Book 12 Chapter 291 | |
1 | yudhiṣṭhira uvāca |
1 | kiṃ tad akṣaram ity uktaṃ yasmān nāvartate punaḥ
kiṃ ca tat kṣaram ity uktaṃ yasmād āvartate punaḥ |
2 | akṣarakṣarayor vyaktim icchāmy ariniṣūdana
upalabdhuṃ mahābāho tattvena kurunandana |
3 | tvaṃ hi jñānanidhir viprair ucyase vedapāragaiḥ
ṛṣibhiś ca mahābhāgair yatibhiś ca mahātmabhiḥ |
4 | śeṣam alpaṃ dinānāṃ te dakṣiṇāyanabhāskare
āvṛtte bhagavaty arke gantāsi paramāṃ gatim |
5 | tvayi pratigate śreyaḥ kutaḥ śroṣyāmahe vayam
kuruvaṃśapradīpas tvaṃ jñānadravyeṇa dīpyase |
6 | tad etac chrotum icchāmi tvattaḥ kurukulodvaha
na tṛpyāmīha rājendra śṛṇvann amṛtam īdṛśam |
7 | bhīṣma uvāca |
7 | atra te vartayiṣye 'ham itihāsaṃ purātanam
vasiṣṭhasya ca saṃvādaṃ karālajanakasya ca |
8 | vasiṣṭhaṃ śreṣṭham āsīnam ṛṣīṇāṃ bhāskaradyutim
papraccha janako rājā jñānaṃ naiḥśreyasaṃ param |
9 | param adhyātmakuśalam adhyātmagatiniścayam
maitrāvaruṇim āsīnam abhivādya kṛtāñjaliḥ |
10 | svakṣaraṃ praśritaṃ vākyaṃ madhuraṃ cāpy anulbaṇam
papraccharṣivaraṃ rājā karālajanakaḥ purā |
11 | bhagavañ śrotum icchāmi paraṃ brahma sanātanam
yasmān na punarāvṛttim āpnuvanti manīṣiṇaḥ |
12 | yac ca tat kṣaram ity uktaṃ yatredaṃ kṣarate jagat
yac cākṣaram iti proktaṃ śivaṃ kṣemyam anāmayam |
13 | vasiṣṭha uvāca |
13 | śrūyatāṃ pṛthivīpāla kṣaratīdaṃ yathā jagat
yan na kṣarati pūrveṇa yāvat kālena cāpy atha |
14 | yugaṃ dvādaśasāhasraṃ kalpaṃ viddhi caturguṇam
daśakalpaśatāvṛttaṃ tad ahar brāhmam ucyate rātriś caitāvatī rājan yasyānte pratibudhyate |
15 | sṛjaty anantakarmāṇaṃ mahāntaṃ bhūtam agrajam
mūrtimantam amūrtātmā viśvaṃ śaṃbhuḥ svayaṃbhuvaḥ aṇimā laghimā prāptir īśānaṃ jyotir avyayam |
16 | sarvataḥpāṇipādāntaṃ sarvatokṣiśiromukham
sarvataḥśrutimal loke sarvam āvṛtya tiṣṭhati |
17 | hiraṇyagarbho bhagavān eṣa buddhir iti smṛtaḥ
mahān iti ca yogeṣu viriñca iti cāpy uta |
18 | sāṃkhye ca paṭhyate śāstre nāmabhir bahudhātmakaḥ
vicitrarūpo viśvātmā ekākṣara iti smṛtaḥ |
19 | vṛtaṃ naikātmakaṃ yena kṛtsnaṃ trailokyam ātmanā
tathaiva bahurūpatvād viśvarūpa iti smṛtaḥ |
20 | eṣa vai vikriyāpannaḥ sṛjaty ātmānam ātmanā
ahaṃkāraṃ mahātejāḥ prajāpatim ahaṃkṛtam |
21 | avyaktād vyaktam utpannaṃ vidyāsargaṃ vadanti tam
mahāntaṃ cāpy ahaṃkāram avidyāsargam eva ca |
22 | avidhiś ca vidhiś caiva samutpannau tathaikataḥ
vidyāvidyeti vikhyāte śrutiśāstrārthacintakaiḥ |
23 | bhūtasargam ahaṃkārāt tṛtīyaṃ viddhi pārthiva
ahaṃkāreṣu bhūteṣu caturthaṃ viddhi vaikṛtam |
