Book 12 Chapter 294 | |
1 | karālajanaka uvāca |
1 | nānātvaikatvam ity uktaṃ tvayaitad ṛṣisattama
paśyāmi cābhisaṃdigdham etayor vai nidarśanam |
2 | tathāprabuddhabuddhābhyāṃ budhyamānasya cānagha
sthūlabuddhyā na paśyāmi tattvam etan na saṃśayaḥ |
3 | akṣarakṣarayor uktaṃ tvayā yad api kāraṇam
tad apy asthirabuddhitvāt pranaṣṭam iva me 'nagha |
4 | tad etac chrotum icchāmi nānātvaikatvadarśanam
buddham apratibuddhaṃ ca budhyamānaṃ ca tattvataḥ |
5 | vidyāvidye ca bhagavann akṣaraṃ kṣaram eva ca
sāṃkhyaṃ yogaṃ ca kārtsnyena pṛthak caivāpṛthak ca ha |
6 | vasiṣṭha uvāca |
6 | hanta te saṃpravakṣyāmi yad etad anupṛcchasi
yogakṛtyaṃ mahārāja pṛthag eva śṛṇuṣva me |
7 | yogakṛtyaṃ tu yogānāṃ dhyānam eva paraṃ balam
tac cāpi dvividhaṃ dhyānam āhur vedavido janāḥ |
8 | ekāgratā ca manasaḥ prāṇāyāmas tathaiva ca
prāṇāyāmas tu saguṇo nirguṇo manasas tathā |
9 | mūtrotsarge purīṣe ca bhojane ca narādhipa
trikālaṃ nābhiyuñjīta śeṣaṃ yuñjīta tatparaḥ |
10 | indriyāṇīndriyārthebhyo nivartya manasā muniḥ
daśadvādaśabhir vāpi caturviṃśāt paraṃ tataḥ |
11 | taṃ codanābhir matimān ātmānaṃ codayed atha
tiṣṭhantam ajaraṃ taṃ tu yat tad uktaṃ manīṣibhiḥ |
12 | taiś cātmā satataṃ jñeya ity evam anuśuśruma
dravyaṃ hy ahīnamanaso nānyatheti viniścayaḥ |
13 | vimuktaḥ sarvasaṅgebhyo laghvāhāro jitendriyaḥ
pūrvarātre pare caiva dhārayeta mano 'tmani |
14 | sthirīkṛtyendriyagrāmaṃ manasā mithileśvara
mano buddhyā sthiraṃ kṛtvā pāṣāṇa iva niścalaḥ |
15 | sthāṇuvac cāpy akampaḥ syād girivac cāpi niścalaḥ
budhā vidhividhānajñās tadā yuktaṃ pracakṣate |
16 | na śṛṇoti na cāghrāti na rasyati na paśyati
na ca sparśaṃ vijānāti na saṃkalpayate manaḥ |
17 | na cābhimanyate kiṃ cin na ca budhyati kāṣṭhavat
tadā prakṛtim āpannaṃ yuktam āhur manīṣiṇaḥ |
18 | nivāte ca yathā dīpyan dīpas tadvat sa dṛśyate
niriṅgaś cācalaś cordhvaṃ na tiryaggatim āpnuyāt |
19 | tadā tam anupaśyeta yasmin dṛṣṭe tu kathyate
hṛdayastho 'ntarātmeti jñeyo jñas tāta madvidhaiḥ |
20 | vidhūma iva saptārcir āditya iva raśmimān
vaidyuto 'gnir ivākāśe dṛśyate 'tmā tathātmani |
21 | yaṃ paśyanti mahātmāno dhṛtimanto manīṣiṇaḥ
brāhmaṇā brahmayoniṣṭhā hy ayonim amṛtātmakam |
22 | tad evāhur aṇubhyo 'ṇu tan mahadbhyo mahattaram
tadantaḥ sarvabhūteṣu dhruvaṃ tiṣṭhan na dṛśyate |
23 | buddhidravyeṇa dṛśyeta manodīpena lokakṛt
mahatas tamasas tāta pāre tiṣṭhann atāmasaḥ |
24 | sa tamonuda ity uktas tattvajñair vedapāragaiḥ
vimalo vitamaskaś ca nirliṅgo 'liṅgasaṃjñitaḥ |
25 | yogam etad dhi yogānāṃ manye yogasya lakṣaṇam
