Book 12 Chapter 288 | |
1 | yudhiṣṭhira uvāca |
1 | satyaṃ kṣamāṃ damaṃ prajñāṃ praśaṃsanti pitāmaha
vidvāṃso manujā loke katham etan mataṃ tava |
2 | bhīṣma uvāca |
2 | atra te vartayiṣye 'ham itihāsaṃ purātanam
sādhyānām iha saṃvādaṃ haṃsasya ca yudhiṣṭhira |
3 | haṃso bhūtvātha sauvarṇas tv ajo nityaḥ prajāpatiḥ
sa vai paryeti lokāṃs trīn atha sādhyān upāgamat |
4 | sādhyā ūcuḥ |
4 | śakune vayaṃ sma devā vai sādhyās tvām anuyujmahe
pṛcchāmas tvāṃ mokṣadharmaṃ bhavāṃś ca kila mokṣavit |
5 | śruto 'si naḥ paṇḍito dhīravādī; sādhuśabdaḥ patate te patatrin
kiṃ manyase śreṣṭhatamaṃ dvija tvaṃ; kasmin manas te ramate mahātman |
6 |
tan naḥ kāryaṃ pakṣivara praśādhi; yat kāryāṇāṃ manyase śreṣṭham ekam
yat kṛtvā vai puruṣaḥ sarvabandhair; vimucyate vihagendreha śīghram |
7 | haṃsa uvāca |
7 | idaṃ kāryam amṛtāśāḥ śṛṇomi; tapo damaḥ satyam ātmābhiguptiḥ
granthīn vimucya hṛdayasya sarvān; priyāpriye svaṃ vaśam ānayīta |
8 | nāruṃtudaḥ syān na nṛśaṃsavādī; na hīnataḥ param abhyādadīta
yayāsya vācā para udvijeta; na tāṃ vaded ruśatīṃ pāpalokyām |
9 | vāksāyakā vadanān niṣpatanti; yair āhataḥ śocati rātryahāni
parasya nāmarmasu te patanti; tān paṇḍito nāvasṛjet pareṣu |
10 | paraś ced enam ativādabāṇair; bhṛśaṃ vidhyec chama eveha kāryaḥ
saṃroṣyamāṇaḥ pratimṛṣyate yaḥ; sa ādatte sukṛtaṃ vai parasya |
11 | kṣepābhimānād abhiṣaṅgavyalīkaṃ; nigṛhṇāti jvalitaṃ yaś ca manyum
aduṣṭacetā mudito 'nasūyuḥ; sa ādatte sukṛtaṃ vai pareṣām |
12 | ākruśyamāno na vadāmi kiṃ cit; kṣamāmy ahaṃ tāḍyamānaś ca nityam
śreṣṭhaṃ hy etat kṣamam apy āhur āryāḥ; satyaṃ tathaivārjavam ānṛśaṃsyam |
13 | vedasyopaniṣat satyaṃ satyasyopaniṣad damaḥ
damasyopaniṣan mokṣa etat sarvānuśāsanam |
14 | vāco vegaṃ manasaḥ krodhavegaṃ; vivitsāvegam udaropasthavegam
etān vegān yo viṣahaty udīrṇāṃs; taṃ manye 'haṃ brāhmaṇaṃ vai muniṃ ca |
15 | akrodhanaḥ krudhyatāṃ vai viśiṣṭas; tathā titikṣur atitikṣor viśiṣṭaḥ
amānuṣān mānuṣo vai viśiṣṭas; tathājñānāj jñānavān vai pradhānaḥ |
16 | ākruśyamāno nākrośen manyur eva titikṣataḥ
ākroṣṭāraṃ nirdahati sukṛtaṃ cāsya vindati |
17 | yo nātyuktaḥ prāha rūkṣaṃ priyaṃ vā; yo vā hato na pratihanti dhairyāt
pāpaṃ ca yo necchati tasya hantus; tasmai devāḥ spṛhayante sadaiva |
18 | pāpīyasaḥ kṣametaiva śreyasaḥ sadṛśasya ca
vimānito hato 'kruṣṭa evaṃ siddhiṃ gamiṣyati |
19 | sadāham āryān nibhṛto 'py upāse; na me vivitsā na ca me 'sti roṣaḥ
na cāpy ahaṃ lipsamānaḥ paraimi; na caiva kiṃ cid viṣameṇa yāmi |
20 | nāhaṃ śaptaḥ pratiśapāmi kiṃ cid; damaṃ dvāraṃ hy amṛtasyeha vedmi
guhyaṃ brahma tad idaṃ vo bravīmi; na mānuṣāc chreṣṭhataraṃ hi kiṃ cit |
21 | vimucyamānaḥ pāpebhyo dhanebhya iva candramāḥ
virajāḥ kālam ākāṅkṣan dhīro dhairyeṇa sidhyati |
22 | yaḥ sarveṣāṃ bhavati hy arcanīya; utsecane stambha ivābhijātaḥ
yasmai vācaṃ supraśastāṃ vadanti; sa vai devān gacchati saṃyatātmā |
