Book 12 Chapter 276 | |
1 | yudhiṣṭhira uvāca |
1 | atattvajñasya śāstrāṇāṃ satataṃ saṃśayātmanaḥ
akṛtavyavasāyasya śreyo brūhi pitāmaha |
2 | bhīṣma uvāca |
2 | gurupūjā ca satataṃ vṛddhānāṃ paryupāsanam
śravaṇaṃ caiva vidyānāṃ kūṭasthaṃ śreya ucyate |
3 | atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
gālavasya ca saṃvādaṃ devarṣer nāradasya ca |
4 | vītamohaklamaṃ vipraṃ jñānatṛptaṃ jitendriyam
śreyaskāmaṃ jitātmānaṃ nāradaṃ gālavo 'bravīt |
5 | yaiḥ kaiś cit saṃmato loke guṇais tu puruṣo nṛṣu
bhavaty anapagān sarvāṃs tān guṇāṃl lakṣayāmy aham |
6 | bhavān evaṃvidho 'smākaṃ saṃśayaṃ chettum arhati
amūḍhaś ciramūḍhānāṃ lokatattvam ajānatām |
7 | jñāne hy evaṃ pravṛttiḥ syāt kāryākārye vijānataḥ
yat kāryaṃ na vyavasyāmas tad bhavān vaktum arhati |
8 | bhagavann āśramāḥ sarve pṛthagācāradarśinaḥ
idaṃ śreya idaṃ śreya iti nānāpradhāvitāḥ |
9 | tāṃs tu viprasthitān dṛṣṭvā śāstraiḥ śāstrābhinandinaḥ
svaśāstraiḥ parituṣṭāṃś ca śreyo nopalabhāmahe |
10 | śāstraṃ yadi bhaved ekaṃ vyaktaṃ śreyo bhavet tadā
śāstraiś ca bahubhir bhūyaḥ śreyo guhyaṃ praveśitam |
11 | etasmāt kāraṇāc chreyaḥ kalilaṃ pratibhāti mām
bravītu bhagavāṃs tan me upasanno 'smy adhīhi bhoḥ |
12 | nārada uvāca |
12 | āśramās tāta catvāro yathāsaṃkalpitāḥ pṛthak
tān sarvān anupaśya tvaṃ samāśrityaiva gālava |
13 | teṣāṃ teṣāṃ tathā hi tvam āśramāṇāṃ tatas tataḥ
nānārūpaguṇoddeśaṃ paśya viprasthitaṃ pṛthak nayanti caiva te samyag abhipretam asaṃśayam |
14 | ṛju paśyaṃs tathā samyag āśramāṇāṃ parāṃ gatim
yat tu niḥśreyasaṃ samyak tac caivāsaṃśayātmakam |
15 | anugrahaṃ ca mitrāṇām amitrāṇāṃ ca nigraham
saṃgrahaṃ ca trivargasya śreya āhur manīṣiṇaḥ |
16 | nivṛttiḥ karmaṇaḥ pāpāt satataṃ puṇyaśīlatā
sadbhiś ca samudācāraḥ śreya etad asaṃśayam |
17 | mārdavaṃ sarvabhūteṣu vyavahāreṣu cārjavam
vāk caiva madhurā proktā śreya etad asaṃśayam |
18 | devatābhyaḥ pitṛbhyaś ca saṃvibhāgo 'tithiṣv api
asaṃtyāgaś ca bhṛtyānāṃ śreya etad asaṃśayam |
19 | satyasya vacanaṃ śreyaḥ satyajñānaṃ tu duṣkaram
yad bhūtahitam atyantam etat satyaṃ bravīmy aham |
20 | ahaṃkārasya ca tyāgaḥ praṇayasya ca nigrahaḥ
saṃtoṣaś caikacaryā ca kūṭasthaṃ śreya ucyate |
21 | dharmeṇa vedādhyayanaṃ vedāṅgānāṃ tathaiva ca
vidyārthānāṃ ca jijñāsā śreya etad asaṃśayam |
22 | śabdarūparasasparśān saha gandhena kevalān
nātyartham upaseveta śreyaso 'rthī paraṃtapa |
23 | naktaṃcaryā divāsvapnam ālasyaṃ paiśunaṃ madam
atiyogam ayogaṃ ca śreyaso 'rthī parityajet |
24 | karmotkarṣaṃ na mārgeta pareṣāṃ parinindayā
svaguṇair eva mārgeta viprakarṣaṃ pṛthagjanāt |
25 | nirguṇās tv eva bhūyiṣṭham ātmasaṃbhāvino narāḥ
doṣair anyān guṇavataḥ kṣipanty ātmaguṇakṣayāt |
26 | anucyamānāś ca punas te manyante mahājanāt
guṇavattaram ātmānaṃ svena mānena darpitāḥ |
27 | abruvan kasya cin nindām ātmapūjām avarṇayan
vipaścid guṇasaṃpannaḥ prāpnoty eva mahad yaśaḥ |
28 | abruvan vāti surabhir gandhaḥ sumanasāṃ śuciḥ
tathaivāvyāharan bhāti vimalo bhānur ambare |
