Book 12 Chapter 289 | |
1 | yudhiṣṭhira uvāca |
1 | sāṃkhye yoge ca me tāta viśeṣaṃ vaktum arhasi
tava sarvajña sarvaṃ hi viditaṃ kurusattama |
2 | bhīṣma uvāca |
2 | sāṃkhyāḥ sāṃkhyaṃ praśaṃsanti yogā yogaṃ dvijātayaḥ
vadanti kāraṇaiḥ śraiṣṭhyaṃ svapakṣodbhāvanāya vai |
3 | anīśvaraḥ kathaṃ mucyed ity evaṃ śatrukarśana
vadanti kāraṇaiḥ śraiṣṭhyaṃ yogāḥ samyaṅ manīṣiṇaḥ |
4 | vadanti kāraṇaṃ cedaṃ sāṃkhyāḥ samyag dvijātayaḥ
vijñāyeha gatīḥ sarvā virakto viṣayeṣu yaḥ |
5 | ūrdhvaṃ sa dehāt suvyaktaṃ vimucyed iti nānyathā
etad āhur mahāprājñāḥ sāṃkhyaṃ vai mokṣadarśanam |
6 | svapakṣe kāraṇaṃ grāhyaṃ samarthaṃ vacanaṃ hitam
śiṣṭānāṃ hi mataṃ grāhyaṃ tvadvidhaiḥ śiṣṭasaṃmataiḥ |
7 | pratyakṣahetavo yogāḥ sāṃkhyāḥ śāstraviniścayāḥ
ubhe caite mate tattve mama tāta yudhiṣṭhira |
8 | ubhe caite mate jñāne nṛpate śiṣṭasaṃmate
anuṣṭhite yathāśāstraṃ nayetāṃ paramāṃ gatim |
9 | tulyaṃ śaucaṃ tayor yuktaṃ dayā bhūteṣu cānagha
vratānāṃ dhāraṇaṃ tulyaṃ darśanaṃ na samaṃ tayoḥ |
10 | yudhiṣṭhira uvāca |
10 | yadi tulyaṃ vrataṃ śaucaṃ dayā cātra pitāmaha
tulyaṃ na darśanaṃ kasmāt tan me brūhi pitāmaha |
11 | bhīṣma uvāca |
11 | rāgaṃ mohaṃ tathā snehaṃ kāmaṃ krodhaṃ ca kevalam
yogāc chittvādito doṣān pañcaitān prāpnuvanti tat |
12 | yathā cānimiṣāḥ sthūlā jālaṃ chittvā punar jalam
prāpnuvanti tathā yogās tat padaṃ vītakalmaṣāḥ |
13 | tathaiva vāgurāṃ chittvā balavanto yathā mṛgāḥ
prāpnuyur vimalaṃ mārgaṃ vimuktāḥ sarvabandhanaiḥ |
14 | lobhajāni tathā rājan bandhanāni balānvitāḥ
chittvā yogāḥ paraṃ mārgaṃ gacchanti vimalāḥ śivam |
15 | abalāś ca mṛgā rājan vāgurāsu tathāpare
vinaśyanti na saṃdehas tadvad yogabalād ṛte |
16 | balahīnāś ca kaunteya yathā jālagatā jhaṣāḥ
antaṃ gacchanti rājendra tathā yogāḥ sudurbalāḥ |
17 | yathā ca śakunāḥ sūkṣmāḥ prāpya jālam ariṃdama
tatra saktā vipadyante mucyante ca balānvitāḥ |
18 | karmajair bandhanair baddhās tadvad yogāḥ paraṃtapa
abalā vai vinaśyanti mucyante ca balānvitāḥ |
19 | alpakaś ca yathā rājan vahniḥ śāmyati durbalaḥ
ākrānta indhanaiḥ sthūlais tadvad yogo 'balaḥ prabho |
20 | sa eva ca yadā rājan vahnir jātabalaḥ punaḥ
samīraṇayutaḥ kṛtsnāṃ dahet kṣipraṃ mahīm api |
21 | tadvaj jātabalo yogī dīptatejā mahābalaḥ