23 | na tathā vaktum icchanti kalyāṇān puruṣe guṇān
yathaiṣāṃ vaktum icchanti nairguṇyam anuyuñjakāḥ |
24 | yasya vāṅmanasī gupte samyak praṇihite sadā
vedās tapaś ca tyāgaś ca sa idaṃ sarvam āpnuyāt |
25 | ākrośanāvamānābhyām abudhād vardhate budhaḥ
tasmān na vardhayed anyaṃ na cātmānaṃ vihiṃsayet |
26 | amṛtasyeva saṃtṛpyed avamānasya vai dvijaḥ
sukhaṃ hy avamataḥ śete yo 'vamantā sa naśyati |
27 | yat krodhano yajate yad dadāti; yad vā tapas tapyati yaj juhoti
vaivasvatas tad dharate 'sya sarvaṃ; moghaḥ śramo bhavati krodhanasya |
28 | catvāri yasya dvārāṇi suguptāny amarottamāḥ
upastham udaraṃ hastau vāk caturthī sa dharmavit |
29 | satyaṃ damaṃ hy ārjavam ānṛśaṃsyaṃ; dhṛtiṃ titikṣām abhisevamānaḥ
svādhyāyanityo 'spṛhayan pareṣām; ekāntaśīly ūrdhvagatir bhavet saḥ |
30 | sarvān etān anucaran vatsavac caturaḥ stanān
na pāvanatamaṃ kiṃ cit satyād adhyagamaṃ kva cit |
31 | ācakṣe 'haṃ manuṣyebhyo devebhyaḥ pratisaṃcaran
satyaṃ svargasya sopānaṃ pārāvārasya naur iva |
32 | yādṛśaiḥ saṃnivasati yādṛśāṃś copasevate
yādṛg icchec ca bhavituṃ tādṛg bhavati pūruṣaḥ |
33 | yadi santaṃ sevate yady asantaṃ; tapasvinaṃ yadi vā stenam eva
vāso yathā raṅgavaśaṃ prayāti; tathā sa teṣāṃ vaśam abhyupaiti |
34 | sadā devāḥ sādhubhiḥ saṃvadante; na mānuṣaṃ viṣayaṃ yānti draṣṭum
nenduḥ samaḥ syād asamo hi vāyur; uccāvacaṃ viṣayaṃ yaḥ sa veda |
35 | aduṣṭaṃ vartamāne tu hṛdayāntarapūruṣe
tenaiva devāḥ prīyante satāṃ mārgasthitena vai |
36 | śiśnodare ye 'bhiratāḥ sadaiva; stenā narā vākparuṣāś ca nityam
apetadoṣān iti tān viditvā; dūrād devāḥ saṃparivarjayanti |
37 | na vai devā hīnasattvena toṣyāḥ; sarvāśinā duṣkṛtakarmaṇā vā
satyavratā ye tu narāḥ kṛtajñā; dharme ratās taiḥ saha saṃbhajante |
38 | avyāhṛtaṃ vyāhṛtāc chreya āhuḥ; satyaṃ vaded vyāhṛtaṃ tad dvitīyam
dharmaṃ vaded vyāhṛtaṃ tat tṛtīyaṃ; priyaṃ vaded vyāhṛtaṃ tac caturtham |
39 | sādhyā ūcuḥ |
39 | kenāyam āvṛto lokaḥ kena vā na prakāśate
kena tyajati mitrāṇi kena svargaṃ na gacchati |
40 | haṃsa uvāca |
40 | ajñānenāvṛto loko mātsaryān na prakāśate
lobhāt tyajati mitrāṇi saṅgāt svargaṃ na gacchati |
41 | sādhyā ūcuḥ |
41 | kaḥ svid eko ramate brāhmaṇānāṃ; kaḥ svid eko bahubhir joṣam āste
kaḥ svid eko balavān durbalo 'pi; kaḥ svid eṣāṃ kalahaṃ nānvavaiti |
42 | haṃsa uvāca |
42 | prājña eko ramate brāhmaṇānāṃ; prājña eko bahubhir joṣam āste
prājña eko balavān durbalo 'pi; prājña eṣāṃ kalahaṃ nānvavaiti |
43 | sādhyā ūcuḥ |
43 | kiṃ brāhmaṇānāṃ devatvaṃ kiṃ ca sādhutvam ucyate
asādhutvaṃ ca kiṃ teṣāṃ kim eṣāṃ mānuṣaṃ matam |
44 | haṃsa uvāca |
44 | svādhyāya eṣāṃ devatvaṃ vrataṃ sādhutvam ucyate
asādhutvaṃ parīvādo mṛtyur mānuṣam ucyate |
45 | bhīṣma uvāca |
45 | saṃvāda ity ayaṃ śreṣṭhaḥ sādhyānāṃ parikīrtitaḥ
kṣetraṃ vai karmaṇāṃ yoniḥ sadbhāvaḥ satyam ucyate |