Book 12 Chapter 258 | |
1 | yudhiṣṭhira uvāca |
1 | kathaṃ kāryaṃ parīkṣeta śīghraṃ vātha cireṇa vā
sarvathā kāryadurge 'smin bhavān naḥ paramo guruḥ |
2 | bhīṣma uvāca |
2 | atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
cirakāres tu yat pūrvaṃ vṛttam āṅgirase kule |
3 | cirakārika bhadraṃ te bhadraṃ te cirakārika
cirakārī hi medhāvī nāparādhyati karmasu |
4 | cirakārī mahāprājño gautamasyābhavat sutaḥ
ciraṃ hi sarvakāryāṇi samekṣāvān prapadyate |
5 | ciraṃ saṃcintayann arthāṃś ciraṃ jāgrac ciraṃ svapan
cirakāryābhisaṃpatteś cirakārī tathocyate |
6 | alasagrahaṇaṃ prāpto durmedhāvī tathocyate
buddhilāghavayuktena janenādīrghadarśinā |
7 | vyabhicāre tu kasmiṃś cid vyatikramyāparān sutān
pitroktaḥ kupitenātha jahīmāṃ jananīm iti |
8 | sa tatheti cireṇoktvā svabhāvāc cirakārikaḥ
vimṛśya cirakāritvāc cintayām āsa vai ciram |
9 | pitur ājñāṃ kathaṃ kuryāṃ na hanyāṃ mātaraṃ katham
kathaṃ dharmacchale nāsmin nimajjeyam asādhuvat |
10 | pitur ājñā paro dharmaḥ svadharmo mātṛrakṣaṇam
asvatantraṃ ca putratvaṃ kiṃ nu māṃ nātra pīḍayet |
11 | striyaṃ hatvā mātaraṃ ca ko hi jātu sukhī bhavet
pitaraṃ cāpy avajñāya kaḥ pratiṣṭhām avāpnuyāt |
12 | anavajñā pitur yuktā dhāraṇaṃ mātṛrakṣaṇam
yuktakṣamāv ubhāv etau nātivartetamāṃ katham |
13 | pitā hy ātmānam ādhatte jāyāyāṃ jajñiyām iti
śīlacāritragotrasya dhāraṇārthaṃ kulasya ca |
14 | so 'ham ātmā svayaṃ pitrā putratve prakṛtaḥ punaḥ
vijñānaṃ me kathaṃ na syād bubudhe cātmasaṃbhavam |
15 | jātakarmaṇi yat prāha pitā yac copakarmaṇi
paryāptaḥ sa dṛḍhīkāraḥ pitur gauravaniścaye |
16 | gurur agryaḥ paro dharmaḥ poṣaṇādhyayanād dhitaḥ
pitā yad āha dharmaḥ sa vedeṣv api suniścitaḥ |
17 | prītimātraṃ pituḥ putraḥ sarvaṃ putrasya vai pitā
śarīrādīni deyāni pitā tv ekaḥ prayacchati |
18 | tasmāt pitur vacaḥ kāryaṃ na vicāryaṃ kathaṃ cana
pātakāny api pūyante pitur vacanakāriṇaḥ |
19 | bhoge bhāgye prasavane sarvalokanidarśane
bhartrā caiva samāyoge sīmantonnayane tathā |
20 | pitā svargaḥ pitā dharmaḥ pitā paramakaṃ tapaḥ
pitari prītim āpanne sarvāḥ prīyanti devatāḥ |
21 | āśiṣas tā bhajanty enaṃ puruṣaṃ prāha yāḥ pitā
niṣkṛtiḥ sarvapāpānāṃ pitā yad abhinandati |
22 | mucyate bandhanāt puṣpaṃ phalaṃ vṛntāt pramucyate
kliśyann api sutasnehaiḥ pitā snehaṃ na muñcati |
23 | etad vicintitaṃ tāvat putrasya pitṛgauravam
pitā hy alpataraṃ sthānaṃ cintayiṣyāmi mātaram |
24 | yo hy ayaṃ mayi saṃghāto martyatve pāñcabhautikaḥ
asya me jananī hetuḥ pāvakasya yathāraṇiḥ mātā dehāraṇiḥ puṃsāṃ sarvasyārtasya nirvṛtiḥ |
