Book 12 Chapter 286 | |
1 | parāśara uvāca |
1 | pitā sakhāyo guravaḥ striyaś ca; na nirguṇā nāma bhavanti loke
ananyabhaktāḥ priyavādinaś ca; hitāś ca vaśyāś ca tathaiva rājan |
2 | pitā paraṃ daivataṃ mānavānāṃ; mātur viśiṣṭaṃ pitaraṃ vadanti
jñānasya lābhaṃ paramaṃ vadanti; jitendriyārthāḥ param āpnuvanti |
3 | raṇājire yatra śarāgnisaṃstare; nṛpātmajo ghātam avāpya dahyate
prayāti lokān amaraiḥ sudurlabhān; niṣevate svargaphalaṃ yathāsukham |
4 | śrāntaṃ bhītaṃ bhraṣṭaśastraṃ rudantaṃ; parāṅmukhaṃ paribarhaiś ca hīnam
anudyataṃ rogiṇaṃ yācamānaṃ; na vai hiṃsyād bālavṛddhau ca rājan |
5 | paribarhaiḥ susaṃpannam udyataṃ tulyatāṃ gatam
atikrameta nṛpatiḥ saṃgrāme kṣatriyātmajam |
6 | tulyād iha vadhaḥ śreyān viśiṣṭāc ceti niścayaḥ
nihīnāt kātarāc caiva nṛpāṇāṃ garhito vadhaḥ |
7 | pāpāt pāpasamācārān nihīnāc ca narādhipa
pāpa eva vadhaḥ prokto narakāyeti niścayaḥ |
8 | na kaś cit trāti vai rājan diṣṭāntavaśam āgatam
sāvaśeṣāyuṣaṃ cāpi kaś cid evāpakarṣati |
9 | snigdhaiś ca kriyamāṇāni karmāṇīha nivartayet
hiṃsātmakāni karmāṇi nāyur icchet parāyuṣā |
10 | gṛhasthānāṃ tu sarveṣāṃ vināśam abhikāṅkṣatām
nidhanaṃ śobhanaṃ tāta pulineṣu kriyāvatām |
11 | āyuṣi kṣayam āpanne pañcatvam upagacchati
nākāraṇāt tad bhavati kāraṇair upapāditam |
12 | tathā śarīraṃ bhavati dehād yenopapāditam
adhvānaṃ gatakaś cāyaṃ prāptaś cāyaṃ gṛhād gṛham |
13 | dvitīyaṃ kāraṇaṃ tatra nānyat kiṃ cana vidyate
tad dehaṃ dehināṃ yuktaṃ mokṣabhūteṣu vartate |
14 | sirāsnāyvasthisaṃghātaṃ bībhatsāmedhyasaṃkulam
bhūtānām indriyāṇāṃ ca guṇānāṃ ca samāgamam |
15 | tvagantaṃ deham ity āhur vidvāṃso 'dhyātmacintakāḥ
guṇair api parikṣīṇaṃ śarīraṃ martyatāṃ gatam |
16 | śarīriṇā parityaktaṃ niśceṣṭaṃ gatacetanam
bhūtaiḥ prakṛtim āpannais tato bhūmau nimajjati |
17 | bhāvitaṃ karmayogena jāyate tatra tatra ha
idaṃ śarīraṃ vaideha mriyate yatra tatra ha tatsvabhāvo 'paro dṛṣṭo visargaḥ karmaṇas tathā |
18 | na jāyate tu nṛpate kaṃ cit kālam ayaṃ punaḥ
paribhramati bhūtātmā dyām ivāmbudharo mahān |
19 | sa punar jāyate rājan prāpyehāyatanaṃ nṛpa
manasaḥ paramo hy ātmā indriyebhyaḥ paraṃ manaḥ |
20 | dvividhānāṃ ca bhūtānāṃ jaṅgamāḥ paramā nṛpa
jaṅgamānām api tathā dvipadāḥ paramā matāḥ dvipadānām api tathā dvijā vai paramāḥ smṛtāḥ |
21 | dvijānām api rājendra prajñāvantaḥ parā matāḥ