24 | vāyur jyotir athākāśam āpo 'tha pṛthivī tathā
śabdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca raso gandhas tathaiva ca |
25 | evaṃ yugapad utpannaṃ daśavargam asaṃśayam
pañcamaṃ viddhi rājendra bhautikaṃ sargam arthavat |
26 | śrotraṃ tvak cakṣuṣī jihvā ghrāṇam eva ca pañcamam
vāk ca hastau ca pādau ca pāyur meḍhraṃ tathaiva ca |
27 | buddhīndriyāṇi caitāni tathā karmendriyāṇi ca
saṃbhūtānīha yugapan manasā saha pārthiva |
28 | eṣā tattvacaturviṃśā sarvākṛtiṣu vartate
yāṃ jñātvā nābhiśocanti brāhmaṇās tattvadarśinaḥ |
29 | etad dehaṃ samākhyātaṃ trailokye sarvadehiṣu
veditavyaṃ naraśreṣṭha sadevanaradānave |
30 | sayakṣabhūtagandharve sakiṃnaramahorage
sacāraṇapiśāce vai sadevarṣiniśācare |
31 | sadaṃśakīṭamaśake sapūtikṛmimūṣake
śuni śvapāke vaiṇeye sacaṇḍāle sapulkase |
32 | hastyaśvakharaśārdūle savṛkṣe gavi caiva ha
yac ca mūrtimayaṃ kiṃ cit sarvatraitan nidarśanam |
33 | jale bhuvi tathākāśe nānyatreti viniścayaḥ
sthānaṃ dehavatām asti ity evam anuśuśruma |
34 | kṛtsnam etāvatas tāta kṣarate vyaktasaṃjñakam
ahany ahani bhūtātmā tataḥ kṣara iti smṛtaḥ |
35 | etad akṣaram ity uktaṃ kṣaratīdaṃ yathā jagat
jagan mohātmakaṃ prāhur avyaktaṃ vyaktasaṃjñakam |
36 | mahāṃś caivāgrajo nityam etat kṣaranidarśanam
kathitaṃ te mahārāja yasmān nāvartate punaḥ |
37 | pañcaviṃśatimo viṣṇur nistattvas tattvasaṃjñakaḥ
tattvasaṃśrayaṇād etat tattvam āhur manīṣiṇaḥ |
38 | yad amūrty asṛjad vyaktaṃ tat tan mūrty adhitiṣṭhati
caturviṃśatimo vyakto hy amūrtaḥ pañcaviṃśakaḥ |
39 | sa eva hṛdi sarvāsu mūrtiṣv ātiṣṭhate 'tmavān
cetayaṃś cetano nityaḥ sarvamūrtir amūrtimān |
40 | sargapralayadharmiṇyā asargapralayātmakaḥ
gocare vartate nityaṃ nirguṇo guṇasaṃjñakaḥ |
41 | evam eṣa mahān ātmā sargapralayakovidaḥ
vikurvāṇaḥ prakṛtimān abhimanyaty abuddhimān |
42 | tamaḥsattvarajoyuktas tāsu tāsv iha yoniṣu
līyate 'pratibuddhatvād abuddhajanasevanāt |
43 | sahavāso nivāsātmā nānyo 'ham iti manyate
yo 'haṃ so 'ham iti hy uktvā guṇān anu nivartate |
44 | tamasā tāmasān bhāvān vividhān pratipadyate
rajasā rājasāṃś caiva sāttvikān sattvasaṃśrayāt |
45 | śuklalohitakṛṣṇāni rūpāṇy etāni trīṇi tu
sarvāṇy etāni rūpāṇi jānīhi prākṛtāni vai |
46 | tāmasā nirayaṃ yānti rājasā mānuṣāṃs tathā
sāttvikā devalokāya gacchanti sukhabhāginaḥ |
47 | niṣkaivalyena pāpena tiryagyonim avāpnuyāt
puṇyapāpena mānuṣyaṃ puṇyenaikena devatāḥ |
48 | evam avyaktaviṣayaṃ kṣaram āhur manīṣiṇaḥ
pañcaviṃśatimo yo 'yaṃ jñānād eva pravartate |