Book 12 Chapter 277 | |
1 | yudhiṣṭhira uvāca |
1 | kathaṃ nu muktaḥ pṛthivīṃ cared asmadvidho nṛpaḥ
nityaṃ kaiś ca guṇair yuktaḥ saṅgapāśād vimucyate |
2 | bhīṣma uvāca |
2 | atra te vartayiṣyāmi itihāsaṃ purātanam
ariṣṭaneminā proktaṃ sagarāyānupṛcchate |
3 | sagara uvāca |
3 | kiṃ śreyaḥ paramaṃ brahman kṛtveha sukham aśnute
kathaṃ na śocen na kṣubhyed etad icchāmi veditum |
4 | bhīṣma uvāca |
4 | evam uktas tadā tārkṣyaḥ sarvaśāstraviśāradaḥ
vibudhya saṃpadaṃ cāgryāṃ sad vākyam idam abravīt |
5 | sukhaṃ mokṣasukhaṃ loke na ca loko 'vagacchati
prasaktaḥ putrapaśuṣu dhanadhānyasamākulaḥ |
6 | saktabuddhir aśāntātmā na sa śakyaś cikitsitum
snehapāśasito mūḍho na sa mokṣāya kalpate |
7 | snehajān iha te pāśān vakṣyāmi śṛṇu tān mama
sakarṇakena śirasā śakyāś chettuṃ vijānatā |
8 | saṃbhāvya putrān kālena yauvanasthān niveśya ca
samarthāñ jīvane jñātvā muktaś cara yathāsukham |
9 | bhāryāṃ putravatīṃ vṛddhāṃ lālitāṃ putravatsalām
jñātvā prajahi kāle tvaṃ parārtham anudṛśya ca |
10 | sāpatyo nirapatyo vā muktaś cara yathāsukham
indriyair indriyārthāṃs tvam anubhūya yathāvidhi |
11 | kṛtakautūhalas teṣu muktaś cara yathāsukham
upapattyopalabdheṣu lābheṣu ca samo bhava |
12 | eṣa tāvat samāsena tava saṃkīrtito mayā
mokṣārtho vistareṇāpi bhūyo vakṣyāmi tac chṛṇu |
13 | muktā vītabhayā loke caranti sukhino narāḥ
saktabhāvā vinaśyanti narās tatra na saṃśayaḥ |
14 | āhārasaṃcayāś caiva tathā kīṭapipīlikāḥ
asaktāḥ sukhino loke saktāś caiva vināśinaḥ |
15 | svajane na ca te cintā kartavyā mokṣabuddhinā
ime mayā vinābhūtā bhaviṣyanti kathaṃ tv iti |
16 | svayam utpadyate jantuḥ svayam eva vivardhate
sukhaduḥkhe tathā mṛtyuṃ svayam evādhigacchati |
17 | bhojanācchādane caiva mātrā pitrā ca saṃgraham
svakṛtenādhigacchanti loke nāsty akṛtaṃ purā |
18 | dhātrā vihitabhakṣyāṇi sarvabhūtāni medinīm
loke viparidhāvanti rakṣitāni svakarmabhiḥ |
19 | svayaṃ mṛtpiṇḍabhūtasya paratantrasya sarvadā
ko hetuḥ svajanaṃ poṣṭuṃ rakṣituṃ vādṛḍhātmanaḥ |
20 | svajanaṃ hi yadā mṛtyur hanty eva tava paśyataḥ
kṛte 'pi yatne mahati tatra boddhavyam ātmanā |
21 | jīvantam api caivainaṃ bharaṇe rakṣaṇe tathā
asamāpte parityajya paścād api mariṣyasi |
22 | yadā mṛtaś ca svajanaṃ na jñāsyasi kathaṃ cana
sukhitaṃ duḥkhitaṃ vāpi nanu boddhavyam ātmanā |
23 | mṛte vā tvayi jīve vā yadi bhokṣyati vai janaḥ
svakṛtaṃ nanu buddhvaivaṃ kartavyaṃ hitam ātmanaḥ |
