Book 12 Chapter 309 | |
1 | yudhiṣṭhira uvāca |
1 | kathaṃ nirvedam āpannaḥ śuko vaiyāsakiḥ purā
etad icchāmi kauravya śrotuṃ kautūhalaṃ hi me |
2 | bhīṣma uvāca |
2 | prākṛtena suvṛttena carantam akutobhayam
adhyāpya kṛtsnaṃ svādhyāyam anvaśād vai pitā sutam |
3 | dharmaṃ putra niṣevasva sutīkṣṇau hi himātapau
kṣutpipāse ca vāyuṃ ca jaya nityaṃ jitendriyaḥ |
4 | satyam ārjavam akrodham anasūyāṃ damaṃ tapaḥ
ahiṃsāṃ cānṛśaṃsyaṃ ca vidhivat paripālaya |
5 | satye tiṣṭha rato dharme hitvā sarvam anārjavam
devatātithiśeṣeṇa yātrāṃ prāṇasya saṃśraya |
6 | phenapātropame dehe jīve śakunivat sthite
anitye priyasaṃvāse kathaṃ svapiṣi putraka |
7 | apramatteṣu jāgratsu nityayukteṣu śatruṣu
antaraṃ lipsamāneṣu bālas tvaṃ nāvabudhyase |
8 | gaṇyamāneṣu varṣeṣu kṣīyamāṇe tathāyuṣi
jīvite śiṣyamāṇe ca kim utthāya na dhāvasi |
9 | aihalaukikam īhante māṃsaśoṇitavardhanam
pāralaukikakāryeṣu prasuptā bhṛśanāstikāḥ |
10 | dharmāya ye 'bhyasūyanti buddhimohānvitā narāḥ
apathā gacchatāṃ teṣām anuyātāpi pīḍyate |
11 | ye tu tuṣṭāḥ suniyatāḥ satyāgamaparāyaṇāḥ
dharmyaṃ panthānam ārūḍhās tān upāssva ca pṛccha ca |
12 | upadhārya mataṃ teṣāṃ vṛddhānāṃ dharmadarśinām
niyaccha parayā buddhyā cittam utpathagāmi vai |
13 | adyakālikayā buddhyā dūre śva iti nirbhayāḥ
sarvabhakṣā na paśyanti karmabhūmiṃ vicetasaḥ |
14 | dharmaniḥśreṇim āsthāya kiṃ cit kiṃ cit samāruha
kośakāravad ātmānaṃ veṣṭayan nāvabudhyase |
15 | nāstikaṃ bhinnamaryādaṃ kūlapātam ivāsthiram
vāmataḥ kuru visrabdho naraṃ veṇum ivoddhatam |
16 | kāmaṃ krodhaṃ ca mṛtyuṃ ca pañcendriyajalāṃ nadīm
nāvaṃ dhṛtimayīṃ kṛtvā janmadurgāṇi saṃtara |
17 | mṛtyunābhyāhate loke jarayā paripīḍite
amoghāsu patantīṣu dharmayānena saṃtara |
18 | tiṣṭhantaṃ ca śayānaṃ ca mṛtyur anveṣate yadā
nirvṛtiṃ labhase kasmād akasmān mṛtyunāśitaḥ |
19 | saṃcinvānakam evainaṃ kāmānām avitṛptakam
vṛkīvoraṇam āsādya mṛtyur ādāya gacchati |
20 | kramaśaḥ saṃcitaśikho dharmabuddhimayo mahān
andhakāre praveṣṭavye dīpo yatnena dhāryatām |
21 | saṃpatan dehajālāni kadā cid iha mānuṣe
brāhmaṇyaṃ labhate jantus tat putra paripālaya |
22 | brāhmaṇasya hi deho 'yaṃ na kāmārthāya jāyate
iha kleśāya tapase pretya tv anupamaṃ sukham |
23 | brāhmaṇyaṃ bahubhir avāpyate tapobhis; tal labdhvā na paripaṇena heḍitavyam
svādhyāye tapasi dame ca nityayuktaḥ; kṣemārthī kuśalaparaḥ sadā yatasva |
24 | avyaktaprakṛtir ayaṃ kalāśarīraḥ; sūkṣmātmā kṣaṇatruṭiśo nimeṣaromā
