Book 12 Chapter 267 | |
1 | bhīṣma uvāca |
1 | atraivodāharantīmam itihāsaṃ purātanam
nāradasya ca saṃvādaṃ devalasyāsitasya ca |
2 | āsīnaṃ devalaṃ vṛddhaṃ buddhvā buddhimatāṃ varaḥ
nāradaḥ paripapraccha bhūtānāṃ prabhavāpyayam |
3 | kutaḥ sṛṣṭam idaṃ viśvaṃ brahman sthāvarajaṅgamam
pralaye ca kam abhyeti tad bhavān prabravītu me |
4 | asita uvāca |
4 | yebhyaḥ sṛjati bhūtāni kālo bhāvapracoditaḥ
mahābhūtāni pañceti tāny āhur bhūtacintakāḥ |
5 | tebhyaḥ sṛjati bhūtāni kāla ātmapracoditaḥ
etebhyo yaḥ paraṃ brūyād asad brūyād asaṃśayam |
6 | viddhi nārada pañcaitāñ śāśvatān acalān dhruvān
mahatas tejaso rāśīn kālaṣaṣṭhān svabhāvataḥ |
7 | āpaś caivāntarikṣaṃ ca pṛthivī vāyupāvakau
asiddhiḥ param etebhyo bhūtebhyo muktasaṃśayam |
8 | nopapattyā na vā yuktyā tv asad brūyād asaṃśayam
vettha tān abhinirvṛttān ṣaḍ ete yasya rāśayaḥ |
9 | pañcaiva tāni kālaś ca bhāvābhāvau ca kevalau
aṣṭau bhūtāni bhūtānāṃ śāśvatāni bhavāpyayau |
10 | abhāvād bhāviteṣv eva tebhyaś ca prabhavanty api
vinaṣṭo 'pi ca tāny eva jantur bhavati pañcadhā |
11 | tasya bhūmimayo dehaḥ śrotram ākāśasaṃbhavam
sūryaś cakṣur asur vāyur adbhyas tu khalu śoṇitam |
12 | cakṣuṣī nāsikākarṇau tvag jihveti ca pañcamī
indriyāṇīndriyārthānāṃ jñānāni kavayo viduḥ |
13 | darśanaṃ śravaṇaṃ ghrāṇaṃ sparśanaṃ rasanaṃ tathā
upapattyā guṇān viddhi pañca pañcasu pañcadhā |
14 | rūpaṃ gandho rasaḥ sparśaḥ śabdaś caivātha tadguṇāḥ
indriyair upalabhyante pañcadhā pañca pañcabhiḥ |
15 | rūpaṃ gandhaṃ rasaṃ sparśaṃ śabdaṃ caitāṃs tu tadguṇān
indriyāṇi na budhyante kṣetrajñas tais tu budhyate |
16 | cittam indriyasaṃghātāt paraṃ tasmāt paraṃ manaḥ
manasas tu parā buddhiḥ kṣetrajño buddhitaḥ paraḥ |
17 | pūrvaṃ cetayate jantur indriyair viṣayān pṛthak
vicārya manasā paścād atha buddhyā vyavasyati indriyair upalabdhārthān sarvān yas tv adhyavasyati |
18 | cittam indriyasaṃghātaṃ mano buddhiṃ tathāṣṭamīm
aṣṭau jñānendriyāṇy āhur etāny adhyātmacintakāḥ |
19 | pāṇipādaṃ ca pāyuś ca mehanaṃ pañcamaṃ mukham
iti saṃśabdyamānāni śṛṇu karmendriyāṇy api |
20 | jalpanābhyavahārārthaṃ mukham indriyam ucyate
gamanendriyaṃ tathā pādau karmaṇaḥ karaṇe karau |
21 | pāyūpasthau visargārtham indriye tulyakarmaṇī
visarge ca purīṣasya visarge cābhikāmike |
22 | balaṃ ṣaṣṭhaṃ ṣaḍ etāni vācā samyag yathāgamam
jñānaceṣṭendriyaguṇāḥ sarve saṃśabditā mayā |
23 | indriyāṇāṃ svakarmabhyaḥ śramād uparamo yadā
bhavatīndriyasaṃnyāsād atha svapiti vai naraḥ |
24 | indriyāṇāṃ vyuparame mano 'nuparataṃ yadi
sevate viṣayān eva tad vidyāt svapnadarśanam |
25 | sāttvikāś caiva ye bhāvās tathā rājasatāmasāḥ
karmayuktān praśaṃsanti sāttvikān itarāṃs tathā |
26 | ānandaḥ karmaṇāṃ siddhiḥ pratipattiḥ parā gatiḥ
sāttvikasya nimittāni bhāvān saṃśrayate smṛtiḥ |
27 | jantuṣv ekatameṣv evaṃ bhāvā ye vidhim āsthitāḥ
bhāvayor īpsitaṃ nityaṃ pratyakṣagamanaṃ dvayoḥ |
28 | indriyāṇi ca bhāvāś ca guṇāḥ saptadaśa smṛtāḥ
teṣām aṣṭādaśo dehī yaḥ śarīre sa śāśvataḥ |
29 | atha vā saśarīrās te guṇāḥ sarve śarīriṇām
saṃśritās tadviyoge hi saśarīrā na santi te |
30 | atha vā saṃnipāto 'yaṃ śarīraṃ pāñcabhautikam
ekaś ca daśa cāṣṭau ca guṇāḥ saha śarīriṇām ūṣmaṇā saha viṃśo vā saṃghātaḥ pāñcabhautikaḥ |
31 | mahān saṃdhārayaty etac charīraṃ vāyunā saha
tasyāsya bhāvayuktasya nimittaṃ dehabhedane |
32 | yathaivotpadyate kiṃ cit pañcatvaṃ gacchate tathā
puṇyapāpavināśānte puṇyapāpasamīritam dehaṃ viśati kālena tato 'yaṃ karmasaṃbhavam |
33 | hitvā hitvā hy ayaṃ praiti dehād dehaṃ kṛtāśrayaḥ
kālasaṃcoditaḥ kṣetrī viśīrṇād vā gṛhād gṛham |
34 | tatra naivānutapyante prājñā niścitaniścayāḥ
kṛpaṇās tv anutapyante janāḥ saṃbandhimāninaḥ |
35 | na hy ayaṃ kasya cit kaś cin nāsya kaś cana vidyate
bhavaty eko hy ayaṃ nityaṃ śarīre sukhaduḥkhabhāk |
36 | naiva saṃjāyate jantur na ca jātu vipadyate
yāti deham ayaṃ bhuktvā kadā cit paramāṃ gatim |
37 | puṇyapāpamayaṃ dehaṃ kṣapayan karmasaṃcayāt
kṣīṇadehaḥ punar dehī brahmatvam upagacchati |
38 | puṇyapāpakṣayārthaṃ ca sāṃkhyaṃ jñānaṃ vidhīyate
tatkṣaye hy asya paśyanti brahmabhāve parāṃ gatim |