Book 12 Chapter 306 | |
1 | yājñavalkya uvāca |
1 | avyaktasthaṃ paraṃ yat tat pṛṣṭas te 'haṃ narādhipa
paraṃ guhyam imaṃ praśnaṃ śṛṇuṣvāvahito nṛpa |
2 | yathārṣeṇeha vidhinā caratāvamatena ha
mayādityād avāptāni yajūṃṣi mithilādhipa |
3 | mahatā tapasā devas tapiṣṭhaḥ sevito mayā
prītena cāhaṃ vibhunā sūryeṇoktas tadānagha |
4 | varaṃ vṛṇīṣva viprarṣe yad iṣṭaṃ te sudurlabham
tat te dāsyāmi prītātmā matprasādo hi durlabhaḥ |
5 | tataḥ praṇamya śirasā mayoktas tapatāṃ varaḥ
yajūṃṣi nopayuktāni kṣipram icchāmi veditum |
6 | tato māṃ bhagavān āha vitariṣyāmi te dvija
sarasvatīha vāgbhūtā śarīraṃ te pravekṣyati |
7 | tato mām āha bhagavān āsyaṃ svaṃ vivṛtaṃ kuru
vivṛtaṃ ca tato me 'syaṃ praviṣṭā ca sarasvatī |
8 | tato vidahyamāno 'haṃ praviṣṭo 'mbhas tadānagha
avijñānād amarṣāc ca bhāskarasya mahātmanaḥ |
9 | tato vidahyamānaṃ mām uvāca bhagavān raviḥ
muhūrtaṃ sahyatāṃ dāhas tataḥ śītībhaviṣyasi |
10 | śītībhūtaṃ ca māṃ dṛṣṭvā bhagavān āha bhāskaraḥ
pratiṣṭhāsyati te vedaḥ sottaraḥ sakhilo dvija |
11 | kṛtsnaṃ śatapathaṃ caiva praṇeṣyasi dvijarṣabha
tasyānte cāpunarbhāve buddhis tava bhaviṣyati |
12 | prāpsyase ca yad iṣṭaṃ tat sāṃkhyayogepsitaṃ padam
etāvad uktvā bhagavān astam evābhyavartata |
13 | tato 'nuvyāhṛtaṃ śrutvā gate deve vibhāvasau
gṛham āgatya saṃhṛṣṭo 'cintayaṃ vai sarasvatīm |
14 | tataḥ pravṛttātiśubhā svaravyañjanabhūṣitā
oṃkāram āditaḥ kṛtvā mama devī sarasvatī |
15 | tato 'ham arghyaṃ vidhivat sarasvatyai nyavedayam
tapatāṃ ca variṣṭhāya niṣaṇṇas tatparāyaṇaḥ |
16 | tataḥ śatapathaṃ kṛtsnaṃ sarahasyaṃ sasaṃgraham
cakre sapariśeṣaṃ ca harṣeṇa parameṇa ha |
17 | kṛtvā cādhyayanaṃ teṣāṃ śiṣyāṇāṃ śatam uttamam
vipriyārthaṃ saśiṣyasya mātulasya mahātmanaḥ |
18 | tataḥ saśiṣyeṇa mayā sūryeṇeva gabhastibhiḥ
vyāpto yajño mahārāja pitus tava mahātmanaḥ |
19 | miṣato devalasyāpi tato 'rdhaṃ hṛtavān aham
svavedadakṣiṇāyātha vimarde mātulena ha |
20 | sumantunātha pailena tathā jaimininā ca vai
pitrā te munibhiś caiva tato 'ham anumānitaḥ |
21 | daśa pañca ca prāptāni yajūṃṣy arkān mayānagha
tathaiva lomaharṣāc ca purāṇam avadhāritam |
22 | bījam etat puraskṛtya devīṃ caiva sarasvatīm
sūryasya cānubhāvena pravṛtto 'haṃ narādhipa |
23 | kartuṃ śatapathaṃ vedam apūrvaṃ kāritaṃ ca me
yathābhilaṣitaṃ mārgaṃ tathā tac copapāditam |
24 | śiṣyāṇām akhilaṃ kṛtsnam anujñātaṃ sasaṃgraham
sarve ca śiṣyāḥ śucayo gatāḥ paramaharṣitāḥ |