ṛtvāsyaḥ samabalaśuklakṛṣṇanetro; māṃsāṅgo dravati vayohayo narāṇām |
25 | taṃ dṛṣṭvā prasṛtam ajasram ugravegaṃ; gacchantaṃ satatam ihāvyapekṣamāṇam
cakṣus te yadi na parapraṇetṛneyaṃ; dharme te bhavatu manaḥ paraṃ niśamya |
26 | ye 'mī tu pracalitadharmakāmavṛttāḥ; krośantaḥ satatam aniṣṭasaṃprayogāḥ
kliśyante parigatavedanāśarīrā; bahvībhiḥ subhṛśam adharmavāsanābhiḥ |
27 | rājā dharmaparaḥ sadā śubhagoptā; samīkṣya sukṛtināṃ dadhāti lokān
bahuvidham api carataḥ pradiśati; sukham anupagataṃ niravadyam |
28 | śvāno bhīṣaṇāyomukhāni vayāṃsi; vaḍagṛdhrakulapakṣiṇāṃ ca saṃghāḥ
narāṃ kadane rudhirapā guruvacana;nudam uparataṃ viśasanti |
29 | maryādā niyatāḥ svayaṃbhuvā ya ihemāḥ; prabhinatti daśaguṇā manonugatvāt
nivasati bhṛśam asukhaṃ pitṛviṣaya;vipinam avagāhya sa pāpaḥ |
30 | yo lubdhaḥ subhṛśaṃ priyānṛtaś ca manuṣyaḥ; satatanikṛtivañcanāratiḥ syāt
upanidhibhir asukhakṛt sa paramanirayago; bhṛśam asukham anubhavati duṣkṛtakarmā |
31 | uṣṇāṃ vaitaraṇīṃ mahānadīm; avagāḍho 'sipatravanabhinnagātraḥ
paraśuvanaśayo nipatito; vasati ca mahāniraye bhṛśārtaḥ |
32 | mahāpadāni katthase na cāpy avekṣase param
cirasya mṛtyukārikām anāgatāṃ na budhyase |
33 | prayāsyatāṃ kim āsyate samutthitaṃ mahad bhayam
atipramāthi dāruṇaṃ sukhasya saṃvidhīyatām |
34 | purā mṛtaḥ praṇīyase yamasya mṛtyuśāsanāt
tad antikāya dāruṇaiḥ prayatnam ārjave kuru |
35 | purā samūlabāndhavaṃ prabhur haraty aduḥkhavit
taveha jīvitaṃ yamo na cāsti tasya vārakaḥ |
36 | purā vivāti māruto yamasya yaḥ puraḥsaraḥ
puraika eva nīyase kuruṣva sāṃparāyikam |
37 | purā sahikka eva te pravāti māruto 'ntakaḥ
purā ca vibhramanti te diśo mahābhayāgame |
38 | smṛtiś ca saṃnirudhyate purā taveha putraka
samākulasya gacchataḥ samādhim uttamaṃ kuru |
39 | kṛtākṛte śubhāśubhe pramādakarmaviplute
smaran purā na tapyase nidhatsva kevalaṃ nidhim |
40 | purā jarā kalevaraṃ vijarjarīkaroti te
balāṅgarūpahāriṇī nidhatsva kevalaṃ nidhim |
41 | purā śarīram antako bhinatti rogasāyakaiḥ
prasahya jīvitakṣaye tapo mahat samācara |
42 | purā vṛkā bhayaṃkarā manuṣyadehagocarāḥ
abhidravanti sarvato yatasva puṇyaśīlane |
43 | purāndhakāram ekako 'nupaśyasi tvarasva vai
purā hiraṇmayān nagān nirīkṣase 'drimūrdhani |
44 | purā kusaṃgatāni te suhṛnmukhāś ca śatravaḥ
vicālayanti darśanād ghaṭasva putra yat param |
45 | dhanasya yasya rājato bhayaṃ na cāsti caurataḥ
mṛtaṃ ca yan na muñcati samarjayasva tad dhanam |