25 | na ca śocati nāpy enaṃ sthāviryam apakarṣati
śriyā hīno 'pi yo gehe ambeti pratipadyate |
26 | putrapautrasamākīrṇo jananīṃ yaḥ samāśritaḥ
api varṣaśatasyānte sa dvihāyanavac caret |
27 | samarthaṃ vāsamarthaṃ vā kṛśaṃ vāpy akṛśaṃ tathā
rakṣaty eva sutaṃ mātā nānyaḥ poṣṭā vidhānataḥ |
28 | tadā sa vṛddho bhavati yadā bhavati duḥkhitaḥ
tadā śūnyaṃ jagat tasya yadā mātrā viyujyate |
29 | nāsti mātṛsamā chāyā nāsti mātṛsamā gatiḥ
nāsti mātṛsamaṃ trāṇaṃ nāsti mātṛsamā prapā |
30 | kukṣisaṃdhāraṇād dhātrī jananāj jananī smṛtā
aṅgānāṃ vardhanād ambā vīrasūtvena vīrasūḥ |
31 | śiśoḥ śuśrūṣaṇāc chuśrūr mātā deham anantaram
cetanāvān naro hanyād yasya nāsuṣiraṃ śiraḥ |
32 | dampatyoḥ prāṇasaṃśleṣe yo 'bhisaṃdhiḥ kṛtaḥ kila
taṃ mātā vā pitā veda bhūtārtho mātari sthitaḥ |
33 | mātā jānāti yad gotraṃ mātā jānāti yasya saḥ
mātur bharaṇamātreṇa prītiḥ snehaḥ pituḥ prajāḥ |
34 | pāṇibandhaṃ svayaṃ kṛtvā sahadharmam upetya ca
yadi yāpyanti puruṣāḥ striyo nārhanti yāpyatām |
35 | bharaṇād dhi striyo bhartā pātyāc caiva striyāḥ patiḥ
guṇasyāsya nivṛttau tu na bhartā na patiḥ patiḥ |
36 | evaṃ strī nāparādhnoti nara evāparādhyati
vyuccaraṃś ca mahādoṣaṃ nara evāparādhyati |
37 | striyā hi paramo bhartā daivataṃ paramaṃ smṛtam
tasyātmanā tu sadṛśam ātmānaṃ paramaṃ dadau sarvakāryāparādhyatvān nāparādhyanti cāṅganāḥ |
38 | yaś canokto hi nirdeśaḥ striyā maithunatṛptaye
tasya smārayato vyaktam adharmo nātra saṃśayaḥ |
39 | yāvan nārīṃ mātaraṃ ca gaurave cādhike sthitām
avadhyāṃ tu vijānīyuḥ paśavo 'py avicakṣaṇāḥ |
40 | devatānāṃ samāvāyam ekasthaṃ pitaraṃ viduḥ
martyānāṃ devatānāṃ ca snehād abhyeti mātaram |
41 | evaṃ vimṛśatas tasya cirakāritayā bahu
dīrghaḥ kālo vyatikrāntas tatas tasyāgamat pitā |
42 | medhātithir mahāprājño gautamas tapasi sthitaḥ
vimṛśya tena kālena patnyāḥ saṃsthāvyatikramam |
43 | so 'bravīd duḥkhasaṃtapto bhṛśam aśrūṇi vartayan
śrutadhairyaprasādena paścāttāpam upāgataḥ |
44 | āśramaṃ mama saṃprāptas trilokeśaḥ puraṃdaraḥ
atithivratam āsthāya brāhmaṇaṃ rūpam āsthitaḥ |
45 | samayā sāntvito vāgbhiḥ svāgatenābhipūjitaḥ
arghyaṃ pādyaṃ ca nyāyena tayābhipratipāditaḥ |
46 | paravaty asmi cāpy uktaḥ praṇayiṣye nayena ca
atra cākuśale jāte striyo nāsti vyatikramaḥ |
47 | evaṃ na strī na caivāhaṃ nādhvagas tridaśeśvaraḥ
aparādhyati dharmasya pramādas tv aparādhyati |
48 | īrṣyājaṃ vyasanaṃ prāhus tena caivordhvaretasaḥ
īrṣyayā tv aham ākṣipto magno duṣkṛtasāgare |
49 | hatvā sādhvīṃ ca nārīṃ ca vyasanitvāc ca śāsitām
bhartavyatvena bhāryāṃ ca ko nu māṃ tārayiṣyati |