25 | śākhāḥ pañcadaśemās tu vidyā bhāskaradarśitāḥ
pratiṣṭhāpya yathākāmaṃ vedyaṃ tad anucintayam |
26 | kim atra brahmaṇyam ṛtaṃ kiṃ ca vedyam anuttamam
cintaye tatra cāgatya gandharvo mām apṛcchata |
27 | viśvāvasus tato rājan vedāntajñānakovidaḥ
caturviṃśatikān praśnān pṛṣṭvā vedasya pārthiva pañcaviṃśatimaṃ praśnaṃ papracchānvīkṣikīṃ tathā |
28 | viśvāviśvaṃ tathāśvāśvaṃ mitraṃ varuṇam eva ca
jñānaṃ jñeyaṃ tathājño jñaḥ kas tapā atapās tathā sūryādaḥ sūrya iti ca vidyāvidye tathaiva ca |
29 | vedyāvedyaṃ tathā rājann acalaṃ calam eva ca
apūrvam akṣayaṃ kṣayyam etat praśnam anuttamam |
30 | athoktaś ca mayā rājan rājā gandharvasattamaḥ
pṛṣṭavān anupūrveṇa praśnam uttamam arthavat |
31 | muhūrtaṃ mṛṣyatāṃ tāvad yāvad enaṃ vicintaye
bāḍham ity eva kṛtvā sa tūṣṇīṃ gandharva āsthitaḥ |
32 | tato 'nvacintayam ahaṃ bhūyo devīṃ sarasvatīm
manasā sa ca me praśno dadhno ghṛtam ivoddhṛtam |
33 | tatropaniṣadaṃ caiva pariśeṣaṃ ca pārthiva
mathnāmi manasā tāta dṛṣṭvā cānvīkṣikīṃ parām |
34 | caturthī rājaśārdūla vidyaiṣā sāṃparāyikī
udīritā mayā tubhyaṃ pañcaviṃśe 'dhi dhiṣṭhitā |
35 | athoktas tu mayā rājan rājā viśvāvasus tadā
śrūyatāṃ yad bhavān asmān praśnaṃ saṃpṛṣṭavān iha |
36 | viśvāviśveti yad idaṃ gandharvendrānupṛcchasi
viśvāvyaktaṃ paraṃ vidyād bhūtabhavyabhayaṃkaram |
37 | triguṇaṃ guṇakartṛtvād aviśvo niṣkalas tathā
aśvas tathaiva mithunam evam evānudṛśyate |
38 | avyaktaṃ prakṛtiṃ prāhuḥ puruṣeti ca nirguṇam
tathaiva mitraṃ puruṣaṃ varuṇaṃ prakṛtiṃ tathā |
39 | jñānaṃ tu prakṛtiṃ prāhur jñeyaṃ niṣkalam eva ca
ajñaś ca jñaś ca puruṣas tasmān niṣkala ucyate |
40 | kas tapā atapāḥ proktaḥ ko 'sau puruṣa ucyate
tapāḥ prakṛtir ity āhur atapā niṣkalaḥ smṛtaḥ |
41 | tathaivāvedyam avyaktaṃ vedyaḥ puruṣa ucyate
calācalam iti proktaṃ tvayā tad api me śṛṇu |
42 | calāṃ tu prakṛtiṃ prāhuḥ kāraṇaṃ kṣepasargayoḥ
akṣepasargayoḥkartā niścalaḥ puruṣaḥ smṛtaḥ |
43 | ajāv ubhāv aprajau ca akṣayau cāpy ubhāv api
ajau nityāv ubhau prāhur adhyātmagatiniścayāḥ |
44 | akṣayatvāt prajanane ajam atrāhur avyayam
akṣayaṃ puruṣaṃ prāhuḥ kṣayo hy asya na vidyate |
45 | guṇakṣayatvāt prakṛtiḥ kartṛtvād akṣayaṃ budhāḥ
eṣā te 'nvīkṣikī vidyā caturthī sāṃparāyikī |
46 | vidyopetaṃ dhanaṃ kṛtvā karmaṇā nityakarmaṇi
ekāntadarśanā vedāḥ sarve viśvāvaso smṛtāḥ |
47 | jāyante ca mriyante ca yasminn ete yataś cyutāḥ
vedārthaṃ ye na jānanti vedyaṃ gandharvasattama |