46 | na tatra saṃvibhajyate svakarmabhiḥ parasparam
yad eva yasya yautakaṃ tad eva tatra so 'śnute |
47 | paratra yena jīvyate tad eva putra dīyatām
dhanaṃ yad akṣayaṃ dhruvaṃ samarjayasva tat svayam |
48 | na yāvad eva pacyate mahājanasya yāvakam
apakva eva yāvake purā praṇīyase tvara |
49 | na mātṛpitṛbāndhavā na saṃstutaḥ priyo janaḥ
anuvrajanti saṃkaṭe vrajantam ekapātinam |
50 | yad eva karma kevalaṃ svayaṃ kṛtaṃ śubhāśubham
tad eva tasya yautakaṃ bhavaty amutra gacchataḥ |
51 | hiraṇyaratnasaṃcayāḥ śubhāśubhena saṃcitāḥ
na tasya dehasaṃkṣaye bhavanti kāryasādhakāḥ |
52 | paratragāmikasya te kṛtākṛtasya karmaṇaḥ
na sākṣir ātmanā samo nṛṇām ihāsti kaś cana |
53 | manuṣyadehaśūnyakaṃ bhavaty amutra gacchataḥ
prapaśya buddhicakṣuṣā pradṛśyate hi sarvataḥ |
54 | ihāgnisūryavāyavaḥ śarīram āśritās trayaḥ
ta eva tasya sākṣiṇo bhavanti dharmadarśinaḥ |
55 | yathāniśeṣu sarvataḥspṛśatsu sarvadāriṣu
prakāśagūḍhavṛttiṣu svadharmam eva pālaya |
56 | anekapāripanthike virūparaudrarakṣite
svam eva karma rakṣyatāṃ svakarma tatra gacchati |
57 | na tatra saṃvibhajyate svakarmaṇā parasparam
yathākṛtaṃ svakarmajaṃ tad eva bhujyate phalam |
58 | yathāpsarogaṇāḥ phalaṃ sukhaṃ maharṣibhiḥ saha
tathāpnuvanti karmato vimānakāmagāminaḥ |
59 | yatheha yat kṛtaṃ śubhaṃ vipāpmabhiḥ kṛtātmabhiḥ
tad āpnuvanti mānavās tathā viśuddhayonayaḥ |
60 | prajāpateḥ salokatāṃ bṛhaspateḥ śatakratoḥ
vrajanti te parāṃ gatiṃ gṛhasthadharmasetubhiḥ |
61 | sahasraśo 'py anekaśaḥ pravaktum utsahāmahe
abuddhimohanaṃ punaḥ prabhur vinā na yāvakam |
62 | gatā dviraṣṭavarṣatā dhruvo 'si pañcaviṃśakaḥ
kuruṣva dharmasaṃcayaṃ vayo hi te 'tivartate |
63 | purā karoti so 'ntakaḥ pramādagomukhaṃ damam
yathāgṛhītam utthitaṃ tvarasva dharmapālane |
64 | yadā tvam eva pṛṣṭhatas tvam agrato gamiṣyasi
tathā gatiṃ gamiṣyataḥ kim ātmanā pareṇa vā |
65 | yad ekapātināṃ satāṃ bhavaty amutra gacchatām
bhayeṣu sāṃparāyikaṃ nidhatsva taṃ mahānidhim |
66 | sakūlamūlabāndhavaṃ prabhur haraty asaṅgavān
na santi yasya vārakāḥ kuruṣva dharmasaṃnidhim |
67 | idaṃ nidarśanaṃ mayā taveha putra saṃmatam
svadarśanānumānataḥ pravarṇitaṃ kuruṣva tat |
68 | dadhāti yaḥ svakarmaṇā dhanāni yasya kasya cit
abuddhimohajair guṇaiḥ śataika eva yujyate |
69 | śrutaṃ samartham astu te prakurvataḥ śubhāḥ kriyāḥ
tad eva tatra darśanaṃ kṛtajñam arthasaṃhitam |
70 | nibandhanī rajjur eṣā yā grāme vasato ratiḥ
