Book 12 Chapter 301 | |
1 | yājñavalkya uvāca |
1 | pādāv adhyātmam ity āhur brāhmaṇās tattvadarśinaḥ
gantavyam adhibhūtaṃ ca viṣṇus tatrādhidaivatam |
2 | pāyur adhyātmam ity āhur yathātattvārthadarśinaḥ
visargam adhibhūtaṃ ca mitras tatrādhidaivatam |
3 | upastho 'dhyātmam ity āhur yathāyoganidarśanam
adhibhūtaṃ tathānando daivataṃ ca prajāpatiḥ |
4 | hastāv adhyātmam ity āhur yathāsāṃkhyanidarśanam
kartavyam adhibhūtaṃ tu indras tatrādhidaivatam |
5 | vāg adhyātmam iti prāhur yathāśrutinidarśanam
vaktavyam adhibhūtaṃ tu vahnis tatrādhidaivatam |
6 | cakṣur adhyātmam ity āhur yathāśrutinidarśanam
rūpam atrādhibhūtaṃ tu sūryas tatrādhidaivatam |
7 | śrotram adhyātmam ity āhur yathāśrutinidarśanam
śabdas tatrādhibhūtaṃ tu diśas tatrādhidaivatam |
8 | jihvām adhyātmam ity āhur yathātattvanidarśanam
rasa evādhibhūtaṃ tu āpas tatrādhidaivatam |
9 | ghrāṇam adhyātmam ity āhur yathāśrutinidarśanam
gandha evādhibhūtaṃ tu pṛthivī cādhidaivatam |
10 | tvag adhyātmam iti prāhus tattvabuddhiviśāradāḥ
sparśa evādhibhūtaṃ tu pavanaś cādhidaivatam |
11 | mano 'dhyātmam iti prāhur yathāśrutinidarśanam
mantavyam adhibhūtaṃ tu candramāś cādhidaivatam |
12 | ahaṃkārikam adhyātmam āhus tattvanidarśanam
abhimāno 'dhibhūtaṃ tu bhavas tatrādhidaivatam |
13 | buddhir adhyātmam ity āhur yathāvedanidarśanam
boddhavyam adhibhūtaṃ tu kṣetrajño 'trādhidaivatam |
14 | eṣā te vyaktato rājan vibhūtir anuvarṇitā
ādau madhye tathā cānte yathātattvena tattvavit |
15 | prakṛtir guṇān vikurute svacchandenātmakāmyayā
krīḍārthaṃ tu mahārāja śataśo 'tha sahasraśaḥ |
16 | yathā dīpasahasrāṇi dīpān martyāḥ prakurvate
prakṛtis tathā vikurute puruṣasya guṇān bahūn |
17 | sattvam ānanda udrekaḥ prītiḥ prākāśyam eva ca
sukhaṃ śuddhitvam ārogyaṃ saṃtoṣaḥ śraddadhānatā |
18 | akārpaṇyam asaṃrambhaḥ kṣamā dhṛtir ahiṃsatā
samatā satyam ānṛṇyaṃ mārdavaṃ hrīr acāpalam |
19 | śaucam ārjavam ācāram alaulyaṃ hṛdyasaṃbhramaḥ
iṣṭāniṣṭaviyogānāṃ kṛtānām avikatthanam |
20 | dānena cānugrahaṇam aspṛhārthe parārthatā
sarvabhūtadayā caiva sattvasyaite guṇāḥ smṛtāḥ |
21 | rajoguṇānāṃ saṃghāto rūpam aiśvaryavigrahe
atyāśitvam akāruṇyaṃ sukhaduḥkhopasevanam |
22 | parāpavādeṣu ratir vivādānāṃ ca sevanam
ahaṃkāras tv asatkāraś cintā vairopasevanam |
23 | paritāpo 'paharaṇaṃ hrīnāśo 'nārjavaṃ tathā
bhedaḥ paruṣatā caiva kāmakrodhau madas tathā darpo dveṣo 'tivādaś ca ete proktā rajoguṇāḥ |
24 | tāmasānāṃ tu saṃghātaṃ pravakṣyāmy upadhāryatām
moho 'prakāśas tāmisram andhatāmisrasaṃjñitam |
25 | maraṇaṃ cāndhatāmisraṃ tāmisraṃ krodha ucyate
tamaso lakṣaṇānīha bhakṣāṇām abhirocanam |
26 | bhojanānām aparyāptis tathā peyeṣv atṛptatā
gandhavāso vihāreṣu śayaneṣv āsaneṣu ca |
27 | divāsvapne vivāde ca pramādeṣu ca vai ratiḥ
nṛtyavāditragītānām ajñānāc chraddadhānatā dveṣo dharmaviśeṣāṇām ete vai tāmasā guṇāḥ |