Book 12 Chapter 290 | |
1 | yudhiṣṭhira uvāca |
1 | samyak tvayāyaṃ nṛpate varṇitaḥ śiṣṭasaṃmataḥ
yogamārgo yathānyāyaṃ śiṣyāyeha hitaiṣiṇā |
2 | sāṃkhye tv idānīṃ kārtsnyena vidhiṃ prabrūhi pṛcchate
triṣu lokeṣu yaj jñānaṃ sarvaṃ tad viditaṃ hi te |
3 | bhīṣma uvāca |
3 | śṛṇu me tvam idaṃ śuddhaṃ sāṃkhyānāṃ viditātmanām
vihitaṃ yatibhir buddhaiḥ kapilādibhir īśvaraiḥ |
4 | yasmin na vibhramāḥ ke cid dṛśyante manujarṣabha
guṇāś ca yasmin bahavo doṣahāniś ca kevalā |
5 | jñānena parisaṃkhyāya sadoṣān viṣayān nṛpa
mānuṣān durjayān kṛtsnān paiśācān viṣayāṃs tathā |
6 | rākṣasān viṣayāñ jñātvā yakṣāṇāṃ viṣayāṃs tathā
viṣayān auragāñ jñātvā gāndharvaviṣayāṃs tathā |
7 | pitṝṇāṃ viṣayāñ jñātvā tiryakṣu caratāṃ nṛpa
suparṇaviṣayāñ jñātvā marutāṃ viṣayāṃs tathā |
8 | rājarṣiviṣayāñ jñātvā brahmarṣiviṣayāṃs tathā
āsurān viṣayāñ jñātvā vaiśvadevāṃs tathaiva ca |
9 | devarṣiviṣayāñ jñātvā yogānām api ceśvarān
viṣayāṃś ca prajeśānāṃ brahmaṇo viṣayāṃs tathā |
10 | āyuṣaś ca paraṃ kālaṃ loke vijñāya tattvataḥ
sukhasya ca paraṃ tattvaṃ vijñāya vadatāṃ vara |
11 | prāpte kāle ca yad duḥkhaṃ patatāṃ viṣayaiṣiṇām
tiryak ca patatāṃ duḥkhaṃ patatāṃ narake ca yat |
12 | svargasya ca guṇān kṛtsnān doṣān sarvāṃś ca bhārata
vedavāde ca ye doṣā guṇā ye cāpi vaidikāḥ |
13 | jñānayoge ca ye doṣā guṇā yoge ca ye nṛpa
sāṃkhyajñāne ca ye doṣās tathaiva ca guṇā nṛpa |
14 | sattvaṃ daśaguṇaṃ jñātvā rajo navaguṇaṃ tathā
tamaś cāṣṭaguṇaṃ jñātvā buddhiṃ saptaguṇāṃ tathā |
15 | ṣaḍguṇaṃ ca nabho jñātvā manaḥ pañcaguṇaṃ tathā
buddhiṃ caturguṇāṃ jñātvā tamaś ca triguṇaṃ mahat |
16 | dviguṇaṃ ca rajo jñātvā sattvam ekaguṇaṃ punaḥ
mārgaṃ vijñāya tattvena pralaye prekṣaṇaṃ tathā |
17 | jñānavijñānasaṃpannāḥ kāraṇair bhāvitāḥ śubhaiḥ
prāpnuvanti śubhaṃ mokṣaṃ sūkṣmā iha nabhaḥ param |
18 | rūpeṇa dṛṣṭiṃ saṃyuktāṃ ghrāṇaṃ gandhaguṇena ca
śabde saktaṃ tathā śrotraṃ jihvāṃ rasaguṇeṣu ca |
19 | tanuṃ sparśe tathā saktāṃ vāyuṃ nabhasi cāśritam
mohaṃ tamasi saṃsaktaṃ lobham artheṣu saṃśritam |
20 | viṣṇuṃ krānte bale śakraṃ koṣṭhe saktaṃ tathānalam
apsu devīṃ tathā saktām apas tejasi cāśritāḥ |
21 | tejo vāyau tu saṃsaktaṃ vāyuṃ nabhasi cāśritam
nabho mahati saṃyuktaṃ mahad buddhau ca saṃśritam |
22 | buddhiṃ tamasi saṃsaktāṃ tamo rajasi cāśritam
rajaḥ sattve tathā saktaṃ sattvaṃ saktaṃ tathātmani |
23 | saktam ātmānam īśe ca deve nārāyaṇe tathā
