāyam āhitāgnis tathaiva ca |
18 | utpādya putrapautraṃ tu vanyāśramapade vaset
tān evāgnīn yathāśāstram arcayann atithipriyaḥ |
19 | sa vane 'gnīn yathānyāyam ātmany āropya dharmavit
nirdvaṃdvo vītarāgātmā brahmāśramapade vaset |
20 | śuka uvāca |
20 | utpanne jñānavijñāne pratyakṣe hṛdi śāśvate
kim avaśyaṃ nivastavyam āśrameṣu vaneṣu ca |
21 | etad bhavantaṃ pṛcchāmi tad bhavān vaktum arhati
yathāvedārthatattvena brūhi me tvaṃ janādhipa |
22 | janaka uvāca |
22 | na vinā jñānavijñānaṃ mokṣasyādhigamo bhavet
na vinā gurusaṃbandhaṃ jñānasyādhigamaḥ smṛtaḥ |
23 | ācāryaḥ plāvitā tasya jñānaṃ plava ihocyate
vijñāya kṛtakṛtyas tu tīrṇas tad ubhayaṃ tyajet |
24 | anucchedāya lokānām anucchedāya karmaṇām
pūrvair ācarito dharmaś cāturāśramyasaṃkathaḥ |
25 | anena kramayogena bahujātiṣu karmaṇā
kṛtvā śubhāśubhaṃ karma mokṣo nāmeha labhyate |
26 | bhavitaiḥ kāraṇaiś cāyaṃ bahusaṃsārayoniṣu
āsādayati śuddhātmā mokṣaṃ vai prathamāśrame |
27 | tam āsādya tu muktasya dṛṣṭārthasya vipaścitaḥ
triṣv āśrameṣu ko nv artho bhavet param abhīpsataḥ |
28 | rājasāṃs tāmasāṃś caiva nityaṃ doṣān vivarjayet
sāttvikaṃ mārgam āsthāya paśyed ātmānam ātmanā |
29 | sarvabhūteṣu cātmānaṃ sarvabhūtāni cātmani
saṃpaśyan nopalipyeta jale vāricaro yathā |
30 | pakṣīva plavanād ūrdhvam amutrānantyam aśnute
vihāya dehaṃ nirmukto nirdvaṃdvaḥ praśamaṃ gataḥ |
31 | atra gāthāḥ purā gītāḥ śṛṇu rājñā yayātinā
dhāryante yā dvijais tāta mokṣaśāstraviśāradaiḥ |
32 | jyotir ātmani nānyatra rataṃ tatraiva caiva tat
svayaṃ ca śakyaṃ tad draṣṭuṃ susamāhitacetasā |
33 | na bibheti paro yasmān na bibheti parāc ca yaḥ
yaś ca necchati na dveṣṭi brahma saṃpadyate tadā |
34 | yadā bhāvaṃ na kurute sarvabhūteṣu pāpakam
karmaṇā manasā vācā brahma saṃpadyate tadā |
35 | saṃyojya tapasātmānam īrṣyām utsṛjya mohinīm
tyaktvā kāmaṃ ca lobhaṃ ca tato brahmatvam aśnute |
36 | yadā śravye ca dṛśye ca sarvabhūteṣu cāpyayam
samo bhavati nirdvaṃdvo brahma saṃpadyate tadā |
37 | yadā stutiṃ ca nindāṃ ca samatvenaiva paśyati
kāñcanaṃ cāyasaṃ caiva sukhaduḥkhe tathaiva ca |
38 | śītam uṣṇaṃ tathaivārtham anarthaṃ priyam apriyam
jīvitaṃ maraṇaṃ caiva brahma saṃpadyate tadā |
39 | prasāryeha yathāṅgāni kūrmaḥ saṃharate punaḥ
tathendriyāṇi manasā saṃyantavyāni bhikṣuṇā |
40 | tamaḥparigataṃ veśma yathā dīpena dṛśyate
tathā buddhipradīpena śakya ātmā nirīkṣitum |
41 | etat sarvaṃ prapaśyāmi tvayi buddhimatāṃ vara
yac cānyad api vettavyaṃ tattvato veda tad bhavān |
42 | brahmarṣe viditaś cāsi viṣayāntam upāgataḥ
guros tava prasādena tava caivopaśikṣayā |
43 | tasyaiva ca prasādena prādurbhūtaṃ mahāmune
jñānaṃ divyaṃ mamāpīdaṃ tenāsi vidito mama |
44 | adhikaṃ tava vijñānam adhikā ca gatis tava
adhikaṃ ca tavaiśvaryaṃ tac ca tvaṃ nāvabudhyase |
45 | bālyād vā saṃśayād vāpi bhayād vāpy avimokṣajāt
utpanne cāpi vijñāne nādhigacchati tāṃ gatim |
46 | vyavasāyena śuddhena madvidhaiś chinnasaṃśayaḥ
vimucya hṛdayagranthīn āsādayati tāṃ gatim |
47 | bhavāṃś cotpannavijñānaḥ sthirabuddhir alolupaḥ
vyavasāyād ṛte brahmann āsādayati tatparam |
48 | nāsti te sukhaduḥkheṣu viśeṣo nāsti lolupā
nautsukyaṃ nṛttagīteṣu na rāga upajāyate |
49 | na bandhuṣu nibandhas te na bhayeṣv asti te bhayam
paśyāmi tvāṃ mahābhāga tulyaloṣṭāśmakāñcanam |
50 | ahaṃ ca tvānupaśyāmi ye cāpy anye manīṣiṇaḥ
āsthitaṃ paramaṃ mārgam akṣayaṃ tam anāmayam |
51 | yat phalaṃ brāhmaṇasyeha mokṣārthaś ca yad ātmakaḥ
tasmin vai vartase vipra kim anyat paripṛcchasi |