Book 12 Chapter 295 | |
1 | vasiṣṭha uvāca |
1 | sāṃkhyadarśanam etāvad uktaṃ te nṛpasattama
vidyāvidye tv idānīṃ me tvaṃ nibodhānupūrvaśaḥ |
2 | avidyām āhur avyaktaṃ sargapralayadharmi vai
sargapralayanirmuktaṃ vidyāṃ vai pañcaviṃśakam |
3 | parasparam avidyāṃ vai tan nibodhānupūrvaśaḥ
yathoktam ṛṣibhis tāta sāṃkhyasyāsya nidarśanam |
4 | karmendriyāṇāṃ sarveṣāṃ vidyā buddhīndriyaṃ smṛtam
buddhīndriyāṇāṃ ca tathā viśeṣā iti naḥ śrutam |
5 | viśeṣāṇāṃ manas teṣāṃ vidyām āhur manīṣiṇaḥ
manasaḥ pañcabhūtāni vidyā ity abhicakṣate |
6 | ahaṃkāras tu bhūtānāṃ pañcānāṃ nātra saṃśayaḥ
ahaṃkārasya ca tathā buddhir vidyā nareśvara |
7 | buddheḥ prakṛtir avyaktaṃ tattvānāṃ parameśvaram
vidyā jñeyā naraśreṣṭha vidhiś ca paramaḥ smṛtaḥ |
8 | avyaktasya paraṃ prāhur vidyāṃ vai pañcaviṃśakam
sarvasya sarvam ity uktaṃ jñeyaṃ jñānasya pārthiva |
9 | jñānam avyaktam ity uktaṃ jñeyaṃ vai pañcaviṃśakam
tathaiva jñānam avyaktaṃ vijñātā pañcaviṃśakaḥ |
10 | vidyāvidyārthatattvena mayoktaṃ te viśeṣataḥ
akṣaraṃ ca kṣaraṃ caiva yad uktaṃ tan nibodha me |
11 | ubhāv etau kṣarāv uktāv ubhāv etau ca nakṣarau
kāraṇaṃ tu pravakṣyāmi yathā khyātau tu tattvataḥ |
12 | anādinidhanāv etāv ubhāv eveśvarau matau
tattvasaṃjñāv ubhāv etau procyete jñānacintakaiḥ |
13 | sargapralayadharmitvād avyaktaṃ prāhur akṣaram
tad etad guṇasargāya vikurvāṇaṃ punaḥ punaḥ |
14 | guṇānāṃ mahadādīnām utpadyati parasparam
adhiṣṭhānāt kṣetram āhur etat tat pañcaviṃśakam |
15 | yadā tu guṇajālaṃ tad avyaktātmani saṃkṣipet
tadā saha guṇais tais tu pañcaviṃśo vilīyate |
16 | guṇā guṇeṣu līyante tadaikā prakṛtir bhavet
kṣetrajño 'pi yadā tāta tatkṣetre saṃpralīyate |
17 | tadākṣaratvaṃ prakṛtir gacchate guṇasaṃjñitā
nirguṇatvaṃ ca vaideha guṇeṣu prativartanāt |
18 | evam eva ca kṣetrajñaḥ kṣetrajñānaparikṣaye
prakṛtyā nirguṇas tv eṣa ity evam anuśuśruma |
19 | kṣaro bhavaty eṣa yadā tadā guṇavatīm atha
prakṛtiṃ tv abhijānāti nirguṇatvaṃ tathātmanaḥ |
20 | tadā viśuddho bhavati prakṛteḥ parivarjanāt
anyo 'ham anyeyam iti yadā budhyati buddhimān |
21 | tadaiṣo 'nyatvatām eti na ca miśratvam āvrajet
prakṛtyā caiva rājendra namiśro 'nyaś ca dṛśyate |
22 | yadā tu guṇajālaṃ tat prākṛtaṃ vijugupsate
paśyate cāparaṃ paśyaṃ tadā paśyan na saṃjvaret |
23 | kiṃ mayā kṛtam etāvad yo 'haṃ kālam imaṃ janam
matsyo jālaṃ hy avijñānād anuvartitavāṃs tathā |
24 | aham eva hi saṃmohād anyam anyaṃ janāj janam