devaṃ mokṣe ca saṃsaktaṃ mokṣaṃ saktaṃ tu na kva cit |
24 | jñātvā sattvayutaṃ dehaṃ vṛtaṃ ṣoḍaśabhir guṇaiḥ
svabhāvaṃ cetanāṃ caiva jñātvā vai deham āśrite |
25 | madhyastham ekam ātmānaṃ pāpaṃ yasmin na vidyate
dvitīyaṃ karma vijñāya nṛpate viṣayaiṣiṇām |
26 | indriyāṇīndriyārthāṃś ca sarvān ātmani saṃśritān
prāṇāpānau samānaṃ ca vyānodānau ca tattvataḥ |
27 | avāk caivānilaṃ jñātvā pravahaṃ cānilaṃ punaḥ
sapta vātāṃs tathā śeṣān saptadhā vidhivat punaḥ |
28 | prajāpatīn ṛṣīṃś caiva mārgāṃś ca subahūn varān
saptarṣīṃś ca bahūñ jñātvā rājarṣīṃś ca paraṃtapa |
29 | surarṣīn mahataś cānyān maharṣīn sūryasaṃnibhān
aiśvaryāc cyāvitāñ jñātvā kālena mahatā nṛpa |
30 | mahatāṃ bhūtasaṃghānāṃ śrutvā nāśaṃ ca pārthiva
gatiṃ cāpy aśubhāṃ jñātvā nṛpate pāpakarmaṇām |
31 | vaitaraṇyāṃ ca yad duḥkhaṃ patitānāṃ yamakṣaye
yonīṣu ca vicitrāsu saṃsārān aśubhāṃs tathā |
32 | jaṭhare cāśubhe vāsaṃ śoṇitodakabhājane
śleṣmamūtrapurīṣe ca tīvragandhasamanvite |
33 | śukraśoṇitasaṃghāte majjāsnāyuparigrahe
sirāśatasamākīrṇe navadvāre pure 'śucau |
34 | vijñāyāhitam ātmānaṃ yogāṃś ca vividhān nṛpa
tāmasānāṃ ca jantūnāṃ ramaṇīyāvṛtātmanām |
35 | sāttvikānāṃ ca jantūnāṃ kutsitaṃ bharatarṣabha
garhitaṃ mahatām arthe sāṃkhyānāṃ viditātmanām |
36 | upaplavāṃs tathā ghorāñ śaśinas tejasas tathā
tārāṇāṃ patanaṃ dṛṣṭvā nakṣatrāṇāṃ ca paryayam |
37 | dvaṃdvānāṃ viprayogaṃ ca vijñāya kṛpaṇaṃ nṛpa
anyonyabhakṣaṇaṃ dṛṣṭvā bhūtānām api cāśubham |
38 | bālye mohaṃ ca vijñāya kṣayaṃ dehasya cāśubham
rāge mohe ca saṃprāpte kva cit sattvaṃ samāśritam |
39 | sahasreṣu naraḥ kaś cin mokṣabuddhiṃ samāśritaḥ
durlabhatvaṃ ca mokṣasya vijñāya śrutipūrvakam |
40 | bahumānam alabdheṣu labdhe madhyasthatāṃ punaḥ
viṣayāṇāṃ ca daurātmyaṃ vijñāya nṛpate punaḥ |
41 | gatāsūnāṃ ca kaunteya dehān dṛṣṭvā tathāśubhān
vāsaṃ kuleṣu jantūnāṃ duḥkhaṃ vijñāya bhārata |
42 | brahmaghnānāṃ gatiṃ jñātvā patitānāṃ sudāruṇām
surāpāne ca saktānāṃ brāhmaṇānāṃ durātmanām gurudāraprasaktānāṃ gatiṃ vijñāya cāśubhām |
43 | jananīṣu ca vartante ye na samyag yudhiṣṭhira
sadevakeṣu lokeṣu ye na vartanti mānavāḥ |
44 | tena jñānena vijñāya gatiṃ cāśubhakarmaṇām
tiryagyonigatānāṃ ca vijñāya gatayaḥ pṛthak |
45 | vedavādāṃs tathā citrān ṛtūnāṃ paryayāṃs tathā
kṣayaṃ saṃvatsarāṇāṃ ca māsānāṃ prakṣayaṃ tathā |
46 | pakṣakṣayaṃ tathā dṛṣṭvā divasānāṃ ca saṃkṣayam
kṣayaṃ vṛddhiṃ ca candrasya dṛṣṭvā pratyakṣatas tathā |