50 | antareṇa mayājñaptaś cirakārī hy udāradhīḥ
yady adya cirakārī syāt sa māṃ trāyeta pātakāt |
51 | cirakārika bhadraṃ te bhadraṃ te cirakārika
yady adya cirakārī tvaṃ tato 'si cirakārikaḥ |
52 | trāhi māṃ mātaraṃ caiva tapo yac cārjitaṃ mayā
ātmānaṃ pātakebhyaś ca bhavādya cirakārikaḥ |
53 | sahajaṃ cirakāritvaṃ ciraprājñatayā tava
saphalaṃ tat tavādyāstu bhavādya cirakārikaḥ |
54 | ciram āśaṃsito mātrā ciraṃ garbheṇa dhāritaḥ
saphalaṃ cirakāritvaṃ kuru tvaṃ cirakārika |
55 | cirāyate ca saṃtāpāc ciraṃ svapiti vāritaḥ
āvayoś cirasaṃtāpād avekṣya cirakārika |
56 | evaṃ sa duḥkhito rājan maharṣir gautamas tadā
cirakāriṃ dadarśātha putraṃ sthitam athāntike |
57 | cirakārī tu pitaraṃ dṛṣṭvā paramaduḥkhitaḥ
śastraṃ tyaktvā tato mūrdhnā prasādāyopacakrame |
58 | gautamas tu sutaṃ dṛṣṭvā śirasā patitaṃ bhuvi
patnīṃ caiva nirākārāṃ parām abhyagaman mudam |
59 | na hi sā tena saṃbhedaṃ patnī nītā mahātmanā
vijane cāśramasthena putraś cāpi samāhitaḥ |
60 | hanyāt tv anapavādena śastrapāṇau sute sthite
vinītaṃ praśnayitvā ca vyavasyed ātmakarmasu |
61 | buddhiś cāsīt sutaṃ dṛṣṭvā pituś caraṇayor natam
śastragrahaṇacāpalyaṃ saṃvṛṇoti bhayād iti |
62 | tataḥ pitrā ciraṃ stutvā ciraṃ cāghrāya mūrdhani
ciraṃ dorbhyāṃ pariṣvajya ciraṃ jīvety udāhṛtaḥ |
63 | evaṃ sa gautamaḥ putraṃ prītiharṣasamanvitaḥ
abhinandya mahāprājña idaṃ vacanam abravīt |
64 | cirakārika bhadraṃ te cirakārī ciraṃ bhava
cirāyamāṇe tvayi ca ciram asmi suduḥkhitaḥ |
65 | gāthāś cāpy abravīd vidvān gautamo munisattamaḥ
cirakāriṣu dhīreṣu guṇoddeśasamāśrayāt |
66 | cireṇa mitraṃ badhnīyāc cireṇa ca kṛtaṃ tyajet
cireṇa hi kṛtaṃ mitraṃ ciraṃ dhāraṇam arhati |
67 | rāge darpe ca māne ca drohe pāpe ca karmaṇi
apriye caiva kartavye cirakārī praśasyate |
68 | bandhūnāṃ suhṛdāṃ caiva bhṛtyānāṃ strījanasya ca
avyakteṣv aparādheṣu cirakārī praśasyate |
69 | evaṃ sa gautamas tasya prītaḥ putrasya bhārata
karmaṇā tena kauravya cirakāritayā tayā |
70 | evaṃ sarveṣu kāryeṣu vimṛśya puruṣas tataḥ
cireṇa niścayaṃ kṛtvā ciraṃ na paritapyate |
71 | ciraṃ dhārayate roṣaṃ ciraṃ karma niyacchati
paścāttāpakaraṃ karma na kiṃ cid upapadyate |
72 | ciraṃ vṛddhān upāsīta ciram anvāsya pūjayet
ciraṃ dharmān niṣeveta kuryāc cānveṣaṇaṃ ciram |
73 | ciram anvāsya viduṣaś ciraṃ śiṣṭān niṣevya ca
ciraṃ vinīya cātmānaṃ ciraṃ yāty anavajñatām |
74 | bruvataś ca parasyāpi vākyaṃ dharmopasaṃhitam
ciraṃ pṛcchec ciraṃ brūyāc ciraṃ na paribhūyate |
75 | upāsya bahulās tasminn āśrame sumahātapāḥ
samāḥ svargaṃ gato vipraḥ putreṇa sahitas tadā |