Book 12 Chapter 261 | |
1 | kapila uvāca |
1 | etāvad anupaśyanto yatayo yānti mārgagāḥ
naiṣāṃ sarveṣu lokeṣu kaś cid asti vyatikramaḥ |
2 | nirdvaṃdvā nirnamaskārā nirāśīrbandhanā budhāḥ
vimuktāḥ sarvapāpebhyaś caranti śucayo 'malāḥ |
3 | apavarge 'tha saṃtyāge buddhau ca kṛtaniścayāḥ
brahmiṣṭhā brahmabhūtāś ca brahmaṇy eva kṛtālayāḥ |
4 | viśokā naṣṭarajasas teṣāṃ lokāḥ sanātanāḥ
teṣāṃ gatiṃ parāṃ prāpya gārhasthye kiṃ prayojanam |
5 | syūmaraśmir uvāca |
5 | yady eṣā paramā niṣṭhā yady eṣā paramā gatiḥ
gṛhasthān avyapāśritya nāśramo 'nyaḥ pravartate |
6 | yathā mātaram āśritya sarve jīvanti jantavaḥ
evaṃ gṛhastham āśritya vartanta itare 'śramāḥ |
7 | gṛhastha eva yajate gṛhasthas tapyate tapaḥ
gārhasthyam asya dharmasya mūlaṃ yat kiṃ cid ejate |
8 | prajanād dhy abhinirvṛttāḥ sarve prāṇabhṛto mune
prajanaṃ cāpy utānyatra na kathaṃ cana vidyate |
9 | yās tāḥ syur bahir oṣadhyo bahv araṇyās tathā dvija
oṣadhibhyo bahir yasmāt prāṇī kaś cin na vidyate kasyaiṣā vāg bhavet satyā mokṣo nāsti gṛhād iti |
10 | aśraddadhānair aprājñaiḥ sūkṣmadarśanavarjitaiḥ
nirāśair alasaiḥ śrāntais tapyamānaiḥ svakarmabhiḥ śramasyoparamo dṛṣṭaḥ pravrajyā nāma paṇḍitaiḥ |
11 | trailokyasyaiva hetur hi maryādā śāśvatī dhruvā
brāhmaṇo nāma bhagavāñ janmaprabhṛti pūjyate |
12 | prāg garbhādhānān mantrā hi pravartante dvijātiṣu
aviśrambheṣu vartante viśrambheṣv apy asaṃśayam |
13 | dāhaḥ punaḥ saṃśrayaṇe saṃsthite pātrabhojanam
dānaṃ gavāṃ paśūnāṃ vā piṇḍānāṃ cāpsu majjanam |
14 | arciṣmanto barhiṣadaḥ kravyādāḥ pitaraḥ smṛtāḥ
mṛtasyāpy anumanyante mantrā mantrāś ca kāraṇam |
15 | evaṃ krośatsu vedeṣu kuto mokṣo 'sti kasya cit
ṛṇavanto yadā martyāḥ pitṛdevadvijātiṣu |
16 | śriyā vihīnair alasaiḥ paṇḍitair apalāpitam
vedavādāparijñānaṃ satyābhāsam ivānṛtam |
17 | na vai pāpair hriyate kṛṣyate vā; yo brāhmaṇo yajate vedaśāstraiḥ
ūrdhvaṃ yajñaḥ paśubhiḥ sārdham eti; saṃtarpitas tarpayate ca kāmaiḥ |
18 | na vedānāṃ paribhavān na śāṭhyena na māyayā
mahat prāpnoti puruṣo brahma brahmaṇi vindati |
19 | kapila uvāca |
19 | darśaṃ ca paurṇamāsaṃ ca agnihotraṃ ca dhīmatām
cāturmāsyāni caivāsaṃs teṣu yajñaḥ sanātanaḥ |
20 | anārambhāḥ sudhṛtayaḥ śucayo brahmasaṃśritāḥ
brahmaṇaiva sma te devāṃs tarpayanty amṛtaiṣiṇaḥ |
21 | sarvabhūtātmabhūtasya sarvabhūtāni paśyataḥ
devāpi mārge muhyanti apadasya padaiṣiṇaḥ |