47 | vṛddhiṃ dṛṣṭvā samudrāṇāṃ kṣayaṃ teṣāṃ tathā punaḥ
kṣayaṃ dhanānāṃ ca tathā punar vṛddhiṃ tathaiva ca |
48 | saṃyogānāṃ kṣayaṃ dṛṣṭvā yugānāṃ ca viśeṣataḥ
kṣayaṃ ca dṛṣṭvā śailānāṃ kṣayaṃ ca saritāṃ tathā |
49 | varṇānāṃ ca kṣayaṃ dṛṣṭvā kṣayāntaṃ ca punaḥ punaḥ
jarāmṛtyuṃ tathā janma dṛṣṭvā duḥkhāni caiva ha |
50 | dehadoṣāṃs tathā jñātvā teṣāṃ duḥkhaṃ ca tattvataḥ
dehaviklavatāṃ caiva samyag vijñāya bhārata |
51 | ātmadoṣāṃś ca vijñāya sarvān ātmani saṃśritān
svadehād utthitān gandhāṃs tathā vijñāya cāśubhān |
52 | yudhiṣṭhira uvāca |
52 | kān svagātrodbhavān doṣān paśyasy amitavikrama
etan me saṃśayaṃ kṛtsnaṃ vaktum arhasi tattvataḥ |
53 | bhīṣma uvāca |
53 | pañca doṣān prabho dehe pravadanti manīṣiṇaḥ
mārgajñāḥ kāpilāḥ sāṃkhyāḥ śṛṇu tān arisūdana |
54 | kāmakrodhau bhayaṃ nidrā pañcamaḥ śvāsa ucyate
ete doṣāḥ śarīreṣu dṛśyante sarvadehinām |
55 | chindanti kṣamayā krodhaṃ kāmaṃ saṃkalpavarjanāt
sattvasaṃśīlanān nidrām apramādād bhayaṃ tathā chindanti pañcamaṃ śvāsaṃ laghvāhāratayā nṛpa |
56 | guṇān guṇaśatair jñātvā doṣān doṣaśatair api
hetūn hetuśataiś citraiś citrān vijñāya tattvataḥ |
57 | apāṃ phenopamaṃ lokaṃ viṣṇor māyāśatair vṛtam
cittabhittipratīkāśaṃ nalasāram anarthakam |
58 | tamaḥ śvabhranibhaṃ dṛṣṭvā varṣabudbudasaṃnibham
nāśaprāyaṃ sukhād dhīnaṃ nāśottaram abhāvagam rajas tamasi saṃmagnaṃ paṅke dvipam ivāvaśam |
59 | sāṃkhyā rājan mahāprājñās tyaktvā dehaṃ prajākṛtam
jñānajñeyena sāṃkhyena vyāpinā mahatā nṛpa |
60 | rājasān aśubhān gandhāṃs tāmasāṃś ca tathāvidhān
puṇyāṃś ca sāttvikān gandhān sparśajān dehasaṃśritān chittvāśu jñānaśastreṇa tapodaṇḍena bhārata |
61 | tato duḥkhodakaṃ ghoraṃ cintāśokamahāhradam
vyādhimṛtyumahāgrāhaṃ mahābhayamahoragam |
62 | tamaḥkūrmaṃ rajomīnaṃ prajñayā saṃtaranty uta
snehapaṅkaṃ jarādurgaṃ sparśadvīpam ariṃdama |
63 | karmāgādhaṃ satyatīraṃ sthitavratam idaṃ nṛpa
hiṃsāśīghramahāvegaṃ nānārasamahākaram |
64 | nānāprītimahāratnaṃ duḥkhajvarasamīraṇam
śokatṛṣṇāmahāvartaṃ tīkṣṇavyādhimahāgajam |
65 | asthisaṃghātasaṃghāṭaṃ śleṣmaphenam ariṃdama
dānamuktākaraṃ bhīmaṃ śoṇitahradavidrumam |
66 | hasitotkruṣṭanirghoṣaṃ nānājñānasudustaram
rodanāśrumalakṣāraṃ saṅgatyāgaparāyaṇam |
67 | punar ājanmalokaughaṃ putrabāndhavapattanam
ahiṃsāsatyamaryādaṃ prāṇatyāgamahormiṇam |
68 | vedāntagamanadvīpaṃ sarvabhūtadayodadhim
mokṣaduṣprāpaviṣayaṃ vaḍavāmukhasāgaram |
69 | taranti munayaḥ siddhā jñānayogena bhārata