evaṃ paśyaṃ prapaśyanti ātmānam ajaraṃ param |
26 | yogadarśanam etāvad uktaṃ te tattvato mayā
sāṃkhyajñānaṃ pravakṣyāmi parisaṃkhyānidarśanam |
27 | avyaktam āhuḥ prakṛtiṃ parāṃ prakṛtivādinaḥ
tasmān mahat samutpannaṃ dvitīyaṃ rājasattama |
28 | ahaṃkāras tu mahatas tṛtīyam iti naḥ śrutam
pañca bhūtāny ahaṃkārād āhuḥ sāṃkhyānudarśinaḥ |
29 | etāḥ prakṛtayas tv aṣṭau vikārāś cāpi ṣoḍaśa
pañca caiva viśeṣā vai tathā pañcendriyāṇi ca |
30 | etāvad eva tattvānāṃ sāṃkhyam āhur manīṣiṇaḥ
sāṃkhye vidhividhānajñā nityaṃ sāṃkhyapathe ratāḥ |
31 | yasmād yad abhijāyeta tat tatraiva pralīyate
līyante pratilomāni sṛjyante cāntarātmanā |
32 | anulomena jāyante līyante pratilomataḥ
guṇā guṇeṣu satataṃ sāgarasyormayo yathā |
33 | sargapralaya etāvān prakṛter nṛpasattama
ekatvaṃ pralaye cāsya bahutvaṃ ca yadāsṛjat evam eva ca rājendra vijñeyaṃ jñeyacintakaiḥ |
34 | adhiṣṭhātāram avyaktam asyāpy etan nidarśanam
ekatvaṃ ca bahutvaṃ ca prakṛter anu tattvavān ekatvaṃ pralaye cāsya bahutvaṃ ca pravartanāt |
35 | bahudhātmā prakurvīta prakṛtiṃ prasavātmikām
tac ca kṣetraṃ mahān ātmā pañcaviṃśo 'dhitiṣṭhati |
36 | adhiṣṭhāteti rājendra procyate yatisattamaiḥ
adhiṣṭhānād adhiṣṭhātā kṣetrāṇām iti naḥ śrutam |
37 | kṣetraṃ jānāti cāvyaktaṃ kṣetrajña iti cocyate
avyaktike pure śete puruṣaś ceti kathyate |
38 | anyad eva ca kṣetraṃ syād anyaḥ kṣetrajña ucyate
kṣetram avyaktam ity uktaṃ jñātā vai pañcaviṃśakaḥ |
39 | anyad eva ca jñānaṃ syād anyaj jñeyaṃ tad ucyate
jñānam avyaktam ity uktaṃ jñeyo vai pañcaviṃśakaḥ |
40 | avyaktaṃ kṣetram ity uktaṃ tathā sattvaṃ tatheśvaram
anīśvaram atattvaṃ ca tattvaṃ tat pañcaviṃśakam |
41 | sāṃkhyadarśanam etāvat parisaṃkhyānadarśanam
sāṃkhyaṃ prakurute caiva prakṛtiṃ ca pracakṣate |
42 | tattvāni ca caturviṃśat parisaṃkhyāya tattvataḥ
sāṃkhyāḥ saha prakṛtyā tu nistattvaḥ pañcaviṃśakaḥ |
43 | pañcaviṃśo 'prabuddhātmā budhyamāna iti smṛtaḥ
yadā tu budhyate 'tmānaṃ tadā bhavati kevalaḥ |
44 | samyag darśanam etāvad bhāṣitaṃ tava tattvataḥ
evam etad vijānantaḥ sāmyatāṃ pratiyānty uta |
45 | samyaṅ nidarśanaṃ nāma pratyakṣaṃ prakṛtes tathā
guṇatattvāny athaitāni nirguṇo 'nyas tathā bhavet |
46 | na tv evaṃ vartamānānām āvṛttir vidyate punaḥ
vidyate 'kṣarabhāvatvād aparasparam avyayam |
47 | paśyerann ekamatayo na samyak teṣu darśanam
te 'vyaktaṃ pratipadyante punaḥ punar ariṃdama |
48 | sarvam etad vijānanto na sarvasya prabodhanāt
vyaktībhūtā bhaviṣyanti vyaktasya vaśavartinaḥ |
49 | sarvam avyaktam ity uktam asarvaḥ pañcaviṃśakaḥ
ya enam abhijānanti na bhayaṃ teṣu vidyate |