Book 12 Chapter 298 | |
1 | yudhiṣṭhira uvāca |
1 | dharmādharmavimuktaṃ yad vimuktaṃ sarvasaṃśrayāt
janmamṛtyuvimuktaṃ ca vimuktaṃ puṇyapāpayoḥ |
2 | yac chivaṃ nityam abhayaṃ nityaṃ cākṣaram avyayam
śuci nityam anāyāsaṃ tad bhavān vaktum arhati |
3 | bhīṣma uvāca |
3 | atra te vartayiṣye 'ham itihāsaṃ purātanam
yājñavalkyasya saṃvādaṃ janakasya ca bhārata |
4 | yājñavalkyam ṛṣiśreṣṭhaṃ daivarātir mahāyaśāḥ
papraccha janako rājā praśnaṃ praśnavidāṃ varaḥ |
5 | katīndriyāṇi viprarṣe kati prakṛtayaḥ smṛtāḥ
kim avyaktaṃ paraṃ brahma tasmāc ca paratas tu kim |
6 | prabhavaṃ cāpyayaṃ caiva kālasaṃkhyāṃ tathaiva ca
vaktum arhasi viprendra tvadanugrahakāṅkṣiṇaḥ |
7 | ajñānāt paripṛcchāmi tvaṃ hi jñānamayo nidhiḥ
tad ahaṃ śrotum icchāmi sarvam etad asaṃśayam |
8 | yājñavalkya uvāca |
8 | śrūyatām avanīpāla yad etad anupṛcchasi
yogānāṃ paramaṃ jñānaṃ sāṃkhyānāṃ ca viśeṣataḥ |
9 | na tavāviditaṃ kiṃ cin māṃ tu jijñāsate bhavān
pṛṣṭena cāpi vaktavyam eṣa dharmaḥ sanātanaḥ |
10 | aṣṭau prakṛtayaḥ proktā vikārāś cāpi ṣoḍaśa
atha sapta tu vyaktāni prāhur adhyātmacintakāḥ |
11 | avyaktaṃ ca mahāṃś caiva tathāhaṃkāra eva ca
pṛthivī vāyur ākāśam āpo jyotiś ca pañcamam |
12 | etāḥ prakṛtayas tv aṣṭau vikārān api me śṛṇu
śrotraṃ tvak caiva cakṣuś ca jihvā ghrāṇaṃ ca pañcamam |
13 | śabdasparśau ca rūpaṃ ca raso gandhas tathaiva ca
vāk ca hastau ca pādau ca pāyur meḍhraṃ tathaiva ca |
14 | ete viśeṣā rājendra mahābhūteṣu pañcasu
buddhīndriyāṇy athaitāni saviśeṣāṇi maithila |
15 | manaḥ ṣoḍaśakaṃ prāhur adhyātmagaticintakāḥ
tvaṃ caivānye ca vidvāṃsas tattvabuddhiviśāradāḥ |
16 | avyaktāc ca mahān ātmā samutpadyati pārthiva
prathamaṃ sargam ity etad āhuḥ prādhānikaṃ budhāḥ |
17 | mahataś cāpy ahaṃkāra utpadyati narādhipa
dvitīyaṃ sargam ity āhur etad buddhyātmakaṃ smṛtam |
18 | ahaṃkārāc ca saṃbhūtaṃ mano bhūtaguṇātmakam
tṛtīyaḥ sarga ity eṣa āhaṃkārika ucyate |
19 | manasas tu samudbhūtā mahābhūtā narādhipa
caturthaṃ sargam ity etan mānasaṃ paricakṣate |
20 | śabdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca raso gandhas tathaiva ca
pañcamaṃ sargam ity āhur bhautikaṃ bhūtacintakāḥ |
21 | śrotraṃ tvak caiva cakṣuś ca jihvā ghrāṇaṃ ca pañcamam
sargaṃ tu ṣaṣṭham ity āhur bahucintātmakaṃ smṛtam |
22 | adhaḥ śrotrendriyagrāma utpadyati narādhipa
saptamaṃ sargam ity āhur etad aindriyakaṃ smṛtam |
23 | ūrdhvasrotas tathā tiryag utpadyati narādhipa
aṣṭamaṃ sargam ity āhur etad ārjavakaṃ budhāḥ |
24 | tiryak srotas tv adhaḥsrota utpadyati narādhipa
navamaṃ sargam ity āhur etad ārjavakaṃ budhāḥ |
25 | etāni nava sargāṇi tattvāni ca narādhipa
caturviṃśatir uktāni yathāśruti nidarśanāt |
26 | ata ūrdhvaṃ mahārāja guṇasyaitasya tattvataḥ
mahātmabhir anuproktāṃ kālasaṃkhyāṃ nibodha me |