tīrtvā ca dustaraṃ janma viśanti vimalaṃ nabhaḥ |
70 | tatas tān sukṛtīn sāṃkhyān sūryo vahati raśmibhiḥ
padmatantuvad āviśya pravahan viṣayān nṛpa |
71 | tatra tān pravaho vāyuḥ pratigṛhṇāti bhārata
vītarāgān yatīn siddhān vīryayuktāṃs tapodhanān |
72 | sūkṣmaḥ śītaḥ sugandhī ca sukhasparśaś ca bhārata
saptānāṃ marutāṃ śreṣṭho lokān gacchati yaḥ śubhān sa tān vahati kaunteya nabhasaḥ paramāṃ gatim |
73 | nabho vahati lokeśa rajasaḥ paramāṃ gatim
rajo vahati rājendra sattvasya paramāṃ gatim |
74 | sattvaṃ vahati śuddhātman paraṃ nārāyaṇaṃ prabhum
prabhur vahati śuddhātmā paramātmānam ātmanā |
75 | paramātmānam āsādya tadbhūtāyatanāmalāḥ
amṛtatvāya kalpante na nivartanti cābhibho paramā sā gatiḥ pārtha nirdvaṃdvānāṃ mahātmanām |
76 | yudhiṣṭhira uvāca |
76 | sthānam uttamam āsādya bhagavantaṃ sthiravratāḥ
ājanmamaraṇaṃ vā te smaranty uta na vānagha |
77 | yad atra tathyaṃ tan me tvaṃ yathāvad vaktum arhasi
tvad ṛte mānavaṃ nānyaṃ praṣṭum arhāmi kaurava |
78 | mokṣadoṣo mahān eṣa prāpya siddhiṃ gatān ṛṣīn
yadi tatraiva vijñāne vartante yatayaḥ pare |
79 | pravṛttilakṣaṇaṃ dharmaṃ paśyāmi paramaṃ nṛpa
magnasya hi pare jñāne kiṃ nu duḥkhataraṃ bhavet |
80 | bhīṣma uvāca |
80 | yathānyāyaṃ tvayā tāta praśnaḥ pṛṣṭaḥ susaṃkaṭaḥ
buddhānām api saṃmohaḥ praśne 'smin bharatarṣabha atrāpi tattvaṃ paramaṃ śṛṇu samyaṅ mayeritam |
81 | buddhiś ca paramā yatra kāpilānāṃ mahātmanām
indriyāṇy api budhyante svadehaṃ dehino nṛpa kāraṇāny ātmanas tāni sūkṣmaḥ paśyati tais tu saḥ |
82 | ātmanā viprahīṇāni kāṣṭhakuḍyasamāni tu
vinaśyanti na saṃdehaḥ phenā iva mahārṇave |
83 | indriyaiḥ saha suptasya dehinaḥ śatrutāpana
sūkṣmaś carati sarvatra nabhasīva samīraṇaḥ |
84 | sa paśyati yathānyāyaṃ sparśān spṛśati cābhibho
budhyamāno yathāpūrvam akhileneha bhārata |
85 | indriyāṇīha sarvāṇi sve sve sthāne yathāvidhi
anīśatvāt pralīyante sarpā hataviṣā iva |
86 | indriyāṇāṃ tu sarveṣāṃ svasthāneṣv eva sarvaśaḥ
ākramya gatayaḥ sūkṣmāś caraty ātmā na saṃśayaḥ |
87 | sattvasya ca guṇān kṛtsnān rajasaś ca guṇān punaḥ
guṇāṃś ca tamasaḥ sarvān guṇān buddheś ca bhārata |
88 | guṇāṃś ca manasas tadvan nabhasaś ca guṇāṃs tathā
guṇān vāyoś ca dharmātmaṃs tejasaś ca guṇān punaḥ |
89 | apāṃ guṇāṃs tathā pārtha pārthivāṃś ca guṇān api
sarvātmanā guṇair vyāpya kṣetrajñaḥ sa yudhiṣṭhira |
90 | ātmā ca yāti kṣetrajñaṃ karmaṇī ca śubhāśubhe
