Book 12 Chapter 296 | |
1 | vasiṣṭha uvāca |
1 | aprabuddham athāvyaktam imaṃ guṇavidhiṃ śṛṇu
guṇān dhārayate hy eṣā sṛjaty ākṣipate tathā |
2 | ajasraṃ tv iha krīḍārthaṃ vikurvantī narādhipa
ātmānaṃ bahudhā kṛtvā tāny eva ca vicakṣate |
3 | etad evaṃ vikurvāṇāṃ budhyamāno na budhyate
avyaktabodhanāc caiva budhyamānaṃ vadanty api |
4 | na tv eva budhyate 'vyaktaṃ saguṇaṃ vātha nirguṇam
kadā cit tv eva khalv etad āhur apratibuddhakam |
5 | budhyate yadi vāvyaktam etad vai pañcaviṃśakam
budhyamāno bhavaty eṣa saṅgātmaka iti śrutiḥ |
6 | anenāpratibuddheti vadanty avyaktam acyutam
avyaktabodhanāc caiva budhyamānaṃ vadanty uta |
7 | pañcaviṃśaṃ mahātmānaṃ na cāsāv api budhyate
ṣaḍviṃśaṃ vimalaṃ buddham aprameyaṃ sanātanam |
8 | satataṃ pañcaviṃśaṃ ca caturviṃśaṃ ca budhyate
dṛśyādṛśye hy anugatam ubhāv eva mahādyutī |
9 | avyaktaṃ na tu tad brahma budhyate tāta kevalam
kevalaṃ pañcaviṃśaṃ ca caturviṃśaṃ na paśyati |
10 | budhyamāno yadātmānam anyo 'ham iti manyate
tadā prakṛtimān eṣa bhavaty avyaktalocanaḥ |
11 | budhyate ca parāṃ buddhiṃ viśuddhām amalāṃ yadā
ṣaḍviṃśo rājaśārdūla tadā buddhatvam āvrajet |
12 | tatas tyajati so 'vyaktaṃ sargapralayadharmiṇam
nirguṇaḥ prakṛtiṃ veda guṇayuktām acetanām |
13 | tataḥ kevaladharmāsau bhavaty avyaktadarśanāt
kevalena samāgamya vimukto 'tmānam āpnuyāt |
14 | etat tat tattvam ity āhur nistattvam ajarāmaram
tattvasaṃśrayaṇād etat tattvavan na ca mānada pañcaviṃśatitattvāni pravadanti manīṣiṇaḥ |
15 | na caiṣa tattvavāṃs tāta nistattvas tv eṣa buddhimān
eṣa muñcati tattvaṃ hi kṣipraṃ buddhasya lakṣaṇam |
16 | ṣaḍviṃśo 'ham iti prājño gṛhyamāṇo 'jarāmaraḥ
kevalena balenaiva samatāṃ yāty asaṃśayam |
17 | ṣaḍviṃśena prabuddhena budhyamāno 'py abuddhimān
etan nānātvam ity uktaṃ sāṃkhyaśrutinidarśanāt |
18 | cetanena sametasya pañcaviṃśatikasya ca
ekatvaṃ vai bhavaty asya yadā buddhyā na budhyate |
19 | budhyamāno 'prabuddhena samatāṃ yāti maithila
saṅgadharmā bhavaty eṣa niḥsaṅgātmā narādhipa |
20 | niḥsaṅgātmānam āsādya ṣaḍviṃśakam ajaṃ viduḥ
vibhus tyajati cāvyaktaṃ yadā tv etad vibudhyate caturviṃśam agādhaṃ ca ṣaḍviṃśasya prabodhanāt |
21 | eṣa hy apratibuddhaś ca budhyamānaś ca te 'nagha
prokto buddhaś ca tattvena yathāśrutinidarśanāt nānātvaikatvam etāvad draṣṭavyaṃ śāstradṛṣṭibhiḥ |
22 | maśakodumbare yadvad anyatvaṃ tadvad etayoḥ
matsyo 'mbhasi yathā tadvad anyatvam upalabhyate |
23 | evam evāvagantavyaṃ nānātvaikatvam etayoḥ
etad vimokṣa ity uktam avyaktajñānasaṃhitam |
24 | pañcaviṃśatikasyāsya yo 'yaṃ deheṣu vartate
eṣa mokṣayitavyeti prāhur avyaktagocarāt |
25 | so 'yam evaṃ vimucyeta nānyatheti viniścayaḥ
pareṇa paradharmā ca bhavaty eṣa sametya vai |
26 | viśuddhadharmā śuddhena buddhena ca sa buddhimān
vimuktadharmā muktena sametya puruṣarṣabha |