matsyo yathodakajñānād anuvartitavān iha |
25 | matsyo 'nyatvaṃ yathājñānād udakān nābhimanyate
ātmānaṃ tadvad ajñānād anyatvaṃ caiva vedmy aham |
26 | mamāstu dhig abuddhasya yo 'haṃ magnam imaṃ punaḥ
anuvartitavān mohād anyam anyaṃ janāj janam |
27 | ayam atra bhaved bandhur anena saha mokṣaṇam
sāmyam ekatvam āyāto yādṛśas tādṛśas tv aham |
28 | tulyatām iha paśyāmi sadṛśo 'ham anena vai
ayaṃ hi vimalo vyaktam aham īdṛśakas tathā |
29 | yo 'ham ajñānasaṃmohād ajñayā saṃpravṛttavān
sasaṅgayāhaṃ niḥsaṅgaḥ sthitaḥ kālam imaṃ tv aham |
30 | anayāhaṃ vaśībhūtaḥ kālam etaṃ na buddhavān
uccamadhyamanīcānāṃ tām ahaṃ katham āvase |
31 | samānayānayā ceha sahavāsam ahaṃ katham
gacchāmy abuddhabhāvatvād eṣedānīṃ sthiro bhave |
32 | sahavāsaṃ na yāsyāmi kālam etad dhi vañcanāt
vañcito 'smy anayā yad dhi nirvikāro vikārayā |
33 | na cāyam aparādho 'syā aparādho hy ayaṃ mama
yo 'ham atrābhavaṃ saktaḥ parāṅmukham upasthitaḥ |
34 | tato 'smi bahurūpāsu sthito mūrtiṣv amūrtimān
amūrtaś cāpi mūrtātmā mamatvena pradharṣitaḥ |
35 | prakṛter anayatvena tāsu tāsv iha yoniṣu
nirmamasya mamatvena kiṃ kṛtaṃ tāsu tāsu ca yonīṣu vartamānena naṣṭasaṃjñena cetasā |
36 | na mamātrānayā kāryam ahaṃkārakṛtātmayā
ātmānaṃ bahudhā kṛtvā yeyaṃ bhūyo yunakti mām idānīm eṣa buddho 'smi nirmamo nirahaṃkṛtaḥ |
37 | mamatvam anayā nityam ahaṃkārakṛtātmakam
apetyāham imāṃ hitvā saṃśrayiṣye nirāmayam |
38 | anena sāmyaṃ yāsyāmi nānayāham acetasā
kṣamaṃ mama sahānena naikatvam anayā saha evaṃ paramasaṃbodhāt pañcaviṃśo 'nubuddhavān |
39 | akṣaratvaṃ niyaccheta tyaktvā kṣaram anāmayam
avyaktaṃ vyaktadharmāṇaṃ saguṇaṃ nirguṇaṃ tathā nirguṇaṃ prathamaṃ dṛṣṭvā tādṛg bhavati maithila |
40 | akṣarakṣarayor etad uktaṃ tava nidarśanam
mayeha jñānasaṃpannaṃ yathāśrutinidarśanāt |
41 | niḥsaṃdigdhaṃ ca sūkṣmaṃ ca vibuddhaṃ vimalaṃ tathā
pravakṣyāmi tu te bhūyas tan nibodha yathāśrutam |
42 | sāṃkhyayogau mayā proktau śāstradvayanidarśanāt
yad eva śāstraṃ sāṃkhyoktaṃ yogadarśanam eva tat |
43 | prabodhanakaraṃ jñānaṃ sāṃkhyānām avanīpate
vispaṣṭaṃ procyate tatra śiṣyāṇāṃ hitakāmyayā |
44 | bṛhac caiva hi tac chāstram ity āhuḥ kuśalā janāḥ
asmiṃś ca śāstre yogānāṃ punar dadhi punaḥ śaraḥ |
45 | pañcaviṃśāt paraṃ tattvaṃ na paśyati narādhipa
sāṃkhyānāṃ tu paraṃ tatra yathāvad anuvarṇitam |
46 | buddham apratibuddhaṃ ca budhyamānaṃ ca tattvataḥ
budhyamānaṃ ca buddhaṃ ca prāhur yoganidarśanam |