śiṣyā iva mahātmānam indriyāṇi ca taṃ vibho |
91 | prakṛtiṃ cāpy atikramya gacchaty ātmānam avyayam
paraṃ nārāyaṇātmānaṃ nirdvaṃdvaṃ prakṛteḥ param |
92 | vimuktaḥ puṇyapāpebhyaḥ praviṣṭas tam anāmayam
paramātmānam aguṇaṃ na nivartati bhārata |
93 | śiṣṭaṃ tv atra manas tāta indriyāṇi ca bhārata
āgacchanti yathākālaṃ guroḥ saṃdeśakāriṇaḥ |
94 | śakyaṃ cālpena kālena śāntiṃ prāptuṃ guṇārthinā
evaṃ yuktena kaunteya yuktajñānena mokṣiṇā |
95 | sāṃkhyā rājan mahāprājñā gacchanti paramāṃ gatim
jñānenānena kaunteya tulyaṃ jñānaṃ na vidyate |
96 | atra te saṃśayo mā bhūj jñānaṃ sāṃkhyaṃ paraṃ matam
akṣaraṃ dhruvam avyaktaṃ pūrvaṃ brahma sanātanam |
97 | anādimadhyanidhanaṃ nirdvaṃdvaṃ kartṛ śāśvatam
kūṭasthaṃ caiva nityaṃ ca yad vadanti śamātmakāḥ |
98 | yataḥ sarvāḥ pravartante sargapralayavikriyāḥ
yac ca śaṃsanti śāstreṣu vadanti paramarṣayaḥ |
99 | sarve viprāś ca devāś ca tathāgamavido janāḥ
brahmaṇyaṃ paramaṃ devam anantaṃ parato 'cyutam |
100 | prārthayantaś ca taṃ viprā vadanti guṇabuddhayaḥ
samyag yuktās tathā yogāḥ sāṃkhyāś cāmitadarśanāḥ |
101 | amūrtes tasya kaunteya sāṃkhyaṃ mūrtir iti śrutiḥ
abhijñānāni tasyāhur mataṃ hi bharatarṣabha |
102 | dvividhānīha bhūtāni pṛthivyāṃ pṛthivīpate
jaṅgamāgamasaṃjñāni jaṅgamaṃ tu viśiṣyate |
103 | jñānaṃ mahad yad dhi mahatsu rājan; vedeṣu sāṃkhyeṣu tathaiva yoge
yac cāpi dṛṣṭaṃ vividhaṃ purāṇaṃ; sāṃkhyāgataṃ tan nikhilaṃ narendra |
104 | yac cetihāseṣu mahatsu dṛṣṭaṃ; yac cārthaśāstre nṛpa śiṣṭajuṣṭe
jñānaṃ ca loke yad ihāsti kiṃ cit; sāṃkhyāgataṃ tac ca mahan mahātman |
105 |
śamaś ca dṛṣṭaḥ paramaṃ balaṃ ca; jñānaṃ ca sūkṣmaṃ ca yathāvad uktam
tapāṃsi sūkṣmāṇi sukhāni caiva; sāṃkhye yathāvad vihitāni rājan |
106 | viparyaye tasya hi pārtha devān; gacchanti sāṃkhyāḥ satataṃ sukhena
tāṃś cānusaṃcārya tataḥ kṛtārthāḥ; patanti vipreṣu yateṣu bhūyaḥ |
107 | hitvā ca dehaṃ praviśanti mokṣaṃ; divaukaso dyām iva pārtha sāṃkhyāḥ
tato 'dhikaṃ te 'bhiratā mahārhe; sāṃkhye dvijāḥ pārthiva śiṣṭajuṣṭe |
108 |
teṣāṃ na tiryag gamanaṃ hi dṛṣṭaṃ; nāvāg gatiḥ pāpakṛtāṃ nivāsaḥ
na cābudhānām api te dvijātayo; ye jñānam etan nṛpate 'nuraktāḥ |
109 | sāṃkyaṃ viśālaṃ paramaṃ purāṇaṃ; mahārṇavaṃ vimalam udārakāntam
kṛtsnaṃ ca sāṃkhyaṃ nṛpate mahātmā; nārāyaṇo dhārayate 'prameyam |
110 | etan mayoktaṃ naradeva tattvaṃ; nārāyaṇo viśvam idaṃ purāṇam
sa sargakāle ca karoti sargaṃ; saṃhārakāle ca tad atti bhūyaḥ |