48 | sāṅgopāṅgān api yadi pañca vedān adhīyate
vedavedyaṃ na jānīte vedabhāravaho hi saḥ |
49 | yo ghṛtārthī kharīkṣīraṃ mathed gandharvasattama
viṣṭhāṃ tatrānupaśyeta na maṇḍaṃ nāpi vā ghṛtam |
50 | tathā vedyam avedyaṃ ca vedavidyo na vindati
sa kevalaṃ mūḍhamatir jñānabhāravahaḥ smṛtaḥ |
51 | draṣṭavyau nityam evaitau tatpareṇāntarātmanā
yathāsya janmanidhane na bhavetāṃ punaḥ punaḥ |
52 | ajasraṃ janmanidhanaṃ cintayitvā trayīm imām
parityajya kṣayam iha akṣayaṃ dharmam āsthitaḥ |
53 | yadā tu paśyate 'tyantam ahany ahani kāśyapa
tadā sa kevalībhūtaḥ ṣaḍviṃśam anupaśyati |
54 | anyaś ca śaśvad avyaktas tathānyaḥ pañcaviṃśakaḥ
tasya dvāv anupaśyeta tam ekam iti sādhavaḥ |
55 | tenaitan nābhijānanti pañcaviṃśakam acyutam
janmamṛtyubhayād yogāḥ sāṃkhyāś ca paramaiṣiṇaḥ |
56 | viśvāvasur uvāca |
56 | pañcaviṃśaṃ yad etat te proktaṃ brāhmaṇasattama
tathā tan na tathā veti tad bhavān vaktum arhati |
57 | jaigīṣavyasyāsitasya devalasya ca me śrutam
parāśarasya viprarṣer vārṣagaṇyasya dhīmataḥ |
58 | bhikṣoḥ pañcaśikhasyātha kapilasya śukasya ca
gautamasyārṣṭiṣeṇasya gargasya ca mahātmanaḥ |
59 | nāradasyāsureś caiva pulastyasya ca dhīmataḥ
sanatkumārasya tataḥ śukrasya ca mahātmanaḥ |
60 | kaśyapasya pituś caiva pūrvam eva mayā śrutam
tadanantaraṃ ca rudrasya viśvarūpasya dhīmataḥ |
61 | daivatebhyaḥ pitṛbhyaś ca daityebhyaś ca tatas tataḥ
prāptam etan mayā kṛtsnaṃ vedyaṃ nityaṃ vadanty uta |
62 | tasmāt tad vai bhavadbuddhyā śrotum icchāmi brāhmaṇa
bhavān prabarhaḥ śāstrāṇāṃ pragalbhaś cātibuddhimān |
63 | na tavāviditaṃ kiṃ cid bhavāñ śrutinidhiḥ smṛtaḥ
kathyate devaloke ca pitṛloke ca brāhmaṇa |
64 | brahmalokagatāś caiva kathayanti maharṣayaḥ
patiś ca tapatāṃ śaśvad ādityas tava bhāṣate |
65 | sāṃkhyajñānaṃ tvayā brahmann avāptaṃ kṛtsnam eva ca
tathaiva yogajñānaṃ ca yājñavalkya viśeṣataḥ |
66 | niḥsaṃdigdhaṃ prabuddhas tvaṃ budhyamānaś carācaram
śrotum icchāmi taj jñānaṃ ghṛtaṃ maṇḍamayaṃ yathā |
67 | yājñavalkya uvāca |
67 | kṛtsnadhāriṇam eva tvāṃ manye gandharvasattama
jijñāsasi ca māṃ rājaṃs tan nibodha yathāśrutam |
68 | abudhyamānāṃ prakṛtiṃ budhyate pañcaviṃśakaḥ
na tu budhyati gandharva prakṛtiḥ pañcaviṃśakam |
69 | anenāpratibodhena pradhānaṃ pravadanti tam
sāṃkhyayogāś ca tattvajñā yathāśrutinidarśanāt |
70 | paśyaṃs tathaivāpaśyaṃś ca paśyaty anyas tathānagha
ṣaḍviṃśaḥ pañcaviṃśaṃ ca caturviṃśaṃ ca paśyati na tu paśyati paśyaṃs tu yaś cainam anupaśyati |
