Book 12 Chapter 271 | |
1 | uśanovāca |
1 | namas tasmai bhagavate devāya prabhaviṣṇave
yasya pṛthvītalaṃ tāta sākāśaṃ bāhugocaram |
2 | mūrdhā yasya tv anantaṃ ca sthānaṃ dānavasattama
tasyāhaṃ te pravakṣyāmi viṣṇor māhātmyam uttamam |
3 | bhīṣma uvāca |
3 | tayoḥ saṃvadator evam ājagāma mahāmuniḥ
sanatkumāro dharmātmā saṃśayacchedanāya vai |
4 | sa pūjito 'surendreṇa muninośanasā tathā
niṣasādāsane rājan mahārhe munipuṃgavaḥ |
5 | tam āsīnaṃ mahāprājñam uśanā vākyam abravīt
brūhy asmai dānavendrāya viṣṇor māhātmyam uttamam |
6 | sanatkumāras tu tataḥ śrutvā prāha vaco 'rthavat
viṣṇor māhātmyasaṃyuktaṃ dānavendrāya dhīmate |
7 | śṛṇu sarvam idaṃ daitya viṣṇor māhātmyam uttamam
viṣṇau jagat sthitaṃ sarvam iti viddhi paraṃtapa |
8 | sṛjaty eṣa mahābāho bhūtagrāmaṃ carācaram
eṣa cākṣipate kāle kāle visṛjate punaḥ asmin gacchanti vilayam asmāc ca prabhavanty uta |
9 | naiṣa dānavatā śakyas tapasā naiva cejyayā
saṃprāptum indriyāṇāṃ tu saṃyamenaiva śakyate |
10 | bāhye cābhyantare caiva karmaṇā manasi sthitaḥ
nirmalīkurute buddhyā so 'mutrānantyam aśnute |
11 | yathā hiraṇyakartā vai rūpyam agnau viśodhayet
bahuśo 'tiprayatnena mahatātmakṛtena ha |
12 | tadvaj jātiśatair jīvaḥ śudhyate 'lpena karmaṇā
yatnena mahatā caivāpy ekajātau viśudhyate |
13 | līlayālpaṃ yathā gātrāt pramṛjyād ātmano rajaḥ
bahu yatnena mahatā doṣanirharaṇaṃ tathā |
14 | yathā cālpena mālyena vāsitaṃ tilasarṣapam
na muñcati svakaṃ gandhaṃ tadvat sūkṣmasya darśanam |
15 | tad eva bahubhir mālyair vāsyamānaṃ punaḥ punaḥ
vimuñcati svakaṃ gandhaṃ mālyagandhe 'vatiṣṭhati |
16 | evaṃ jātiśatair yukto guṇair eva prasaṅgiṣu
buddhyā nivartate doṣo yatnenābhyāsajena vai |
17 | karmaṇā svena raktāni viraktāni ca dānava
yathā karmaviśeṣāṃś ca prāpnuvanti tathā śṛṇu |
18 | yathā ca saṃpravartante yasmiṃs tiṣṭhanti vā vibho
tat te 'nupūrvyā vyākhyāsye tad ihaikamanāḥ śṛṇu |
19 | anādinidhanaḥ śrīmān harir nārāyaṇaḥ prabhuḥ
sa vai sṛjati bhūtāni sthāvarāṇi carāṇi ca |
20 | eṣa sarveṣu bhūteṣu kṣaraś cākṣara eva ca
ekādaśavikārātmā jagat pibati raśmibhiḥ |
21 | pādau tasya mahīṃ viddhi mūrdhānaṃ divam eva ca
bāhavas tu diśo daitya śrotram ākāśam eva ca |
22 | tasya tejomayaḥ sūryo manaś candramasi sthitam
buddhir jñānagatā nityaṃ rasas tv apsu pravartate |
23 | bhruvor anantarās tasya grahā dānavasattama
nakṣatracakraṃ netrābhyāṃ pādayor bhūś ca dānava |
24 | rajas tamaś ca sattvaṃ ca viddhi nārāyaṇātmakam
so 'śramāṇāṃ mukhaṃ tāta karmaṇas tat phalaṃ viduḥ |
25 | akarmaṇaḥ phalaṃ caiva sa eva param avyayaḥ
chandāṃsi tasya romāṇi akṣaraṃ ca sarasvatī |
26 | bahvāśrayo bahumukho dharmo hṛdi samāśritaḥ
sa brahmaparamo dharmas tapaś ca sad asac ca saḥ |
27 | śrutiśāstragrahopetaḥ ṣoḍaśartvikkratuś ca saḥ
pitāmahaś ca viṣṇuś ca so 'śvinau sa puraṃdaraḥ |
28 | mitraś ca varuṇaś caiva yamo 'tha dhanadas tathā