29 | evamādīni cānyāni parityaktāni medhayā
jvalanti yaśasā loke yāni na vyāharanti ca |
30 | na loke dīpyate mūrkhaḥ kevalātmapraśaṃsayā
api cāpihitaḥ śvabhre kṛtavidyaḥ prakāśate |
31 | asann uccair api proktaḥ śabdaḥ samupaśāmyati
dīpyate tv eva lokeṣu śanair api subhāṣitam |
32 | mūḍhānām avaliptānām asāraṃ bhāṣitaṃ bahu
darśayaty antarātmānaṃ divā rūpam ivāṃśumān |
33 | etasmāt kāraṇāt prajñāṃ mṛgayante pṛthagvidhām
prajñālābho hi bhūtānām uttamaḥ pratibhāti mām |
34 | nāpṛṣṭaḥ kasya cid brūyān na cānyāyena pṛcchataḥ
jñānavān api medhāvī jaḍaval lokam ācaret |
35 | tato vāsaṃ parīkṣeta dharmanityeṣu sādhuṣu
manuṣyeṣu vadānyeṣu svadharmanirateṣu ca |
36 | caturṇāṃ yatra varṇānāṃ dharmavyatikaro bhavet
na tatra vāsaṃ kurvīta śreyorthī vai kathaṃ cana |
37 | nirārambho 'py ayam iha yathālabdhopajīvanaḥ
puṇyaṃ puṇyeṣu vimalaṃ pāpaṃ pāpeṣu cāpnuyāt |
38 | apām agnes tathendoś ca sparśaṃ vedayate yathā
tathā paśyāmahe sparśam ubhayoḥ pāpapuṇyayoḥ |
39 | apaśyanto 'nnaviṣayaṃ bhuñjate vighasāśinaḥ
bhuñjānaṃ cānnaviṣayān viṣayaṃ viddhi karmaṇām |
40 | yatrāgamayamānānām asatkāreṇa pṛcchatām
prabrūyād brahmaṇo dharmaṃ tyajet taṃ deśam ātmavān |
41 | śiṣyopādhyāyikā vṛttir yatra syāt susamāhitā
yathāvac chāstrasaṃpannā kas taṃ deśaṃ parityajet |
42 | ākāśasthā dhruvaṃ yatra doṣaṃ brūyur vipaścitām
ātmapūjābhikāmā vai ko vaset tatra paṇḍitaḥ |
43 | yatra saṃloḍitā lubdhaiḥ prāyaśo dharmasetavaḥ
pradīptam iva śailāntaṃ kas taṃ deśaṃ na saṃtyajet |
44 | yatra dharmam anāśaṅkāś careyur vītamatsarāḥ
caret tatra vasec caiva puṇyaśīleṣu sādhuṣu |
45 | dharmam arthanimittaṃ tu careyur yatra mānavāḥ
na tān anuvasej jātu te hi pāpakṛto janāḥ |
46 | karmaṇā yatra pāpena vartante jīvitespavaḥ
vyavadhāvet tatas tūrṇaṃ sasarpāc charaṇād iva |
47 | yena khaṭvāṃ samārūḍhaḥ karmaṇānuśayī bhavet
āditas tan na kartavyam icchatā bhavam ātmanaḥ |
48 | yatra rājā ca rājñaś ca puruṣāḥ pratyanantarāḥ
kuṭumbinām agrabhujas tyajet tad rāṣṭram ātmavān |
49 | śrotriyās tv agrabhoktāro dharmanityāḥ sanātanāḥ
yājanādhyāpane yuktā yatra tad rāṣṭram āvaset |
50 | svāhāsvadhāvaṣaṭkārā yatra samyag anuṣṭhitāḥ
ajasraṃ caiva vartante vaset tatrāvicārayan |
51 | aśucīny atra paśyeta brāhmaṇān vṛttikarśitān
tyajet tad rāṣṭram āsannam upasṛṣṭam ivāmiṣam |
52 | prīyamāṇā narā yatra prayaccheyur ayācitāḥ
svasthacitto vaset tatra kṛtakṛtya ivātmavān |
53 | daṇḍo yatrāvinīteṣu satkāraś ca kṛtātmasu
caret tatra vasec caiva puṇyaśīleṣu sādhuṣu |
54 | upasṛṣṭeṣv adānteṣu durācāreṣv asādhuṣu
avinīteṣu lubdheṣu sumahad daṇḍadhāraṇam |
55 | yatra rājā dharmanityo rājyaṃ vai paryupāsitā
apāsya kāmān kāmeśo vaset tatrāvicārayan |
56 | tathāśīlā hi rājānaḥ sarvān viṣayavāsinaḥ
śreyasā yojayanty āśu śreyasi pratyupasthite |
57 | pṛcchatas te mayā tāta śreya etad udāhṛtam
na hi śakyaṃ pradhānena śreyaḥ saṃkhyātum ātmanaḥ |
58 | evaṃ pravartamānasya vṛttiṃ praṇihitātmanaḥ
tapasaiveha bahulaṃ śreyo vyaktaṃ bhaviṣyati |