antakāla ivādityaḥ kṛtsnaṃ saṃśoṣayej jagat |
22 | durbalaś ca yathā rājan srotasā hriyate naraḥ
balahīnas tathā yogo viṣayair hriyate 'vaśaḥ |
23 | tad eva ca yathā sroto viṣṭambhayati vāraṇaḥ
tadvad yogabalaṃ labdhvā vyūhate viṣayān bahūn |
24 | viśanti cāvaśāḥ pārtha yogā yogabalānvitāḥ
prajāpatīn ṛṣīn devān mahābhūtāni ceśvarāḥ |
25 | na yamo nāntakaḥ kruddho na mṛtyur bhīmavikramaḥ
īśate nṛpate sarve yogasyāmitatejasaḥ |
26 | ātmanāṃ ca sahasrāṇi bahūni bharatarṣabha
yogaḥ kuryād balaṃ prāpya taiś ca sarvair mahīṃ caret |
27 | prāpnuyād viṣayāṃś caiva punaś cograṃ tapaś caret
saṃkṣipec ca punaḥ pārtha sūryas tejoguṇān iva |
28 | balasthasya hi yogasya bandhaneśasya pārthiva
vimokṣaprabhaviṣṇutvam upapannam asaṃśayam |
29 | balāni yoge proktāni mayaitāni viśāṃ pate
nidarśanārthaṃ sūkṣmāṇi vakṣyāmi ca punas tava |
30 | ātmanaś ca samādhāne dhāraṇāṃ prati cābhibho
nidarśanāni sūkṣmāṇi śṛṇu me bharatarṣabha |
31 | apramatto yathā dhanvī lakṣyaṃ hanti samāhitaḥ
yuktaḥ samyak tathā yogī mokṣaṃ prāpnoty asaṃśayam |
32 | snehapūrṇe yathā pātre mana ādhāya niścalam
puruṣo yatta ārohet sopānaṃ yuktamānasaḥ |
33 | yuktvā tathāyam ātmānaṃ yogaḥ pārthiva niścalam
karoty amalam ātmānaṃ bhāskaropamadarśanam |
34 | yathā ca nāvaṃ kaunteya karṇadhāraḥ samāhitaḥ
mahārṇavagatāṃ śīghraṃ nayet pārthiva pattanam |
35 | tadvad ātmasamādhānaṃ yuktvā yogena tattvavit
durgamaṃ sthānam āpnoti hitvā deham imaṃ nṛpa |
36 | sārathiś ca yathā yuktvā sadaśvān susamāhitaḥ
deśam iṣṭaṃ nayaty āśu dhanvinaṃ puruṣarṣabha |
37 | tathaiva nṛpate yogī dhāraṇāsu samāhitaḥ
prāpnoty āśu paraṃ sthānaṃ lakṣaṃ mukta ivāśugaḥ |
38 | āveśyātmani cātmānaṃ yogī tiṣṭhati yo 'calaḥ
pāpaṃ hanteva mīnānāṃ padam āpnoti so 'jaram |
39 | nābhyāṃ kaṇṭhe ca śīrṣe ca hṛdi vakṣasi pārśvayoḥ
darśane sparśane cāpi ghrāṇe cāmitavikrama |
40 | sthāneṣv eteṣu yo yogī mahāvratasamāhitaḥ
ātmanā sūkṣmam ātmānaṃ yuṅkte samyag viśāṃ pate |
41 | sa śīghram amalaprajñaḥ karma dagdhvā śubhāśubham
uttamaṃ yogam āsthāya yadīcchati vimucyate |
42 | yudhiṣṭhira uvāca |
42 | āhārān kīdṛśān kṛtvā kāni jitvā ca bhārata
yogī balam avāpnoti tad bhavān vaktum arhati |
43 | bhīṣma uvāca |