te pṛthagdarśanās tasya saṃvidanti tathaikatām ekasya viddhi devasya sarvaṃ jagad idaṃ vaśe |
29 | nānābhūtasya daityendra tasyaikatvaṃ vadaty ayam
jantuḥ paśyati jñānena tataḥ sattvaṃ prakāśate |
30 | saṃhāravikṣepasahasrakoṭīs; tiṣṭhanti jīvāḥ pracaranti cānye
prajāvisargasya ca pārimāṇyaṃ; vāpīsahasrāṇi bahūni daitya |
31 | vāpyaḥ punar yojanavistṛtās tāḥ; krośaṃ ca gambhīratayāvagāḍhāḥ
āyāmataḥ pañcaśatāś ca sarvāḥ; pratyekaśo yojanataḥ pravṛddhāḥ |
32 | vāpyā jalaṃ kṣipyati vālakoṭyā; tv ahnā sakṛc cāpy atha na dvitīyam
tāsāṃ kṣaye viddhi kṛtaṃ visargaṃ; saṃhāram ekaṃ ca tathā prajānām |
33 |
ṣaḍ jīvavarṇāḥ paramaṃ pramāṇaṃ; kṛṣṇo dhūmro nīlam athāsya madhyam
raktaṃ punaḥ sahyataraṃ sukhaṃ tu; hāridravarṇaṃ susukhaṃ ca śuklam |
34 | paraṃ tu śuklaṃ vimalaṃ viśokaṃ; gataklamaṃ sidhyati dānavendra
gatvā tu yoniprabhavāni daitya; sahasraśaḥ siddhim upaiti jīvaḥ |
35 | gatiṃ ca yāṃ darśanam āha devo; gatvā śubhaṃ darśanam eva cāha
gatiḥ punar varṇakṛtā prajānāṃ; varṇas tathā kālakṛto 'surendra |
36 | śataṃ sahasrāṇi caturdaśeha; parā gatir jīvaguṇasya daitya
ārohaṇaṃ tat kṛtam eva viddhi; sthānaṃ tathā niḥsaraṇaṃ ca teṣām |
37 | kṛṣṇasya varṇasya gatir nikṛṣṭā; sa majjate narake pacyamānaḥ
sthānaṃ tathā durgatibhis tu tasya; prajāvisargān subahūn vadanti |
38 | śataṃ sahasrāṇi tataś caritvā; prāpnoti varṇaṃ haritaṃ tu paścāt
sa caiva tasmin nivasaty anīśo; yugakṣaye tamasā saṃvṛtātmā |
39 | sa vai yadā sattvaguṇena yuktas; tamo vyapohan ghaṭate svabuddhyā
sa lohitaṃ varṇam upaiti nīlo; manuṣyaloke parivartate ca |
40 | sa tatra saṃhāravisargam eva; svakarmajair bandhanaiḥ kliśyamānaḥ
tataḥ sa hāridram upaiti varṇaṃ; saṃhāravikṣepaśate vyatīte |
41 | hāridravarṇas tu prajāvisargān; sahasraśas tiṣṭhati saṃcaran vai
avipramukto niraye ca daitya; tataḥ sahasrāṇi daśāparāṇi |
42 | gatīḥ sahasrāṇi ca pañca tasya; catvāri saṃvartakṛtāni caiva
vimuktam enaṃ nirayāc ca viddhi; sarveṣu cānyeṣu ca saṃbhaveṣu |
43 | sa devaloke viharaty abhīkṣṇaṃ; tataś cyuto mānuṣatām upaiti
saṃhāravikṣepaśatāni cāṣṭau; martyeṣu tiṣṭhann amṛtatvam eti |
44 | so 'smād atha bhraśyati kālayogāt; kṛṣṇe tale tiṣṭhati sarvakaṣṭe
yathā tv ayaṃ sidhyati jīvalokas; tat te 'bhidhāsyāmy asurapravīra |
45 | daivāni sa vyūhaśatāni sapta; rakto haridro 'tha tathaiva śuklaḥ
saṃśritya saṃdhāvati śuklam etam; aṣṭāparān arcyatamān sa lokān |
46 | aṣṭau ca ṣaṣṭiṃ ca śatāni yāni; manoviruddhāni mahādyutīnām
śuklasya varṇasya parā gatir yā; trīṇy eva ruddhāni mahānubhāva |
47 | saṃhāravikṣepam aniṣṭam ekaṃ; catvāri cānyāni vasaty anīśaḥ
ṣaṣṭhasya varṇasya parā gatir yā; siddhā viśiṣṭasya gataklamasya |
48 | saptottaraṃ teṣu vasaty anīśaḥ; saṃhāravikṣepaśataṃ saśeṣam
tasmād upāvṛtya manuṣyaloke; tato mahān mānuṣatām upaiti |
49 | tasmād upāvṛtya tataḥ krameṇa; so 'gre sma saṃtiṣṭhati bhūtasargam
