Book 12 Chapter 293 | |
1 | vasiṣṭha uvāca |
1 | evam apratibuddhatvād abuddhajanasevanāt
sargakoṭisahasrāṇi patanāntāni gacchati |
2 | dhāmnā dhāmasahasrāṇi maraṇāntāni gacchati
tiryagyonau manuṣyatve devaloke tathaiva ca |
3 | candramā iva kośānāṃ punas tatra sahasraśaḥ
līyate 'pratibuddhatvād evam eṣa hy abuddhimān |
4 | kalāḥ pañcadaśā yonis tad dhāma iti paṭhyate
nityam etad vijānīhi somaḥ ṣoḍaśamī kalā |
5 | kalāyāṃ jāyate 'jasraṃ punaḥ punar abuddhimān
dhāma tasyopayuñjanti bhūya eva tu jāyate |
6 | ṣoḍaśī tu kalā sūkṣmā sa soma upadhāryatām
na tūpayujyate devair devān upayunakti sā |
7 | evaṃ tāṃ kṣapayitvā hi jāyate nṛpasattama
sā hy asya prakṛtir dṛṣṭā tatkṣayān mokṣa ucyate |
8 | tad evaṃ ṣoḍaśakalaṃ deham avyaktasaṃjñakam
mamāyam iti manvānas tatraiva parivartate |
9 | pañcaviṃśas tathaivātmā tasyaivā pratibodhanāt
vimalasya viśuddhasya śuddhānilaniṣevaṇāt |
10 | aśuddha eva śuddhātmā tādṛg bhavati pārthiva
abuddhasevanāc cāpi buddho 'py abudhatāṃ vrajet |
11 | tathaivāpratibuddho 'pi jñeyo nṛpatisattama
prakṛtes triguṇāyās tu sevanāt prākṛto bhavet |
12 | karālajanaka uvāca |
12 | akṣarakṣarayor eṣa dvayoḥ saṃbandha iṣyate
strīpuṃsor vāpi bhagavan saṃbandhas tadvad ucyate |
13 | ṛte na puruṣeṇeha strī garbhaṃ dhārayaty uta
ṛte striyaṃ na puruṣo rūpaṃ nirvartayet tathā |
14 | anyonyasyābhisaṃbandhād anyonyaguṇasaṃśrayāt
rūpaṃ nirvartayaty etad evaṃ sarvāsu yoniṣu |
15 | ratyartham abhisaṃrodhād anyonyaguṇasaṃśrayāt
ṛtau nirvartate rūpaṃ tad vakṣyāmi nidarśanam |
16 | ye guṇāḥ puruṣasyeha ye ca mātṛguṇās tathā
asthi snāyu ca majjā ca jānīmaḥ pitṛto dvija |
17 | tvaṅ māṃsaṃ śoṇitaṃ caiva mātṛjāny api śuśruma
evam etad dvijaśreṣṭha vedaśāstreṣu paṭhyate |
18 | pramāṇaṃ yac ca vedoktaṃ śāstroktaṃ yac ca paṭhyate
vedaśāstrapramāṇaṃ ca pramāṇaṃ tat sanātanam |
19 | evam evābhisaṃbaddhau nityaṃ prakṛtipūruṣau
paśyāmi bhagavaṃs tasmān mokṣadharmo na vidyate |
20 | atha vānantarakṛtaṃ kiṃ cid eva nidarśanam
tan mamācakṣva tattvena pratyakṣo hy asi sarvathā |
21 | mokṣakāmā vayaṃ cāpi kāṅkṣāmo yad anāmayam
adeham ajaraṃ divyam atīndriyam anīśvaram |
22 | vasiṣṭha uvāca |
22 | yad etad uktaṃ bhavatā vedaśāstranidarśanam
evam etad yathā caitan na gṛhṇāti tathā bhavān |
23 | dhāryate hi tvayā grantha ubhayor vedaśāstrayoḥ
na tu granthasya tattvajño yathāvat tvaṃ nareśvara |
24 | yo hi vede ca śāstre ca granthadhāraṇatatparaḥ
na ca granthārthatattvajñas tasya tad dhāraṇaṃ vṛthā |
25 | bhāraṃ sa vahate tasya granthasyārthaṃ na vetti yaḥ
yas tu granthārthatattvajño nāsya granthāgamo vṛthā |