22 | caturdvāraṃ puruṣaṃ caturmukhaṃ; caturdhā cainam upayāti nindā
bāhubhyāṃ vāca udarād upasthāt; teṣāṃ dvāraṃ dvārapālo bubhūṣet |
23 | nākṣair dīvyen nādadītānyavittaṃ; na vāyonīyasya śṛtaṃ pragṛhṇet
kruddho na caiva prahareta dhīmāṃs; tathāsya tat pāṇipādaṃ suguptam |
24 | nākrośam archen na mṛṣā vadec ca; na paiśunaṃ janavādaṃ ca kuryāt
satyavrato mitabhāṣo 'pramattas; tathāsya vāgdvāram atho suguptam |
25 | nānāśanaḥ syān na mahāśanaḥ syād; alolupaḥ sādhubhir āgataḥ syāt
yātrārtham āhāram ihādadīta; tathāsya syāj jāṭharī dvāraguptiḥ |
26 | na vīrapatnīṃ vihareta nārīṃ; na cāpi nārīm anṛtāv āhvayīta
bhāryāvrataṃ hy ātmani dhārayīta; tathāsyopasthadvāraguptir bhaveta |
27 | dvārāṇi yasya sarvāṇi suguptāni manīṣiṇaḥ
upastham udaraṃ bāhū vāk caturthī sa vai dvijaḥ |
28 | moghāny aguptadvārasya sarvāṇy eva bhavanty uta
kiṃ tasya tapasā kāryaṃ kiṃ yajñena kim ātmanā |
29 | anuttarīyavasanam anupastīrṇaśāyinam
bāhūpadhānaṃ śāmyantaṃ taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ |
30 | dvaṃdvārāmeṣu sarveṣu ya eko ramate muniḥ
pareṣām ananudhyāyaṃs taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ |
31 | yena sarvam idaṃ buddhaṃ prakṛtir vikṛtiś ca yā
gatijñaḥ sarvabhūtānāṃ taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ |
32 | abhayaṃ sarvabhūtebhyaḥ sarveṣām abhayaṃ yataḥ
sarvabhūtātmabhūto yas taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ |
33 | nāntareṇānujānanti vedānāṃ yat kriyāphalam
anujñāya ca tat sarvam anyad rocayate 'phalam |
34 | phalavanti ca karmāṇi vyuṣṭimanti dhruvāṇi ca
viguṇāni ca paśyanti tathānaikāntikāni ca |
35 | guṇāś cātra sudurjñeyā jñātāś cāpi suduṣkarāḥ
anuṣṭhitāś cāntavanta iti tvam anupaśyasi |
36 | syūmaraśmir uvāca |
36 | yathā ca vedaprāmāṇyaṃ tyāgaś ca saphalo yathā
tau panthānāv ubhau vyaktau bhagavaṃs tad bravīhi me |
37 | kapila uvāca |
37 | pratyakṣam iha paśyanti bhavantaḥ satpathe sthitāḥ
pratyakṣaṃ tu kim atrāsti yad bhavanta upāsate |
38 | syūmaraśmir uvāca |
38 | syūmaraśmir ahaṃ brahmañ jijñāsārtham ihāgataḥ
śreyaskāmaḥ pratyavocam ārjavān na vivakṣayā imaṃ ca saṃśayaṃ ghoraṃ bhagavān prabravītu me |
39 | pratyakṣam iha paśyanto bhavantaḥ satpathe sthitāḥ
kim atra pratyakṣatamaṃ bhavanto yad upāsate anyatra tarkaśāstrebhya āgamāc ca yathāgamam |
40 | āgamo vedavādas tu tarkaśāstrāṇi cāgamaḥ
yathāgamam upāsīta āgamas tatra sidhyati siddhiḥ pratyakṣarūpā ca dṛśyaty āgamaniścayāt |