71 | pañcaviṃśo 'bhimanyeta nānyo 'sti paramo mama
na caturviṃśako 'grāhyo manujair jñānadarśibhiḥ |
72 | matsyevodakam anveti pravartati pravartanāt
yathaiva budhyate matsyas tathaiṣo 'py anubudhyate sasnehaḥ sahavāsāc ca sābhimānaś ca nityaśaḥ |
73 | sa nimajjati kālasya yadaikatvaṃ na budhyate
unmajjati hi kālasya mamatvenābhisaṃvṛtaḥ |
74 | yadā tu manyate 'nyo 'ham anya eṣa iti dvijaḥ
tadā sa kevalībhūtaḥ ṣaḍviṃśam anupaśyati |
75 | anyaś ca rājann avaras tathānyaḥ pañcaviṃśakaḥ
tatsthatvād anupaśyanti eka eveti sādhavaḥ |
76 | tenaitan nābhinandanti pañcaviṃśakam acyutam
janmamṛtyubhayād bhītā yogāḥ sāṃkhyāś ca kāśyapa ṣaḍviṃśam anupaśyanti śucayas tatparāyaṇāḥ |
77 | yadā sa kevalībhūtaḥ ṣaḍviṃśam anupaśyati
tadā sa sarvavid vidvān na punarjanma vindati |
78 | evam apratibuddhaś ca budhyamānaś ca te 'nagha
buddhaś cokto yathātattvaṃ mayā śrutinidarśanāt |
79 | paśyāpaśyaṃ yo 'nupaśyet kṣemaṃ tattvaṃ ca kāśyapa
kevalākevalaṃ cādyaṃ pañcaviṃśāt paraṃ ca yat |
80 | viśvāvasur uvāca |
80 | tathyaṃ śubhaṃ caitad uktaṃ tvayā bhoḥ; samyak kṣemyaṃ devatādyaṃ yathāvat
svasty akṣayaṃ bhavataś cāstu nityaṃ; buddhyā sadā buddhiyuktaṃ namas te |
81 | yājñavalkya uvāca |
81 | evam uktvā saṃprayāto divaṃ sa; vibhrājan vai śrīmatā darśanena
tuṣṭaś ca tuṣṭyā parayābhinandya; pradakṣiṇaṃ mama kṛtvā mahātmā |
82 | brahmādīnāṃ khecarāṇāṃ kṣitau ca; ye cādhastāt saṃvasante narendra
tatraiva tad darśanaṃ darśayan vai; samyak kṣemyaṃ ye pathaṃ saṃśritā vai |
83 | sāṃkhyāḥ sarve sāṃkhyadharme ratāś ca; tadvad yogā yogadharme ratāś ca
ye cāpy anye mokṣakāmā manuṣyās; teṣām etad darśanaṃ jñānadṛṣṭam |
84 | jñānān mokṣo jāyate pūruṣāṇāṃ; nāsty ajñānād evam āhur narendra
tasmāj jñānaṃ tattvato 'nveṣitavyaṃ; yenātmānaṃ mokṣayej janmamṛtyoḥ |
85 |
prāpya jñānaṃ brāhmaṇāt kṣatriyād vā; vaiśyāc chūdrād api nīcād abhīkṣṇam
śraddhātavyaṃ śraddadhānena nityaṃ; na śraddhinaṃ janmamṛtyū viśetām |
86 | sarve varṇā brāhmaṇā brahmajāś ca; sarve nityaṃ vyāharante ca brahma
tattvaṃ śāstraṃ brahmabuddhyā bravīmi; sarvaṃ viśvaṃ brahma caitat samastam |
87 |
brahmāsyato brāhmaṇāḥ saṃprasūtā; bāhubhyāṃ vai kṣatriyāḥ saṃprasūtāḥ
nābhyāṃ vaiśyāḥ pādataś cāpi śūdrāḥ; sarve varṇā nānyathā veditavyāḥ |
88 | ajñānataḥ karmayoniṃ bhajante; tāṃ tāṃ rājaṃs te yathā yānty abhāvam
tathā varṇā jñānahīnāḥ patante; ghorād ajñānāt prākṛtaṃ yonijālam |