43 | kaṇānāṃ bhakṣaṇe yuktaḥ piṇyākasya ca bhakṣaṇe
snehānāṃ varjane yukto yogī balam avāpnuyāt |
44 | bhuñjāno yāvakaṃ rūkṣaṃ dīrghakālam ariṃdama
ekārāmo viśuddhātmā yogī balam avāpnuyāt |
45 | pakṣān māsān ṛtūṃś citrān saṃcaraṃś ca guhās tathā
apaḥ pītvā payomiśrā yogī balam avāpnuyāt |
46 | akhaṇḍam api vā māsaṃ satataṃ manujeśvara
upoṣya samyak śuddhātmā yogī balam avāpnuyāt |
47 | kāmaṃ jitvā tathā krodhaṃ śītoṣṇe varṣam eva ca
bhayaṃ nidrāṃ tathā śvāsaṃ pauruṣaṃ viṣayāṃs tathā |
48 | aratiṃ durjayāṃ caiva ghorāṃ tṛṣṇāṃ ca pārthiva
sparśān sarvāṃs tathā tandrīṃ durjayāṃ nṛpasattama |
49 | dīpayanti mahātmānaḥ sūkṣmam ātmānam ātmanā
vītarāgā mahāprājñā dhyānādhyayanasaṃpadā |
50 | durgas tv eṣa mataḥ panthā brāhmaṇānāṃ vipaścitām
na kaś cid vrajati hy asmin kṣemeṇa bharatarṣabha |
51 | yathā kaś cid vanaṃ ghoraṃ bahusarpasarīsṛpam
śvabhravat toyahīnaṃ ca durgamaṃ bahukaṇṭakam |
52 | abhaktam aṭavīprāyaṃ dāvadagdhamahīruham
panthānaṃ taskarākīrṇaṃ kṣemeṇābhipated yuvā |
53 | yogamārgaṃ tathāsādya yaḥ kaś cid bhajate dvijaḥ
kṣemeṇoparamen mārgād bahudoṣo hi sa smṛtaḥ |
54 | sustheyaṃ kṣuradhārāsu niśitāsu mahīpate
dhāraṇāsu tu yogasya duḥstheyam akṛtātmabhiḥ |
55 | vipannā dhāraṇās tāta nayanti naśubhāṃ gatim
netṛhīnā yathā nāvaḥ puruṣān arṇave nṛpa |
56 | yas tu tiṣṭhati kaunteya dhāraṇāsu yathāvidhi
maraṇaṃ janma duḥkhaṃ ca sukhaṃ ca sa vimuñcati |
57 | nānāśāstreṣu niṣpannaṃ yogeṣv idam udāhṛtam
paraṃ yogaṃ tu yat kṛtsnaṃ niścitaṃ tad dvijātiṣu |
58 | paraṃ hi tad brahma mahan mahātman; brahmāṇam īśaṃ varadaṃ ca viṣṇum
bhavaṃ ca dharmaṃ ca ṣaḍānanaṃ ca; ṣaḍ brahmaputrāṃś ca mahānubhāvān |
59 |
tamaś ca kaṣṭaṃ sumahad rajaś ca; sattvaṃ ca śuddhaṃ prakṛtiṃ parāṃ ca
siddhiṃ ca devīṃ varuṇasya patnīṃ; tejaś ca kṛtsnaṃ sumahac ca dhairyam |
60 |
tārādhipaṃ vai vimalaṃ satāraṃ; viśvāṃś ca devān uragān pitṝṃś ca
śailāṃś ca kṛtsnān udadhīṃś ca ghorān; nadīś ca sarvāḥ savanān ghanāṃś ca |
61 | nāgān nagān yakṣagaṇān diśaś ca; gandharvasaṃghān puruṣān striyaś ca
parasparaṃ prāpya mahān mahātmā; viśeta yogī nacirād vimuktaḥ |
62 | kathā ca yeyaṃ nṛpate prasaktā; deve mahāvīryamatau śubheyam
yogān sa sarvān abhibhūya martyān; nārāyaṇātmā kurute mahātmā |