27 | niyogadharmiṇā caiva niyogātmā bhavaty api
vimokṣiṇā vimokṣaś ca sametyeha tathā bhavet |
28 | śucikarmā śuciś caiva bhavaty amitadīptimān
vimalātmā ca bhavati sametya vimalātmanā |
29 | kevalātmā tathā caiva kevalena sametya vai
svatantraś ca svatantreṇa svatantratvam avāpnute |
30 | etāvad etat kathitaṃ mayā te; tathyaṃ mahārāja yathārthatattvam
amatsaratvaṃ pratigṛhya cārthaṃ; sanātanaṃ brahma viśuddham ādyam |
31 | na vedaniṣṭhasya janasya rājan; pradeyam etat paramaṃ tvayā bhavet
vivitsamānāya vibodhakārakaṃ; prabodhahetoḥ praṇatasya śāsanam |
32 | na deyam etac ca tathānṛtātmane; śaṭhāya klībāya na jihmabuddhaye
na paṇḍitajñānaparopatāpine; deyaṃ tvayedaṃ vinibodha yādṛśe |
33 | śraddhānvitāyātha guṇānvitāya; parāpavādād viratāya nityam
viśuddhayogāya budhāya caiva; kriyāvate 'tha kṣamiṇe hitāya |
34 | viviktaśīlāya vidhipriyāya; vivādahīnāya bahuśrutāya
vijānate caiva na cāhitakṣame; dame ca śaktāya śame ca dehinām |
35 | etair guṇair hīnatame na deyam; etat paraṃ brahma viśuddham āhuḥ
na śreyasā yokṣyati tādṛśe kṛtaṃ; dharmapravaktāram apātradānāt |
36 | pṛthvīm imāṃ yady api ratnapūrṇāṃ; dadyān nadeyaṃ tv idam avratāya
jitendriyāyaitad asaṃśayaṃ te; bhavet pradeyaṃ paramaṃ narendra |
37 | karāla mā te bhayam astu kiṃ cid; etac chrutaṃ brahma paraṃ tvayādya
yathāvad uktaṃ paramaṃ pavitraṃ; niḥśokam atyantam anādimadhyam |
38 | agādhajanmāmaraṇaṃ ca rājan; nirāmayaṃ vītabhayaṃ śivaṃ ca
samīkṣya mohaṃ tyaja cādya sarvaṃ; jñānasya tattvārtham idaṃ viditvā |
39 | avāptam etad dhi purā sanātanād; dhiraṇyagarbhād gadato narādhipa
prasādya yatnena tam ugratejasaṃ; sanātanaṃ brahma yathādya vai tvayā |
40 | pṛṣṭas tvayā cāsmi yathā narendra; tathā mayedaṃ tvayi coktam adya
tathāvāptaṃ brahmaṇo me narendra; mahaj jñānaṃ mokṣavidāṃ purāṇam |
41 | bhīṣma uvāca |
41 | etad uktaṃ paraṃ brahma yasmān nāvartate punaḥ
pañcaviṃśo mahārāja paramarṣinidarśanāt |
42 | punarāvṛttim āpnoti paraṃ jñānam avāpya ca
nāvabudhyati tattvena budhyamāno 'jarāmaraḥ |
43 | etan niḥśreyasakaraṃ jñānānāṃ te paraṃ mayā
kathitaṃ tattvatas tāta śrutvā devarṣito nṛpa |
44 | hiraṇyagarbhād ṛṣiṇā vasiṣṭhena mahātmanā
vasiṣṭhād ṛṣiśārdūlān nārado 'vāptavān idam |
45 | nāradād viditaṃ mahyam etad brahma sanātanam
mā śucaḥ kauravendra tvaṃ śrutvaitat paramaṃ padam |
46 | yena kṣarākṣare vitte na bhayaṃ tasya vidyate
vidyate tu bhayaṃ tasya yo naitad vetti pārthiva |
47 | avijñānāc ca mūḍhātmā punaḥ punar upadravan
pretya jātisahasrāṇi maraṇāntāny upāśnute |
48 | devalokaṃ tathā tiryaṅ mānuṣyam api cāśnute
yadi śudhyati kālena tasmād ajñānasāgarāt |
49 | ajñānasāgaro ghoro hy avyakto 'gādha ucyate
ahany ahani majjanti yatra bhūtāni bhārata |
50 | yasmād agādhād avyaktād uttīrṇas tvaṃ sanātanāt
tasmāt tvaṃ virajāś caiva vitamaskaś ca pārthiva |