24 | evaṃ vijānaṃl loke 'smin kaḥ kasyety abhiniścitaḥ
mokṣe niveśaya mano bhūyaś cāpy upadhāraya |
25 | kṣutpipāsādayo bhāvā jitā yasyeha dehinaḥ
krodho lobhas tathā mohaḥ sattvavān mukta eva saḥ |
26 | dyūte pāne tathā strīṣu mṛgayāyāṃ ca yo naraḥ
na pramādyati saṃmohāt satataṃ mukta eva saḥ |
27 | divase divase nāma rātrau rātrau sadā sadā
bhoktavyam iti yaḥ khinno doṣabuddhiḥ sa ucyate |
28 | ātmabhāvaṃ tathā strīṣu muktam eva punaḥ punaḥ
yaḥ paśyati sadā yukto yathāvan mukta eva saḥ |
29 | saṃbhavaṃ ca vināśaṃ ca bhūtānāṃ ceṣṭitaṃ tathā
yas tattvato vijānāti loke 'smin mukta eva saḥ |
30 | prasthaṃ vāhasahasreṣu yātrārthaṃ caiva koṭiṣu
prāsāde mañcakasthānaṃ yaḥ paśyati sa mucyate |
31 | mṛtyunābhyāhataṃ lokaṃ vyādhibhiś copapīḍitam
avṛttikarśitaṃ caiva yaḥ paśyati sa mucyate |
32 | yaḥ paśyati sukhī tuṣṭo napaśyaṃś ca vihanyate
yaś cāpy alpena saṃtuṣṭo loke 'smin mukta eva saḥ |
33 | agnīṣomāv idaṃ sarvam iti yaś cānupaśyati
na ca saṃspṛśyate bhāvair adbhutair mukta eva saḥ |
34 | paryaṅkaśayyā bhūmiś ca samāne yasya dehinaḥ
śālayaś ca kadannaṃ ca yasya syān mukta eva saḥ |
35 | kṣaumaṃ ca kuśacīraṃ ca kauśeyaṃ valkalāni ca
āvikaṃ carma ca samaṃ yasya syān mukta eva saḥ |
36 | pañcabhūtasamudbhūtaṃ lokaṃ yaś cānupaśyati
tathā ca vartate dṛṣṭvā loke 'smin mukta eva saḥ |
37 | sukhaduḥkhe same yasya lābhālābhau jayājayau
icchādveṣau bhayodvegau sarvathā mukta eva saḥ |
38 | raktamūtrapurīṣāṇāṃ doṣāṇāṃ saṃcayaṃ tathā
śarīraṃ doṣabahulaṃ dṛṣṭvā cedaṃ vimucyate |
39 | valīpalitasaṃyogaṃ kārśyaṃ vaivarṇyam eva ca
kubjabhāvaṃ ca jarayā yaḥ paśyati sa mucyate |
40 | puṃstvopaghātaṃ kālena darśanoparamaṃ tathā
bādhiryaṃ prāṇamandatvaṃ yaḥ paśyati sa mucyate |
41 | gatān ṛṣīṃs tathā devān asurāṃś ca tathā gatān
lokād asmāt paraṃ lokaṃ yaḥ paśyati sa mucyate |
42 | prabhāvair anvitās tais taiḥ pārthivendrāḥ sahasraśaḥ
ye gatāḥ pṛthivīṃ tyaktvā iti jñātvā vimucyate |
43 | arthāṃś ca durlabhāṃl loke kleśāṃś ca sulabhāṃs tathā
duḥkhaṃ caiva kuṭumbārthe yaḥ paśyati sa mucyate |
44 | apatyānāṃ ca vaiguṇyaṃ janaṃ viguṇam eva ca
paśyan bhūyiṣṭhaśo loke ko mokṣaṃ nābhipūjayet |
45 | śāstrāl lokāc ca yo buddhaḥ sarvaṃ paśyati mānavaḥ
asāram iva mānuṣyaṃ sarvathā mukta eva saḥ |
46 | etac chrutvā mama vaco bhavāṃś caratu muktavat
gārhasthye yadi te mokṣe kṛtā buddhir aviklavā |
47 | tat tasya vacanaṃ śrutvā samyak sa pṛthivīpatiḥ
mokṣajaiś ca guṇair yuktaḥ pālayām āsa ca prajāḥ |