sa saptakṛtvaś ca paraiti lokān; saṃhāravikṣepakṛtapravāsaḥ |
50 | saptaiva saṃhāram upaplavāni; saṃbhāvya saṃtiṣṭhati siddhaloke
tato 'vyayaṃ sthānam anantam eti; devasya viṣṇor atha brahmaṇaś ca śeṣasya caivātha narasya caiva; devasya viṣṇoḥ paramasya caiva |
51 | saṃhārakāle paridagdhakāyā; brahmāṇam āyānti sadā prajā hi
ceṣṭātmano devagaṇāś ca sarve; ye brahmalokād amarāḥ sma te 'pi |
52 | prajāvisargaṃ tu saśeṣakālaṃ; sthānāni svāny eva saranti jīvāḥ
niḥśeṣāṇāṃ tat padaṃ yānti cānte; sarvāpadā ye sadṛśā manuṣyāḥ |
53 | ye tu cyutāḥ siddhalokāt krameṇa; teṣāṃ gatiṃ yānti tathānupūrvyā
jīvāḥ pare tadbalaveṣarūpā; vidhiṃ svakaṃ yānti viparyayeṇa |
54 | sa yāvad evāsti saśeṣabhukte; prajāś ca devyau ca tathaiva śukle
tāvat tadā teṣu viśuddhabhāvaḥ; saṃyamya pañcendriyarūpam etat |
55 | śuddhāṃ gatiṃ tāṃ paramāṃ paraiti; śuddhena nityaṃ manasā vicinvan
tato 'vyayaṃ sthānam upaiti brahma; duṣprāpam abhyeti sa śāśvataṃ vai ity etad ākhyātam ahīnasattva; nārāyaṇasyeha balaṃ mayā te |
56 | vṛtra uvāca |
56 | evaṃ gate me na viṣādo 'sti kaś cit; samyak ca paśyāmi vacas tavaitat
śrutvā ca te vācam adīnasattva; vikalmaṣo 'smy adya tathā vipāpmā |
57 | pravṛttam etad bhagavan maharṣe; mahādyuteś cakram anantavīryam
viṣṇor anantasya sanātanaṃ tat; sthānaṃ sargā yatra sarve pravṛttāḥ sa vai mahātmā puruṣottamo vai; tasmiñ jagat sarvam idaṃ pratiṣṭhitam |
58 | bhīṣma uvāca |
58 | evam uktvā sa kaunteya vṛtraḥ prāṇān avāsṛjat
yojayitvā tathātmānaṃ paraṃ sthānam avāptavān |
59 | yudhiṣṭhira uvāca |
59 | ayaṃ sa bhagavān devaḥ pitāmaha janārdanaḥ
sanatkumāro vṛtrāya yat tad ākhyātavān purā |
60 | bhīṣma uvāca |
60 | mūlasthāyī sa bhagavān svenānantena tejasā
tatsthaḥ sṛjati tān bhāvān nānārūpān mahātapāḥ |
61 | turīyārdhena tasyemaṃ viddhi keśavam acyutam
turīyārdhena lokāṃs trīn bhāvayaty eṣa buddhimān |
62 | arvāk sthitas tu yaḥ sthāyī kalpānte parivartate
sa śete bhagavān apsu yo 'sāv atibalaḥ prabhuḥ tān vidhātā prasannātmā lokāṃś carati śāśvatān |
63 | sarvāṇy aśūnyāni karoty anantaḥ; sanatkumāraḥ saṃcarate ca lokān
sa cāniruddhaḥ sṛjate mahātmā; tatsthaṃ jagat sarvam idaṃ vicitram |
64 | yudhiṣṭhira uvāca |
64 | vṛtreṇa paramārthajña dṛṣṭā manye 'tmano gatiḥ
śubhā tasmāt sa sukhito na śocati pitāmaha |
65 | śuklaḥ śuklābhijātīyaḥ sādhyo nāvartate 'nagha
tiryaggateś ca nirmukto nirayāc ca pitāmaha |
66 | hāridravarṇe rakte vā vartamānas tu pārthiva
tiryag evānupaśyeta karmabhis tāmasair vṛtaḥ |
67 | vayaṃ tu bhṛśam āpannā raktāḥ kaṣṭamukhe 'sukhe
kāṃ gatiṃ pratipatsyāmo nīlāṃ kṛṣṇādhamām atha |
68 | bhīṣma uvāca |
68 | śuddhābhijanasaṃpannāḥ pāṇḍavāḥ saṃśitavratāḥ
vihṛtya devalokeṣu punar mānuṣyam eṣyatha |
69 | prajāvisargaṃ ca sukhena kāle; pratyetya deveṣu sukhāni bhuktvā
sukhena saṃyāsyatha siddhasaṃkhyāṃ; mā vo bhayaṃ bhūd vimalāḥ stha sarve |