chittvaināṃ sukṛto yānti naināṃ chindanti duṣkṛtaḥ |
71 | kiṃ te dhanena kiṃ bandhubhis te; kiṃ te putraiḥ putraka yo mariṣyasi
ātmānam anviccha guhāṃ praviṣṭaṃ; pitāmahās te kva gatāś ca sarve |
72 | śvaḥkāryam adya kurvīta pūrvāhṇe cāparāhṇikam
ko hi tad veda kasyādya mṛtyusenā nivekṣyate |
73 | anugamya śmaśānāntaṃ nivartantīha bāndhavāḥ
agnau prakṣipya puruṣaṃ jñātayaḥ suhṛdas tathā |
74 | nāstikān niranukrośān narān pāpamatau sthitān
vāmataḥ kuru viśrabdhaṃ paraṃ prepsur atandritaḥ |
75 | evam abhyāhate loke kālenopanipīḍite
sumahad dhairyam ālambya dharmaṃ sarvātmanā kuru |
76 | athemaṃ darśanopāyaṃ samyag yo vetti mānavaḥ
samyak sa dharmaṃ kṛtveha paratra sukham edhate |
77 | na dehabhede maraṇaṃ vijānatāṃ; na ca praṇāśaḥ svanupālite pathi
dharmaṃ hi yo vardhayate sa paṇḍito; ya eva dharmāc cyavate sa muhyati |
78 | prayuktayoḥ karmapathi svakarmaṇoḥ; phalaṃ prayoktā labhate yathāvidhi
nihīnakarmā nirayaṃ prapadyate; triviṣṭapaṃ gacchati dharmapāragaḥ |
79 | sopānabhūtaṃ svargasya mānuṣyaṃ prāpya durlabham
tathātmānaṃ samādadhyād bhraśyeta na punar yathā |
80 | yasya notkrāmati matiḥ svargamārgānusāriṇī
tam āhuḥ puṇyakarmāṇam aśocyaṃ mitrabāndhavaiḥ |
81 | yasya nopahatā buddhir niścayeṣv avalambate
svarge kṛtāvakāśasya tasya nāsti mahad bhayam |
82 | tapovaneṣu ye jātās tatraiva nidhanaṃ gatāḥ
teṣām alpataro dharmaḥ kāmabhogam ajānatām |
83 | yas tu bhogān parityajya śarīreṇa tapaś caret
na tena kiṃ cin na prāptaṃ tan me bahumataṃ phalam |
84 | mātāpitṛsahasrāṇi putradāraśatāni ca
anāgatāny atītāni kasya te kasya vā vayam |
85 | na teṣāṃ bhavatā kāryaṃ na kāryaṃ tava tair api
svakṛtais tāni yātāni bhavāṃś caiva gamiṣyati |
86 | iha loke hi dhaninaḥ paro 'pi svajanāyate
svajanas tu daridrāṇāṃ jīvatām eva naśyati |
87 | saṃcinoty aśubhaṃ karma kalatrāpekṣayā naraḥ
tataḥ kleśam avāpnoti paratreha tathaiva ca |
88 | paśya tvaṃ chidrabhūtaṃ hi jīvalokaṃ svakarmaṇā
tat kuruṣva tathā putra kṛtsnaṃ yat samudāhṛtam |
89 | tad etat saṃpradṛśyaiva karmabhūmiṃ praviśya tām
śubhāny ācaritavyāni paralokam abhīpsatā |
90 | māsartusaṃjñāparivartakena; sūryāgninā rātridivendhanena
svakarmaniṣṭhāphalasākṣikeṇa; bhūtāni kālaḥ pacati prasahya |
91 | dhanena kiṃ yan na dadāti nāśnute; balena kiṃ yena ripūn na bādhate
śrutena kiṃ yena na dharmam ācaret; kim ātmanā yo na jitendriyo vaśī |
92 | idaṃ dvaipāyanavaco hitam uktaṃ niśamya tu
śuko gataḥ parityajya pitaraṃ mokṣadeśikam |