41 | naur nāvīva nibaddhā hi srotasā sanibandhanā
hriyamāṇā kathaṃ vipra kubuddhīṃs tārayiṣyati etad bravītu bhagavān upapanno 'smy adhīhi bhoḥ |
42 | naiva tyāgī na saṃtuṣṭo nāśoko na nirāmayaḥ
na nirvivitso nāvṛtto nāpavṛtto 'sti kaś cana |
43 | bhavanto 'pi ca hṛṣyanti śocanti ca yathā vayam
indriyārthāś ca bhavatāṃ samānāḥ sarvajantuṣu |
44 | evaṃ caturṇāṃ varṇānām āśramāṇāṃ pravṛttiṣu
ekam ālambamānānāṃ nirṇaye kiṃ nirāmayam |
45 | kapila uvāca |
45 | yad yad ācarate śāstram atha sarvapravṛttiṣu
yasya yatra hy anuṣṭhānaṃ tatra tatra nirāmayam |
46 | sarvaṃ pāvayate jñānaṃ yo jñānaṃ hy anuvartate
jñānād apetya yā vṛttiḥ sā vināśayati prajāḥ |
47 | bhavanto jñānino nityaṃ sarvataś ca nirāgamāḥ
aikātmyaṃ nāma kaś cid dhi kadā cid abhipadyate |
48 | śāstraṃ hy abuddhvā tattvena ke cid vādabalā janāḥ
kāmadveṣābhibhūtatvād ahaṃkāravaśaṃ gatāḥ |
49 | yāthātathyam avijñāya śāstrāṇāṃ śāstradasyavaḥ
brahmastenā nirārambhā apakvamatayo 'śivāḥ |
50 | vaiguṇyam eva paśyanti na guṇān anuyuñjate
teṣāṃ tamaḥśarīrāṇāṃ tama eva parāyaṇam |
51 | yo yathāprakṛtir jantuḥ prakṛteḥ syād vaśānugaḥ
tasya dveṣaś ca kāmaś ca krodho dambho 'nṛtaṃ madaḥ nityam evābhivartante guṇāḥ prakṛtisaṃbhavāḥ |
52 | etad buddhyānupaśyantaḥ saṃtyajeyuḥ śubhāśubham
parāṃ gatim abhīpsanto yatayaḥ saṃyame ratāḥ |
53 | syūmaraśmir uvāca |
53 | sarvam etan mayā brahmañ śāstrataḥ parikīrtitam
na hy avijñāya śātrārthaṃ pravartante pravṛttayaḥ |
54 | yaḥ kaś cin nyāyya ācāraḥ sarvaṃ śāstram iti śrutiḥ
yad anyāyyam aśāstraṃ tad ity eṣā śrūyate śrutiḥ |
55 | na pravṛttir ṛte śāstrāt kā cid astīti niścayaḥ
yad anyad vedavādebhyas tad aśāstram iti śrutiḥ |
56 | śāstrād apetaṃ paśyanti bahavo vyaktamāninaḥ
śāstradoṣān na paśyanti iha cāmutra cāpare avijñānahataprajñā hīnaprajñās tamovṛtāḥ |
57 | śakyaṃ tv ekena muktena kṛtakṛtyena sarvaśaḥ
piṇḍamātraṃ vyapāśritya carituṃ sarvatodiśam vedavādaṃ vyapāśritya mokṣo 'stīti prabhāṣitum |
58 | idaṃ tu duṣkaraṃ karma kuṭumbam abhisaṃśritam
dānam adhyayanaṃ yajñaḥ prajāsaṃtānam ārjavam |
59 | yady etad evaṃ kṛtvāpi na vimokṣo 'sti kasya cit
dhik kartāraṃ ca kāryaṃ ca śramaś cāyaṃ nirarthakaḥ |
60 | nāstikyam anyathā ca syād vedānāṃ pṛṣṭhataḥkriyā
etasyānantyam icchāmi bhagavañ śrotum añjasā |
61 | tathyaṃ vadasva me brahmann upasanno 'smy adhīhi bhoḥ
yathā te vidito mokṣas tathecchāmy upaśikṣitum |