89 | tasmāj jñānaṃ sarvato mārgitavyaṃ; sarvatrasthaṃ caitad uktaṃ mayā te
tasthau brahmā tasthivāṃś cāparo yas; tasmai nityaṃ mokṣam āhur dvijendrāḥ |
90 | yat te pṛṣṭaṃ tan mayā copadiṣṭaṃ; yāthātathyaṃ tad viśoko bhavasva
rājan gacchasvaitadarthasya pāraṃ; samyak proktaṃ svasti te 'stv atra nityam |
91 | bhīṣma uvāca |
91 | sa evam anuśāstas tu yājñavalkyena dhīmatā
prītimān abhavad rājā mithilādhipatis tadā |
92 | gate munivare tasmin kṛte cāpi pradakṣiṇe
daivarātir narapatir āsīnas tatra mokṣavit |
93 | gokoṭiṃ sparśayām āsa hiraṇyasya tathaiva ca
ratnāñjalim athaikaṃ ca brāhmaṇebhyo dadau tadā |
94 | videharājyaṃ ca tathā pratiṣṭhāpya sutasya vai
yatidharmam upāsaṃś cāpy avasan mithilādhipaḥ |
95 | sāṃkhyajñānam adhīyāno yogaśāstraṃ ca kṛtsnaśaḥ
dharmādharmau ca rājendra prākṛtaṃ parigarhayan |
96 | anantam iti kṛtvā sa nityaṃ kevalam eva ca
dharmādharmau puṇyapāpe satyāsatye tathaiva ca |
97 | janmamṛtyū ca rājendra prākṛtaṃ tad acintayat
brahmāvyaktasya karmedam iti nityaṃ narādhipa |
98 | paśyanti yogāḥ sāṃkhyāś ca svaśāstrakṛtalakṣaṇāḥ
iṣṭāniṣṭaviyuktaṃ hi tasthau brahma parātparam nityaṃ tam āhur vidvāṃsaḥ śucis tasmāc chucir bhava |
99 | dīyate yac ca labhate dattaṃ yac cānumanyate
dadāti ca naraśreṣṭha pratigṛhṇāti yac ca ha dadāty avyaktam evaitat pratigṛhṇāti tac ca vai |
100 | ātmā hy evātmano hy ekaḥ ko 'nyas tvatto 'dhiko bhavet
evaṃ manyasva satatam anyathā mā vicintaya |
101 | yasyāvyaktaṃ na viditaṃ saguṇaṃ nirguṇaṃ punaḥ
tena tīrthāni yajñāś ca sevitavyāvipaścitā |
102 | na svādhyāyais tapobhir vā yajñair vā kurunandana
labhate 'vyaktasaṃsthānaṃ jñātvāvyaktaṃ mahīpate |
103 | tathaiva mahataḥ sthānam āhaṃkārikam eva ca
ahaṃkārāt paraṃ cāpi sthānāni samavāpnuyāt |
104 | ye tv avyaktāt paraṃ nityaṃ jānate śāstratatparāḥ
janmamṛtyuviyuktaṃ ca viyuktaṃ sad asac ca yat |
105 | etan mayāptaṃ janakāt purastāt; tenāpi cāptaṃ nṛpa yājñavalkyāt
jñānaṃ viśiṣṭaṃ na tathā hi yajñā; jñānena durgaṃ tarate na yajñaiḥ |
106 | durgaṃ janma nidhanaṃ cāpi rājan; na bhūtikaṃ jñānavido vadanti
yajñais tapobhir niyamair vrataiś ca; divaṃ samāsādya patanti bhūmau |
107 | tasmād upāsasva paraṃ mahac chuci; śivaṃ vimokṣaṃ vimalaṃ pavitram
kṣetrajñavit pārthiva jñānayajñam; upāsya vai tattvam ṛṣir bhaviṣyasi |
108 | upaniṣadam upākarot tadā vai; janakanṛpasya purā hi yājñavalkyaḥ
yad upagaṇitaśāśvatāvyayaṃ tac; chubham amṛtatvam aśokam ṛcchatīti |