26 | granthasyārthaṃ ca pṛṣṭaḥ saṃs tādṛśo vaktum arhati
yathā tattvābhigamanād arthaṃ tasya sa vindati |
27 | yas tu saṃsatsu kathayed granthārthaṃ sthūlabuddhimān
sa kathaṃ mandavijñāno granthaṃ vakṣyati nirṇayāt |
28 | nirṇayaṃ cāpi chidrātmā na taṃ vakṣyati tattvataḥ
sopahāsātmatām eti yasmāc caivātmavān api |
29 | tasmāt tvaṃ śṛṇu rājendra yathaitad anudṛśyate
yāthātathyena sāṃkhyeṣu yogeṣu ca mahātmasu |
30 | yad eva yogāḥ paśyanti sāṃkhyais tad anugamyate
ekaṃ sāṃkhyaṃ ca yogaṃ ca yaḥ paśyati sa buddhimān |
31 | tvaṅ māṃsaṃ rudhiraṃ medaḥ pittaṃ majjāsthi snāyu ca
etad aindriyakaṃ tāta yad bhavān idam āha vai |
32 | dravyād dravyasya niṣpattir indriyād indriyaṃ tathā
dehād deham avāpnoti bījād bījaṃ tathaiva ca |
33 | nirindriyasyābījasya nirdravyasyāsya dehinaḥ
kathaṃ guṇā bhaviṣyanti nirguṇatvān mahātmanaḥ |
34 | guṇā guṇeṣu jāyante tatraiva niviśanti ca
evaṃ guṇāḥ prakṛtito jāyante ca na santi ca |
35 | tvaṅ māṃsaṃ rudhiraṃ medaḥ pittaṃ majjāsthi snāyu ca
aṣṭau tāny atha śukreṇa jānīhi prākṛtāni vai |
36 | pumāṃś caivāpumāṃś caiva trailiṅgyaṃ prākṛtaṃ smṛtam
naiva pumān pumāṃś caiva sa liṅgīty abhidhīyate |
37 | aliṅgā prakṛtir liṅgair upalabhyati sātmajaiḥ
yathā puṣpaphalair nityam ṛtavo mūrtayas tathā |
38 | evam apy anumānena hy aliṅgam upalabhyate
pañcaviṃśatimas tāta liṅgeṣv aniyatātmakaḥ |
39 | anādinidhano 'nantaḥ sarvadarśī nirāmayaḥ
kevalaṃ tv abhimānitvād guṇeṣv aguṇa ucyate |
40 | guṇā guṇavataḥ santi nirguṇasya kuto guṇāḥ
tasmād evaṃ vijānanti ye janā guṇadarśinaḥ |
41 | yadā tv eṣa guṇān sarvān prākṛtān abhimanyate
tadā sa guṇavān eva parameṇānupaśyati |
42 | yat tad buddheḥ paraṃ prāhuḥ sāṃkhyā yogāś ca sarvaśaḥ
budhyamānaṃ mahāprājñam abuddhaparivarjanāt |
43 | aprabuddham athāvyaktaṃ saguṇaṃ prāhur īśvaram
nirguṇaṃ ceśvaraṃ nityam adhiṣṭhātāram eva ca |
44 | prakṛteś ca guṇānāṃ ca pañcaviṃśatikaṃ budhāḥ
sāṃkhyayoge ca kuśalā budhyante paramaiṣiṇaḥ |
45 | yadā prabuddhās tv avyaktam avasthājanmabhīravaḥ
budhyamānaṃ prabudhyanti gamayanti samaṃ tadā |
46 | etan nidarśanaṃ samyag asamyag anudarśanam
budhyamānāprabuddhābhyāṃ pṛthak pṛthag ariṃdama |
47 | paraspareṇaitad uktaṃ kṣarākṣaranidarśanam
ekatvam akṣaraṃ prāhur nānātvaṃ kṣaram ucyate |
48 | pañcaviṃśatiniṣṭho 'yaṃ yadāsamyak pravartate
ekatvaṃ darśanaṃ cāsya nānātvaṃ cāpy adarśanam |
49 | tattvanistattvayor etat pṛthag eva nidarśanam
pañcaviṃśatisargaṃ tu tattvam āhur manīṣiṇaḥ |
50 | nistattvaṃ pañcaviṃśasya param āhur nidarśanam
vargasya vargam ācāraṃ tattvaṃ tattvāt sanātanam |