prājñānām ātmasaṃbuddhāḥ saṃbuddhānām amāninaḥ |
22 | jātam anveti maraṇaṃ nṛṇām iti viniścayaḥ
antavanti hi karmāṇi sevante guṇataḥ prajāḥ |
23 | āpanne tūttarāṃ kāṣṭhāṃ sūrye yo nidhanaṃ vrajet
nakṣatre ca muhūrte ca puṇye rājan sa puṇyakṛt |
24 | ayojayitvā kleśena janaṃ plāvya ca duṣkṛtam
mṛtyunāprākṛteneha karma kṛtvātmaśaktitaḥ |
25 | viṣam udbandhanaṃ dāho dasyuhastāt tathā vadhaḥ
daṃṣṭribhyaś ca paśubhyaś ca prākṛto vadha ucyate |
26 | na caibhiḥ puṇyakarmāṇo yujyante nābhisaṃdhijaiḥ
evaṃvidhaiś ca bahubhir aparaiḥ prākṛtair api |
27 | ūrdhvaṃ hitvā pratiṣṭhante prāṇāḥ puṇyakṛtāṃ nṛpa
madhyato madhyapuṇyānām adho duṣkṛtakarmaṇām |
28 | ekaḥ śatrur na dvitīyo 'sti śatrur; ajñānatulyaḥ puruṣasya rājan
yenāvṛtaḥ kurute saṃprayukto; ghorāṇi karmāṇi sudāruṇāni |
29 | prabodhanārthaṃ śrutidharmayuktaṃ; vṛddhān upāsyaṃ ca bhaveta yasya
prayatnasādhyo hi sa rājaputra; prajñāśareṇonmathitaḥ paraiti |
30 | adhītya vedāṃs tapasā brahmacārī; yajñāñ śaktyā saṃnisṛjyeha pañca
vanaṃ gacchet puruṣo dharmakāmaḥ; śreyaś citvā sthāpayitvā svavaṃśam |
31 | upabhogair api tyaktaṃ nātmānam avasādayet
caṇḍālatve 'pi mānuṣyaṃ sarvathā tāta durlabham |
32 | iyaṃ hi yoniḥ prathamā yāṃ prāpya jagatīpate
ātmā vai śakyate trātuṃ karmabhiḥ śubhalakṣaṇaiḥ |
33 | kathaṃ na vipraṇaśyema yonito 'syā iti prabho
kurvanti dharmaṃ manujāḥ śrutiprāmāṇyadarśanāt |
34 | yo durlabhataraṃ prāpya mānuṣyam iha vai naraḥ
dharmāvamantā kāmātmā bhavet sa khalu vañcyate |
35 | yas tu prītipurogeṇa cakṣuṣā tāta paśyati
dīpopamāni bhūtāni yāvad arcir na naśyati |
36 | sāntvenānupradānena priyavādena cāpy uta
samaduḥkhasukho bhūtvā sa paratra mahīyate |
37 | dānaṃ tyāgaḥ śobhanā mūrtir adbhyo; bhūyaḥ plāvyaṃ tapasā vai śarīram
sarasvatīnaimiṣapuṣkareṣu; ye cāpy anye puṇyadeśāḥ pṛthivyām |
38 | gṛheṣu yeṣām asavaḥ patanti; teṣām atho nirharaṇaṃ praśastam
yānena vai prāpaṇaṃ ca śmaśāne; śaucena nūnaṃ vidhinā caiva dāhaḥ |
39 |
iṣṭiḥ puṣṭir yajanaṃ yājanaṃ ca; dānaṃ puṇyānāṃ karmaṇāṃ ca prayogaḥ
śaktyā pitryaṃ yac ca kiṃ cit praśastaṃ; sarvāṇy ātmārthe mānavo yaḥ karoti |
40 | dharmaśāstrāṇi vedāś ca ṣaḍaṅgāni narādhipa
śreyaso 'rthe vidhīyante narasyākliṣṭakarmaṇaḥ |
41 | bhīṣma uvāca |
41 | evad vai sarvam ākhyātaṃ muninā sumahātmanā
videharājāya purā śreyaso 'rthe narādhipa |